Potrzeby małych i średnich - 6565.eu6565.eu/natalie_z_okladkami.pdfSławomir Jędrzejewski...

Potrzeby małych i średnich

przedsiębiorstw w zakresie

informacji finansowych

w kolejnych fazach cyklu życia

Potrzeby małych i średnich

przedsiębiorstw w zakresie

informacji finansowych

w kolejnych fazach cyklu życia

Sławomir Jędrzejewski

Natalia Pyrka

Natalia Ronowska

Łódź 2016

Sławomir Jędrzejewski

Uniwersytet łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Rachunkowości 90-237 Łódź, ul. Matejki 22/26

adres e-mail: [email protected]

Natalia Pyrka, Natalia Ronowska

PROJEKT GRAFICZNY OKŁADKI

Mateusz Czekaj

ZDJĘCIE DO OKŁADKI

Michał Pietrzak - Watchit Studio

RECENZJA NAUKOWA

Renata Lisowska

Bogusław Plawgo

Pewne prawa zastrzeżone

Opracowanie opublikowane na licencji (No Derivative Works (ND))

Zezwala się na kopiowanie, dystrybucję, wyświetlanie tylko dokładnych (dosłownych) kopii dzieła, niedozwolone jest jego zmienianie i tworzenie

na jego bazie pochodnych.

Wydawnictwo SIZ

ul. Matejki 22/26, pok. 117

90-237 Łódź

tel.: 42 635 47 91

e-mail: [email protected]

ISBN 978-83-946977-0-9

Spis treści

Wstęp 11

Rozdział 1

Charakterystyka małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce

a ich potrzeby w zakresie informacji finansowych 13

1.1. Przedsiębiorczość --- istota i znaczenie 13

1.2. Rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce 19

1.3. Trajektorie rozwoju MSP- modele fazowe 26

1.4. Potrzeby MSP w zakresie informacji finansowych w kontekście

faz cyklu życia 29

Rozdział 2

Kryzys w przedsiębiorstwie --- zagrożenie działalności

lub szansa na rozwój 36

2.1. Istota kryzysu w przedsiębiorstwie i jego fazy 36

2.2. Upadłość jako konsekwencja nieopanowania kryzysu 45

2.3. Upadłość jako faza cyklu życia małego i średniego

przedsiębiorstwa i jej genez 53

2.4 . Problem upadłości małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce 58

Rozdział 3

System informacji finansowej w małych i średnich

przedsiębiorstwach 68

3.1. Uproszczone ewidencje podatkowe jako źródło informacji

w zarządzaniu małym i średnim przedsiębiorstwem 68

3.2 . Rola rachunkowości jako systemu informacyjnego

w małym i średnim przedsiębiorstwie 74

3.3. Sprawozdanie finansowe małych i średnich

przedsiębiorstw - jego elementy i ich wartość informacyjna 83

3.4. Jakość informacyjna sprawozdania finansowego a zasada

kontynuacji działalności 92

Rozdział 4

Zawartość informacyjna sprawozdania finansowego przedsiębiorstwa

po ogłoszeniu upadłości --- analiza przypadku i propozycje zmian 100

4.1. Upadłość przedsiębiorstwa z sektora MSP jako skutek błędu

zarządzania lub sytuacji rynkowej --- case study 100

4.2. Analiza zmian zasad rachunkowości po ogłoszeniu upadłości

małego i średniego przedsiębiorstwa 106

4.3. Ocena wartości informacyjnej sprawozdań finansowych

przy braku założenia kontynuacji działalności 114

4.4 . Propozycje zmian zwiększających użyteczność sprawozdań

finansowych małych i średnich przedsiębiorstw działających

w warunkach upadłości 121

Zakończenie 131

Bibliografia 132

Spis Ilustracji 139

Spis Tabel 140

Wstęp

Odpowiednio dobrana informacja ma ogromne znaczenie

w zarządzaniu przedsiębiorstwem, gdyż prawidłowa i aktualna stanowi

podstawę poprawnego funkcjonowania współczesnego przedsiębiorstwa

i podejmowania decyzji na wszystkich szczeblach. Kluczowym warunkiem

użyteczności informacji jest nie tylko jej terminowość, ale też zakres. Nie

zawsze jednak problemem jest brak informacji --- jej nadmiar bowiem czę-

sto zakłóca on proces zarządzania. Dlatego istotne jest, aby informacja

wykorzystywana w zarządzaniu przedsiębiorstwem spełniała dwa kluczo-

we warunki: była aktualna oraz dostosowana do wielkości przedsiębior-

stwa, fazy jego cyklu życia i szczebla zarządzania. Łatwość zdobycia infor-

macji powoduje, że zarządzający przedsiębiorstwem często otrzymują zbyt

wiele informacji, których zakres może prowadzić do swego rodzaju szumu

informacyjnego. Podkreśla się również, że jednym z głównych powodów

nadmiaru informacji jest łatwość jej wytworzenia i przesyłania za pomocą

bardzo przepustowych kanałów informacyjnych.

Przeprowadzone badania pozwalają potwierdzić, że przy skutecznym

zarządzaniu istotne znaczenie ma nie tylko jakość informacji, ale również

jej zakres. Jednocześnie nadmiar informacji może okazać się bardziej

groźny niż jej częściowy brak, ponieważ --- jak podkreślają specjaliści --- gdy

jest za dużo informacji, może istnieć ryzyko pomijania informacji istotnych

w zarządzaniu małym i średnim przedsiębiorstwem.

Celem opracowania jest określenie optymalnego zakresu informacyj-

nego w obszarze finansów dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP)

działających w kolejnych fazach cyklu życia. Dla realizacji tak sformuło-

wanego celu przyjęto tezę, że zakres informacji finansowej niezbędnej

w zarządzaniu MSP jest zróżnicowany w zależności od wielkości przedsię-

biorstwa i etapu jego rozwoju. W celu weryfikacji tezy przeprowadzono

badania jakościowe wśród podmiotów sektora MSP znajdujących się

w kolejnych fazach cyku życia. Badania przedsiębiorstw funkcjonujących

w trzech pierwszych fazach cyklu życia: narodzin, wzrostu i stabilizacji

przeprowadzono za pomocą wywiadu bezpośredniego z zarządzającymi

14 podmiotami, natomiast analizę potrzeb informacji finansowych dla

przedsiębiorstw w fazach: kryzysu, schyłku i upadłości dokonano za po-

Wstęp 12

mocą analizy przypadku wybranego przedsiębiorstwa działającego w wa-

runkach upadłości likwidacyjnej.

Konstrukcja monografii uwarunkowana jest jej celem oraz meryto-

rycznym przedmiotem badań. Opracowanie składa się z czterech rozdzia-

łów.

W rozdziale pierwszym skupiono się na zdefiniowaniu pojęć związa-

nych przedsiębiorczością i przedsiębiorstwem, ze szczególnym uwzględ-

nieniem małych i średnich przedsiębiorstw. Kolejnym poruszanym zagad-

nieniem w tym rozdziale jest wskazanie roli jednostek sektora MSP w go-

spodarce oraz zaprezentowanie cykli ich życia według różnych podejść

omawianych w literaturze przedmiotu. Rozdział ten zawiera również roz-

ważania na temat znaczenia informacji finansowych w zarządzaniu przed-

siębiorstwem oraz wyniki badań dotyczących potrzeb informacyjnych

zarządzających małymi i średnimi przedsiębiorstwami w fazie narodzin,

wzrostu i stabilizacji.

Przedmiotem drugiego rozdziału jest kryzys i upadłość jako szczegól-

ne fazy cyklu życia przedsiębiorstwa, w których potrzeby informacyjne

i częstotliwość dostarczania informacji znacznie zyskują na znaczeniu.

W rozdziale tym przedstawiono problem upadłości polskich przedsię-

biorstw funkcjonujących w gospodarce rynkowej.

W rozdziale trzecim zaprezentowano źródła informacji mogące zostać

wykorzystane w przedsiębiorstwach różnej wielkości i funkcjonujących

w różnych fazach cyklu życia. Przedmiotem rozważań w tym rozdziale są

zagadnienia związane ze wszystkimi stosowanymi w przedsiębiorstwach

sektora MSP formami ewidencji księgowej i uzyskiwanymi z nich informa-

cjami, począwszy od najprostszych, aż do ostatecznego produktu rachun-

kowości --- sprawozdań finansowych. W rozdziale tym zaprezentowano

również kluczowe różnice pomiędzy sprawozdaniem finansowym sporzą-

dzonym z założeniem kontynuacji działalności i bez tego założenia.

Rozdział czwarty ma charakter empiryczny i zawiera analizę przypad-

ku przedsiębiorstwa z sektora MSP, wobec którego ogłoszono upadłość

likwidacyjną. W case study opisano kryzys, który doprowadził początkowo

do fazy schyłku a następnie do upadłości, czyli ostatniej fazy cyklu życia

badanego przedsiębiorstwa.

Rozdział 1 Charakterystyka małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce a ich potrzeby w zakresie informacji finansowych

1.1. Przedsiębiorczość --- istota i znaczenie

Pojęcie przedsiębiorstwa to termin wieloznaczny i nawet w obrębie jednej

nauki może być rozumiany inaczej. We współczesnej literaturze występuje

wiele definicji przedsiębiorstwa, przedsiębiorcy i przedsiębiorczości.

Wszystkie te pojęcia przenikają się i uzupełniają. Według M. Huczek1 poję-

cie przedsiębiorczości po raz pierwszy pojawiło się w XVIII wieku w pracach

A. Smitha i J. B. Saya, K. Rogala2 również twierdzi, że oprócz Smitha kate-

gorię tę jako jeden z pierwszych sformułował J. B. Say, który określił

przedsiębiorczość „jako działanie postrzegane przez pryzmat roli przed-

siębiorcy, który tworzy przedsiębiorstwo lub obejmuje nad nim kontrolę,

dostrzega sprzyjające interesom okazje i wykorzystuje je oraz jest siłą mo-

toryczną ekonomicznych zmian i postępu’’3. Nazwał on przedsiębiorczość

możliwością „przenoszenia zasobów ekonomicznych z obszarów niższej na

obszar wyższej wydajności i wyższego zysku’’4.

Według P. F. Druckera „przedsiębiorczość jest cechą, sposobem za-

chowania się przedsiębiorcy, przedsiębiorstwa, pod którą rozumie się

gotowość i zdolność do podejmowania oraz rozwiązywania w sposób

twórczy i nowatorski nowych problemów, przy świadomości związanego

z tym ryzyka’’5. Przedsiębiorczość to chęć i pewna umiejętność wykorzy-

1 M. Huczek, Zarządzanie jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości [w:] Rola przedsiębiorczości w kształtowaniu

społeczeństwa informacyjnego, „Przedsiębiorczość --- Edukacja’’, tom 5, Z. Zioło, T. Rachwal (red.), Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków 2009, s. 89.

2 K. Rogala, Uwarunkowania przedsiębiorczości w obszarze mikroprzedsiębiorstw na przykładzie miasta Leszno, rozprawa doktorska, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań 2011, s. 11.

3 M. Huczek, Zarządzanie…, op. cit., s. 89. 4 M. Nowak, H. Musiał, Rola i znaczenie przedsiębiorczości w rozwoju przedsięwzięć gospodarczych [w:] Teore-

tyczne aspekty gospodarowania, D. Kopycińska (red.), Katedra Mikroekonomii US, Szczecin 2005 s. 221. 5 P. F. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, s. 33.

14 Rozdział 1. Charakterystyka małych i średnich ......

stania pojawiających się okazji oraz przystosowania się do zmieniających

się warunków.

Przedsiębiorczość to „proces planowania, organizowania, prowadze-

nia działalności gospodarczej oraz podejmowania związanego z nią ryzy-

ka’’6. Przedsiębiorczość może wyrażać się we wszystkich dziedzinach dzia-

łalności przedsiębiorstwa’’7. Według J. B. Saya niezależnie od tego, czy

kapitał przedsiębiorcy jest pożyczony, czy nie, wygenerowany zysk należy

się przedsiębiorcy, ponieważ to on bierze na siebie ryzyko prowadzonej

działalności8. „W jego koncepcji przedsiębiorca to samodzielny producent,

w którego osobie łączą się czynniki kapitału, pracy i działalności przedsię-

biorczej’’9. To J. B. Say jako pierwszy sklasyfikował rodzaje przedsiębior-

ców i wyodrębnił:

• przedsiębiorcę przemysłu, • przedsiębiorcę przemysłu rolnego, • przedsiębiorcę przemysłu rękodzielniczego, • przedsiębiorcę przemysłu handlowego10.

Można także powiedzieć, że „przedsiębiorca to ktoś, kto angażuje się

w przedsiębiorczość’’11. W innym podejściu za przedsiębiorcę uważano

jedynie właściciela przedsiębiorstwa, nie przypisywano tego miana zawo-

dowemu menedżerowi12. Uważano jednocześnie, że przedsiębiorca to

przywódca przemysłowy działający „jako lider kulturowy wskazujący nowe

sposoby wykonywania pracy, wytrącający społeczeństwo ze stanu »uśpie-

nia«, zmuszający innych do naśladownictwa’’13.

Według R. W. Griffina przedsiębiorcami nie są właściciele zatrudniają-

cy zawodowych menedżerów ani zawodowi menedżerowie prowadzący

czyjeś przedsiębiorstwo, ponieważ nie ponoszą oni ryzyka14. Wynikać

z tego może, że przedsiębiorca jest pomysłodawcą, który wnosi swój wysi-

6 R. W Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2004, s. 311. 7 P. F. Drucker, op. cit., s. 34.

8 T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 21.

9 Ibidem, s. 20. 10 Ibidem.

11 R. W Griffin, op. cit., s. 312. 12 K. Rogala, op. cit., s. 18. 13 M. Kola-Bezka, Pojęcie przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy. Tradycyjne ujęcie przedsiębiorczości

[w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność, W. Kosiedowski (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013, s. 23.

14 R. W Griffin, op. cit., s. 312.


łek i zaangażowanie, a także kapitał. To swego rodzaju artysta, czyli osoba

tworząca wizje, które muszą być interesujące dla odbiorców. Przede

wszystkim jednak jest przywódcą i menedżerem ten, kto mobilizuje

i inspiruje współpracowników, osoba wykonująca funkcję zarządzania

swoim przedsięwzięciem15.

Pojęcia przedsiębiorcy i przedsiębiorczości „ściśle łączą się z pojęciem

przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca jest jego kluczową postacią oraz głów-

nym czynnikiem sprawczym w przedsiębiorstwie i motorem postępu eko-

nomicznego. Wypełnianie funkcji przedsiębiorcy nie jest jednak możliwe

bez posiadania cechy przedsiębiorczości i przejawiania zachowań przed-

siębiorczych’’16. Zachowania przedsiębiorcze mogą być rozumiane nie

tylko jako cechy, zbiory zachowań pozwalające przedsiębiorcy na osią-

gnięcie celu, ale również jako proces tworzenia czegoś innowacyjnego

o dużej wartości. Jest to także pewien rodzaj aktywności polegający na

wykorzystywaniu nadarzających się okazji, tworzeniu organizacji i realiza-

cji przedsięwzięć, które mają przynieść korzyść ekonomiczną17. „Przedsię-

biorczość jest swego rodzaju innowacją. Można ją bowiem zdefiniować

w skrócie jako »zrobienie czegoś nowego«. Jest to więc swego rodzaju

»innowacja obiektowa«, której efektem jest powołanie do życia nowego

przedsięwzięcia, niekiedy nowej organizacji’’18. Można wyróżnić wiele funk-

cji przedsiębiorczości --- w szczególności:

• stwarzanie możliwości wykorzystywania zasobów, zwłaszcza wiedzy,

• dostosowanie oferty rynkowej do zmian popytu, • kreowanie i testowanie na rynkach nowych produktów oraz

procesów, • umożliwianie rozpoznania nowych możliwości i mobilizację

zasobów w celu ich wykorzystania19. Dla R. W. Griffina20 rolą przedsiębiorczości w społeczeństwie jest:

• wprowadzanie innowacji, • tworzenie miejsc pracy,

15 A. K. Koźmiński, D. Jemielniak, Zarządzanie od podstaw, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 366. 16 M. Brzeziński, K. Czop, Istota i zakres funkcjonowania przedsiębiorstwa [w:] Wprowadzenie do nauki

o przedsiębiorstwie, M. Brzeziński (red.), Difin, Warszawa 2007, s. 19. 17 Ibidem, s. 20. 18 A. K. Koźmiński, D. Jemielniak, op. cit., s. 365. 19 M. Brzeziński, K. Czop, Istota…, op. cit., s. 20. 20 R. W Griffin, op. cit., s. 312.


• zasilanie sektora wielkich przedsiębiorstw. „Pojęcie przedsiębiorcy do literatury ekonomicznej jako pierwszy

wprowadził w XVIII wieku R. Cantillon, który twierdził, że przedsiębiorca to

osoba odpowiedzialna za cyrkulację dóbr’’21, osoba działająca w handlu

i nastawiona na wykorzystywanie okazji do osiągnięcia zysku z różnic

w cenach towarów. Zwrócił on również uwagę na to, że istnieje ryzyko

w działaniu przedsiębiorców wynikające z braku pewności działań22. Przy

takim podejściu przedsiębiorca to ktoś, kto w warunkach niepewności

ryzykuje kapitałem własnym lub powierzonym i z tego tytułu osiąga zysk23.

R. Cantillon jako pierwszy rozróżnił pracowników, którzy żyją z pewnych,

stałych dochodów uzyskiwanych za pracę u przedsiębiorców. Z kolei

S. Sudoł twierdzi, że „przedsiębiorca to kluczowa postać

w przedsiębiorstwie, jest on głównym czynnikiem sprawczym […]

i motorem postępu ekonomicznego’’24. B. Kożuch25 podziela poglądy

I. Kirznera, według którego „przedsiębiorca wychwytuje okazje tworzone

przez nierównowagę na rynkach i poprzez swoją aktywność doprowadza

do równowagi, czyli wykorzystuje różnice’’.

Uważa się, że „przedsiębiorca to ktoś, kto projektuje i realizuje okre-

ślone przedsięwzięcie. Zazwyczaj jest to jedna osoba, a niekiedy niewielki

zespół’’26. Przedsiębiorcę cechuje głównie umiejętność oszczędzania i mo-

bilizowania kapitału oraz gotowość do podejmowania ryzyka27. Twierdził

on, że przedsiębiorca to inwestor, dostawca kapitału, który zdobywa środ-

ki produkcji, aby potem otrzymać zwrot włożonego kapitału wraz z premią

za poniesione ryzyko.

„Przedsiębiorczość to rodzaj działalności, który polega na wprowa-

dzaniu nowych kombinacji czynników produkcji, nowych wyrobów i me-

tod, zdobywaniu nowych rynków zbytu i nowych źródeł zaopatrzenia oraz

21 M. Kola-Bezka, op. cit., s. 22. 22 T. Piecuch, op. cit., s. 18. 23 M. Brzeziński, K. Czop, Istota…, op. cit., s. 22. 24 S. Sudoł, Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Teorie i praktyka zarządzania, Dom Organizato-

ra, Toruń 2002, s. 27. 25 B. Kożuch, Nauka o organizacji, CeDeWu, Warszawa 2011, s. 136---137. 26 A. K. Koźmiński, D. Jemielniak, op. cit., s. 365. 27 M. Brzeziński, K. Czop, Istota…, op. cit., s. 22.


na tworzeniu nowych, bardziej efektywnych form organizacyjnych działal-

ności gospodarczych’’ 28.

Przedsiębiorca powinien mieć takie cechy, jak przywództwo, zdolność

do podejmowania ryzyka, oryginalność, umiejętność przewidywania, wy-

trwałość, orientację na zysk oraz wiarę w siebie29. Uważa, się też, iż „przed-

siębiorca winien wyczuwać, odkrywać i pobudzać potrzeby ludzkie, sta-

wiać do dyspozycji nowe środki zaspokojenia starych potrzeb, a zatem

powinien być pionierem i zdobywcą, łączącym ryzyko z ostrożnością we

właściwym stosunku; powinien być dobrym organizatorem, który potrafi

pozyskać właściwych ludzi oraz zaspokoić sobie potrzebne i odpowiednie

środki materialne; całością zaś tak powinien pokierować, aby w wyniku

podjętych działań zdobyć nadwyżkę (czysty dochód, nadwartość, zysk)’’30.

Pojęcia przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy mogą być definiowane w kilku

kategoriach.

W podejściu prawnym przedsiębiorcą jest osoba fizyczna i osoba

prawna, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną --- wykonująca

we własnym imieniu działalność gospodarczą, którą można traktować jako

działalność wytwórczą, budowlaną, handlową, usługową, wydobywanie

kopalin oraz działalność tzw. wolnych zawodów31. Są to również wspólnicy

spółek cywilnych. Działalność taka powinna mieć charakter zarobkowy,

powinna być prowadzona we własnym imieniu w sposób ciągły32.

W podejściu ekonomicznym „pojęcie przedsiębiorstwa można okre-

ślać w trzech wymiarach, tj. czynnościowym, rzeczowym i podmiotowym.

Wymiar czynnościowy pozwala na wskazanie, że przedsiębiorstwo jest

prowadzone przez przedsiębiorcę. W wymiarze rzeczowym można mówić

o majątku (kapitale). Podmiotowy wymiar pojęcia przedsiębiorstwa zwra-

ca uwagę na osobę przedsiębiorcy i jego czynności’’33. Przedsiębiorstwo

najczęściej traktowane jest jako „otwarty system lub jego element, gdyż

jest zbiorem wielu elementów, które połączone są wspólnymi relacjami

28 M. Huczek, Zarządzanie…, op. cit., s. 88. 29 M. Karaś, Przedsiębiorczość, przedsiębiorca, przedsiębiorstwo [w:] Podstawy nauki o przedsiębiorstwie,

J. Lichtarski (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 65.

30 J. Lisak, Ekonomia jednostkowa. Nauka o przedsiębiorstwie, WSNSG, Katowice 1946, s. 61. 31 Art. 4 ust. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. 32 W. J. Katner, Prawo cywilne i handlowe w zarysie, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 54. 33 J. Duraj, Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s. 15.


i zależnościami’’34. Z ekonomicznego punktu widzenia najczęściej uznaje

się, że przedsiębiorstwa powołuje się w celach zarobkowych, a więc na-

stawionych na zysk35. S. Sudoł twierdzi, że przedsiębiorstwo to podmiot

gospodarczy prowadzący na własny rachunek działalność w celu poniesie-

nia określonych korzyści i wykorzystujący różnego rodzaju czynniki pro-

dukcji: pracę, kapitał lub ziemię w celu świadczenia określonych usług lub

wytwarzania dóbr, aby w kolejnym etapie sprzedać je innym przedsiębior-

com, gospodarstwom domowym itp. Przedsiębiorstwo nie stanowi dobra

niematerialnego i zbioru rzeczy oraz praw, lecz jest przedmiotem szcze-

gólnym, może być przedmiotem czynności prawnych oraz odnosi się do

niego prawo podmiotowe, które jest swego rodzaju odpowiednikiem pra-

wa własności36. W teorii finansów za jego główny cel podawano maksyma-

lizację zysku, a obecnie maksymalizację korzyści dla jego właścicieli.

Za miarę efektywności działania przedsiębiorstwa uznaje się zatem umoc-

nienie jego pozycji na rynku w ujęciu zarówno ilościowym, jak

i jakościowym37. Przedsiębiorstwo to podstawowe ogniwo rozwiniętej

gospodarki. „Szkoła ponoszenia ryzyka związana z koncepcją F. Knighta

mówi, że przedsiębiorczość związana jest z rozpowszechnioną w gospo-

darce amerykańskiej zasadą, że na wszystkim można zarobić, czyli osią-

gnąć zysk, a działalność gospodarczą dzieli się na taką, którą można ubez-

pieczyć na wypadek niepowodzenia, oraz na taką, której ubezpieczyć nie

można, i to właśnie ona jest obszarem zainteresowania przedsiębiorców.

Zysk jest tu formą rekompensaty za poniesione ryzyko’’38.

W podejściu socjologicznym przedsiębiorstwo rozpatruje się

w kategorii społecznej, z grupami społecznymi i stosunkami między nimi.

Oznacza to, że przedsiębiorstwo w ujęciu socjologicznym to kapitał spo-

łeczny, który „jest ważnym dla jednostek zasobem, ma znaczący wpływ

na ich zdolność działania i na postrzeganą jakość życia’’39.

34 R. Siedlecki, Finansowe sygnały ostrzegawcze w cyklu życiu przedsiębiorstwa, C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 8. 35 J. Duraj, op. cit., s. 16. 36 M. Habdas, Przedsiębiorstwo jako przedmiot stosunków prawno-rzeczowych, Wydawnictwo Uniwersytetu

Śląskiego, Katowice 2007, s. 12. 37 Z Fedorowicz, Finanse przedsiębiorstwa, Poltex, Warszawa 1994, s. 11; przytoczył L. Bednarski, Analiza finanso-

wa w zarządzaniu przedsiębiorstwem, FRR, Warszawa 1996, s. 9. 38 B. Kożuch, op. cit., s. 136---137. 39 J. S. Coleman, Foundations of Social Theory, „Harvard University Press’’, Cambridge 1990, s. 317---318; przytoczył

C. Trutkowski, S. Mandes, Kapitał społeczny w małych miastach, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

1.2. Rola małych i średnich przedsiębiorstw... 19

W podejściu cybernetycznym przedsiębiorstwo to układ złożony,

podobny do „organizmu żywego, który kieruje się kryterium najdłuższego

zachowania organizmu przy życiu. Przedsiębiorstwo jest traktowane jako

system względnie odosobniony w otoczeniu, natomiast w samym przed-

siębiorstwie wyróżnia się wiele podsystemów, które wzajemnie oddziałują

na siebie. Ustala się również różne zasilenia organizacji’’40. W naukach

o zarządzaniu przedsiębiorstwo bywa traktowane jako kategoria organiza-

cyjna, jednostka zorganizowana lub „jednostka zorganizowana, do której

odnoszą się zasady racjonalnej organizacji’’41.

1.2. Rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce

Podmioty należące do sektora małych i średnich przedsiębiorstw „stano-

wią najliczniejszą zbiorowość uczestników instytucjonalnych współczesnej

gospodarki rynkowej. W Polsce do wzrostu ich liczebności oraz znaczenia

społeczno-gospodarczego przyczyniły się przemiany gospodarcze i syste-

mowe lat 90. XX wieku, prowadzące do liberalizacji działalności gospodar-

czej i odrodzenia prywatnej własności’’42.

Podział przedsiębiorstw wynika z potrzeb dokonującego klasyfikacji.

Możliwa jest kategoryzacja ze względu na przedmiot działalności, formę

prawną, miejsce działalności, okres działalności czy wielkość podmiotu.

Według ostatniego kryterium można dokonywać podziału ze względu na

liczbę zatrudnionych, wartość majątku czy wartość sprzedaży. W teorii

i praktyce stosowane są często klasyfikacje wielokryterialne uwzględniają-

ce kilka elementów. Istotne jest jednak, iż „na rynku współistnieją przed-

siębiorstwa o różnej wielkości i różnej skali działania. Nie jest możliwe

doprowadzenie do wyeliminowania jakiejś z grup przedsiębiorstw małych,

2005, s. 57; przytoczył J. Łobocki, Kapitał społeczny jako kategoria ekonomiczna [w:] Współczesne problemy ekonomiczne: wybrane zagadnienia teoretyczne a praktyka gospodarcza, „Studia Ekonomiczne’’ 2013, nr 129, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013, s. 81.

40 S. Sudoł, op. cit., s. 34. 41 W. Ziętara, www.ekr.rgr.sggw.pl/materialy/istota_z.doc [dostęp: 23.08.2016]. 42 S. Lachiewicz, M. Matejun, Specyfika zarządzania małymi i średnimi przedsiębiorstwami

[w:] Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i w ćwiczeniach, M. Matejun (red.), Difin, Warszawa 2012, s. 13.


średnich czy dużych. Stąd należy stwierdzić, że każdy rodzaj przedsiębior-

stwa znajdzie na rynku swoje miejsce’’43.

Dominującymi kryteriami podziału przedsiębiorstw pod względem

wielkości są: liczba zatrudnionych, przychody roczne, suma bilansowa.

Przy klasyfikacji przedsiębiorstw, których kryterium jest ich wielkość,

często bierze się pod uwagę dwa z trzech parametrów lub wprowadza inne

warunki44. Podstawowym obowiązującym w Polsce dokumentem zawiera-

jącym podział przedsiębiorstw na jednostki mikro, małe i średnie jest

ustawa o swobodzie działalności gospodarczej45. Zgodnie z nią za mikro-

przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę (por. Ilustracja 1), który w co naj-

mniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych spełniał jeden warunek,

jakim jest poziom zatrudnienia średniorocznego mniejszy niż

10 pracowników, a dodatkowo spełniał co najmniej jeden z dwóch warun-

ków: osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług

oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych

2 mln. euro lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jed-

nego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 mln. euro46.

Ilustracja 1. Definicja mikroprzedsiębiorstwa według ustawy o swobodzie działal-ności gospodarczej

Źródło: opracowanie własne na podstawie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej.

43 G. Gołębiowski, Miejsce i znaczenie małych i dużych przedsiębiorstw na rynku [w:] Finanse przedsiębiorstwa,

J. Ostaszewski (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s. 6. 44 Przykładem takiego warunku jest wyłączeniem z kategorii MŚP przedsiębiorstw, których co najmniej 25%

kapitału lub praw głosu jest kontrolowane przez jedno lub kilka organów państwowych. 45 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2004 r., nr 173, poz. 1807). 46 Wyrażone w euro wielkości przelicza się na złote według średniego kursu ogłaszanego przez Narodowy Bank

Polski w ostatnim dniu roku obrotowego wybranego do określenia statusu przedsiębiorcy.

Mikroprzedsiębiorstwo

Suma aktywów bilansu mniejsza w równowartości

w złotych niż 2 mln. euro

Średnioroczne zatrudnienie mniejsze

niż 10 pracowników

Roczny obrót netto ze sprzedaży nieprzekraczający równowartości

w złotych 2 mln. euro

Jeden z dwóch


Zgodnie z ustawą o swobodzie działalności gospodarczej za małego

przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym

z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niż

50 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów,

wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowar-

tości w złotych 10 mln. euro lub sumy aktywów jego bilansu sporządzone-

go na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych

10 mln. euro (por. Ilustracja 2).

Ilustracja 2. Definicja małego przedsiębiorstwa według ustawy o swobodzie dzia-łalności gospodarczej


Zgodnie z zawartą w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej

definicją za średniego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co

najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średnio-

rocznie mniej niż 250 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze

sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprze-

kraczający równowartości w złotych 50 mln. euro lub sumy aktywów jego

bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły rów-

nowartości w złotych 43 mln. euro (por. Ilustracja 3).

Małe przedsiębiorstwo

Suma aktywów bilansu mniej-sza w równowartości w złotych

niż 10 mln. euro

Średnioroczne za-trudnienie mniejsze niż 50 pracowników

Roczny obrót netto ze sprzeda-ży nieprzekraczający równo-

wartości w złotych 10 mln. euro

Jeden z dwóch


Ilustracja 3. Definicja średniego przedsiębiorstwa według ustawy o swobodzie działalności gospodarczej


Inny podział ze względu na wielkość przedsiębiorstwa wprowadza

ustawa o rachunkowości47. Jednostkami mikro w rozumieniu ustawy są

przedsiębiorstwa, które w roku obrotowym oraz w roku poprzedzającym ---

a w przypadku jednostek rozpoczynających działalność w roku obroto-

wym, w którym rozpoczęły działalność --- nie przekroczyły co najmniej

dwóch z następujących trzech wielkości:

• 1 500 tys. zł --- w przypadku sumy aktywów bilansu na koniec roku obrotowego,

• 3 mln. zł --- w przypadku przychodów netto ze sprzedaży towarów i produktów za rok obrotowy,

• 10 osób --- w przypadku średniorocznego zatrudnienia w przeliczeniu na pełne etaty.

Jednostkami małymi, w rozumieniu ustawy o rachunkowości, są jed-

nostki, które w roku obrotowym oraz w roku poprzedzającym ten rok ob-

rotowy --- a w przypadku jednostek rozpoczynających działalność albo

prowadzenie ksiąg rachunkowych w sposób określony ustawą --- nie prze-

kroczyły co najmniej dwóch z następujących trzech wielkości:

• 17 mln. zł --- w przypadku sumy aktywów bilansu na koniec roku obrotowego,

• 34 mln. zł --- w przypadku przychodów netto ze sprzedaży towarów i produktów za rok obrotowy,

47 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. z 1994 r., nr 121, poz. 591), zwana dalej ustawą

o rachunkowości.

Małe przedsiębiorstwo

Suma aktywów bilansu mniejsza w równowartości w złotych niż 43 mln. euro

Średnioroczne zatrudnienie mniejsze niż 250 pracowników

Roczny obrót netto ze sprzedaży nieprzekraczający równowartości

w złotych 50 mln. euro

Jeden z dwóch


• 50 osób --- w przypadku średniorocznego zatrudnienia w przeliczeniu na pełne etaty.

Należy jednak dodać, że podział jednostek wprowadzony przez usta-

wę o rachunkowości ma wpływ jedynie na zawartość informacyjną spra-

wozdania finansowego, a ustawa ta nie definiuje przedsiębiorstwa śred-

niego. Z tego powodu obecnie najczęściej stosowanym podziałem przed-

siębiorstw ze względu na kryterium wielkości jest klasyfikacja wprowa-

dzona przez ustawę o swobodzie działalności gospodarczej.

„W ciągu XX wieku postrzeganie wpływu małych i średnich przedsię-

biorstw na gospodarkę bardzo się zmieniało. Do lat 70. uważano, że sektor

małych i średnich przedsiębiorstw nie odgrywa znaczącej roli. Ekonomiści

byli przekonani, że kapitał będzie wykorzystywany najlepiej w produkcji na

dużą skalę. Powstawały nowe, coraz większe przedsiębiorstwa głównie

w sektorze wytwórczym. W drugiej połowie lat 70. ubiegłego wieku,

w bardziej rozwiniętych krajach, rozpoczął się proces dynamicznego roz-

woju sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Następowały zmiany

strukturalne, wprowadzano nowe technologie i powoli ograniczano po-

moc publiczną dla dużych przedsiębiorstw’’48.

Wagę sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) doceniono nie

tylko w świecie, ale również w Polsce, gdyż jednostki te, niezależnie od

różnego rodzaju uwarunkowań ekonomicznych, odgrywają rosnącą rolę:

generują nowe miejsca pracy, racjonalniej gospodarują ograniczonymi

zasobami ekonomicznymi.

Znaczenie MSP dla gospodarek wielu krajów podkreśla szereg auto-

rów49, twierdząc, że „sektor MŚP w Polsce, podobnie jak w krajach wysoko

rozwiniętych, odgrywa ważną rolę w gospodarce. Przede wszystkim sta-

nowi źródło dochodów dla budżetu państwa i budżetu gmin, bierze udział

w tworzeniu produktu krajowego brutto, tworzy nowe miejsca pracy, przy-

czynia się do kreowania zmian społecznych i funkcjonalnych obszaru, na

48 Http://doradcy-it.pl/male-i-srednie-przedsiebiorstwa-w-polsce-2 [dostęp: 01.08.2016]. 49 Por. B. Piasecki, Ekonomika i zarządzanie małą firmą, PWN, Warszawa 2001; K. Safin, Zarządzanie małym i

średnim przedsiębiorstwem, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2012; M. Matejun, Asorbcja wsparcia w zarządzaniu rozwojem mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw - podejście strategiczne, Zeszyty Naukowe nr 1194, Politechnika Łódzka, Łódź 2015; Skowronek-Mielczarek A. (red), Zarzadzanie małymi i średnimi przedsiębiorstwami w warunkach zrównoważonego rozwoju, Difin, Warszawa 2016.


którym działa (regionu, województwa, gminy) oraz wpływa na innowacyj-

ność gospodarki’’50.

Z kolei I. Szczepaniak stwierdza, iż „małe i średnie przedsiębiorstwa,

będąc kreatorami nowych miejsc pracy, napędzają wzrost gospodarczy,

sprzyjają formowaniu się prywatnej własności środków produkcji i zwięk-

szają ogólny poziom wykorzystania potencjału wytwórczego w kraju’’51.

Małe i średnie przedsiębiorstwa uważane bywają „za stymulatora

rozwoju gospodarki, a ich funkcjonowanie stanowi przejaw zdrowej kon-

kurencji oraz odzwierciedla przedsiębiorczość społeczeństwa. Sektor MSP

w sposób dynamiczny podchodzi do otoczenia zewnętrznego, gdyż jest

w stanie szybko reagować na powstające i zmieniające się potrzeby kon-

sumentów. Z łatwością zostaje wykreowana nowa wartość dla potencjal-

nych nabywców. Przedsiębiorstwa tego sektora najczęściej świadomie

poszukują okazji rynkowych, które w mniemaniu dużych przedsiębiorstw

są niszami rynkowymi, a z których to duże jednostki świadomie rezygnują,

uważając działanie w określonych segmentach za nieopłacalne. Małe

i średnie przedsiębiorstwa, podobnie jak duże, w codziennej działalności

napotykają różne problemy i bariery, które nie pozwalają im w pełni roz-

winąć się. Zwykło się mówić, że małe przedsiębiorstwo nie jest miniaturą

dużego. W związku z tym nie da się na potrzeby małego i średniego przed-

siębiorstwa korzystać z tych metod, technik, koncepcji, stylów zarządza-

nia, sposobów prowadzenia biznesu, które sprawdziły się w dużych bądź

zostały opracowane na potrzeby dużego przedsiębiorstwa’’52. Podkreśla się

również, że „małe i średnie przedsiębiorstwa działają zazwyczaj na ryn-

kach charakteryzujących się dużym zróżnicowaniem w strukturze potrzeb

konsumentów i niewymagających dużej podaży produktów i towarów,

odwrotnie, niż dzieje się to w przypadku dużych przedsiębiorstw. Małe

i średnie przedsiębiorstwa, działając na rynkach, na których w zasadzie nie

50 B. Onak-Szczepanik, Miejsce i rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce Polski, „Nierówności

Społeczne a Wzrost Gospodarczy’’ zeszyt nr 9, M. G. Woźniak (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, s. 615.

51 I. Szczepaniak, Rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce (na przykładzie przemysłu spożywczego), „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy’’ zeszyt nr 9, M. G. Woźniak (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, s. 72.

52 S. Ignatiuk, Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno-wschodniego regionu kraju [w:] „Ekonomia i Zarządzanie’’, tom 3, nr 2, Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok 2011, s. 7---8.


występują duże podmioty, znakomicie się na nich odnajdują’’53. Istotne jest

również to, iż „małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) mają generalnie

lokalny charakter. Istnieją dwie interakcje pomiędzy przedsiębiorstwami

z sektora MSP a lokalnym rynkiem. Przedsiębiorstwo na lokalnym rynku

nie tylko zaopatruje się w materiały produkcyjne, korzysta z lokalnych

zasobów pracy, lecz sprzedaje swoje produkty i usługi. Przedsiębiorstwa

ponadto łatwo dostosowują się do miejscowego otoczenia, ponieważ

znajdują tam bardziej sprzyjające warunki rozwoju’’54.

Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarki podkre-

ślają również ich liczba i udział w dochodzie narodowym. Według danych

GUS55 małe i średnie przedsiębiorstwa były dominującą grupą w całej zbio-

rowości przedsiębiorstw niefinansowych --- ich udział w ogólnej liczbie

przedsiębiorstw w 2014 roku wynosił 99,8%, a ich liczba w roku 2013 zbli-

żała się do 1 800 000. „Omawiana grupa obejmowała trzy klasy jednostek,

znacznie się od siebie różniących. Z punktu widzenia liczności jej trzon

tworzyły najmniejsze podmioty, o liczbie pracujących do 9 osób, stanowią-

ce blisko 96% całej populacji przedsiębiorstw niefinansowych’’. Istotne jest

również, że w roku 2013 w sektorze tym zatrudnionych było 6 182 000

osób, czyli około 70% wszystkich pracujących w przedsiębiorstwach niefi-

nansowych. „W latach 2009---2013 przychody z całokształtu działalności

osiągnięte przez jednostki sektora MSP stanowiły nieco ponad połowę

przychodów uzyskanych przez wszystkie przedsiębiorstwa niefinansowe

i zwiększyły się z 1 773,3 mld zł do 2 106,9 mld zł’’. Według szacunków po-

zycja przedsiębiorstw sektora MSP będzie wzrastać, co potwierdzają ba-

dania GUS, według których w 2014 r. przychody ogółem badanych przed-

siębiorstw wynosiły 3 907,9 mld zł, czyli o 3,0% więcej niż w roku 201356.

Udział małych i średnich przedsiębiorstw w zatrudnieniu, przychodach

oraz ogólnej liczbie przedsiębiorstw świadczy o ich ogromnym znaczeniu

dla gospodarki każdego kraju. Znaczenie to dodatkowo podkreślają zdol-

53 M. Zarębski, Małe i średnie przedsiębiorstwa jako podstawowe ogniwo łańcucha logistycznego polskiej gospo-

darki rynkowej [w:] „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Ekonomia’’, tom 43, nr 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2012, s. 40.

54 M. Strużycki, Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce regionu, PWE, Warszawa 2004, s. 239---241; przytoczył M. Huczek, Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez Unię Europejską na przykładzie Mało-polski [w:] „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas. Zarządzanie’’ zeszyt 2/2008, A. Chodyński (red.), So-snowiec 2008, s. 9.

55 Raport GUS, Małe i średnie przedsiębiorstwa niefinansowe w Polsce w latach 2009---2013, Warszawa 2015, s. 21. 56 Raport GUS, Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2014 r., Warszawa 2015, s. 26.


ność do innowacji i rozwoju oraz możliwości zaspakajania potrzeb zróżni-

cowanej grupy odbiorców. Nie będzie zatem błędem nazwanie tych przed-

siębiorstw fundamentem każdej gospodarki. Ich rozwój leży w interesie

każdego państwa. Pomimo ogólnej tendencji rozwojowej tej grupy przed-

siębiorstw każde z nich doświadcza wzrostów i spadków, które w naukach

ekonomicznych bywają określane jako fazy cyklu życia. Znajomość tych faz

i ich cykliczności może wydłużyć okresy korzystne dla tych podmiotów

i jednocześnie skrócić okresy niekorzystne lub wręcz zagrażające ich ist-

nieniu.

1.3. Trajektorie rozwoju MSP --- modele fazowe

Pojęcie cyklu życia branży i organizacji pochodzi z nauk biologicznych.

Powstało ono, aby określić procesy zachodzące w organizmach żywych:

narodziny, wzrost, dojrzewanie oraz śmierć57. Przy porównywaniu cykli

życia organizacji oraz cyklu życia organizmów żywych można zauważyć

wiele podobieństw. Przedsiębiorstwa mogą powstawać, rozwijać się oraz

łączyć z innymi podobnymi podmiotami, a na koniec mogą być likwidowa-

ne lub bankrutować. Przypomina to życie organizmów, dlatego jest oczy-

wiste, że organizacje mogą przechodzić fazy swojego życia. Oba cykle różni

kilka cech: życie organizmów żywych zawsze kończy się śmiercią, organi-

zacje natomiast w teorii mogą trwać wiecznie58. Oprócz tego okresy rozwo-

ju życia człowieka dają się przewidzieć, podczas gdy etapy życia organiza-

cji, w tym czas ich trwania, umykają regułom przewidywania59. Kolejnym

podstawowym elementem odróżniającym przedsiębiorstwa od organi-

zmów żywych jest to, że w skład przedsiębiorstwa wchodzą ludzie, którzy

jako jednostki funkcjonują zgodnie z regułami teorii systemów autono-

micznych, zatem we własnym interesie. Stąd wniosek, że w przedsiębior-

57 J. Machaczka, Zarządzanie rozwojem organizacji. Czynniki, modele, strategia, diagnoza, PWN, Warszawa---

Kraków 1998, s. 43. 58 S. Marek, M. Białasiewicz, Podstawy nauki o organizacji. Przedsiębiorstwo jako organizacja gospodarcza, PWE,

Warszawa 2011, s. 25. 59 E. Weiss, Podstawy i metody zarządzania, Vizja, Warszawa 2008, s. 25.

1.3. Trajektorie rozwoju MSP --- modele fazowe 27

stwie istnieje problem pogodzenia interesu pracownika z interesem przed-

siębiorstwa, co nie występuje w organizmie żywym60.

Cykl życia przedsiębiorstwa to czas, który upływa od momentu zapro-

jektowania i wprowadzenia w życie określonej organizacji do momentu

zakończenia jej funkcjonowania61. „W naukach ekonomicznych cykl życia

organizacji definiowany jest jako ogół zjawisk (procesów) tworzących za-

mknięty krąg rozwojowy organizacji w pewnym okresie, na który składają

się kolejne jej formy rozwojowe’’62. Są to etapy następujące kolejno po

sobie, przez które dana organizacja przechodzi w okresie swojego istnie-

nia. Kolejność tych etapów jest sekwencyjna, trudno je odwrócić oraz

przejść do poprzednich faz63. Dla Z. Podgórskiego „przedsiębiorstwo od

momentu utworzenia do momentu zaprzestania działalności podlega

zmianom, które niekiedy mają charakter ewolucyjny, a czasami rewolucyj-

ny’’64. Nie wszystkim przedsiębiorstwom udaje się przejść przez każdą fazę,

ponieważ dość szybko upadają. Dzięki istocie cyklu życia przedsiębiorstwa

pojawiło się wiele teorii oraz modeli. Starają się one odpowiedzieć na py-

tania dotyczące charakterystyki skutecznej organizacji w poszczególnych

fazach cyklu lub w okresach przechodzenia przedsiębiorstwa z jednej fazy

do drugiej, np. czy to przejście musi być związane z niepowodzeniami

i rewolucjami w organizacji, czy można zarządzać ewolucją jednostki i jak

zapewnić jej powodzenie i nieśmiertelność65. Najprostsze modele rozwoju

organizacji wyróżniają najczęściej trzy podstawowe fazy życia: narodziny

i młodość, dojrzałość oraz kryzys66 lub wzrost, dojrzałość i upadek67.

Z analizy modeli cyklu życia organizacji wynika, że opierają się one na kilku

podobnych fazach.

60 J. Czerny, Rachunkowość przedsiębiorstw w szczególnych sytuacjach, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlu

i Rachunkowości w Poznaniu, Poznań 2006, s. 18. 61 S. Flaszewska, K. Szymańska, Cykl życia organizacji i jego parametry [w:] Nauka o organizacji, A. Adamik (red.),

Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 269. 62 W. Szymański, Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Difin, Warszawa 2009, s. 187. 63 S. Marek, M. Białasiewicz, op. cit., s. 26. 64 Z. Podgórski, Proces tworzenia przedsiębiorstwa [w:] Podstawy funkcjonowania przedsiębiorstw, A. Sosnowska

(red.), WWZ, Warszawa 2008, s. 38. 65 K. Obłój, J. Palikot, Myśl o nowoczesnym biznesie, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2003 s. 54. 66 F. Coffey, A. G. Athos, E. A. Reynolds czy J. H. Jackson i C. P. Morgan; przytoczył B. Wawrzyniak [w:] Szkoła

zarządzania, PWE, Warszawa 1987, s. 142; oraz K. Obłój, J. Palikot, op. cit., s. 54. 67 S. Slatter, D. Lovett, Restrukturyzacja firmy. Zarządzanie przedsiębiorstwem w sytuacjach kryzysowych, WIG-

Press, Warszawa 2001, s. 2.


Pierwsza to faza narodzin68, dla J. Machaczki69 jest to przedsiębiorstwo

pionierskie, które dopiero rozpoczyna działalność. Dla L. Greinera70 to faza

przedsiębiorczości, którą porównuje on do okresu dziecięcego, wtedy

przedsiębiorstwo, mając dostęp do zasobów, ma wiele pomysłów, mało

planuje, znajduje niszę na rynku. Po niej najczęściej następuje faza wzro-

stu71, J. Machaczka72 nazywa takie przedsiębiorstwo przedsiębiorstwem

wzrastającym i ekspansywnym, dla L. Greinera jest to niekontrolowany

wzrost przedsiębiorstwa (okres młodzieńczy). Według modelu R. E. Quinna

i K. Camerona jest to faza kolektywności charakteryzująca się działalnością

innowacyjną, zaangażowaniem, poczuciem misji i pracą bez ograniczeń

czasowych. M. Cieślak pomija tę fazę --- przechodzi on od razu do okresu

stagnacji. Jest to już przedsiębiorstwo dojrzałe73, w fazie stabilności74. Mo-

del R. E. Quinna i K. Camerona przedstawia ten okres jako fazę formalizacji

i sterowania. Jest to już stabilna organizacja, z ustalonymi regułami

i zasadami. Ostatnią fazą cyklu życia przedsiębiorstwa jest starość, okres

recesji i depresji75. W modelu „C. Churchilla i V. Lewis wyróżniono: powsta-

nie, przetrwanie, sukces (z nastawieniem na eksploatację lub z aktywnym

nastawieniem na wzrost), dynamiczny wzrost (ekspansja) oraz dojrza-

łość’’76. Twórcy modeli podkreślają, że trudno wskazać, gdzie kończy się

jedna faza i gdzie zaczyna kolejna. Jest to skomplikowany i ciągły proces,

podczas którego poszczególne fazy przenikają się i dopełniają. Świadczą

o tym podejmowane decyzje i realizowane cele przedsiębiorstwa. „Instru-

menty kierowania przedsiębiorstwem w poszczególnych etapach rozwoju

zmieniają się, a organizacja, przechodząc przez kolejne etapy, zwiększa

swe rozmiary i staje się bardziej mechanistyczna i zdecentralizowana.

68 M. Cieślak, Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania; przytoczył R. Siedlecki, op. cit., s. 86. 69 J. Machaczka, op. cit., s. 45. 70 R. Siedlecki, op. cit., s. 87. 71 M. Bąk, Wartości niematerialne i prawne a cykl życia --- przedsiębiorstwa i produktu [w:] Polska praktyka rachun-

kowości w kontekście harmonizacji międzynarodowej sprawozdawczości finansowej, E. Walińska (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s. 108.

72 J. Machaczka, op. cit., s. 45. 73 Ibidem. 74 M. Bąk, op. cit., s. 108. 75 R. Siedlecki, op. cit., s. 87. 76 N. C. Churchill, V. L. Lewis, The Five Stages of Small Business Growth [w:] Harvard Business Review; przytoczyła

H. Nowak, Problem przetrwania w teorii i praktyce zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami [w:] „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zarządzanie’’, tom 42, nr 2 (2015), s. 56.

1.4. Potrzeby MSP w zakresie informacji finansowych ... 29

Poszerza zakres swej specjalizacji, poświęca więcej uwagi planowaniu

i zwiększa relatywny udział stanowisk sztabowych’’77. Czas życia organiza-

cji, a także liczba oraz długość jego faz są indywidualne dla każdego przed-

siębiorstwa i zależą od uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych78.

Do okoliczności wewnętrznych może należeć:

• realizowana strategia przedsiębiorstwa, • wielkość kapitału posiadanego albo możliwego do uzyskania, • doświadczenie założycieli, • jakość i sprawność kadry kierowniczej, • zdolność do konkurencji.

Czynniki zewnętrzne, które determinują cykl życia przedsiębiorstwa, to:

• przynależność branżowa przedsiębiorstwa, • koniunktura w branży, • charakter konkurencji krajowej i zagranicznej, • polityka gospodarcza państwa, w szczególności jego postawa

wobec różnych form przedsiębiorczości79. W opisywanych modelach pomija się wpływ zewnętrznych czynników

na rozwój przedsiębiorstwa80. Istotne jest jednak, że w każdym modelu

cyklu życia przedsiębiorstwa ostatnim momentem jego istnienia jest za-

kończenie działalności. Powodów zakończenia działalności może być wie-

le, np. decyzja właściciela, jego śmierć lub upadek przedsiębiorstwa. Do

analizy potrzeb MSP w zakresie informacji finansowych w kontekście faz

ich cyklu życia przyjęto najprostszy - zdefiniowany w literaturze model

trójfazowy.

1.4. Potrzeby MSP w zakresie informacji finansowych w kontekście faz cyklu życia

Aktualna i prawidłowo dobrana pod względem zakresu informacja stanowi

podstawę podejmowania decyzji na wszystkich szczeblach, zgodnie ze

stwierdzeniem, iż „Bez materii nie ma nic, bez energii wszystko jest nieru-

77 E. Weiss, op. cit., s. 27. 78 A. K. Koźmiński, Organizacja [w:] A. K. Koźmiński, W. Piotrowski, Zarządzanie. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa

2000, s. 39. 79 Z. Podgórski, op. cit., s. 40. 80 M. Bąk, op. cit., s. 111.


chome, bez informacji jest chaos’’81. Istotne jest, aby oprócz posiadania

informacji poprawnie dopasować ją pod względem jakości i ilości. Odpo-

wiednio dobrany zakres zwiększa wiedzę o otaczającym świecie, prawach

zachodzących w rzeczywistości, ale także pozwala skutecznie zarządzać

przedsiębiorstwem. Informacja opracowana na potrzeby zarządzania

przedsiębiorstwem to szczególny rodzaj informacji pozwalający zrealizo-

wać nie tylko takie funkcje, jak planowanie, organizowanie, przewodzenie,

ale również utrzymanie odpowiedniego poziomu środków pieniężnych,

planowanie kosztów i wydatków oraz przychodów i wpływów. Tylko przy

odpowiednim doborze wiedzy o przedsiębiorstwie i jego otoczeniu możli-

we jest efektywne zarządzanie nim. Informacje potrzebne przy zarządzaniu

przedsiębiorstwem zawsze powinny:

• być związane z realizacją jednej z funkcji zarządzania, czyli planowania, organizowania, przewodzenia i kontrolowania,

• pozwalać na podjęcie decyzji na wszystkich szczeblach zarządzania. W literaturze przedmiotu potrzeby informacyjne interesariuszy przed-

siębiorstwa najczęściej definiowane są poprzez wyliczenie obszarów zain-

teresowania organizacji. Według J. Majchrzak i K. Zimniewicza potrzeby

informacyjne przedsiębiorstw dzieli się na pięć następujących grup:

• informacje o rynku, • informacje o konkurentach, • informacje o polityce społeczno-gospodarczej państwa, • informacje o producentach, importerach i dystrybutorach, • informacje o partnerach gospodarczych82.

Łatwość zdobycia informacji powoduje, że zarządzający przedsiębior-

stwem nierzadko otrzymują zbyt wiele informacji, których zakres może

prowadzić do swego rodzaju szumu informacyjnego. Spowodowane jest to

faktem, iż zjawisko nadmiaru informacji „jest naturalną konsekwencją

rosnącej podaży informacji. Koszty ich dystrybucji systematycznie spadają,

jednak możliwości przetwarzania informacji przez ludzki mózg nie uległy

znaczącemu powiększeniu w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat’’83. Trudno

zatem nie zgodzić się ze stwierdzeniem, iż „im więcej oglądamy i słucha-

81 Http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/22/id/480 [dostęp: 31.08.2016]. 82 J. Majchrzak, K. Zimniewicz, Zapotrzebowanie na informację w polskich przedsiębiorstwach w okresie transfor-

macji (Raport z badań), „Organizacja i Kierowanie’’ nr 4(86) 1996, s. 69---80. 83 Http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/36/id/773 [dostęp: 31.08.2016].


my, tym, paradoksalnie, mniej wiemy. Okazuje się, że do sprawnego funk-

cjonowania w otaczającej nas rzeczywistości już nie wystarczy odpowied-

nia ilość informacji (w myśl zasady: im więcej, tym lepiej), ale ważne jest

przede wszystkim nauczenie się selektywnego odbioru napływających do

nas treści, posiadanie odpowiednich narzędzi i filtrów, za pomocą których

będziemy mogli lepiej radzić sobie ze zbyt dużą ilością danych, które do

nas docierają’’84. Podkreśla się również, że jednym z kluczowych powodów

nadmiaru „informacji jest rozwój technologii informacyjnych i komunika-

cyjnych służących produkcji i wymianie informacji. Łatwość generowania,

dostępu, archiwizacji i transmisji informacji zwiększa rolę procesu selekcji,

do której współczesny człowiek nie zawsze jest przygotowany’’85.

Z przeprowadzonych rozważań wynika, że przy skutecznym zarządza-

niu liczy się nie tylko jakość informacji, ale również jej zakres. Nadmiar

informacji może jednak okazać się bardziej groźny niż jej częściowy brak,

gdyż przy nadmiarze informacji może istnieć ryzyko, że pomijane są infor-

macje istotne w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Zakres informacji jest ściśle uzależniony od zasięgu prowadzonej dzia-

łalności, a im mniejsze przedsiębiorstwo, tym mniejszy wymagany jest

zakres informacyjny. Wynika z tego, że jednoosobowe przedsiębiorstwo,

w którym nie są zatrudnieni pracownicy, jest najmniej wymagające pod

względem jakości i ilości informacji. Dla odmiany w przedsiębiorstwach

dużych, często wielodziałowych, wymaga się znacznie szerszego zakresu

dostarczanej informacji wysokiej jakości, a na dodatek najbardziej aktual-

nej. Nie można jednakże stwierdzić, że przedsiębiorstwa nowo powstałe

należą do sektora MSP, a przedsiębiorstwa działające długo to przedsię-

biorstwa duże, gdyż okres działalności podmiotu nie musi być skorelowa-

ny z jego wielkością. Związek taki może występować w przypadku fazy

działalności przedsiębiorstwa. Dlatego choć istnieje różnica w zakresie

i jakości informacji wymaganej w jednostce gospodarczej dużej i małej, to

związku tego trudno doszukać się pomiędzy fazą działalności przedsię-

biorstwa a jego wielkością. Przeprowadzone badania wskazują jednak, że

aktualna faza funkcjonowania przedsiębiorstwa ma również wpływ na

84 Http://www.psychologia-spoleczna.pl/porady/1506-w-morzu-informacji.html [dostęp: 31.08.2016]. 85 W. Babik, Ekologia informacji katalizatorem równoważenia rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy

[w:] „Zagadnienie Informacji Naukowej’’ nr 2(100) 2012, s. 48---65; przytoczone: http://www.ekologiainformacji.pl/nadmiar-informacji/#babik2012a [dostęp: 31.08.2016].


potrzeby informacyjne. W badaniu przyjęto najprostszy schemat cyklu

życia przedsiębiorstwa składający się z trzech faz: wzrostu, dojrzałości oraz

kryzysu i schyłku. Za fazę wzrostu przyjęto okres, w którym w przedsię-

biorstwie wzrasta wartość sprzedaży przynajmniej o 20% w stosunku do

poprzednich okresów. Za fazę dojrzałości przyjęto okres, w którym war-

tość sprzedaży nie zmienia się o więcej niż 20% w stosunku do poprzed-

niego okresu. Za fazę kryzysu i schyłku przyjęto okres, w którym wartość

sprzedaży zmniejsza się o więcej niż 20% w stosunku do poprzedniego

okresu. W celu oceny potrzeb informacyjnych przedsiębiorstw działających

w kolejnych cyklach życia przeprowadzono bezpośredni wywiad swobod-

ny z zarządzającymi 14 przedsiębiorstw należących do sektora MSP

(por. Ilustracja 4), z których cztery funkcjonowały w fazie wzrostu (dwa

funkcjonujące jako jednoosobowe działalności gospodarcze, dwa jako

spółka z ograniczoną odpowiedzialnością).

Ilustracja 4 . Liczba przedsiębiorstw w badaniu potrzeb informacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw

Źródło: opracowanie własne.

W badaniu uzyskano wyniki na temat potrzeb informacyjnych pięciu

przedsiębiorstw funkcjonujących w fazie dojrzałości (trzy przedsiębiorstwa

funkcjonujące jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i dwa przed-

siębiorstwa prowadzone w formie jednoosobowej działalności gospodar-

czej, z czego w jednym było zatrudnionych czterech pracowników, w jed-

nym sześciu pracowników, i jedno, w którym nie było zatrudnionych pra-

Liczba badanych przedsiębiorstw: 14

Faza dojrzałości: 5 przedsiębiorstw

Faza kryzysu i schyłku:

5 przedsiębiorstw

Faza wzrostu: 4 przedsiębiorstwa

Spółka z o.o.: 2

Działalność osoby

fizycznej: 2

Spółka z o.o.: 3


fizycznej: 2

Spółka z o.o.: 3


fizycznej: 2


cowników. Ponadto zbadano potrzeby informacyjne pięciu przedsię-

biorstw działających w fazie kryzysu lub schyłku. W grupie tej znalazły się

trzy przedsiębiorstwa funkcjonujące w formie spółki z ograniczoną odpo-

wiedzialnością oraz dwa przedsiębiorstwa funkcjonujące jako działalność

osoby fizycznej.

Ilustracja 5 . Potrzeby informacyjne małych i średnich przedsiębiorstw w kolejnych cyklach życia


Choć nie było to przedmiotem badań, wynika z nich, że forma prawna

prowadzonej działalności ma wpływ na potrzeby informacyjne

i zarządzający przedsiębiorstwami działającymi w formie spółek z ograni-

czoną odpowiedzialnością są bardziej wymagającymi odbiorcami informa-

cji (por. Ilustracja 5). Szerszy zakres informacji wymaganej przez zarząd

tych jednostek może brać się z większej możliwości ich wykorzystania.

Obok różnic wynikających z formy prawnej działalności gospodarczej

zauważyć można znaczące odstępstwa w wymogach informacyjnych

przedsiębiorstw działających w kolejnych fazach cyklu życia przedsiębior-

stwa. Co do zasady w każdej kolejnej fazie cyklu życia przedsiębiorstwa

potrzeby informacyjne zarządzających tymi podmiotami rosną, a podmio-

Faza cyklu życia i forma prawna badanych przedsiębiorstw

Faza dojrzałości

Faza kryzysu i schyłku Faza wzrostu

- aktualna sytuacja na rynku,

- oczekiwane zmian y podatkowe i innych

przepisów prawa - poziomu przychodów i

kosztów - informacja na temat poziomu i należności i

zobowiązań.

- informacja o kosztach działalności w kolejnych

miesiącach

- poziom i termin wyma-galności należności oraz możliwość ich wcześniej-

szej egzekucji - informacja o wysokości możliwych przychodów i planowanych kosztów, - informacja o poziomie zobowiązań z terminami

ich wymagalności


ty działające w kryzysie oczekują najszerszej i najczęściej dostarczanej

informacji.

W fazie wzrostu najczęściej zgłaszaną potrzebą była informacja na

temat aktualnej sytuacji na rynku, oczekiwanych zmian podatkowych

i innych przepisów prawa oraz poziomu przychodów i kosztów. Rzadziej

zgłaszano potrzebę uzyskania informacji na temat poziomu i należności ---

w tej grupie zgłoszona została ona tylko raz w przypadku spółki

z ograniczoną odpowiedzialnością.

W przedsiębiorstwach działających w fazie stabilizacji najczęściej

zgłaszaną potrzebą była informacja o kosztach działalności w kolejnych

miesiącach prezentowana przed końcem miesiąca, a w przypadku dwóch

jednostek zgłaszano potrzebę uzyskiwania bieżącej informacji o przycho-

dach lub przychodach planowanych w kolejnym miesiącu. Zarządzający

tymi jednostkami oczekiwali takiej informacji dwukrotnie w ciągu miesiąca

(raz w połowie, a drugi raz przed jego końcem). Za powód tej potrzeby

podawano chęć obliczenia zobowiązania podatkowego przed upływem

miesiąca.

W przedsiębiorstwach działających w fazie kryzysu zakres zgłaszanych

potrzeb informacyjnych był najszerszy, a długość działalności w fazie kry-

zysu zwiększała zakres i częstotliwość potrzeb informacyjnych. W fazie tej

najczęściej zgłaszaną potrzebą informacyjną był poziom i termin wyma-

galności należności oraz możliwość ich wcześniejszej egzekucji. Częstotli-

wość tej informacji określano najczęściej jako dwu---trzydniową. W jednym

przypadku oczekiwano jej w okresach tygodniowych. Kolejną potrzebą

była informacja o wysokości możliwych przychodów i planowanych kosz-

tów oraz zobowiązań z terminami ich wymagalności. W fazie tej nie zgła-

szano potrzeb informacyjnych dotyczących otoczenia przedsiębiorstwa

tak bliższego, jak dalszego. Respondenci nieszczególnie interesowali się

zatem planowanymi zmianami prawa --- potrzeby informacyjne ograniczali

jedynie do własnego przedsiębiorstwa i ewentualnie jego najbliższego

otoczenia.

Z przeprowadzonego badania wynika, że faza działalności przedsię-

biorstwa może mieć wpływ na potrzeby informacyjne zarządzających,

a każda kolejna faza cyklu życia zwiększa potrzeby informacyjne przedsię-


biorców. Na potrzeby informacyjne mogą mieć wpływ również inne czyn-

niki, które jednak mogą być wtórne do fazy cyklu życia przedsiębiorstwa,

np. wiedza i doświadczenie zarządzających, która wzrasta wraz z rozwo-

jem przedsiębiorstwa. Oznacza to, że świadomość zarządzającego w za-

kresie potrzeb informacyjnych może być wyższa w każdej kolejnej fazie

cyklu życia. Na wielkość przedsiębiorstwa może mieć wpływ faza jego

wzrostu, a przedsiębiorstwo w kolejnych cyklach powinno działać na więk-

szą skalę, wielkość przedsiębiorstwa z kolei może mieć wpływ na formę

organizacyjno-prawną i wraz z jego wzrostem i wzrostem świadomości

zarządzających może rosnąć potrzeba bezpieczeństwa, mogąca skutko-

wać zmianą formy organizacyjno-prawnej w bardziej bezpieczną. Większy

zakres funkcjonowania może stanowić przyczynę wzrostu zapotrzebowa-

nia na informację przez interesariuszy zewnętrznych. Oznacza to, że cykl

życia przedsiębiorstwa może być kluczowym elementem w ocenie potrzeb

informacyjnych.

Rozdział 2

Kryzys w przedsiębiorstwie --- zagrożenie działalności lub szansa na rozwój

2.1. Istota kryzysu w przedsiębiorstwie i jego fazy

Kryzys w przedsiębiorstwie często jest sytuacją złożoną, która ma

wpływ nie tylko na procesy technologiczne i produkcyjne, ale również na

zaopatrzenie i sprawy kadrowe. Dlatego można powiedzieć, że kryzys ma

najczęściej charakter wielowymiarowy. „Definiuje się go jako nieplanowa-

ny proces, czyli ciąg zdarzeń przebiegających w określonym czasie, będą-

cych zagrożeniem dla egzystencji przedsiębiorstwa’’86. Drugi aspekt to

konieczność jego istnienia w przedsiębiorstwie, a wielu autorów podkre-

śla, iż jest on organizacji wręcz niezbędny. Jego wystąpienie powoduje, że

pracownicy koncentrują się na sprawach najistotniejszych, pojawiają się

nowi liderzy, wzrasta tempo zmian oraz zmniejszają się opory wobec nich.

W trakcie kryzysu następuje jednocześnie konfrontacja z problemami do-

tąd utajonymi i zdecydowanie szybsza reakcja na występujące sygnały

alarmowe, wcześniej często niedostrzegane.

Pozytywnym aspektem kryzysu jest również fakt, że nierzadko daje on

możliwość wdrożenia nowych strategii mogących skutkować zwiększe-

niem konkurencyjności przedsiębiorstwa. Często bywa on traktowany jako

nieplanowany proces, czyli ciąg zdarzeń przebiegających w określonym

czasie, będących zagrożeniem dla egzystencji jednostki gospodarczej,

a w skrajnych przypadkach uniemożliwiających jej funkcjonowanie. Dlate-

go też kryzys może być traktowany jako patologia w rozwoju jednostki,

zagrażająca jej bytowi ekonomicznemu, wielokrotnie spowodowana dys-

proporcją między celami i zasobami wykorzystywanymi do osiągnięcia

tego rozwoju87. „Kryzys przedsiębiorstwa ma miejsce wówczas, gdy trud-

86 K. Zimniewicz, Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa---Poznań 1990, s. 223; przytoczyli T. Korol,

B. Prusak, Upadłość przedsiębiorstw a wykorzystanie sztucznej inteligencji, CeDeWu, Warszawa 2005, s. 35. 87 J. Czerny, op. cit., s. 110.


ności finansowe są tak znaczne, że egzystencja przedsiębiorstwa i jego

zobowiązania wobec wierzycieli są poważnie zagrożone’’88.

Pojęcia kryzysu nie powinno się „jednak utożsamiać z wszelkiego ro-

dzaju trudnościami, które zdarzają się zawsze. Takie problemy, jak np.

opóźnione dostawy materiałów, awarie maszyn, pożar magazynów, nie

muszą wcale oznaczać kryzysu, choć mogą mieć wpływ na przejściowe

pogorszenie efektów osiąganych przez firmę’’89.

Pomimo pozytywnych aspektów kryzysu przeważnie nie jest on wyda-

rzeniem jednostkowym, lecz procesem, który stanowi zagrożenie bytu

przedsiębiorstwa. Dochodzi do niego szczególnie w momencie, gdy cele

nie zostaną dostosowane do posiadanych zasobów, jakimi w najbliższej

przyszłości może dysponować przedsiębiorstwo. Można zatem powiedzieć,

że kryzys polega najczęściej na ujawnieniu rozbieżności między dotych-

czasowym, statycznym, modelem organizacyjnym a zmienionymi --- dyna-

micznymi ze swej natury --- zewnętrznymi warunkami funkcjonowania

podmiotu90.

Jako kryzys można też określić „stan, który wskutek kumulacji wielu

zjawisk zagraża pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa oraz zdolności

generowania dochodów. W praktyce jego objawem jest przede wszystkim

utrzymujący się przez dłuższy czas spadek wielkości sprzedaży

i osiąganych zysków’’91. Jeśli weźmie się to pod uwagę, trafna wydaje się

definicja kryzysu przedsiębiorstwa podana przez B. Wawrzyniaka. Według

niego „kryzys to taka sytuacja przedsiębiorstwa (taki stan w nim), w której

wskutek spiętrzenia się różnorodnych trudności zagrożona jest realizacja

jego podstawowych funkcji i równocześnie występują realne trudności

w ich usunięciu’’92.

Kryzys można też traktować jako element procesu rozwoju przedsię-

biorstwa, które do stanu kryzysowego musi również dojrzeć, co oznacza,

88 L. Pawłowicz, Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstwa metodą podnoszenia jego wartości [w:] Współcze-

sne źródła wartości przedsiębiorstwa, B. Dobiegała-Korona, A. Herman (red.), Difin, Warszawa 2006, s. 103. 89 J. Machaczka, op. cit., s. 52---53. Ten sam autor dodaje również, że kryzysu nie należy jednak traktować jedno-

znacznie, jako nieodwracalnego zła. Chińczycy wykazali wielką mądrość, przedstawiając w swoim piśmie słowo „kryzys’’ w postaci dwóch symboli oznaczających niebezpieczeństwo i szansę.

90 M. Czerska, Organizacja przedsiębiorstw. Metodologia zmian organizacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1996, s. 10.

91 J. Machaczka, op. cit., s. 31, s. 52---53. 92 B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie. Koncepcje, badania, propozycje, PWE, Warszawa 1984, s. 38---39; przyto-

czył S. Sudoł, op. cit., s. 300.

38 Rozdział 2. Kryzys w przedsiębiorstwie ......

że powinna nastąpić ewolucja w czasie. K. Zimniewicz wyróżnia cztery

podstawowe fazy kryzysu przedsiębiorstwa93:

• potencjalny kryzys, czyli stan, w którym organizacja pozostaje pod wpływem różnego rodzaju niekorzystnych zjawisk zewnętrznych oraz wewnętrznych, co stanowi zagrożenie w działalności przedsiębiorstwa oraz realizowanych przez nie celów,

• kryzys ukryty, oznaczający przejściowe trudności, które pojawiają się na drodze organizacji do realizacji założonych celów. Może on być też związany z nieprawidłową gospodarką posiadanymi zasobami. Nie ma systemu kontroli otoczenia i wnętrza przedsiębiorstwa, jednocześnie występuje brak przeciwdziałania ewentualnym czynnikom powodującym kryzys,

• kryzys palący, czyli poważne ostrzeżenie dla organizacji. Dochodzi do całkowitej mobilizacji całej załogi. Dzięki podjętym działaniom jest możliwe jego opanowanie, w przypadku braku właściwych działań może dojść do kryzysu jawnego, czyli stanu pełnego odkrycia wszystkich problemów w prawidłowym funkcjonowaniu organizacji i zagrażających jej istnieniu,

• fazę kończącą się bankructwem. Każdy kolejny z przedstawionych wyżej etapów kryzysu charakteryzu-

je się zróżnicowanym zaakcentowaniem cech w takich obszarach, jak za-

kres, rodzaj oraz nasilenie występujących zjawisk wewnętrznych i ze-

wnętrznych istotnych dla prawidłowego funkcjonowania przedsiębior-

stwa, jego zdolności do rozpoznawania we właściwym czasie zagrożeń

przez wewnętrzne systemy informacyjne i zdolność przedsiębiorstwa do

obrony przed kryzysami.

Do najważniejszych symptomów kryzysu można zaliczyć głównie pro-

blemy z brakiem środków na finansowanie działalności podstawowej oraz

innowacyjnej, zmniejszenie udziału w rynku, spadek wartości przedsię-

biorstwa. Można też jednak spotkać się ze stanowiskiem, że do objawów

kryzysu mogą ponadto należeć zjawiska o charakterze wewnątrzorganiza-

cyjnym94. Wśród najpoważniejszych i najgroźniejszych z nich można wy-

różnić objawy z grup behawioralnych i organizacyjnych. W pierwszej gru-

pie wymienia się najczęściej takie objawy, jak obniżenie wydajności pracy

pracowników i spadek ich morale, konflikty interpersonalne i międzygru- 93 K. Zimniewicz, Nauka o organizacji i zarządzaniu, PWN, Warszawa---Poznań 1990, s. 226---227; przytoczyli T. Korol,

B. Prusak, op. cit., s. 35. 94 Np. A. Zelek, A. Gwarek, Symptomy kryzysu organizacji, „Firma i Rynek’’ nr 2/2000, s. 53.


powe, a także wzrost znaczenia grup nieformalnych. Do objawów kryzysu

w sferze organizacyjnej zalicza się głównie brak lub wydłużenie czasu po-

dejmowania decyzji na różnych szczeblach organizacyjnych, przerost biu-

rokracji, niewłaściwe ustalanie rangi ważności spraw w organizacji, roz-

bieżność celów właścicieli, zarządu, pracowników, a także zaniedbanie

szkoleń.

Choć są to istotne przejawy, to jednak według Bednarskiego podsta-

wowe symptomy kryzysu leżą w sferze działalności operacyjnej

i finansowej95. W sferze operacyjnej kryzys może charakteryzować się na-

stępującymi objawami: malejącym udziałem w rynku, brakiem prawidło-

wej kontroli wewnętrznej, brakiem realnych planów na rozwój organizacji,

częstymi zmianami na kluczowych stanowiskach i brakiem kadry posiada-

jącej niezbędne kompetencje, brakiem nakładów na odtworzenie, remonty

i konserwacje majątku trwałego, utratą kluczowych kontrahentów, a także

zmianą struktury dostawców oferujących wysokiej jakości produkty po

niskiej cenie, wymagających krótkich terminów płatności za dostarczane

produkty na korzyść dostawców oferujących produkty niższej jakości

i często droższe, z dłuższymi terminami płatności.

Wśród podstawowych sygnałów pogarszającej się kondycji przedsię-

biorstwa wymienić można: niską płynność finansową, wzrost zapotrzebo-

wania na kredyty i pożyczki oraz częste opóźnienia w ich spłacie, co z kolei

generuje wzrost kosztów finansowych z powodu konieczności zapłaty

odsetek, wzrost wartości przeterminowanych zapasów materiałów oraz

ich wadliwą strukturę, wzrost wartości zobowiązań wobec dostawców

i instytucji publiczno-prawnych.

Zjawisko kryzysu w przedsiębiorstwie to nierzadko wynik błędów de-

cyzyjnych popełnianych przez kadrę zarządzającą w bieżących i przeszłych

okresach. Według B. Wawrzyniaka i Z. Dworzeckiego organizacja znajdują-

ca się w stanie kryzysu charakteryzuje się zwykle obniżonymi zdolnościami

likwidowania zaistniałej sytuacji, którą cechują: duża niepewność i ryzyko,

istotne zagrożenie podstawowych funkcji i możliwości realizacji celów

przedsiębiorstwa, ograniczenie czasu reakcji, zaskoczenie, a także przełom

95 L. Bednarski, Analiza finansowa przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1997, s. 168.


między dwoma fazami jakościowo różnego procesu o skutkach negatyw-

nych i/lub pozytywnych96.

Według P. F. Druckera97 kryzys organizacji stanowi konsekwencję ko-

lejnych etapów cyklu życia sektorów. Kluczowe przyczyny kryzysu organi-

zacji można jednak podzielić na dwie grupy: zewnętrzne i wewnętrzne. Do

pierwszej grupy można zaliczyć takie przyczyny, jak polityka ekonomiczna

państwa względem podmiotów prowadzących działalność gospodarczą,

niski poziom dochodów ludności, restrykcyjna polityka fiskalna państwa,

niedopasowane tempo wzrostu gospodarczego regionu i kraju, natężenie

konkurencji branży. Wśród głównych przyczyn wewnętrznych wymienić

można: brak utożsamiania się pracowników z przedsiębiorstwem, błędną

strategię marketingową, małą konkurencyjność produktów, niską pozycję

konkurencyjną na rynku, niską płynność finansową, agresywną strategię

finansowania działalności lub zbyt konserwatywne podejście do zarządza-

nia finansami, złe zarządzanie zapasami, wydatkami i należnościami, sto-

sunkowo niską produktywność podmiotu, traktowanie maksymalizacji

zysku jako głównego celu przedsiębiorstwa. Wśród przyczyn wewnętrz-

nych organizacji S. Sudoł wymienia również:

• niskie kwalifikacje kierownictwa i kryzys przywództwa, którego przejawem jest ograniczona skuteczność działań kierowniczych ukierunkowanych na wzrost wykorzystania potencjału ludzkiego,

• błędną strategię działania przedsiębiorstwa (błędną diagnozę sytuacji, błędne przewidywanie, podejmowanie działań zbyt ryzykownych albo ponad możliwości przedsiębiorstwa, przesadną ekspansję dużych przedsiębiorstw, przeinwestowanie albo nietrafione inwestycje, błędne oszacowanie rynku, zbyt wąską specjalizację produkcyjną),

• załamanie się albo znaczne pogorszenie wizerunku przedsiębiorstwa na skutek ujawnienia istotnych wad produktów wymagających ich wycofania z rynku lub dokonania na koszt producenta ich naprawy,

• błędy w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, • stan załogi --- niskie kwalifikacje, niezdyscyplinowanie i w efekcie

niską wydajność pracy, wysokie koszty, niską jakość wyrobów98. 96 B. Wawrzyniak, Z. Dworzecki, Funkcjonowanie organizacji gospodarczych w kryzysie, SGPiS, Warszawa 1985, s.

32. 97 P. F. Drucker, op. cit., s. 134---135. 98 S. Sudoł, op. cit., s. 301.


Z kolei J. Gittus99 jako główne przyczyny kryzysu uznaje:

• brak dywersyfikacji zarządzania, czyli władzę skupioną w rękach jednej osoby,

• małą dywersyfikację lub zupełny brak oferowanych produktów, • zestarzenie się asortymentu produktów, • nieprzestrzeganie przepisów dotyczących polityki cenowej, • oferowanie produktów o zbyt niskiej jakości, • zmianę przepisów podatkowych i polityki państwa w innych

dziedzinach, • czynniki zewnętrze w postaci remontu dróg dojazdowych itp., • nieszczęśliwe wypadki, pożary, klęski żywiołowe i inne wydarzenia

nadzwyczajne. Przedstawione powyżej przyczyny kryzysu w przedsiębiorstwie nie

muszą prowadzić do jego upadłości, jednak w połączeniu z długotrwałym

ignorowaniem symptomów upadłość może być ich skutkiem. Odmienne

podejście do kryzysu prezentuje K. Obłój, uznając, że:

• kryzysy w organizacjach są zjawiskami nieuniknionymi, ponieważ mają swoje miejsce w ogólnym zbiorze zjawisk, których przedsiębiorstwo doświadcza w całej swojej historii,

• kryzysy są potrzebne organizacjom, ponieważ umożliwiają systemowe uporządkowanie przedsiębiorstwa (usprawnienie organizacji dotkniętej kryzysem wywołuje konieczność poszukiwania przyczyn takiego stanu rzeczy we wszystkich obszarach jej funkcjonowania, opracowania programu działań antykryzysowych pozwalających na przezwyciężenie sytuacji schyłkowej i uporządkowanie organizacji),

• kryzys w organizacji łatwiej odczuć, niż opisać i zinterpretować100. Istotne jest jednak, że w początkowej fazie występowania kryzysu nie

widać znaczących różnic w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa, powstają

jedynie pewne odchylenia, którym kierownictwo może w porę zaradzić.

W kolejnych fazach można wyraźnie wyróżnić czynniki świadczące

o słabnącej kondycji finansowej podmiotu i rosnącym zagrożeniu upadło-

ścią, np.:

• systematyczny spadek przychodów ze sprzedaży, • pogarszający się wynik finansowy netto, • zmniejszający się poziom płynności finansowej, a co za tym idzie

wzrost nieściągalnych lub trudno ściągalnych należności,

99 J. Gittus, Sprawdź kondycję swojej firmy, Signum, Kraków 1996, s. 155. 100

K. Obłój, Zarządzanie. Ujęcie praktyczne, PWE, Warszawa 1986, s. 148.


• zwiększony popyt na kredyty i pożyczki, • pozyskiwanie środków na finansowanie bieżącej działalności przez

dyskonto faktur i weksli, • rosnący poziom produkcji niezakończonej oraz zapasu wyrobów

gotowych, • zaleganie zapasów materiałowych oraz wadliwą ich strukturę, • wyprzedaż składników majątku trwałego poniżej wartości

księgowej, • utrzymujące się ujemne przepływy środków pieniężnych

z działalności operacyjnej i inwestycyjnej101. Można wyróżnić następujące etapy sytuacji kryzysowej:

• wykrywanie sygnałów, które obejmuje odpowiednią interpretację pierwszych symptomów pojawiających się przed wystąpieniem kryzysu wskazujących na możliwość jego wystąpienia,

• przygotowanie działań prewencyjnych, czyli podjęcie wszelkich możliwych czynności mogących zażegnać kryzys lub ograniczyć wydatne jego skutki poprzez zabezpieczenie części organizacyjnych nim dotkniętych,

• powrót do sytuacji sprzed kryzysu, czyli wdrożenie długo- i krótkoterminowego programu naprawczego,

• uczenie się, czyli analiza wniosków, które organizacja wyciągnęła z własnych doświadczeń i doświadczeń innych.

„Przebieg kryzysu może być burzliwy i krótki albo --- odwrotnie --- »peł-

zający« i trudny do wygaszenia w krótkim czasie. Z. Dworzecki, odwołując

się do doświadczeń zachodnich firm doradczych i polskich badań, wymie-

nia następujące fazy kryzysu w przedsiębiorstwie:

• spadek zaufania do przedsiębiorstwa i w przedsiębiorstwie, • oczekiwanie kierownictwa przedsiębiorstwa, aż wszystko wróci do

normy, • podejmowanie na ogół nieskutecznych prób uzyskania pomocy

z zewnątrz, • eskalacja kryzysu --- kryzys palący, możliwy do opanowania, • postępowanie sanacyjne lub likwidacyjne, • przebudowa lub likwidacja przedsiębiorstwa, • wychodzenie z kryzysu’’102.

101 G. Gołębiowski, A. Tłaczała, Analiza ekonomiczno-finansowa w ujęciu praktycznym, Difin, Warszawa 2005,

s. 157. 102 Z. Dworzecki, Skuteczne zarządzanie w sytuacjach kryzysu, TNOiK, Warszawa 1993, s. 18---24; przytoczył

S. Sudoł, op. cit., s. 302.


„Inne ujęcie powstawania i przebiegu kryzysu przedstawia J. Argenti.

Wyróżnia on cztery etapy, które w początkowej fazie prowadzą do kryzysu,

a następnie upadłości przedsiębiorstwa:

• pierwszy, w którym stopniowo następuje utrwalenie niedomagań w działalność, mimo że nie wywołują one jeszcze istotnych zmian,

• drugi, w którym niedomagania prowadzą do popełniania błędów i pogłębiania nieprawidłowości,

• trzeci, w którym ujawniają się istotne zakłócenia, szczególnie w sferze wypłacalności,

• czwarty, w którym następuje upadłość przedsiębiorstwa’’103. Typowy przebieg kryzysu w przedsiębiorstwie według T. Korola

i B. Prusaka składa się z kilku elementów (por. Ilustracja 6).

Ilustracja 6 . Typowy przebieg kryzysu w przedsiębiorstwie

Źródło: T. Korol, B. Prusak, op. cit., s. 36.

Odpowiednio wczesne dostrzeżenie przyczyn, zakresu i przejawów sy-

tuacji kryzysowej, skupienie się na rozwiązywaniu problemów długofalo-

wych oraz dokonanie niezbędnych zmian w podstawowych obszarach

funkcjonowania przedsiębiorstwa daje szanse zahamowania tendencji

schyłkowej i przekształcenia cyklu życia w cykl wzrostu. 103 J. Argenti, Predicting Corporate Failure, No. 2, 1986, przytoczył L. Bednarski, Symptomy i ocena zagrożeń

sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, „Pieniądz i Więź’’ nr 1(2) 1999, s. 46; przytoczyli T. Korol, B. Prusak, op. cit., s. 36.

Zmniejszenie liczby zamówień

Spadek obrotów

Spadek przychodów

Trudności płatnicze

Rentowność Płynność

Zatory płatnicze

Utrata płynności

Relatywny wzrost kosz-

tów

Spadek przy-chodów ope-

racyjnych

Strata

Nadmierne zadłużenie


Powstaje jednak pytanie: w jaki sposób dostrzec sygnały

o zbliżającym się kryzysie? Otóż doskonale ujęli to S. Slatter i D. Lovett,

stwierdzając, iż „Istnieje bardzo wiele znaków świadczących o tym, że

może rozpoczynać się upadek firmy. Ich dostrzeganie zależy wszakże od

perspektywy obserwatora. Ci, którzy są ściśle związani z firmą (na przykład

jej kierownictwo i pracownicy), są zwykle w stanie zauważyć pojawiające

się problemy, zanim dostrzegą je osoby z zewnątrz, czerpiące wiedzę na

temat wyników firmy z publicznie dostępnych informacji finansowych,

które pojawiają się z pewnym opóźnieniem. Tymczasem istnieje wiele

innych objawów pogarszającej się kondycji, które nie mają charakteru

stricte finansowego, a które mogą być ważnymi sygnałami ostrzegawczy-

mi. W wielu wypadkach niezwykle ważne jest odpowiednio wczesne do-

strzeżenie tych sygnałów i podjęcie właściwych działań, ponieważ

w chwili, gdy finansowe efekty upadku staną się widoczne, może być zbyt

późno na ratowanie firmy’’104.

Dlatego pomocą w rozwiązaniu sytuacji kryzysowej może być bardzo

często odpowiednio wcześnie wdrożona restrukturyzacja, która „obecnie

jest wiązana najczęściej ze zwalnianiem pracowników i ograniczaniem

produkcji. Tak jednak być nie powinno, ponieważ zarówno etymologię, jak

i sens tego pojęcia należy wywodzić od najogólniej pojętej racjonalizacji

działania danego przedsiębiorstwa’’105.

Jednak „W procesach restrukturyzacji polskich przedsiębiorstw zde-

cydowanie przeważała sytuacja, w której podmioty te nie nadążały za

zmianami dokonującymi się w ich otoczeniu (luka niedoboru), wynikają-

cymi z głębokich przeobrażeń systemu społeczno-gospodarczego. Rozmia-

ry luki strategicznej i luki operacyjnej sprawiały, iż w większości przedsię-

biorstw niedostosowanie i brak zdolności adaptacyjnych (mały potencjał

zmian) przybierały początkowo postać kryzysu organizacji. W tych warun-

kach zarządzanie zmianami pod silną presją czasu, praktycznie w odnie-

sieniu do wszystkich atrybutów podmiotowości przedsiębiorstwa, powo-

dowało, iż jeszcze przed podjęciem restrukturyzacji szczególnie istotna

104 S. Slatter, D. Lovett, op. cit., s. 2. 105 L. Dorozik, Restrukturyzacja ekonomiczna przedsiębiorstw, L. Dorozik (red.), PWE, Warszawa 2006, s. 43.

2.2. Upadłość jako konsekwencja... 45

była odpowiedź na fundamentalne pytanie: Czy przedsiębiorstwo w ogóle

kwalifikuje się do głębokiej restrukturyzacji oraz czy ją przetrwa’’106.

W przypadku pozytywnej odpowiedzi wdrożony we właściwym czasie

odpowiedni proces restrukturyzacyjny może zgodnie z cyklem życia przed-

siębiorstwa doprowadzić do powrotu przedsiębiorstwa na drogę rozwoju

lub stabilizacji. Warunkiem jest jednak konsekwencja działania

i przestrzeganie podstawowych zasad restrukturyzacji w postaci właści-

wego finansowania, przestrzegania polityki cenowej, wprowadzania no-

wych produktów i wielu innych wcześniej wymienionych czynników po-

zwalających zapobiec kryzysowi. W przypadku negatywnej odpowiedzi lub

braku procesu restrukturyzacji, pomimo pozytywnej odpowiedzi na wcze-

śniej zadane pytanie, a także w przypadku zbyt późnego jego wdrożenia,

może dojść do likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa.

2.2. Upadłość jako konsekwencja nieopanowania kryzysu

Upadłość przedsiębiorstwa można rozpatrywać na dwa różne sposo-

by: od strony ekonomicznej oraz od strony prawnej. Według podejścia

ekonomicznego wyróżnia się wiele definicji upadłości. Ich różnorodność

jest spowodowana tym, że nie istnieje jeden punkt graniczny lub jeden

decydujący czynnik determinujący jednoznacznie, iż przedsiębiorstwo

można określić mianem upadłego.

Według B. Prusaka przedsiębiorca staje się bankrutem107, gdy nie jest

w stanie samodzielnie kontynuować działalności bez udzielenia mu pomo-

cy z zewnątrz108. Uznaje się zatem, że czynnikiem decydującym o upadłości

jest brak zdolności do samodzielnego zapewnienia ciągłego istnienia

przedsiębiorstwa w najbliżej dającej się określić przyszłości.

Z kolei A. Tokarski definiuje bankruta jako przedsiębiorstwo niezdolne

do regulowania swoich zobowiązań przy jednoczesnej niemożności ich

106 C. Suszyński, Restrukturyzacja, konsolidacja, globalizacja przedsiębiorstw: doświadczenia i perspektywy

polskiej transformacji, PWE, Warszawa 2003, s. 83. 107 Upadłość w ujęciu ekonomicznym często określa się zamiennie bankructwem, a upadłego --- bankrutem. 108 B. Prusak, Upadłość --- mit klęski czy szansa na odrodzenie, prace naukowe Katedry Ekonomii i Zarządzania

Przedsiębiorstwem, tom 1, H. Różańska (red.), Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2002, s. 42.


pokrycia swoim majątkiem109. W tym wypadku ekonomiczną determinantą

określającą upadłość jednostki jest jej sytuacja finansowa, a dokładniej

relacja pomiędzy zdolnością jednostki do generowania przychodów

w toku działalności a wysokością majątku, jakim dysponuje.

W kontekście finansowym upadłość definiuje również W. Szymański

jako „trwającą przez dłuższy czas nadwyżkę strumienia odpływów nad

strumieniem dopływów pieniężnych do przedsiębiorstwa’’110, uzależnia

więc ekonomiczny stan przedsiębiorstwa od relacji wartości przepływów

pieniężnych i czasu.

W podobny sposób bankructwo definiuje E. Mączyńska, podając, iż

bankrutem można określić przedsiębiorstwo niewypłacalne, i uznaje to za

główny czynnik jego upadłości. Mączyńska podkreśla jednak, że nie da się

określić uniwersalnej przyczyny upadłości przedsiębiorstwa, gdyż „wciąż

jeszcze niedostateczne rozpoznanie, zdiagnozowanie zjawiska upadłości

i bankructw przedsiębiorstw to w pewnym stopniu wynik ogromnego

zróżnicowania i zmienności przyczyn bankructw. Stąd trudności z ich teo-

retycznym uogólnieniem, co z kolei przekłada się na brak kompleksowej

teorii bankructwa’’111. Ze względu na to Mączyńska modyfikuje swoją defi-

nicję, podając, że bankrutem jest przedsiębiorstwo, które nie zdołało prze-

zwyciężyć kryzysu112. Takie uogólnienie definicji ma swoje istotne uzasad-

nienie w specyfice otoczenia przedsiębiorstwa, a dokładniej systemu eko-

nomicznego, w którym przedsiębiorstwo działa.

Dlatego można wyróżnić wiele czynników decydujących o kontynuacji

działalności jednostki: podejmowane decyzje kierowników wyższych

szczebli, kwestie dostosowania produktów lub usług do potrzeb klientów

czy określenie barier wejścia na rynek --- stanowią one jedynie szczątkowy

przykład determinant mających wpływ na powodzenie lub niepowodzenie

przedsiębiorstwa w przyszłości. Należy również zgodzić się ze stwierdze-

109 A. Tokarski, Charakterystyka podstawowych rodzajów upadłości firm w edukacji przedsiębiorczości, „Przed-

siębiorczość --- Edukacja’’, tom 8, Z. Zioło, T. Rachwał (red.), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa---Kraków 2012, s. 42.

110 W. Szymański, Globalizacyjne uwarunkowania siły i słabości przedsiębiorstw [w:] Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, E. Mączyńska (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005, s. 37.

111 E. Mączyńska, Upadłości przedsiębiorstw --- kontekst globalny [w:] Bankructwa, upadłości i procesy naprawcze przedsiębiorstw, E. Mączyńska (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2015, s. 19.

112 E. Mączyńska, Zagrożenia i ryzyko w działalności przedsiębiorstw [w:] Meandry upadłości przedsiębiorstw. Klęska czy druga szansa?, M. Mączyńska (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009, s. 41.


niem, że głównym czynnikiem, przy którym można mówić o upadłości

przedsiębiorstwa, jest jego zła sytuacja finansowa. To mierzalny skutek

nieprawidłowości zachodzących w jednostce, a jednocześnie zaprzeczenie

jednego z głównych celów istnienia przedsiębiorstwa --- uzyskania korzyści

majątkowych.

Zdefiniowanie pojęcia upadłości od strony prawnej,

w przeciwieństwie do podejścia ekonomicznego, jest dużo mniej skompli-

kowane. W świetle przepisów ustawy o prawie upadłościowym przedsię-

biorstwo upadłe to przedsiębiorstwo, wobec którego sąd ogłosił upadłość.

W prawie upadłościowym wyraźnie zaznaczony jest moment, w którym

można mówić o upadłości jednostki. Czynnik prowadzący do zastosowania

rozwiązań prawa upadłościowego musi być mierzalny, a więc taki, który da

się zmierzyć, uzasadnić i wykazać we wniosku o ogłoszenie upadłości.

Takim czynnikiem jest np. zła sytuacja finansowa przedsiębiorstwa.

Jak można zauważyć przy podejściu ekonomicznym do upadłości

przedsiębiorstwa, pojęcie złej sytuacji finansowej jest bardzo szerokie

i może być różnie rozumiane. Niezbędne było zatem ustalenie wiarygod-

nego miernika określającego poziom stanu finansowego podmiotu. Ze

względu na postawiony w ustawie cel postępowania upadłościowego, czyli

przede wszystkim dochodzenie roszczeń wierzycieli od niewypłacalnych

dłużników --- takim miernikiem jest poziom wypłacalności przedsiębior-

stwa. Pojęcie niewypłacalności stosowane w definicjach ekonomicznych

pojawia się również w definicji prawnej, jednak stosowane jest w dwóch

przypadkach: jako powód ogłoszenia upadłości113 i rozpoczęcia procesu

restrukturyzacji. W prawie upadłościowym definicja ta została jedno-

znacznie sformułowana, a w prawie restrukturyzacyjnym zamiast definicji

znajduje się delegacja do prawa upadłościowego. W prawie restrukturyza-

cyjnym zawarto jednak dodatkowo definicję dłużnika zagrożonego upa-

dłością (por. Ilustracja 7).

113 Upadłość ogłaszana jest na podstawie art. 10 ustawy o prawie upadłościowym.


Ilustracja 7. Definicje niewypłacalności w aktach prawnych

Źródło: opracowanie własne na podstawie prawa upadłościowego i restrukturyzacyjnego.

Jednym z powodów rozdzielenia prawa upadłościowego od prawa re-

strukturyzacyjnego (naprawczego) było wykorzystywanie przez przedsię-

biorców faktu, iż dłużnika zagrożonego niewypłacalnością można było

potraktować jako dłużnika niewypłacanego lub odwrotnie, co dawało

możliwość wykorzystania prawa upadłościowego i naprawczego jako „de-

ski ratunku’’ dla dłużnika przy jednoczesnym niespełnieniu celu ustawy,

czyli maksymalnego zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Obecnie wymu-

szone przez ustawę rozdzielenie pojęcia niewypłacalności i zagrożenia

niewypłacalnością spowodowało, że każde przedsiębiorstwo chcące

wszcząć postępowanie upadłościowe musi przejść w pierwszej kolejności

procedury ustawy restrukturyzacyjnej. Ustawa o upadłości i ustawa o pra-

wie restrukturyzacyjnym uwzględniają niewypłacalność przedsiębiorstwa

Niewypłacalność

Niewypłacalność w prawie restrukturyzacyjnym Niewypłacalność w prawie upadłościo-

wym

Postępowanie restrukturyza-cyjne może być prowadzone wobec dłużnika niewypłacal-

nego lub zagrożonego nie-wypłacalnością.

Upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny.

Przez dłużnika zagrożonego niewypłacalnością należy

rozumieć dłużnika, którego sytuacja ekonomiczna wska-zuje, że w niedługim czasie

może stać się niewypłacalny.

Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagal-

nych zobowiązań pieniężnych. Dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organi-zacyjną nieposiadającą osobowości prawnej,

której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy

jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia

cztery miesiące.


jako przedmiotową przesłankę114 wszczęcia postępowania. Takie ujęcie

problematyki czynników postępowania sprzyja spełnieniu celu postępo-

wania restrukturyzacyjnego, ustawodawca bowiem określa, iż „celem

postępowania restrukturyzacyjnego jest uniknięcie ogłoszenia upadłości115

dłużnika poprzez umożliwienie mu restrukturyzacji w drodze zawarcia

układu z wierzycielami’’116, a więc ma ono za zadanie umożliwić dłużnikowi

spłacenie wymagalnych zobowiązań przy zachowaniu ciągłości działalno-

ści jednostki. Zachowanie tego warunku sprawia, że zawarcie układu

z wierzycielami nie powoduje żadnych zmian w rachunkowości jednostki,

nie powstaje obowiązek zamknięcia ksiąg rachunkowych, sporządzania

sprawozdania finansowego lub jego elementów na szczególnych warun-

kach oraz przeprowadzania inwentaryzacji, gdyż zachowana zostaje zasa-

da kontynuacji działalności (por. tabela 1).

Z punktu widzenia rachunkowości i działalności jednostki zatem za-

warcie układu restrukturyzacyjnego bez względu na jego typ nie stanowi

sytuacji szczególnej dla przedsiębiorstwa pod względem rachunkowości.

Pomimo że zastosowanie procesów restrukturyzacyjnych jest dostępne nie

tylko dla przedsiębiorstw zagrożonych niewypłacalnością, ale również dla

przedsiębiorstw niewypłacalnych, sąd117, wierzyciele lub sam dłużnik mogą

postanowić o niewszczynaniu postępowań restrukturyzacyjnych, a w za-

mian za to zdecydować się na wszczęcie postępowania upadłościowego ---

o ile takie działanie ma właściwe uzasadnienie.

114 Ustawa o prawie restrukturyzacyjnym (Dz.U. z 2015 r., poz. 978 ze zm. z dnia 15.05.2015 r.), art. 6, oraz ustawa

o prawie upadłościowym, art. 10. 115 Pojęcie upadłości likwidacyjnej zastąpiono pojęciem upadłości po zmianach w ustawie o prawie upadłościo-

wym i naprawczym. 116 Ustawa o prawie restrukturyzacyjnym, art. 3 ust. 1. 117

Sąd restrukturyzacyjny (czyli sąd rejonowy --- sąd gospodarczy) może odmówić otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, jeżeli skutkiem tego postępowania byłoby pokrzywdzenie wierzycieli.


Tabela 1. Typy, charakterystyka i wpływ na rachunkowość postępowań restruktu-ryzacyjnych

Typ postępowa-nia restrukturyza-

cyjnego

Charakterystyka typu postępo-wania restrukturyzacyjnego

Działanie przy założe-niu konty-

nuacji działalności

Obowiązek za-mknięcia ksiąg rachunkowych

oraz przeprowa-dzenia inwentary-

zacji

Postępowanie o zatwierdzenie

układu

umożliwia zawarcie układu w wyniku samodzielnego zbiera-

nia głosów wierzycieli przez dłużnika bez udziału sądu

TAK NIE

Przyspieszone postępowanie

układowe

umożliwia dłużnikowi zawarcie układu po sporządzeniu

i zatwierdzeniu spisu wierzytelno-ści w uproszczonym trybie

TAK NIE

Postępowanie układowe

umożliwia dłużnikowi zawarcie układu po sporządzeniu

i zatwierdzeniu spisu wierzytelno-ści

TAK NIE

Postępowanie sanacyjne

umożliwia dłużnikowi przepro-wadzenie działań sanacyjnych118 oraz zawarcie układu po sporzą-

dzeniu i zatwierdzeniu spisu wierzytelności

TAK NIE

Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2015, s. 18---19, s. 386---387, oraz art. 29 ust. 3 i art. 26 ustawy o rachunkowości.

Rozpoczęcie postępowania upadłościowego wobec jednostki to wy-

raźny znak, iż przedsiębiorstwo znajduje się w terminalnej fazie cyklu życia

organizacji. Ustawodawca tak skonstruował ustawę o prawie restruktury-

zacyjnym i ustawę o prawie upadłościowym, by zminimalizować liczbę

przedsiębiorstw, wobec których zostaje ogłaszana upadłość. Dłużnik ma

maksymalną swobodę w wyborze i stopniowym przejściu przez typy po-

stępowań restrukturyzacyjnych, po to by zapewnić sąd, iż wszczęcie po-

118 Według art. 3 ust. 6 prawa restrukturyzacyjnego działaniami sanacyjnymi są czynności prawne i faktyczne,

które zmierzają do poprawy sytuacji ekonomicznej dłużnika i mają na celu przywrócenie dłużnikowi zdolności do wykonywania zobowiązań, przy jednoczesnej ochronie przed egzekucją.


stępowania upadłościowego to jedyne możliwe wyjście na drodze zaspo-

kojenia roszczeń wierzycieli119.

Ogłoszenie upadłości przedsiębiorstwa jest zdarzeniem o charakterze

konstytutywnym, a więc kreuje nowy stan prawny dla jednostki. Ma to

daleko idące skutki dla różnych sfer działalności jednostki, również ra-

chunkowości. Szereg konsekwencji wynikających z ogłoszenia upadłości

na przedsiębiorstwo i jego otoczenie120 został szeroko opisany w ustawie

o prawie upadłościowym oraz ustawie o rachunkowości.

Jeden z podstawowych skutków upadłości jednostki stanowi utrata

kontroli nad majątkiem przedsiębiorstwa --- upadły ma obowiązek wskazać

i wydać cały swój majątek syndykowi121 oraz przekazać wszystkie doku-

menty dotyczące działalności jednostki122. Zgodnie z art. 61 ustawy

o prawie upadłościowym „z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego

staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego’’.

Warto zwrócić uwagę na okoliczność, że mimo że z dniem ogłoszenia upa-

dłości mieniem zarządza syndyk, który działa za upadłego, nie oznacza to,

że dłużnik przestaje być właścicielem przedsiębiorstwa --- przekazanie

mienia syndykowi nie jest przeniesieniem własności, lecz prawem posia-

dania majątku123 lub raczej prawem do jego zarządzania. Mimo tego za-

strzeżenia oddanie majątku jednostki pod zarząd syndyka ma niebagatel-

ny wpływ na przedsiębiorstwo, w momencie ogłoszenia upadłości jed-

nostka traci bowiem możliwość do dysponowania swoim mieniem.

Utrata kontroli nad majątkiem przedsiębiorstwa wpływa znacząco na

założenie kontynuacji działalności. Brak możliwości zarządzania aktywami

jednostki przez przedsiębiorcę powoduje natychmiastowe zatrzymanie

rozwoju przedsiębiorstwa w jego cyklu życia. Ograniczenie atrybutów

właścicielskich wiąże się z powstaniem z mocy ustawy masy upadłości

i objęciem jej przez syndyka. Masa upadłości zaś podlega spieniężeniu

119 R. Adamus, Prawo restrukturyzacyjne…, op. cit., s. 57. 120 W tym na interesariuszy, wierzycieli i właścicieli przedsiębiorstwa. 121 Syndyk masy upadłościowej --- osoba fizyczna mająca licencję doradcy restrukturyzacyjnego lub osoba

prawna zarządzająca majątkiem instytucji postawionej w stan upadłości. 122 Ustawa o prawie upadłościowym, art. 57 ust. 1. 123 W. Podel, M. Olszewska, Upadłość w praktyce, Difin, Warszawa 2012, s. 92.


przez syndyka celem zaspokojenia wierzycieli124. Majątek jednostki --- wcze-

śniej wykorzystywany do bieżącej działalności, a więc do wszelkich czyn-

ności mających za zadanie rozwijać przedsiębiorstwo lub utrzymać jego

obecną pozycję na rynku --- zmienia swój cel. Skoro jedynym przeznacze-

niem masy upadłości jest zaspokojenie roszczeń wierzycieli, zaprzeczenie

kontynuacji działalności przedsiębiorstwa stanowi logiczną konsekwencję

ogłoszenia upadłości.

Takie założenie jest również wymuszone przez prawo, ponieważ we-

dług art. 5 ust. 2 ustawy o rachunkowości wobec jednostki postawionej

w stan upadłości nie zakłada się kontynuacji działalności, tym samym

przedsiębiorstwo traci możliwość spełnienia celu, dla którego zostało

powołane. Założenie kontynuacji działalności jednostki jako jednej

z nadrzędnych zasad rachunkowości jest determinantą zapewniającą

sprawne działanie systemu rachunkowości w przedsiębiorstwie, stąd jej

brak ma szeroko sięgające skutki. Wymienione efekty ogłoszenia upadłości

wobec przedsiębiorstwa są dość logiczne, jeśli weźmie się pod uwagę defi-

nicję oraz cel upadłości. Specyfiki tego etapu życia przedsiębiorstwa doda-

je sama osoba syndyka oraz jego obowiązki w trakcie procesu upadłości.

Głównym zadaniem syndyka jest przeprowadzenie postępowania

w taki sposób, by zmaksymalizować spełnienie roszczeń wierzycieli. W tym

celu przejmuje zarząd nad majątkiem upadłego i wprowadza procedurę

jego spieniężania. Zazwyczaj oznacza to zakończenie działalności przed-

siębiorstwa, jednak ustawa przewiduje pewne wyjątki. Takim wyjątkiem

jest wykonywanie przez syndyka w przedsiębiorstwie upadłym umów wza-

jemnych125. Umowa wzajemna to zobowiązanie jednostki do wykonania

określonych czynności w zamian za otrzymanie świadczenia od drugiej

strony umowy126. Zgodnie z treścią art. 98 ust. 1 prawa upadłościowego

„jeżeli w dniu ogłoszenia upadłości zobowiązania z umowy wzajemnej nie

zostały wykonane w całości lub części, syndyk może, za zgodą sędziego

komisarza, wykonać zobowiązanie upadłego i zażądać od drugiej strony

spełnienia świadczenia wzajemnego lub od umowy odstąpić ze skutkiem 124 R. Adamus, Skutki czynności upadłego dotyczących mienia wchodzącego w skład masy upadłości [w:] System

prawa handlowego. Tom 6. Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, A. Hrycaj (red.), A. Jakubiecki (red.), A. Witosz (red.), C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 749.

125 Ustawa o prawie upadłościowym, art. 98.

126 R. Lewandowski, P. Wołowski, Prawo upadłościowe i naprawcze, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 119.

2.3. Upadłość jako faza cyklu życia... 53

na dzień ogłoszenia upadłości’’. Upadłość przedsiębiorstwa zatem jako

zdarzenie nie wpływa co do zasady na ważność i skuteczność umów za-

wartych przez upadłego dłużnika przed ogłoszeniem upadłości.

Należy zauważyć, że jest to szczególny etap funkcjonowania przed-

siębiorstwa, gdyż z jednej strony jest zaburzona ciągłość działalności jed-

nostki oraz utracone zostaje prawo do zarządzania własnym majątkiem,

a z drugiej ustawodawca nadaje syndykowi prawa kierownika jednostki127

oraz umożliwia mu wykonywanie umów wzajemnych. Sama możliwość

wykonywania umów w jednostce, w której ogłoszono upadłość, to istotna

przesłanka faktu, iż przedsiębiorstwo znajduje się w sytuacji szczególnej,

ponieważ pomimo umownego zawieszenia działalności128 nadal jest zdolne

do wykonywania procesów, produkowania czy świadczenia usług jak

w normalnym toku swojego funkcjonowania.

2.3. Upadłość jako faza cyklu życia małego i średniego przedsiębiorstwa i jej geneza

Pomimo możliwości funkcjonowania przedsiębiorstwa w warunkach

upadłości z konstrukcji prawa upadłościowego wynika, że po zakończeniu

tego etapu jednostka przestaje funkcjonować, a co za tym idzie kończy się

ostatni etap jej cyklu życia. Bywa też, że ostatni etap cyklu życia przedsię-

biorstwa to jednocześnie pierwszy etap cyklu i na bazie zlikwidowanej

jednostki powstaje zupełnie nowy podmiot gospodarczy, który choć może

kontynuować dotychczasową działalność, dysponować całym majątkiem

upadłego przedsiębiorstwa i zatrudniać tych samych pracowników, to

jednak w myśl obowiązującego prawa staje się nowym podmiotem gospo-

darczym. Oznacza to, że bezpośrednio po zakończeniu ostatniej fazy cyklu

życia --- upadłości --- rozpoczyna się pierwsza faza cyklu życia nowego

przedsiębiorstwa --- narodzin. Aby jednak przemiany takie nie krzywdziły

wierzycieli upadłego podmiotu, w systemie prawnym funkcjonują instytu-

127 Ustawa o rachunkowości, art. 3 ust. 6. 128 Umownego, ponieważ podmiot oficjalnie nadal istnieje jako wpisany do Krajowego Rejestru Sądowego, z tą

różnicą, iż wedle art. 601 ustawy o prawie upadłościowym widnieje wpisany pod dotychczasową firmą z dopi-skiem „w upadłości’’.


cje, których celem jest ochrona interesów uczestników rynku wraz z jego

rozwojem. Można tu mieć na myśli instytucje prawa handlowego, karnego

i administracyjnego umożliwiające realizację podstawowych zasad, na

których opiera się rynek, czyli głównie pewność i szybkość obrotu gospo-

darczego. Pomimo rozwoju gospodarki rynkowej i związanej z nią wymia-

ny towarowo-pieniężnej podstawowe jej mechanizmy nie zmieniły się od

początku jej istnienia. Również dzisiaj przedsiębiorcy spotykają się z tymi

samymi trudnościami, co wcześniej129.

Obok instytucji upadłości uregulowanej w prawie upadłościowym

w innych gałęziach prawa wykształciły się instytucje w postaci aktów

prawnych, będące z nią bezpośrednio lub pośrednio związane, mające

charakter prewencyjny, zawarte w prawie gospodarczym, handlowym,

karnym, podatkowym i innych. „Z jednej strony chodzi tutaj o eliminację

z rynku jednostek gospodarczo bezużytecznych oraz ochronę wierzycieli,

gdy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie ich roszczeń’’130.

Z drugiej strony chodzi o ukaranie na podstawie prawa karnego dłużników

dopuszczających się w związku ze swoją upadłością określonych zanie-

dbań, zachowań lub celowych działań ewidentnie wymierzonych przeciw-

ko wierzycielom131. Instytucje te dbają też o to, aby opisany mechanizm

odtworzenia cyklu życia przedsiębiorstwa --- czyli narodzin nowego przed-

siębiorstwa powstałego na bazie upadłego --- nie był krzywdzący dla wie-

rzycieli upadłego przedsiębiorstwa i nie był wywoływany celowo. Służą

temu narzędzia karania dłużników doprowadzających do upadłości dzia-

łaniami zamierzonymi.

W historii upadłości tendencja karania dłużników niewykonujących

swoich zobowiązań powstała dużo wcześniej niż dążenie do wprowadze-

nia rozwiązań prawnych pozwalających na polepszenie sytuacji wierzycie-

la. Dlatego można powiedzieć, że bankructwo to pojęcie pierwotne do

upadłości. Terminy „upadłość’’ i „bankructwo’’ długo były synonimami,

129 Pojęcie upadłości było początkowo kojarzone wyłącznie z kupcami; również obowiązujące w Polsce przepisy

dotyczące upadłości do roku 2003 mówiły wyłącznie o upadłości kupców. Wejście w życie ustawy prawo upa-dłościowe i naprawcze wprowadziło do polskiego ustawodawstwa termin „przedsiębiorca’’. Ponieważ wcze-śniejsze ustawodawstwo dotyczyło wszystkich przedsiębiorców, na potrzeby tej pracy terminy „przedsiębior-ca’’ i „kupiec’’ można traktować zamiennie.

130 Orzeczenie SN z dnia 26.08.1952 r. (Cz 159/91, OSPiKA 1953/III/83). 131 Art. 301 § 2 i 3 KK z 1997 r.


także w języku legalnym, często i dzisiaj w języku potocznym traktuje się je

podobnie. Nie ulega jednak wątpliwości, że upadłość przedsiębiorstw nie

jest pojęciem nowym. Słowo to wywodzi się z tradycji kupieckiej (banca-

rotta) i oznacza „złamana ława’’, co dawniej było sygnałem dłużnika, który

nie mógł spłacić wierzycieli132. Określenie „złamana ława’’ miałoby doty-

czyć samosądu wobec nierzetelnego kupca lub też mieć charakter czysto

symboliczny.

Można podejrzewać, że słowo „bankructwo’’ powstało razem

z pierwszymi bankami133. Instytucjami, które najbardziej przypominały

współczesne banki134, były instytucje zorganizowane w sieci, przyjmujące

depozyty i oferujące pożyczki. Sieciowe powiązanie oznaczało, że klient,

który zdeponował kruszce np. w Mediolanie, na podstawie otrzymanego

weksla mógł wypłacić pieniądze w Genui. W ten sposób kupcy nie musieli

wozić ze sobą pieniędzy, a tylko zaświadczenia, które były przyjmowane

przez bankierów w innych miastach. Na ich podstawie ponownie wypłaca-

no handlowcom pieniądze lub przyjmowano weksle do dalszych rozliczeń.

Tego typu powiązania instytucji finansowych narzucały konieczność

zapewnienia wystarczającej płynności wszystkim jednostkom sieci. Gdyby

z jakichś przyczyn klienci zaczęli wypłacać w jednym mieście większą ilość

środków wpłaconych u różnych bankierów w różnych miastach, to poja-

wiające się trudności z wypłatą mogłyby nadużywać zaufania klientów.

Klienci często demonstrowali brak zadowolenia z chwilowej utraty płyn-

ności finansowej banku, demolując siedzibę danego oddziału, m.in. łamiąc

bankierską ławę. Jednocześnie było to sygnałem dla innych klientów, że

w danej sieci nie warto już deponować środków, za to możliwie szybko

należy wypłacić depozyty w oddziałach w innych miastach. Spowodowana

jednym incydentem lawina wypłat doprowadzała najczęściej do bankruc-

132 T. Gruszecki, Instytucjonalno-prawne regulacje upadłości [w:] Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty

instytucjonalne, E. Mączyńska (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008, s. 100. 133 Pierwsze wzmianki o bankach sięgają czasów starożytnych. Tzw. domy bankowe istniały w Babilonie

(XII w. p.n.e.), starożytnej Grecji i Rzymie. Upadek kultury starożytnej przyniósł kres rozwojowi bankowości. Pod koniec XIV w. w północnych Włoszech powstały pierwsze banki handlowe. Banki te zajmowały się zarów-no udzielaniem pożyczek, jak i przyjmowaniem depozytów. Najstarsze banki zakładano w największych ośrodkach handlu światowego. Były to m.in. Casa di San Giorgio w Genui (1586 r.), Banco de Rialto w Wenecji

(1587 r.), Banco di San Ambrosio w Mediolanie (1593 r.). Źródło: http://skarb.bzwbk.pl/11285 [dostęp: 14.02.2016].

134 Nazwa pochodzi od włoskiego słowa banca oznaczającego ławę, kontuar, przy którym pod koniec XIV w. w północnych Włoszech pracowali bankierzy. Przyjmowali oni szlachetne kruszce, za które wystawiali weksle będące odpowiednikami współczesnych lokat.


twa całej sieci, ponieważ banki nie miały możliwości w krótkim czasie ze-

brać pożyczonych środków od swoich dłużników, w związku z tym nie

mogły wypłacić wszystkich depozytów.

Inna teoria powstania słowa „bankructwo’’ sięga czasów średniowie-

cza, kiedy w trakcie jarmarków warsztatem pracy wekslarza była ława, czy

też kontuar, na której stawiał wagę oraz odważniki i na której dokonywał

wymiany pieniędzy. Jego oszukańcze praktyki stosunkowo często oburza-

ły klientów do tego stopnia, że rzucali się na bankiera z gniewem i niszczyli

cały jego sprzęt i warsztat pracy, czyli ławę. Zdarzenia te dały początek

słowu „bankructwo’’, czyli bancarotta po włosku, hiszpańsku i portugalsku

oraz banqueroute po francusku.

W Polsce przedrozbiorowej nie funkcjonowały żadne oficjalne uregu-

lowania prawne dotyczące egzekucji generalnej. Pierwsze regulacje doty-

czące postępowań konkursowych pochodzą z ustawodawstwa państw

zaborczych, przejętych następnie przez państwo polskie po odzyskaniu

niepodległości. Przed wejściem w życie z dniem 1 stycznia 1935 roku roz-

porządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej prawo upadłościowe na terenie

II Rzeczpospolitej zagadnienia upadłościowe były regulowane przez na-

stępujące akty prawne:

• ordynacja konkursowa niemiecka z 1877 roku dla obszaru ziem zachodnich i górnośląska bez okolic Cieszyna,

• rosyjska ustawa o postępowaniu handlowym z 1832 roku dla województw wschodnich II Rzeczpospolitej,

• ordynacja konkursowa austriacka z 1914 roku dla obszaru byłego zaboru austriackiego i okolic Cieszyna,

• code de commerce z 1807 roku dla obszaru byłego Królestwa Polskiego.

Francuski Kodeks Handlowy wprowadzony został w Księstwie War-

szawskim jako trzeci z kolei akt normujący upadłość po Kodeksie Napole-

ona. Wspominał on o otwarciu upadłości, a nie tylko o jej ogłoszeniu. Spo-

wodowane to było faktem, iż datę upadłości sąd orzekający ustalał zawsze

na podstawie działań dłużnika i jednocześnie dopuszczał, aby wyprzedzała

ona wyrok.

„Doświadczenia ustawodawstwa rozbiorowego wykorzystano

w harmonizującym te różne postępowania upadłościowe rozporządzeniu

Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24 października 1934 roku --- Prawo


upadłościowe, które swe obowiązywanie rozpoczęło od dnia 1 stycznia

1935 roku na terenie całej międzywojennej Polski’’135.

Rozporządzenia te obowiązywały do 1 października 2003 roku

i „Pomimo że oba rozporządzenia z 1934 roku --- o prawie upadłościowym

i układowym --- nie zostały w PRL uchylone, to w istocie były one martwe;

mogły mieć zastosowanie tylko do spółek prawa handlowego, które były

konieczną formą kontaktów handlowych państwa z zagranicą. Dopiero

wybuch przedsiębiorczości prywatnej po 1989 roku spowodował koniecz-

ność »odkurzenia« tych przepisów. Równocześnie po uwolnieniu konku-

rencji realne stały się bankructwa przedsiębiorstw państwowych’’136.

Od 1 października 2003 roku obowiązywała w Polsce jednolita ustawa

o postępowaniu upadłościowym i układowym, zgodnie z którą pojęcie

upadłości jest pojęciem wtórnym do niewypłacalności, czyli „upadłość

ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny’’137,

a „dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych

zobowiązań’’138. Do końca marca 2009 prawo upadłościowe i naprawcze

przewidywało jedynie upadłość przedsiębiorcy. Z początkiem kwietnia

2009 zasada ta zmieniła się na podstawie nowelizacji ustawy upadłościo-

wej139, co oznacza, że od tej daty upadłość mogą ogłaszać również osoby

fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej, czyli konsumenci.

Nowelizacja wchodząca w życie w 2016 roku wyłączyła z prawa upa-

dłościowego i naprawczego upadłość układową i w związku z tym powsta-

ły dwie odrębne ustawy: prawo upadłościowe i prawo restrukturyzacyjne.

Ustawa prawo restrukturyzacyjne obejmuje zagadnienie upadłości ukła-

dowej, wcześniej uregulowane przez prawo upadłościowe i naprawcze,

i normuje zawieranie przez dłużnika niewypłacalnego lub zagrożonego

niewypłacalnością układu z wierzycielami, skutki układu oraz przeprowa-

dzanie działań sanacyjnych. Prawo upadłościowe uległo modyfikacji, jed-

nak główne założenia upadłości pozostały niezmienione.

135 G. Trojanowski, Dokumentacja upadłościowa odzwierciedleniem procesów transformacji gospodarczej

w Polsce lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, Przemyskie Towarzystwo Archiwistyczne Archiwariusz, Przemyśl 2003, s. 14.

136 T. Gruszecki, op. cit., s. 101. 137 Art. 10 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze. 138 Art. 11 ustawy prawo upadłościowe i naprawcze. 139 Nowelizacja Ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz.U. z 2003 r., nr 60, poz. 535

podpisana przez Prezydenta RP w dniu 15.12.2008 r.


W polskiej gospodarce do końca lat 80. problem upadłości był całko-

wicie obcy. Spowodowane to było faktem, że gospodarka socjalistyczna,

czyli centralnie planowana, już z samego założenia nie dopuszczała upa-

dłości. Stosowana ideologia starająca się wykazywać przewagę ustroju

socjalistycznego nad kapitalistycznym w praktyce przez lata nie dopusz-

czała możliwości upadłości podmiotu gospodarczego, który realizował

kluczowe założenia dominującego w tym czasie systemu gospodarczego.

W trakcie transformacji gospodarki z centralnie sterowanej

w rynkową pojawiły się pierwsze upadłości oraz przekształcenia form or-

ganizacyjno-prawnych podmiotów prowadzących działalność gospodar-

czą. W tym okresie upadłości przedsiębiorstw najczęściej były spowodo-

wane wprowadzaniem zmian w ich formach i przedmiotach działalności

oraz dostosowywaniem polskiej gospodarki do warunków panujących

w państwach bardziej rozwiniętych. Sytuacja taka dotyczyła głównie

przedsiębiorstw państwowych. Oznacza to, że w wyniku zakończenia

ostatniej fazy cyklu życia przedsiębiorstwa państwowego nowe przedsię-

biorstwo rozpoczynało pierwszą fazę cyklu życia jako podmiot prywatny.

Dlatego też w tym okresie powstało wiele nowych prywatnych podmiotów

prowadzących działalność gospodarczą. Podmioty te stały się czynnymi

uczestnikami w grze konkurencji w wolnorynkowej gospodarce, przyczy-

niając się tym samym do przyspieszenia upadłości przedsiębiorstw pań-

stwowych. Upadające przedsiębiorstwa państwowe dawały możliwość

powstania nowych podmiotów rozpoczynających kolejny cykl życia skła-

dający się z typowych faz, których długość była trudna do określenia, po-

dobnie jak ma to miejsce w typowym cyklu życia przedsiębiorstwa.

2.4. Problem upadłości małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce

Pomimo faktu, że istnieje możliwość powtórzenia cyklu życia przed-

siębiorstwa, nowy podmiot rozpoczyna ten cykl, działając dla innych wła-

ścicieli. Nawet jeśli w wyniku odnowienia cyklu życia powstałby podmiot

funkcjonujący lepiej, przynoszący więcej korzyści, to jednak działałby on

dla innych właścicieli. Dlatego upadłość to bez wątpienia szczególny etap

2.4. Problem upadłości małych... 59

działalności przedsiębiorstwa, zwłaszcza dla jego właścicieli --- często utoż-

samiany z jego śmiercią, oznaczający najczęściej koniec jego działalności.

Dla wielu zainteresowanych jest to etap, którego warto byłoby uniknąć.

Aby to jednak było możliwe, należałoby unikać przyczyn upadłości, które

ulegają ciągłej ewolucji wraz z postępem i rozwojem gospodarczym. Dla-

tego w zarządzaniu podmiotem gospodarczym konieczna jest elastyczność

i ciągłe monitorowanie wystąpienia zagrożeń upadłością.

Powody upadłości we wczesnym okresie transformacji różnią się

znacznie od przyczyn pojawiających się w ostatnich latach. Spowodowane

jest to faktem, że uległy zmianie warunki funkcjonowania przedsiębiorstw,

czego odzwierciedleniem jest znaczny zanik spostrzegania barier pocho-

dzących z wnętrza przedsiębiorstwa, często określanych jako endogenicz-

ne. Może się to wydawać o tyle dziwne, że przedsiębiorstwami kieruje co-

raz bardziej wykształcona kadra, przynajmniej teoretycznie potrafiąca

rozpoznać sygnały zagrożenia upadłością i reagować na nie w jak najwcze-

śniejszej fazie. Tymczasem okazuje się, że odpowiedzialność za powstały

stan rzeczy najczęściej przerzuca się na czynniki zewnętrzne, na które me-

nedżer nie miał wpływu.

Wytłumaczeniem tej sytuacji w części może być fakt, że wzrost umie-

jętności zarządzających jest wolniejszy niż rosnące trudności

w prowadzeniu przedsiębiorstwa. Jednocześnie galopujące zmiany

w gospodarce powodują, że na pozór podobne czynniki wewnętrzne są

dzisiaj zupełnie inne niż przed kilku laty. Można w tym miejscu mieć na

myśli przymus zwiększonego ryzyka spowodowany konkurencyjnością na

rynku. Obecnie podmiot chcący być konkurencyjny nie może prowadzić

strategii bezpiecznej i utrzymywać zbyt wysokiego poziomu płynności

finansowej. Ryzyko osiągnięcia miernych wyników finansowych przy pro-

wadzeniu bezpiecznej polityki finansowania w zestawieniu ze stosunkowo

niskim lub wręcz żadnym zagrożeniem własnego majątku zarządzającego

spółką kapitałową w przypadku niepowodzenia lub upadłości uwalnia

zdolność do podejmowania ryzykownych decyzji nierzadko prowadzących

do upadłości. Trudno określić, czy podane przez przedsiębiorców powody

upadłości przedsiębiorstw są skutkiem, czy efektem kryzysu w organizacji.

Z obserwacji autora wynika, że częste zmiany na stanowiskach kierowni-

czych nie są powodem kryzysu czy upadłości, lecz stanowią następstwo


kryzysu i zagrożenie upadłością. Fakt ten uzasadnić można tym, że niewie-

lu chce zarządzać przedsiębiorstwem w kryzysie, ponieważ wiąże się to

z dużą trudnością zarządzania tego typu jednostką oraz stosunkowo wy-

sokim ryzykiem wejścia w konflikt z prawem z powodu zbyt późnego zło-

żenia wniosku o upadłość. Błędna polityka cenowa może być również

skutkiem kryzysu, ponieważ w związku z występującym kryzysem

i trudnością zbycia swoich wyrobów lub usług zarząd często podejmuje

decyzję o sprzedaży poniżej progu rentowności, aby za wszelką cenę zdo-

być gotówkę.

Podobnie konflikty personalne w przedsiębiorstwie nasilają się zaw-

sze w czasie kryzysu, a spowodowane jest to najczęściej przerzucaniem

odpowiedzialności za powstały kryzys na współpracowników. Brak kapita-

łu to najczęściej skutek poniesionych wcześniej strat, pośrednio spowo-

dowanych błędami w zarządzaniu, czyli często stanowiących prawdziwy

powód kryzysu. Zdaniem przedsiębiorców do upadłości przyczyniają się

przede wszystkim przeszkody zewnętrzne, czyli egzogeniczne, ukształto-

wane przez otoczenie bliższe i dalsze, w największym stopniu hamujące

działalność i rozwój podmiotu. Lista czynników decydujących

o upadłości oraz ich siła działania są trudne do określenia.

Najczęściej spotykane opinie o powodach upadłości mogą być obar-

czone błędem, ponieważ opierają się na dużych wskaźnikach dotyczących

przemysłu lub na fragmentarycznych faktach pochodzących z podmiotów

wzajemnie niepowiązanych, które następnie są uogólniane. Dodatkową

przyczynę błędu może stanowić fakt, że do oceny ryzyka upadłości wyko-

rzystywane są narzędzia stworzone na podstawie danych pochodzących

sprzed kilkudziesięciu lat i dla gospodarek o zupełnie innej specyfice. Moż-

na w tym miejscu mieć na myśli modele wczesnego ostrzegania, modele

wielowymiarowe, nazywane też modelami Z-Score, stworzone w latach

60---70. ubiegłego wieku dla gospodarek zachodnioeuropejskich i amery-

kańskich, które często są traktowane jako wyrocznia, a nie narzędzie po-

mocnicze w rozpoznawaniu ryzyka upadłości. Z tego powodu trudno zgo-

dzić się ze stwierdzeniem, iż „Stosunkowo rozpowszechnionym narzę-

dziem określenia kondycji finansowej jest syntetyczny wskaźnik Z-Score

E. I. Altmana. To stosunkowo proste narzędzie pomiaru kondycji finanso-


wej, które w przypadku systematycznego stosowania daje rzetelny obraz

zmian sytuacji finansowej w przedsiębiorstwie’’140.

Również podstawowe wskaźniki służące ocenie funkcjonowania

podmiotu zbyt często traktowane są mało krytycznie. Wskaźnik płynności

finansowej na poziomie 2 najczęściej interpretowany jest jako wskaźnik

świadczący o braku trudności z utrzymaniem płynności, lecz nie bierze się

pod uwagę jego dynamiki i nie porównuje się go z innymi wskaźnikami.

Menedżerowie często nie przyjmują ostrzeżeń o zbyt dużym ryzyku płyną-

cych z działów finansowych lub wynikających z analiz, traktując te uwagi

jako opinie specjalistów do spraw niepotrzebnych. Nierzadko operuje się

obiegowymi opiniami, które niejednokrotnie stoją w sprzeczności

z rzeczywistością gospodarczą, logiką i podstawowymi zasadami funkcjo-

nowania przedsiębiorstwa.

W rzeczywistości przyczyn upadłości może być wiele, a różne badania

na ten temat prowadzą do rozbieżnych wniosków. Przykładowo z badań

przeprowadzonych przez M. Zdyba141 wynika, że obszary generujące sytu-

ację kryzysową i upadłość przedsiębiorstwa to przyczyny wewnętrzne

i zewnętrzne. W pierwszej grupie autor wymienia m.in. takie powody, jak

jakość zarządzania przedsiębiorstwem, skuteczność kontroli finansowej,

jakość zarządzania kapitałem obrotowym, poziom umiejętności meryto-

rycznej czy skala działalności. W grupie przyczyn zewnętrznych wymienia

natężenie konkurencji zewnętrznej, zmiany w popycie rynkowym, zmiany

cen produktów, usług i materiałów, zasięg korupcji, rodzaj polityki mone-

tarnej i fiskalnej, a także poziom kompetencji administracji.

W rzeczywistości gospodarczej wpływ na liczbę upadłości mogą mieć rów-

nież czynniki niezależne od przedsiębiorców (por. Ilustracja 8), jednak

wymienione przyczyny nie stanowią katalogu zamkniętego.

140 M. Zdyb, Jakie czynniki generują upadłość przedsiębiorstwa? Przyczyny upadłości przedsiębiorstw w Polsce,

biuletyn e-rachunkowość 04/07, Polska Akademia Rachunkowości S.A., http://www.e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=901 [dostęp: 14.03.2014].

141 Ibidem.


Ilustracja 8 . Wybrane czynniki zewnętrzne mogące wpływać na upadłość przed-siębiorstw


Z badań ankietowych prowadzonych przez B. Prusaka142 wynika, że

wśród badanych jednostek najczęściej występującymi powodami upadło-

ści są przyczyny zewnętrzne związane ze sferą organizacyjną. W grupie tej

autor wymienia takie czynniki, jak nieumiejętne zarządzanie przedsiębior-

stwem przez zarząd/dyrektora naczelnego, brak planów rozwoju przedsię-

biorstwa czy nieopłacalność produkcji.

W grupie zewnętrznych przyczyn upadłości podzielono wyniki na ze-

wnętrzne o charakterze mikroekonomicznym i makroekonomicznym. W

pierwszej grupie jako najbardziej liczące wymienia takie czynniki, jak trud-

ności w ściąganiu należności lub brak zapłaty, spadek sprzedaży oraz

gwałtowny spadek cen zbytu na produkty przedsiębiorstwa. Do grupy

czynników zewnętrznych o charakterze makroekonomicznym zalicza: zbyt

wysokie obciążenia podatkowe, wysokie koszty pracy oraz brak możliwo-

ści pozyskiwania nowych źródeł zasilenia finansowego. Dodatkowo autor

podaje w wynikach, że jako przyczyny upadłości zostały wskazane również

142 B. Prusak, Ekonomiczne i prawne aspekty upadłości przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2007, s. 31---32.

W wynikach swoich badań autor podaje dane liczbowe poszczególnych elementów.

Liczba nowych podmiotów

konkurencyjnych

Wiek przedsię-biorstw konkuren-

cyjnych

Gęstość przedsię-biorstw konkuren-

cyjnych Gęstość zaludnienia

Upadłość przedsię-biorstw

Poziom konkurencji w rejonie Świadomość

konsumentów

Kondycja gospodar-ki

Ewentualne klęski żywiołowe

Zapotrzebowanie na produkty

Warunki klimatycz-ne


przyczyny wewnętrzne związane ze sferą wewnątrzorganizacyjną, np. brak

doświadczenia, niskie kwalifikacje menedżerskie średniej i wyższej kadry

kierowniczej, brak redukcji zatrudnienia w odpowiednim czasie.

B. Prusak wymienia również przyczyny wewnętrzne, związane

z nadzorem właścicielskim, tragiczne zdarzenia losowe, celową upadłość

lub upadłość symulowaną, i wewnętrzne --- związane ze sferą finansową.

Inne badania na temat upadłości wskazują, że „przyczyny upadłości

przedsiębiorstw w Polsce kształtują się inaczej niż w krajach rozwiniętych,

aczkolwiek przyczyny uniwersalne zaczynają odgrywać decydującą ro-

lę. W Polsce wydaje się kończyć okres transformacji, a wraz z nim szcze-

gólne przyczyny zewnętrzne, wymagające od przedsiębiorców umiejętno-

ści zarządzania w przeobrażającej się gospodarce. Charakterystycznymi

dla przedsiębiorstw polskich przyczynami upadłości były m.in. utrata ryn-

ków zbytu na Wschodzie oraz nadmierny stan zatrudnienia’’143.

Zdaniem autora badań przedsiębiorcy i menedżerowie jako przyczyny

upadłości wskazują głównie czynniki zewnętrzne, a obserwatorzy jako

główne źródło kryzysu lub upadłości identyfikują błędy

w zarządzaniu. Według autora badań istotne jest również, że polscy przed-

siębiorcy szczególnie rzadko wskazują błędy w zarządzaniu jako przyczynę

kryzysu. Odpowiedź na pytanie, które powody najczęściej występują

w gospodarce, jest niezwykle trudna, chociażby z tego powodu, że różne

grupy interesu gdzie indziej poszukują źródeł kryzysu. Według Prusaka

jednak przyczynę uniwersalną stanowi nieudana i nieumiejętnie przepro-

wadzona fuzja przedsiębiorstw, w polskich warunkach zaś jako jed-

ną z możliwych przyczyn kryzysów przedsiębiorstw można wskazywać

cykle koniunkturalne144. Z kolei L. Dorozik przyczyny upadłości dzieli na

wewnętrzne i zewnętrzne (por. rysunek 9).

143 Http://www.solventia.pl/pl/restrukturyzacja_upadlosc/jak_wyjsc_z_kryzysu/przyczyny

_kryzysu.html [dostęp: 07.05.2009]. 144 Ibidem.


Ilustracja 9 . Przyczyny upadłości

Źródło: L. Dorozik, Restrukturyzacja…, op. cit.; przytoczył R. Kowalak, Ocena kondycji finansowej przed-siębiorstwa w badaniu zagrożenia upadłością, ODDK, Gdańsk 2008, s. 33.

Należy również dodać, że nie jest możliwe określenie skali problemu

przedsiębiorstw znajdujących się w fazie kryzysu, ponieważ stan ten może

występować w przedsiębiorstwie wielokrotnie i cyklicznie i wcale nie musi

prowadzić do upadłości. Istnieje jednak możliwość oszacowania liczby


upadłości orzeczonych przez sąd. Z badań przeprowadzonych na podsta-

wie informacji o ogłoszonych postępowaniach upadłościowych

w kolejnych latach wynika, że pod względem liczby ogłoszonych upadłości

rekordowy był rok 2002 (por. Ilustracja 10). Trudno jednoznacznie wytłu-

maczyć ten stan, jednak możliwe jest, że jego przyczyną była ogólna deko-

niunktura polskiej gospodarki w tym okresie.

Ilustracja 10 . Liczba upadłości w Polsce w latach 1997---2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych pochodzących z „Monitora Sądowego’’.

Począwszy od roku 2002, liczba upadłości cyklicznie spada. Przepro-

wadzone badania wskazują, że zdecydowaną większość upadających

podmiotów stanowią spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Spowo-

dowane jest to faktem, że prowadzenie działalności w formie spółki

z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi formę dużo bezpieczniejszą dla

właścicieli, ponieważ ryzykują oni tylko środki wprowadzone do przedsię-

biorstwa w postaci udziałów, i jednocześnie znacznie mniej bezpieczną dla

wierzycieli, którzy w przypadku problemów mogą rościć swoje należności

tylko z majątku spółki. Decyzję o upadłości takiego przedsiębiorstwa ła-

twiej jest podjąć udziałowcom czy zarządowi niż właścicielom przedsię-

biorstw funkcjonujących w formie spółek osobowych lub indywidualnych

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

19

97

19

98

19

99

20

00

20

01

20

02

20

03

20

04

20

05

20

06

20

07

20

08

20

09

20

10

20

11

20

12

20

13

20

14

20

15


przedsiębiorców, ponieważ często odpowiadają oni za zaciągnięte zobo-

wiązania całym swoim prywatnym majątkiem.

Duże znaczenie może mieć również liczba podmiotów o danej formie

prawnej. Autor niniejszego opracowania nie prowadził badań na temat

struktury formy prawnej przedsiębiorców prowadzących działalność go-

spodarczą, ale na podstawie obserwacji wydawać się może, że spółka

z ograniczoną odpowiedzialnością to najpowszechniejsza forma wśród

podmiotów posiadających osobowość prawną.

Najpopularniejsza forma prowadzenia działalności w Polsce, czyli

osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, ma stosunkowo

wysoką ułomność w przypadku upadłości i stanowi niewielką grupę wśród

upadłości, ponieważ w tym przypadku upadłość nie powoduje umorzenia

niespłaconych zobowiązań. Być może z tego faktu wynika tak mała popu-

larność upadłości w grupie najliczniej reprezentowanej przez przedsię-

biorców.

Przeprowadzone badania wskazują, że najwięcej wystąpień upadłości

orzeczono w województwach wysoko rozwiniętych. W statystyce tej przo-

duje województwo mazowieckie, a upadłości w trzech województwach:

mazowieckim, śląskim i dolnośląskim --- w 2008 roku stanowiły blisko po-

łowę, bo 48,18%, upadłości w całym kraju. Można podejrzewać, że na licz-

bę upadających podmiotów ma duży wpływ aktywność przedsiębiorców,

czyli liczba podmiotów zarejestrowanych w danym rejonie.

Na liczbę upadłości może wpływać ogrom czynników i wymienienie

ich wszystkich jest niemożliwe, tym bardziej że mogą to być również czyn-

niki niemierzalne, takie jak:

• świadomość zarządu, • tradycje kulturowe, • sposób działania sądów w danym rejonie, • inne.

Niemożność określenia wszystkich czynników powodujących upa-

dłość wiąże się „przede wszystkim z jakością możliwych do uzyskania da-

nych statystycznych oraz słabo jeszcze rozwiniętą metodologią badań.

Stąd większość badań dotyczy krótkich okresów oraz wybranych, często

niewielkich, grup przedsiębiorstw, a ich autorzy stosują bardzo różnorod-

ne metody analizy. Porównanie wyników zarówno w czasie, jak i w prze-


strzeni jest zatem ryzykowne. W efekcie tzw. wiedza o procesach demogra-

ficznych jest wysoce niedoskonała’’145.

Przykładem badań zależności liczby przedsiębiorstw do liczby upa-

dłości są badania, w wyniku których stwierdzono, że „natężenie upadłości

w Polsce w przeliczeniu na 10 000 zarejestrowanych przedsiębiorstw

w 1990 roku wynosiło 1,26, a w 1996 roku 11,24 (współczynnik natężenia

wykazuje przy tym duże wahania w poszczególnych latach, np. w 1993

roku wynosił aż 26,31’’146.

Liczba upadłości i ich struktura w podziale na sektor branżowy, miej-

sce funkcjonowania lub formę organizacyjno-prawną mogą być istotne dla

osób zarządzających małym i średnim przedsiębiorstwem.

Z przeprowadzonego badania, którego wyniki zaprezentowano w po-

przednim rozdziale, wynika, że zarządzający zgłaszają potrzebę pozyska-

nia tego typu informacji jedynie w fazie wzrostu jako dane na temat aktu-

alnej sytuacji na rynku. Choć trudno ocenić, że w tym zapotrzebowaniu

znajduje się informacja na temat ogłoszonych upadłości, jest to jedyna

kategoria, która może zawierać taką informację. Oznacza to, że w pozosta-

łych cyklach życia nie zgłaszano zapotrzebowania na takie dane.

145 P. Dominiak, Zgony przedsiębiorstw a cechy demograficzne populacji firm [w:] Bankructwa przedsię-

biorstw…, op. cit., s. 121. 146 D. Appenzeller, Makro- i mikroekonomiczne przyczyny upadłości przedsiębiorstw w Polsce, RPEiS, Poznań

1998, s. 333.

Rozdział 3

System informacji finansowej w małych i średnich przed-

siębiorstwach

3.1. Uproszczone ewidencje podatkowe jako źródło informacji w zarządzaniu małym i średnim przedsiębiorstwem

Zgodnie ze słownikiem języka polskiego za księgowość powinno się

uważać prowadzenie ksiąg, w które wpisuje się wpływy, wydatki, transak-

cje i inne zmiany stanu majątkowego przedsiębiorstwa lub instytucji147.

Trudno jednak rozumieć to pojęcie w tak jednoznaczny sposób. Przy takim

podejściu jako księgowość należałoby również rozumieć czynność ewi-

dencyjną prowadzoną w księgach rachunkowych, w których dokonuje się

zapisów dotyczących nie tylko przychodów i kosztów czy wpływów

i wydatków, ale również wszelkich zdarzeń mających wpływ na stan ma-

jątku, kapitałów własnych lub zobowiązań.

Mówiąc o księgowości uproszczonej, można mieć na myśli urządzenia

ewidencyjne uproszczone w stosunku do ksiąg rachunkowych. Jeśli weź-

mie się jednak pod uwagę wcześniejsze wywody autora148, jedynie księgi

rachunkowe można uznać za ewidencje księgowe. Tymczasem w polskim

systemie prawnym oprócz ewidencji podatkowych w postaci ksiąg ra-

chunkowych obowiązują dwa rodzaje ewidencji podatkowych --- są to księ-

ga przychodów i rozchodów149, która powinna być prowadzona na potrze-

by rozliczeń podatku dochodowego według zasad ogólnych, oraz ewiden-

147 Http://sjp.pwn.pl/sjp/ksiegowosc;2476133.html [dostęp: 16.05.2012]. 148 S. Jędrzejewski, Księgowy wczoraj i dziś --- potrzeba zdefiniowania w warunkach deregulacji zawodu, „Studia

Ekonomiczne Regionu Łódzkiego’’ (XV), PTE oddział w Łodzi, Łódź 2014, s. 215---223. 149 Sposób prowadzenia księgi przychodów i rozchodów został uregulowany przez Rozporządzenie Ministra

Finansów z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów (Dz.U.

z 2003 r., nr 152, poz. 1475 z późn. zm.).

3.1. Uproszczone ewidencje podatkowe... 69

cja przychodów150, w której dokonuje się zapisów na potrzeby rozliczeń

podatku dochodowego od przychodów ewidencjonowanych.

Bywa, że w przypadku obowiązku ewidencji zdarzeń gospodarczych

w księdze przychodów i rozchodów w wielu podmiotach prowadzone są

dodatkowo ewidencje stanowiące analitykę zapisów w księdze podsta-

wowej, jednak ich specyfika (zapisów jednostronnych) powoduje, że nie

mogą być uznane za element kompletnego systemu rachunkowości, gdyż

nie prezentują pełnej informacji o jednostce i nie spełniają zasad zapisów

dwustronnych. Istotny jest fakt, że obowiązująca księga przychodów

i rozchodów, choć ma historyczne korzenie, to jest narzędziem tylko ewi-

dencji pojedynczej, a nie systemu rachunkowości. Główny cel jej prowa-

dzenia to jedynie obliczenie dochodu jednostki, która ją prowadzi wyłącz-

nie w ujęciu podatkowym, co pozwala zmierzyć efektywność gospodaro-

wania podmiotu tylko na polu wyniku podatkowego. Może być zatem

uznana jedynie jako źródło kompletnej informacji o zdarzeniach mających

wpływ na wysokość podatku dochodowego. Urządzenie to może być jed-

nak uznane za ułomną formę księgowości.

W przypadku uproszczonych ewidencji podatkowych wiele składni-

ków ksiąg rachunkowych nie występuje i z tego powodu również księga

przychodów i rozchodów nie stanowi ksiąg rachunkowych. Charaktery-

styczne dla tej ewidencji jest to, że zapisuje się w niej jedynie zdarzenia

wynikowe mające wpływ na wysokość podatku dochodowego przy pomi-

nięciu zdarzeń wynikowych niemających tego wpływu.

Mówiąc o księgowości, można mieć także na myśli bardziej uprosz-

czoną ewidencję podatkową prowadzoną na potrzeby podatku od przy-

chodów ewidencjonowanych, czyli ewidencji przychodów. Przy tego typu

ewidencji konieczne jest posiadanie wykazu środków trwałych oraz warto-

ści niematerialnych i prawnych, nie ma jednak obowiązku prowadzenia

tabeli amortyzacyjnej. Powoduje to brak możliwości wyceny składników

majątku trwałego w wartości netto.

Ponadto w przypadku tego rodzaju ewidencji jednostka nie uwzględ-

nia w zapisach kosztów uzyskania przychodów, co powoduje brak możli-

150 Szczegółowe zasady jej prowadzenia ustalono w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 17 grudnia 2002 r.

w sprawie prowadzenia ewidencji przychodów i wykazu środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (Dz.U. Nr 219, poz. 1836 z późn. zm.).

70 Rozdział 3. System informacji finansowej ......

wości obliczenia wyniku finansowego, czyli jednego z elementów rachun-

kowości. Choć niedostarczające pełnej informacji o przedsiębiorstwie

księgi prowadzone na potrzeby rozliczenia podatku dochodowego w po-

staci ewidencji przychodów oraz księgi przychodów i rozchodów trudno

zaklasyfikować jako element rachunkowości, to jednak mogą one stano-

wić źródło informacji w zarządzaniu przedsiębiorstwem151.

Dodatkowym źródłem informacji mogą być ewidencje towarzyszące

wspomnianym ewidencjom, prowadzone przez przedsiębiorcę obowiąz-

kowo lub dobrowolnie. Wybór formy prowadzonej ewidencji jest ściśle

związany z formą opodatkowania. W dużym uproszczeniu można powie-

dzieć, iż obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych mają wszystkie

jednostki posiadające osobowość prawną, jednostki organizacyjne niema-

jące osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, spółki cywilne osób fizycz-

nych, spółki jawne osób fizycznych oraz spółki partnerskie, jeżeli ich przy-

chody netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych za

poprzedni rok obrotowy wyniosły co najmniej równowartość w walucie

polskiej 1 200 000 euro. Oznacza to, że przedsiębiorstwa osób fizycznych,

których obrót nie przekroczy ustalonego poziomu, mają możliwość pro-

wadzić wspomniane uproszczone ewidencje podatkowe.

Wybór formy opodatkowania (por Ilustracja 11) stanowi determinantę

doboru formy ewidencji podatkowej. Decydując się na zasady ogólne opo-

datkowania, przedsiębiorca ma możliwość wyboru księgi przychodów

i rozchodów jako ewidencji podatkowej.

Ilustracja 11. Formy opodatkowania podatkiem dochodowych od osób fizycznych


151 Szerzej na temat klasyfikacji ewidencji uproszczonych i określenia pojęcia księgowości: S. Jędrzejewski,

op. cit., s. 215---223.

PODATEK DOCHODOWY OD OSÓB FIZYCZNYCH

NA ZASADACH OGÓLNYCH FORMY ZRYCZAŁTOWANE

Karta podatkowa Według stawek progresywnych

Ryczałt ewidencjonowany Według stawki liniowej


Podczas dokonywania wyboru formy opodatkowania na zasadach

ogólnych najczęściej można również wybrać formę ewidencji podatkowej.

W przypadku wyboru jednej z form zryczałtowanych traci się możliwość

wyboru formy ewidencji, gdyż są one ściśle dobrane do określonej formy

opodatkowania podatkiem zryczałtowanym (por. tabela 2).

Tabela 2. Rodzaje uproszczonych ewidencji podatkowych

Karta podatkowa Ryczałt ewidencyjny Księga przychodów i rozchodów

Ewidencja zatrud-nienia

Ewidencja przychodów Ewidencja zakupów

Karty wynagrodzeń pracowników

Karty wynagrodzeń pracowników

Ewidencja wydatków (kosztów)

Ewidencja wartości sprzedaży

Wykaz środków trwałych i wartości niematerial-

nych i prawnych Karty wynagrodzeń pracowników

Przechowywanie wystawionych ra-chunków z tytułu

sprzedaży

Ewidencja wyposażenia Ewidencja ilościowo-wartościowa i

zużycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych

Ewidencja dla potrzeb VAT

Ewidencja ilościowo-wartościowa i zużycia środków trwałych oraz wartości

niematerialnych i prawnych

Gromadzenie dowodów zakupu towarów,

materiałów, wyrobów gotowych

Dodatkowe ewidencje: wyposażenia, przebiegu pojazdu, sprzedaży, pożyczek i zastawionych rzeczy, kupna i sprzeda-

ży wartości dewizowych

Ewidencja dla potrzeb VAT

Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Martyniuk, Formy ewidencji podatkowej małych podmiotów gospodarczych, ODiDK, Gdańsk 2005, s. 23.

Księga przychodów i rozchodów to urządzenie księgowe służące do

ewidencjonowania jedynie przychodów i kosztów mających wpływ na

wysokość podatku dochodowego. Księga skonstruowana jest z 16 kolumn

określonych wzorem znajdującym się w Rozporządzeniu Ministra Finansów

z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie prowadzenia podatkowej księgi przy-

chodów i rozchodów152. Zapisy winno się prowadzić rzetelnie i niewadliwie.

Księga powinna zawierać imię i nazwisko, adres, nazwę firmy, a na każdej

stronie miesiąc i rok, oraz obejmować sumę strony, przeniesienie z po-

152 A. Jeleńska, Podatkowa księga przychodów i rozchodów w praktyce 2013, Wszechnica Podatkowa, Kraków

2013, s. 39.


przedniej strony i podsumowanie od początku roku. W rubrykach kolejno

wpisuje się liczbę porządkową, datę zdarzenia gospodarczego, numer

dowodu księgowego, dane kontrahenta i opis zdarzenia gospodarczego.

Istotny jest również szczegół, że pomimo iż wiele zdarzeń gospodar-

czych zapisuje się w tym urządzeniu w ujęciu kasowym, to kluczowe zda-

rzenia są prezentowane w ujęciu memoriałowym, co zdecydowanie zwięk-

sza możliwość wykorzystania tej ewidencji jako źródło informacji finanso-

wej niezbędnej w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Oznacza to, że może

ona dostarczać danych o wysokości sprzedaży również w podziale na re-

giony kraju lub dla wybranych odbiorców, jak również w podziale na po-

szczególne miesiące, co stanowi bardzo ważną informację w przypadku

działalności o charakterze sezonowym.

Informacja taka umożliwia tworzenie prognoz sprzedaży w kolejnych

miesiącach, co z kolei przekłada się na możliwość zaplanowania zamówień

towarów lub materiałów. Planowanie takie pozwala na optymalizację

zapasów, co ma znaczący wpływ na obniżenie kosztów magazynowania

i zmniejszenie poziomu zamrożonej gotówki. Możliwe jest również uzyska-

nie informacji o wysokości poniesionych kosztów. Nawet jeśli ewidencja ta

ma ograniczony wpływ na wysokość podatku dochodowego, to zdecydo-

wana większość kosztów działalności podstawowej ma taki wpływ i podle-

ga ewidencji w księdze przychodów i rozchodów. Z tego powodu może ona

stanowić cenne źródło informacji o kosztach materiałów wytworzenia

produktów i usług. Wymóg ewidencji kosztów w podziale na koszty zakupu

towarów i materiałów oraz przychodów ze sprzedaży towarów i materia-

łów pozwala na sporządzenie uproszczonego rachunku kosztów materia-

łów.

Ograniczeniem tej ewidencji jest fakt, że nie ewidencjonuje się w niej

ilości sprzedanych wyrobów, co uniemożliwia kalkulację kosztu jednost-

kowego produktu. Aby było to możliwe, konieczne byłoby prowadzenie

dodatkowej ewidencji sprzedaży ilościowej. Ponieważ jednak w przypadku

magazynowania materiałów, towarów lub wyrobów gotowych prowadze-

nie takiej ewidencji towarzyszącej księdze przychodów i rozchodów jest

obligatoryjne, to uzyskanie tej informacji jest również możliwe. Obowiązek


wyodrębnienia kosztów wynagrodzeń powoduje, że w przypadku produk-

cji jednorodnej można zwiększać zakres informacji o kosztach produkcji.

Istotnym ograniczeniem tej ewidencji jest także fakt, że istnieje jedy-

nie obowiązek wyodrębnienia wynagrodzeń, ale bez podziału na działy

działalności. Podane ograniczenia powodują, że księga przychodów

i rozchodów może być tylko ułomnym źródłem informacji w zarządzaniu

przedsiębiorstwem. Prowadzenie ewidencji dodatkowych może jednak

znacząco zwiększać zakres informacyjny. Część tych ewidencji musi być

prowadzona obligatoryjnie, a odpowiedni ich układ pozwala je wykorzy-

stywać również na potrzeby zarządzania.

Wśród tych ewidencji można wymienić:

• ewidencję sprzedaży, obowiązkową, gdy podatnik nie prowadzi księgi przychodów i rozchodów, lecz powierza jej prowadzenie podmiotowi zewnętrznemu. Obowiązkowo należy w niej ewidencjonować przychód nieudokumentowany fakturami lub rachunkami. Poprzez powiązanie tej informacji z wielkością sprzedaży udokumentowanej uzyskuje się szybką informację o wysokości sprzedaży w podziale na dni, tygodnie, miesiące lub lata;

• ewidencję wynagrodzeń pracowników, z tym że wynagrodzenia te oraz niektóre jego składniki stanowią koszt dla przedsiębiorcy. Istotnym ograniczeniem tej ewidencji jest fakt, że ewidencjonuje się w niej jedynie wynagrodzenia wypłacone;

• ewidencję ilościowo-wartościową zakupu i zużycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, potocznie nazywaną tabelami amortyzacyjnymi. Uwzględnia się w niej zakupione i użytkowane składniki majątku trwałego, od których dokonuje się odpisów amortyzacyjnych. Ewidencja powinna zawierać wartość początkową, stawkę amortyzacji miesięcznej, kwotę odpisu amortyzacyjnego za dany rok oraz narastająco zaktualizowaną wartość początkową i dotychczasową kwotę umorzenia;

• ewidencję przebiegu pojazdu. Powinna ona zawierać: dane osobowe osoby używającej pojazd, numer rejestracyjny pojazdu, pojemność silnika, kolejny numer wpisu, datę i cel wyjazdu, opis trasy, liczbę przejechanych kilometrów, stawkę za 1 kilometr przebiegu oraz wartość stanowiącą iloczyn kilometrów i stawki. Ewidencja ta w powiązaniu z tabelą amortyzacyjną pozwala ocenić koszty używania samochodów do działalności.


Obowiązkowy spis z natury zapasów sporządzany na koniec każdego

roku pozwala ocenić wartość zapasów i ich jakość. Analiza spisu z natury

umożliwia obliczenie nie tylko rotacji zapasów, ale również ich stanu. Po-

wiązanie tej informacji ze sprzedażą pozwala ocenić zasadność utrzymy-

wania określonego poziomu zapasów.

W przypadku wyboru zryczałtowanej formy opodatkowania od przy-

chodów ewidencjonowanych nie ma obowiązku rejestracji kosztów --- je-

dynie przychodów. Jest to zatem bardzo ułomna forma księgowości, do-

starczająca bardzo mało informacji o wynikach działalności. Ponadto

w ewidencji przychodów rejestruje się chronologicznie za dany rok podat-

kowy tylko te operacje gospodarcze, które wiążą się z przychodami na

podstawie rachunków, faktur lub wystawionego na koniec dnia dowodu

wewnętrznego (sprzedaż nieudokumentowana). Przychody ujmuje się

według należnych stawek podatkowych. W przypadku tej ewidencji istnie-

je obowiązek prowadzenia dodatkowych ewidencji w postaci karty wyna-

grodzeń pracowników oraz wykazu środków trwałych i wartości niemate-

rialnych i prawnych. Przez wzgląd na zakres ewidencjonowanych zdarzeń

trudno ten rodzaj ewidencji uznać za źródło informacji niezbędnej

w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Reasumując, spośród uproszczonych ewidencji podatkowych za źró-

dło informacji można uznać jedynie księgę przychodów i rozchodów. Choć

uzyskuje się z niej znacznie mniej informacji niż z ksiąg rachunkowych,

może ona stanowić źródło sporządzenia rachunku zysków i strat, a dodat-

kowe ewidencje mogą służyć jako podstawa do sporządzenia bilansu.

3.2. Rola rachunkowości jako systemu informacyjnego w małym i średnim przedsiębiorstwie

Zalążkiem współczesnej rachunkowości jest średniowieczna księgo-

wość kupiecka. Pod koniec XIII wieku pojawiły się także zapisy dotyczące

składników majątkowych (kasa, towary)153. W XIV wieku w miastach pół-

nocnowłoskich zapisy jednostronne na kontach księgowych zostały zastą-

153 T. Kiziukiewicz, W. Gos, Rachunkowość: zasady prowadzenia po nowelizacji ustawy o rachunkowości,

cz. 1, Ekspert, Wrocław 2001, s. 12.

3.2. Rola rachunkowości jako systemu... 75

pione zapisami dwustronnymi. W XV wieku powstały opracowania nauko-

we omawiające zasady prowadzenia księgowości. Przełom XVIII i XIX wieku

to kolejny etap rozwoju rachunkowości, który rozpoczął się wraz z rewolu-

cją przemysłową, charakteryzujący się stopniowym przekształcaniem

księgowości w rachunkowość --- nastąpiła przemiana narzędzia pozwalają-

cego ewidencjonować podstawowe informacje w system dostarczający

ogromnej ilości informacji zarządom wielkich przedsiębiorstw kapitali-

stycznych154.

W późniejszym czasie system rachunkowości stosowany w Polsce po-

zostawał pod dużym wpływem rozwiązań państw obcych. Do II wojny

światowej były to rozwiązania zachodnioeuropejskie, zwłaszcza niemiec-

kie, od II wojny światowej do końca lat 80. XX wieku wschodnio-radzieckie,

a od początku lat 90. XX wieku --- rozwiązania oparte głównie na dyrekty-

wach EWG i międzynarodowych standardach rachunkowości, w tym na

MSR155.

Pomimo wszystkich przemian w zasadach księgowości jej podstawo-

we metody, takie jak chronologiczna i systematyczna klasyfikacja zapisów,

bilansowania, inwentaryzacji, sformułowane przed wielu laty przez Lukę

Paciolego, są nadal podstawowymi metodami nowoczesnej rachunkowo-

ści. Sama zaś rachunkowość od zawsze towarzyszyła działalności gospo-

darczej. Jej cele, zadania i zakres zmieniały się w takim kierunku, w jakim

zmieniał się świat. Od stuleci wywierała ona ogromny wpływ na rozwój

gospodarczy, społeczny i cywilizacyjny156. Od dawna trwają dyskusje, czy

rachunkowość jest gałęzią nauki, czy sztuką księgowości157, i do dziś dyle-

mat ten nie został rozstrzygnięty jednoznacznie.

Samą rachunkowość określano w różny sposób i przy definiowaniu jej

często stosowano zamiennie pojęcia: buchalteria, księgowość, książko-

wość158. Obecnie „nauka o rachunkowości zajmuje szczególne miejsce

wśród nauk ekonomicznych. Jest połączeniem teorii i praktyki, ma dwa

154 M. Paszula, Historia rachunkowości [w:] Encyklopedia rachunkowości, M. Gmytrasiewicz (red.), LexisNexis,

Warszawa 2005. 155 J. Gierusz, Zmiany w ustawie o rachunkowości 2001/2002, ODDK, Gdańsk 2001, s. 92. 156 E. M. Walińska, Wartość bilansowa przedsiębiorstwa a alokacja podatku dochodowego, Wydawnictwo Uni-

wersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 9. 157 Według K. Czerwińskiego w latach 30. XX w. zaczęła pojawiać się wzmianka po raz pierwszy wyraźnie oddziela-

jącą naukę rachunkowości od nauki księgowości. Źródło: K. Czerwiński, Rachunkowość przemysłowa, skrypty wykładów na Wolnej Wszechnicy Polskiej nakładem Związku Księgowych w Polsce, Warszawa 1932, s. 2.

158 Szerzej zob. S. Jędrzejewski, op. cit., s. 215---223.


oblicza wynikające z dwutorowości dziedziny akademickiej

i pragmatycznego postępowania świata finansów’’159. Ze stanowiskiem

takim można spotkać się od dawna, gdyż bez względu na definicje rachun-

kowość nie tylko stanowi doskonałe narzędzie do oceny zagrożenia upa-

dłością, ale również może służyć do oceny efektywności postępowania

upadłościowego. Wynika to z faktu, że „rachunkowość jest to system pla-

nistyczno-kontrolny, który składa się z szeregu rachunków ustalających

i oceniających wynik finansowy i kondycję finansową podmiotu gospo-

darczego’’160. Bywa też traktowana jako język biznesu161.

Stanowisko to potwierdza G. K. Świderska162, która twierdzi, że „ra-

chunkowość dostarcza informacji zarówno zarządzającym jednostką go-

spodarczą, jak i wszystkim zainteresowanym jej sytuacją majątkową, fi-

nansową i wynikami działalności’’. Według S. Surdykowskiej dzięki ra-

chunkowości można ograniczyć ryzyko gospodarcze i inwestycyjne163. Ra-

chunkowość bywa też traktowana „jako szczególny rodzaj jednostkowej

ewidencji gospodarczej, stanowi ona system ciągłego w czasie ujmowania,

grupowania, prezentowania i interpretowania wyrażonych w pieniądzu

i bilansujących się ogólnych i szczegółowych danych liczbowych

o działalności gospodarczej i sytuacji majątkowej jednostki gospodar-

czej’’164.

Dla W. A. Nowaka „rachunkowość jest systemem, w którym przebiega

proces odwzorowania, w kategoriach pieniężnych, kwantytatywnego

aspektu zdarzeń zachodzących w podmiocie gospodarującym rzadkimi

zasobami, ustalania wpływu tych zdarzeń na stany i strumienie zmian

stanów atrybutów właściwych temuż podmiotowi oraz komunikowania

159 B. Bielecki, Kryteria klasyfikacji systemów rachunkowości, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej

w Krakowie’’ nr 206, Kraków 2006, s. 208. 160 W. Brzezin, Ogólna teoria współczesnej rachunkowości, Częstochowskie Wydawnictwo Naukowe, Częstocho-

wa 2006, s. 26. 161 E. Walińska, Międzynarodowe standardy rachunkowości, Oficyna, Kraków 2007, s. 17. 162 G. K. Świderska, Rola rachunkowości finansowej w przygotowaniu sprawozdań finansowych [w:] Sprawozda-

nie finansowe według polskich i międzynarodowych standardów rachunkowości, G. Świderska, W. Więcław (red.), Difin, Warszawa 2009, s. 1.

163 S. Surdykowska, Rachunkowość międzynarodowa, Zakamycze, Kraków 2000, s. 24. 164 S. Skrzywan, Teoretyczne podstawy rachunkowości, PWE, Warszawa 1969, s. 5.


rezultatów owego odwzorowywania i owych ustaleń stronom nimi zainte-

resowanym, co ma służyć podejmowaniu lepszych decyzji’’165.

Rachunkowość bywa też określana jako „szczególny system informa-

cyjny o charakterze retrospektywnym i prospektywnym, który ma mono-

pol na ustalanie wyniku finansowego i kondycji finansowej podmiotu go-

spodarczego w pewnym okresie czasu’’166.

Bywa też traktowana jako sztuka „odzwierciedlenia całej złożoności

podmiotu gospodarczego, prowadzonej przezeń działalności gospodarczej

oraz jego kontaktów z otoczeniem.

Dynamiczne zmiany stanu podmiotu wymagają bieżącego ich ujmo-

wania w ewidencji, a fizyczna różnorodność zjawisk wymusza zastosowa-

nie uniwersalnego miernika --- pieniądza. Dlatego definicja rachunkowości

formułowana jest jako suma definicji segmentów tworzących system ra-

chunkowości podmiotu gospodarczego’’167.

Różnorodność definicji rachunkowości prawdopodobnie nie wynika

z faktu, że dla poszczególnych autorów jest czymś innym, lecz z szerokiego

jej zakresu. Każdy autor w swojej definicji podkreśla najważniejsze jego

zdaniem składowe, nie odrzucając elementów wykreowanych przez innych

autorów.

Dawniej jako cel rachunkowości uznawało się „wyliczenie

i przedstawienie zysku netto’’168, przez co ważne było gromadzenie danych

oraz przedstawienie wszystkich zdarzeń wpływających na zmianę majątku

przedsiębiorcy i stanu majątkowego księgującego169. Dla B. Micherdy170

najważniejszym celem jest jednak „pomiar wyników działalności gospo-

darczej, które warunkują pomnażanie kapitału’’. Podejście to nie jest ni-

czym nowym, gdyż od początku XX wieku trwały dyskusje, czy rolą rachun-

165 W. A. Nowak, Teoria sprawozdawczości finansowej. Perspektywa standardów rachunkowości, Oficyna,

Warszawa 2010, s. 24. 166 W. Brzezin, Ważniejsze wydarzenia w historii rachunkowości jako bilans otwarcia następnego tysiąclecia,

„Zeszyty Teoretyczne’’ Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, nr 46, specjalny, Warszawa 1998, s. 20.

167 Z. Luty, Procesy dynamiczne w rachunkowości, PWN, Warszawa 1994, s. 11. 168 W. A. Nowak, Założenia koncepcyjne [w:] Teoria rachunkowości, E. A. Hendriksen, M. F. van Breda (red.), PWN,

Warszawa 2002, s. 143. 169 W. Góra, Podręcznik księgowości tom 1, Książnica Polska Towarzystwa Szkół Wyższych, Lwów---Warszawa

1921, s. 3; przytoczył S. Jędrzejewski, op. cit., s. 219. 170 B. Micherda, Współczesna rachunkowość w kreowaniu wiarygodnego obrazu działalności jednostki gospo-

darczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s. 19.


kowości jest kontrola bogactw, czy badanie czystego kapitału pieniężne-

go171.

Bez wątpienia „rachunkowość w przedsiębiorstwie spełnia trzy za-

sadnicze funkcje: planowania, sprawozdawczości i kontroli’’172. Rachunko-

wość wiernie odzwierciedla rzeczywiste dokonania podmiotu173. Dla in-

nych174 rachunkowość ma funkcję ewidencyjną, finansowo-rachunkową,

kontroli wewnętrznej, sprawozdawczą, analityczno-interpretacyjną, sty-

mulacyjną i statystyczną. Jako jedną z najważniejszych wyróżnia się jed-

nak przede wszystkim funkcję informacyjną. Początkowo ograniczała się

ona do zapewnienia właścicielom przedsiębiorstw danych o stanie rozra-

chunków czy składników majątkowych. Po pewnym czasie do zakresu

funkcji informacyjnej dołączyły dane o kapitale, zyskach i stratach, kosz-

tach i ostatecznie o wyniku finansowym jednostki gospodarczej. To wła-

śnie ta funkcja pozwala ocenić, czy przedsiębiorstwo osiąga zysk, czy jest

wypłacalne i czy nie grozi mu utrata płynności finansowej175. Można spo-

tkać się również z twierdzeniem, iż „nowym wyzwaniem dla rachunkowo-

ści jest dostarczanie informacji umożliwiających ograniczenie ryzyka go-

spodarczego i inwestycyjnego w coraz bardziej konkurencyjnym środowi-

sku gospodarczym krajów, regionów i świata’’176.

W każdym podejściu jednak „przedmiotem zainteresowania rachun-

kowości są tylko te dane, które można wyrazić w kategoriach pienięż-

nych’’177, za pomocą liczb. Wszystkie te funkcje są tak samo ważne

i zmierzają do efektywnego wykorzystania zasobów oraz odpowiedniego

wykonania zadań podmiotu gospodarczego.

Rachunkowość jest zatem uniwersalna, pełni różne funkcje i zadania

równocześnie, dostosowuje się do specyficznych warunków działalności

171 K. Czerwiński, op. cit., s. 2---3. 172 S. Skrzywan, Kontrola w przedsiębiorstwie, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1949, s. 9. 173 A Karmańska, Wartość ekonomiczna w systemie informacyjnym rachunkowości finansowej, Difin, Warszawa

2009, s. 168. 174 Np. M. Klimas, Z. Messner, Teoretyczne podstawy rachunkowości, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa 1986, s. 20; B. Micherda, op. cit., s. 29. 175 M. Michalak, Informacje generowane przez rachunkowość i ich użytkownicy [w:] Meritum. Rachunkowość.

Rachunkowość i sprawozdawczość finansowa, E. Walińska (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 29. 176 S. Surdykowska, op. cit., s. 24; przytoczyła I. Olchowicz, Sprawozdania finansowe według międzynarodowych

standardów rachunkowości i ustawy o rachunkowości [w:] I. Olchowicz, A. Tłaczała, Sprawozdawczość finan-sowa według krajowych i międzynarodowych standardów, Difin, Warszawa 2004, s. 13.

177 E. Walińska, Międzynarodowe standardy rachunkowości, Oficyna, Kraków 2007, s. 59.


jednostek oraz daje możliwość stosowania różnych technik obliczenio-

wych. Jej wszechstronność powoduje, że może być stosowana w każdej

jednostce gospodarczej. Dostarcza informacji nie tylko finansowych, ale

również niefinansowych o różnym stopniu szczegółowości. Dzięki rachun-

kowości wspomaganej nowoczesnymi technikami przetwarzania danych

możliwe jest sporządzenie dużej liczby raportów, choćby odnoszących się

do wielkości sprzedaży w różnych rejonach kraju, bazy kluczowych odbior-

ców i dostawców, wielkości sprzedaży w różnych okresach, i wykonanie

wielu innych czynności niezbędnych w nowoczesnym procesie zarządza-

nia. „Aby uchronić się przed nieprawidłową interpretacją i wykorzystaniem

informacji o miarach wykonania, informacje te muszą być zestandaryzo-

wane i możliwe do zweryfikowania’’178. Aby jednak było to możliwe, do

systemu rachunkowości wprowadzono nadrzędne zasady, których stoso-

wanie jest podstawą rzetelności. Elementarne zasady rachunkowości (por.

Ilustracja 12) „składają się z podstawowych reguł i wynikają z koncepcji

true and fair view oraz określają szczegółowe zasady pomiaru wyników i

wyceny bilansowej’’179. Dopuszczają one pewną elastyczność w zestawie-

niach finansowych, „(…) pomimo tej elastyczności istnieją jednak pewne

fundamentalne koncepcje, założenia rachunkowości, które muszą być

przestrzegane przy sporządzaniu sprawozdań finansowych’’180. Bywają też

traktowane jako specyficzne instrukcje postępowania, wykształcone przez

system rachunkowości181. Zasady rachunkowości są regułami określający-

mi zasady prowadzenia ksiąg rachunkowych i sporządzania sprawozdań

finansowych.

178 D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, WSPiZ im. Leona Koźmiń-

skiego, Warszawa 2004, s. 85. 179 A. N. Duraj, Kształtowanie rezerw w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004,

s. 55. 180 E. Walińska, Nadrzędne zasady rachunkowości [w:] Zasady wyceny bilansowej i ustalania wyniku zgodnie ze

znowelizowaną ustawą o rachunkowości, E. Walińska (red.), CKiAE, Łódź 2002, s. 27. 181 N. Duraj, Kształtowanie rezerw…, op. cit., s. 55.


Ilustracja 12. Wybrane zasady rachunkowości

Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Micherda, op. cit., s. 29.

Fundamentalną zasadą rachunkowości jest zasada kontynuacji dzia-

łalności. Stanowi ona warunek stosowania pozostałych zasad182. Zgodnie

z nią przyjmuje się, że jednostka będzie w przyszłości kontynuować dzia-

łalność w niezmniejszonym zakresie, bez postawienia jej w stan upadłości,

chyba że jest to niezgodne ze stanem faktycznym lub prawnym. Oznacza

to, że wszystkie zasady wyceny zdarzeń gospodarczych, aktywów

i zobowiązań stosuje się przy założeniu, że przedsiębiorstwo będzie funk-

cjonowało w niezmienionym istotnie zakresie przez co najmniej jeden rok

od dnia bilansowego. Przy takim założeniu bardzo ogólnie można stwier-

dzić, że składniki majątku należy wycenić w wartości historycznej183. Na

182 M. Foremna-Pilarska, E. Radawiecka, Rachunkowość na tle rozwiązań międzynarodowych, Difin, Warszawa

2007, s. 57. 183 M. Skudlik, Podstawy finansów i rachunkowości, Helion, Gliwice 2013, s. 15. Wartość historyczna nie została

zdefiniowana w ustawie o rachunkowości, jednak z objaśnieniem tego pojęcia można spotkać się w literatu-

Zasady rachunkowości:

Zasada kontynuacji działalności

Zasada memoriału

Zasada kasowa

Zasada współmierności

Zasada periodyzacji

Zasada rzetelnego i wiernego obrazu

Zasada istotności


kierowniku jednostki ciąży obowiązek oceny zdolności do kontynuacji

działalności jednostki184 i musi on uwzględnić wszystkie informacje do-

stępne na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego, dotyczące dają-

cej się przewidzieć przyszłości i jednocześnie obejmujące okres nie krótszy

niż jeden rok od dnia, na który zostało sporządzone sprawozdanie finan-

sowe185.

Zasada memoriału stanowi przeciwieństwo zasady kasowej186

i polega na ujęciu transakcji lub zdarzeń gospodarczych w momencie ich

zajścia, bez względu na to, czy związane z nimi rozrachunki zostały uregu-

lowane w tym właśnie okresie. Zasada ta powoduje, „że w rachunkowości

powstają należności i zobowiązania’’187.

Jest ona ściśle powiązana z zasadą współmierności, którą nazywa

się też zasadą doboru przyczynowego188. Służy ona doprowadzeniu przy-

chodów i kosztów do porównywalności, co pozwala na prawidłowy pomiar

wyniku finansowego osiągniętego w danym okresie sprawozdawczym, a to

z kolei umożliwia prawidłowy pomiar wyniku finansowego danego okresu

sprawozdawczego189.

„Zasada periodyzacji oznacza ujmowanie działalności jednostek go-

spodarczych w wyznaczonych okresach, tworzy ramy czasowe, w których

mają być realizowane zasady memoriałowa i wiernego obrazu’’190.

Zasada rzetelnego i wiernego obrazu (true and fair view), określana

często jako zasada wyższości treści ekonomicznej nad przepisem prawa191,

dotyczy odzwierciedlenia zgodnie z prawdą sytuacji finansowej

i majątkowej jednostki, jej rentowności oraz wyniku finansowego

z uwzględnieniem m.in. sytuacji na rynku, inflacji czy wahań kursowych

rze, J. Turyna definiuje ją jako „koszt rzeczywistej transakcji’’ (J. Turyna, Standardy sprawozdawczości finan-sowej, Difin, Warszawa 2006, s. 179).

184 M. Głębocka, Istota i cechy sprawozdawczości finansowej [w:] Sprawozdawczość i analiza finansowa przed-siębiorstwa, H. Buk (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Ka-towice 2005, s. 29.

185 Art. 5 ust. 2 ustawy o rachunkowości. 186 M. Winter, M. Szatkowska-Rucińska, Vademecum rachunkowości w spółce kapitałowej, Centrum Informacji

Menedżera, Warszawa 2005, s. 29. 187 W. Gabrusewicz, op. cit., s. 16. 188 J. Pawłowski, Metody oceny efektywności, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 48. 189 M. Foremna-Pilarska, E. Radawiecka, op. cit., s. 58. 190 B. Micherda, op. cit., s. 33---34. 191 A. N. Duraj, op. cit., s. 66.


walut. E. Walińska określa ją jako regułę najogólniejszą, niezawierającą

żadnych konkretnych zaleceń w sprawie pomiaru rzeczywistości gospo-

darczej, jednak utożsamianą z celem rachunkowości192.

Zgodnie z zasadą istotności w sprawozdaniach finansowych podmio-

tu należy wykazać wszystkie pozycje mające zasadnicze znaczenie dla jej

oceny oraz zdarzeń gospodarczych istotnych do podejmowania decyzji193.

Zgodnie z nią w sprawozdaniu finansowym można pominąć informacje

nieistotne dla obrazu jednostki gospodarczej.

Z tą zasadą związana jest zasada niekompensowania, która bywa

również określana jako zasada indywidualnej wyceny194. Zgodnie z nią

wartość składników aktywów, pasywów, przychodów i kosztów należy

ustalać oddzielnie195.

Dlatego tak ważne są również zasady wyceny bilansowej i pomiaru

wyników, z którymi wiąże się zasada ostrożnej wyceny dotycząca wyceny

majątku i kapitału jednostki gospodarczej196. Rezultatem tej zasady jest

tworzenie różnych odpisów aktualizujących, rezerw, rozliczeń międzyokre-

sowych, aby sztucznie nie zawyżać majątku podmiotu lub nie zaniżać jego

zobowiązań197.

Porównanie funkcjonowania jednostki gospodarczej w kolejnych

okresach umożliwia zasada ciągłości, na którą składają się dwa elementy.

Pierwszy z nich to reguła, że w trakcie roku obrotowego nie należy doko-

nywać zmian przyjętych zasad’’198, a drugi to „stałe stosowanie z okresu na

okres raz przyjętych rozwiązań w celu porównywalności danych’’199. Zgod-

nie z tą zasadą „przedsiębiorstwo winno stosować przyjęte zasady rachun-

kowości w sposób ciągły, dokonując w kolejnych latach obrotowych jed-

nakowego grupowania operacji gospodarczych na kontach, wyceny akty-

wów i pasywów, w tym także dokonywania odpisów amortyzacyjnych

192 E. Walińska, Międzynarodowe standardy…, op. cit., s. 59. 193 A. N. Duraj, op. cit., s. 68. 194 A. Dyduch, Cechy współczesnej rachunkowości [w:] Rachunkowość finansowa --- wybrane zagadnienia,

A. Dyduch (red.), C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 13. 195 E. Walińska, Zasady sporządzania sprawozdania finansowego [w:] A. Jarugowa, E. Walińska, Roczne sprawoz-

danie finansowe --- ujęcie księgowe a podatkowe, ODDK, Gdańsk 1997, s. 28. 196 B. Micherda, op. cit., s. 32. 197 E. Walińska, Założenia fundamentalne i nadrzędne zasady rachunkowości [w:] Meritum…, op. cit., s. 94. 198 M. Zaleska, Ocena ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstwa przez analityka bankowego, Oficyna Wydawni-

cza SGH, Warszawa 2005, s. 17. 199 A. Dyduch, op. cit., s. 12.

3.3. Sprawozdanie finansowe małych... 83

(umorzeniowych), ustalania wyniku finansowego i sporządzania sprawoz-

dań finansowych tak, aby za kolejne lata informacje wynikające z nich były

porównywalne. Wykazane w księgach rachunkowych na dzień ich za-

mknięcia stany aktywów i pasywów należy ująć w tej samej wysokości

w otwartych na następny rok obrotowy księgach rachunkowych’’200. Istotne

jest jednak, że „do zapewnienia rzetelnego i jasnego przedstawienia sytu-

acji jednostka może, bez względu na datę podjęcia takiej decyzji, ze skut-

kiem od pierwszego dnia roku obrotowego, zmienić dotychczas stosowane

rozwiązania na inne, które są dopuszczone ustawą’’201, jednak w takim

przypadku skutki zmian muszą być ujawnione w sprawozdaniu finanso-

wym.

Zasada zakazu kompensat oznacza, że wartość poszczególnych

składników aktywów i pasywów, przychodów i związanych z nimi kosztów

ustala się oddzielnie; nie można kompensować wartości różnych co do

rodzaju aktywów i pasywów oraz przychodów i kosztów związanych

z nimi202. Stosowanie tej reguły oznacza, że „wykazana w aktywach bilansu

wartość poszczególnych grup składników aktywów wynika z ich wartości

księgowej’’203.

3.3. Sprawozdanie finansowe małych i średnich przedsiębiorstw --- jego elementy i ich wartość informacyjna

Sprawozdanie finansowe jest finalnym produktem systemu informa-

cyjnego w rachunkowości, łączy go w całość i jest odzwierciedleniem dzia-

łalności jednostki z całego okresu. Jednocześnie stanowi wstęp do plano-

wania dalszych działań biznesowych, dlatego informacje wygenerowane

z systemu rachunkowości i prezentowane w sprawozdaniu finansowym

mają kluczowe znaczenie dla całej działalności przedsiębiorstwa. Z drugiej

strony ilość informacji płynących z rachunkowości może sprawić, że staną

się one nieczytelne, a informacje najbardziej istotne zostaną pominięte,

200 A. N. Duraj, Kształtowanie…, op. cit., s. 65. 201 A. Ćwiąkała-Małys, A. Kaczkowska, Rachunkowość podmiotów gospodarczych według znowelizowanej

ustawy o rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003, s. 20. 202 E. Walińska, Zasady sporządzania…, op. cit., s. 28. 203 M. Foremna-Pilarska, E. Radawiecka, op. cit., s. 58.


dlatego sprawozdanie finansowe wykorzystuje się jako praktyczne narzę-

dzie do uporządkowania informacji finansowych204.

Cel sporządzania sprawozdania finansowego określają ustawa

o rachunkowości i Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finan-

sowej (MSSF). Ustawa o rachunkowości określa ten cel, pośrednio odwołu-

jąc się do jednej z nadrzędnych zasad rachunkowości, która wymaga, aby

sprawozdanie finansowe przedstawiało rzetelnie i jasno sytuację mająt-

kową i finansową, jak też wynik finansowy jednostki205.

W MSSF rozszerzono tę definicję --- zgodnie z nią sprawozdanie finan-

sowe to „uporządkowane przedstawienie sytuacji finansowej

i finansowych wyników działalności jednostki. Celem sprawozdań finan-

sowych o ogólnym przeznaczeniu jest dostarczanie informacji na temat

sytuacji finansowej, finansowych wyników działalności i przepływów środ-

ków pieniężnych jednostki, które są użyteczne dla szerokiego kręgu użyt-

kowników przy podejmowaniu przez nich decyzji gospodarczych. Ponadto

sprawozdanie finansowe przedstawia wyniki zarządzania przez kierownic-

two powierzonymi mu zasobami’’206.

Rozpatrując zatem funkcje, które powinno spełniać sprawozdanie fi-

nansowe, oraz jego cel określony w ustawie i MSSF, można określić, że

nadrzędnym celem sporządzania sprawozdań finansowych jest dostarcza-

nie użytecznej informacji o jednostce. Taką informacją mogą być dane

o sytuacji majątkowej oraz finansowej, wynikach z działalności lub infor-

macje o przepływach pieniężnych. Jednak nie wszystkie informacje uzy-

skane z systemu rachunkowości mają taką samą wagę informacyjną ---

kluczowa jest ich selekcja i grupowanie, by sprawozdanie finansowe w

zależności od potrzeb odbiorców dostarczało niezbędnych informacji w

konkretnych warunkach207. Samo wygenerowanie informacji z systemu

rachunkowości jednostki nie zapewni użyteczności wszystkim informa-

cjom.

204 G. Świderska, Wstęp [w:] Sprawozdanie finansowe bez tajemnic, G. Świderska (red.), W. Więcław (red.), Difin,

Warszawa 2008, s. 16. 205 Ustawa o rachunkowości, art. 65 ust. 1. 206 Międzynarodowy Standard Rachunkowości nr 1. Prezentacja sprawozdań finansowych [w:] Międzynarodowe

Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) obejmujące Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (MSR) oraz Interpretacje według stanu na dzień 1 stycznia 2007 r., SKwP i IASB, Warszawa 2007, L320/4 § 7.

207 S. Skrzywan, Teoretyczne podstawy rachunkowości, op. cit., s. 1---16.


Należy zauważyć, że użyteczność informacji jest kreowana

i maksymalizowana na etapie przetwarzania danych, a więc zależy

w głównej mierze od zapewnienia cech jakościowych, spełnienia kryteriów

uznania i wyceny składników tworzących sprawozdanie finansowe208.

Spełnienie cech jakościowych sprawozdania finansowego determinuje

maksymalizację użyteczności zawartych w nim informacji oraz decyduje

o tym, w jaki sposób zostaną one odebrane przez użytkowników. Zapew-

nienie zrozumiałości, istotności, wiarygodności i porównywalności danych

zawartych w sprawozdaniu finansowym to klucz do zachowania jego celu.

Jednostka musi zapewnić, że informacje użyte do skonstruowania spra-

wozdania finansowego są:

• zrozumiałe --- co oznacza, że użytkownik mający wiedzę o procesach gospodarczych oraz rachunkowości powinien być w stanie zrozumieć i zinterpretować podaną informację,

• istotne --- czyli przydatne, mogące istotnie wpływać na decyzje ekonomiczne użytkowników,

• wiarygodne --- czyli obiektywne, bezstronne, niezawierające istotnych błędów oraz kompletne,

• porównywalne --- co oznacza, że sprawozdanie finansowe powinno być skonstruowane w taki sposób, by możliwe było porównanie danych z inną jednostką lub z danymi z poprzedniego okresu.

Maksymalizacja użyteczności informacji, a więc spełnianie celu spra-

wozdania finansowego, jest podyktowana potrzebami użytkowników

sprawozdań. Odbiorcami sprawozdań finansowych jest szerokie grono

użytkowników, dla których sprawozdanie finansowe może być jedynym

źródłem informacji o stanie majątkowym i finansowym jednostki. Podob-

nie jak rachunkowość, która istnieje w systemach retro- i prospektywnych,

tak sprawozdanie finansowe można sporządzić na podstawie danych ex

post i ex ante209. Łatwo zauważyć, że sprawozdania ex ante i ex post spo-

rządza się dla różnych grup użytkowników. Odbiorcy sprawozdania ex ante 208 G. Świderska, Sprawozdanie finansowe jako źródło informacji [w:] Sprawozdanie finansowe…, op. cit., s. 2---5. 209 Sprawozdanie ex post jest sporządzane na podstawie przeszłych i teraźniejszych zdarzeń zaistniałych

w przedsiębiorstwie, zawiera bieżące stany składników majątku, kapitału, kosztów i przychodów. Sprawozdanie finansowe ex ante oparte jest na danych prognozowanych lub planowanych. Prognozowane sprawozdania są szczególnie ważne dla operacji z zakresu działalności inwestycyjnej lub finansowej ze względu na możliwość zaplanowania odpowiednich działań inwestycyjnych lub prewencyjnych. Szacunek przychodów i kosztów w przyszłych okresach dla jednostki pozwala na stworzenie sprawozdania finansowego pro forma i zestawienie go ze sprawozdaniem ex post, co z kolei ułatwi stworzenie właściwej ścieżki decyzyjnej dla odbiorcy sprawozdania. Źródło: M. Głębocka, Użytkownicy i formy sprawozdań finansowych [w:] Sprawozdawczość i analiza finansowa przedsiębiorstwa, H. Buk (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 42.


to najczęściej użytkownicy wewnętrzni sprawozdań finansowych, a od-

biorcy sprawozdań ex post --- użytkownicy zewnętrzni. Ponadto „sprawoz-

dania finansowe cechują się tym, że są:

• dostępne dla odbiorców zewnętrznych ze względu na obligatoryjny obowiązek ich publikacji zgodnie z ustawą o rachunkowości,

• zestandaryzowane, co pozwala na porównywalność poszczególnych informacji o jednostce’’210.

Zapotrzebowanie na informacje od różnych grup użytkowników po-

woduje, że sprawozdania finansowe są sporządzane dla użytkowników

wewnętrznych i zewnętrznych (por. Ilustracja 13)211.

Ilustracja 13. Użytkownicy sprawozdań finansowych

Źródło: opracowanie własne na podstawie G. K. Świderska, Sprawozdanie finansowe jako źródło informacji [w:] Sprawozdanie finansowe…, op. cit., s. 2.1---2.2.

Każda z grup użytkowników może wykorzystywać informacje płynące

ze sprawozdania finansowego do bardzo odmiennych celów212, dlatego

kluczowe jest, aby kierownictwo jednostki kontrolowało, czy zapewniane

są wszystkie cechy jakościowe sprawozdania finansowego w celu maksy-

malizacji użyteczności informacji dla wszystkich użytkowników sprawoz-

210 R. Kowalak, op. cit., s. 52. 211 I. Olchowicz, op. cit., s. 17. 212 W. A. Nowak, Założenia koncepcyjne…, op. cit., s. 147.

Użytkownicy sprawozdań finansowych

Wewnętrzni Zewnętrzni

Pracownicy Zarządzający Inwestorzy Doradcy

i analitycy

Agendy rządowe

Samorządy Konkurencja

Wierzyciele


dania. Ma to istotne znaczenie, gdyż system gromadzenia, przetwarzania

i prezentowania informacji o jednostce, czyli cały system rachunkowości

jednostki, jest bardzo złożony.

W zależności od sposobu, w jaki dane zostaną przetworzone lub zro-

zumiane na etapie gromadzenia i klasyfikowania, mogą być różnie zapre-

zentowane w sprawozdaniu finansowym. Taka dowolność w końcowym

produkcie systemu rachunkowości może doprowadzić do znacznego zabu-

rzenia użyteczności przedstawianych informacji. Kluczowa zatem jest har-

monizacja rachunkowości jednostek poprzez redukowanie różnic

w sprawozdawczości finansowej, co sprowadza się do konieczności stan-

daryzacji sprawozdań finansowych213.

Standaryzacja ta oznacza określenie jednolitych reguł, formy

i wytycznych sporządzania sprawozdania finansowego, co jednocześnie

zapewnia zachowanie jednej z najważniejszych cech jakościowych spra-

wozdania finansowego, czyli porównywalności. Dla wszystkich jednostek

niezależnie od formy prawnej i wielkości wytyczne te są regulowane przez

ustawę o rachunkowości i MSSF214, które standaryzują wszystkie aspekty

sporządzania sprawozdań finansowych przez jednostki. Jest to istotna

kwestia, ponieważ minimalizuje ona ryzyko braku porównywalności spra-

wozdań finansowych, a jednocześnie zapewnia spełnienie jego celu.

Bez względu na odbiorcę sprawozdanie musi zawierać informacje od-

powiadające różnym użytkownikom. Służą temu ujawnienia, które są dość

liczne i bardzo szczegółowe215. Zarządowi sprawozdanie finansowe dostar-

cza głównie informacji dotyczących efektywności podjętych decyzji oraz

tego, jakie decyzje podjąć w przyszłości. Pracowników zaś informuje

o tym, czy mają możliwość kontynuacji pracy, oraz jaka jest pozycja finan-

sowa przedsiębiorstwa, jaką wysokość płac mogą osiągnąć. Inwestorzy

otrzymują dane dotyczące wartości kapitału oraz zysków z inwestycji. Dla

władzy lokalnej sprawozdanie finansowe dostarcza ważnej informacji

z punktu widzenia podatków lokalnych, zanieczyszczenia środowiska,

213 I. Olchowicz, A. Tłaczała, Sprawozdawczość finansowa według krajowych i międzynarodowych standardów,

Difin, Warszawa 2008, s. 13. 214 Jednostki w zależności od tego, czy są zobowiązane do sporządzania sprawozdania finansowego według

MSR/MSSF lub ustawy o rachunkowości, stosują odpowiednie przepisy. 215 D. Wędzki, Analiza finansowa sprawozdania finansowego, tom 1, Sprawozdania finansowe, Wolters Kluwer,

Kraków 2009, s. 41.


stanu zatrudnienia oraz miejsc pracy216. Kredytodawcy mogą dowiedzieć

się, czy spółka ma możliwość zwrotu kredytu lub spłaty zobowiązań.

Sprawozdania finansowe dostarczają wielu informacji, nie zawierają one

jednak danych na temat jakości produktów, cen, poziomu podaży. Pod-

stawowymi elementami wchodzącymi w zakres sprawozdania finansowe-

go odnoszącego się do małych i średnich jednostek217, prowadzących księgi

rachunkowe, zgodnie z ustawą o rachunkowości są: bilans, rachunek zy-

sków i strat oraz informacja dodatkowa. Ponadto jednostki zobowiązane

do corocznego badania sprawozdań finansowych przez biegłego rewidenta

(por. Ilustracja 14) muszą sporządzać rachunek przepływów pieniężnych

i zestawienie zmian w kapitałach (funduszach) własnych.

Ilustracja 14. Przedsiębiorstwa podlegające corocznemu badaniu

Źródło: opracowanie własne na podstawie ustawy o rachunkowości, art. 65 ust. 1.

Bilans to zestawienie majątku trwałego i obrotowego ze źródłami jego

finansowania, przez co stanowi ważny element informacji o sytuacji finan-

sowej przedsiębiorstwa. Udostępnia on również dane o tym, w jakim stop-

216 M. Michalak, Informacje generowane przez…, op. cit., s. 32. 217 Tzn. te jednostki, które w roku obrotowym, za który sporządza sprawozdanie finansowe, oraz w roku poprze-

dzającym ten rok obrotowy nie osiągnęły dwóch z następujących trzech wielkości: średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło nie więcej niż 50 osób, suma aktywów bilansu na koniec roku obroto-wego w walucie polskiej nie przekroczyła równowartości 2 mln. euro, przychody netto ze sprzedaży produk-tów i towarów oraz operacji finansowych w walucie polskiej nie przekroczyły równowartości 4 mln. euro (ustawa o rachunkowości, art. 50 ust. 2). Artykuł ten nie ma zastosowania do banków, zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji.

Banki

Zakłady ubezpieczeń

Jednostki działające na podstawie przepisów

o obrocie papierami wartościowymi oraz

przepisów o funduszach inwestycyjnych

Jednostki działających na podstawie

przepisów o organizacji i funkcjonowaniu

funduszy emerytalnych

Spółki akcyjne

Pozostałe jednostki, które

w poprzedzającym roku obrotowym, za który

sporządzono sprawozdania finansowe,

spełniły co najmniej dwa z następujących

warunków:

a) średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu

na pełne etatywyniosło co najmniej 50 osób,

b) suma aktywów bilansu na koniec roku

obrotowego stanowiła równowartość w walucie

polskiej co najmniej 2 500 000 euro,

c) przychody netto ze sprzedaży towarów

i produktów oraz operacji finansowych

za rok obrotowy

stanowiły równowartość

w walucie polskiej co najmniej 5 000 000 euro

Obowiązek badania i ogłaszania sprawozdań finansowych


niu i z jakich źródeł jest finansowany jego majątek, co ma szczególne zna-

czenie dla użytkowników zewnętrznych sprawozdania finansowego218.

Ponieważ bilans w praktyce stanowi z jednej strony liczbowy obraz mająt-

ku, a z drugiej zestawienie długów oraz majątku własnego219, to naturalną

konsekwencją jest podstawowe prawo bilansowe, tzn. fakt, że wartość

aktywów zawsze równa się wartości pasywów.

Fizyczna konstrukcja bilansu jest bardzo prosta i pozwala na natych-

miastową wstępną ocenę sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, np. po-

przez porównanie stosunku kapitału własnego do kapitału obcego. Należy

zauważyć, że pozycje w bilansie ułożone są zgodnie ze stopniem płynności,

od najmniej płynnych do najbardziej płynnych, co również ułatwia wstępną

analizę sytuacji finansowej przedsiębiorstwa

Rachunek zysków i strat dostarcza informacji o wygospodarowanym

wyniku finansowym i o jego składowych220. Celem sporządzania rachunku

zysków i strat jest wykazanie wypracowanego wyniku, ze wskazaniem źró-

deł i obszarów działalności pochodzenia. Wynik finansowy stanowi różnicę

między korzyściami ekonomicznymi o wiarygodnie określonej wartości

a zmniejszeniami korzyści powstałych w okresie sprawozdawczym o wia-

rygodnie określonej wartości, czyli różnicę między przychodami a kosztami

powstałymi w danym okresie.

Rachunek zysków i strat może być sporządzony, w zależności od decy-

zji kierownika jednostki, w jednym z dwóch wariantów: porównawczym

lub kalkulacyjnym. Wersje rachunku zysków i strat różnią się tylko sposo-

bem prezentacji kosztów i przychodów w ramach podstawowej działalno-

ści operacyjnej. Cechą charakterystyczną dla wariantu kalkulacyjnego jest

ujmowanie kosztów zgodnie z ich funkcją w jednostce, tzn. jako kosztów

wytworzenia sprzedanych produktów, kosztów ogólnego zarządu i kosztów

sprzedaży. W wersji porównawczej koszty ujmowane są w układzie rodza-

jowym, tzn. klasyfikowane ze względu na rodzaj, np. amortyzacja czy wy-

nagrodzenia. Wynik finansowy netto jest sumą wyniku ze sprzedaży, wyni-

ku z pozostałej działalności operacyjnej, wyniku z działalności finansowej

oraz obowiązkowych obciążeń wyniku finansowego. Należy zaznaczyć, że 218 Np. dla potencjalnego inwestora informacja o tym, że przedsiębiorstwo jest finansowane w większości

z kapitałów obcych, może stanowić przesłankę, że jednostka może wkrótce stać się niewypłacalna. 219 E. Walińska, Bilans jako fundament sprawozdawczości finansowej, Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s. 25. 220 G. Świderska, Rachunek zysków i strat [w:] Sprawozdanie finansowe…, op. cit., s. 2---22.


rachunek zysków i strat silnie wiąże się z bilansem, ponieważ powstały

wynik finansowy netto to składnik bilansu i prezentowany jest po stronie

pasywów.

Informacja dodatkowa zawiera w sobie dwie podgrupy: wprowadze-

nie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje

i objaśnienia. Jest to obligatoryjny element każdego sprawozdania finan-

sowego dla wszystkich jednostek prowadzących księgi rachunkowe221.

W informacji dodatkowej gromadzone są istotne dane nieujęte w innych

elementach sprawozdania finansowego oraz objaśnienia niezbędne, by

sprawozdanie przedstawiało jasno i rzetelnie sytuację finansową jednostki.

Wprowadzenie do sprawozdania finansowego znajduje się zazwyczaj na

początku tego elementu, zawiera bowiem informacje niezbędne do wstęp-

nej analizy, takie jak nazwa firmy, siedziba, założenie kontynuacji działal-

ności (lub wskazanie zagrożenia kontynuacji czy informacji o likwidacji

przedsiębiorstwa) oraz omówienie zasad przyjętej w jednostce polityki

rachunkowości. Dodatkowe informacje i objaśnienia znajdują się zazwyczaj

na końcu sprawozdania i stanowią rozszerzenie informacji zawartych

w poprzednich elementach sprawozdania finansowego.

Ustawa o rachunkowości określa, że jeżeli wynika to z potrzeb lub

specyfiki jednostki, informacje zawarte w sprawozdaniu finansowym moż-

na rozszerzyć222, o ile służy to spełnieniu celowi i zapewnieniu cech jako-

ściowych sprawozdania. Poszerzeniem informacji o jednostce może być

np. dołączenie do sprawozdania zestawienia zmian w kapitale własnym

lub przepływu środków pieniężnych. Dla przedsiębiorstw, których spra-

wozdania podlegają corocznemu badaniu, dodanie tych dwóch elementów

do podstawowego sprawozdania finansowego jest obligatoryjne. Obowią-

zek rozszerzenia sprawozdania finansowego pozwala na głębszą analizę

finansową dla określonych jednostek, co zwiększa użyteczność informacji

dla interesariuszy.

Zestawienie zmian w kapitale własnym dostarcza informacji

o zmianach, które zaszły w okresie sprawozdawczym w poszczególnych

składnikach kapitału własnego. Dokładniej: celem sporządzania zestawie-

221 Ustawa o rachunkowości, art. 45 ust. 2, pkt 3. 222 Ustawa o rachunkowości, art. 50 ust. 1.


nia zmian w kapitale własnym jest dostarczenie użytkownikowi sprawoz-

dania finansowego informacji pozwalających na analizę struktury i dyna-

miki zmian poszczególnych składników kapitału własnego oraz skutków

niektórych zdarzeń gospodarczych odniesionych bezpośrednio na kapitał

z pominięciem rachunku zysków i strat223. W zestawieniu zmian w kapitale

własnym musi się znaleźć również informacja o wysokości kapitału wła-

snego po proponowanym podziale zysków lub pokryciu straty.

Rachunek przepływów pieniężnych ma na celu dostarczanie infor-

macji o zdolności jednostki do generowania dodatnich strumieni pienięż-

nych224. W przeciwieństwie do reszty elementów sprawozdania finansowe-

go przy jego sporządzaniu obowiązuje zasada kasowa. Danymi do jego

sporządzenia są wszystkie wpływy i wydatki w jednostce pogrupowane na

trzy obszary działalności: operacyjny, inwestycyjny i finansowy. Podział ten

jest niezbędny do dostarczenia pełnej i rzetelnej informacji, ponieważ uka-

zuje, które rodzaje działalności generują środki pieniężne, a które je po-

chłaniają, oraz jakie są finansowe relacje pomiędzy poszczególnymi dzia-

łami.

Dla kierowników jednostek innych niż zakłady ubezpieczeń i banki

ustawa o rachunkowości daje możliwość wybrania spomiędzy dwóch me-

tod prezentacji przepływów pieniężnych z działalności operacyjnej. Metoda

bezpośrednia, obowiązkowo stosowana do prezentacji przepływów pie-

niężnych w pozostałych obszarach działalności, polega na ujmowaniu

odrębnych podstawowych kategorii wpływów i wydatków w ramach danej

działalności225. Metoda pośrednia zaś polega na ujęciu wyniku finansowego

netto pomniejszonego o korekty. Niezależnie od wyboru metody prezenta-

cji przez kierownika jednostki przepływy środków pieniężnych z działalno-

ści operacyjnej będą takie same.

223 J. Koniecki, Zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym [w:] Sporządzanie sprawozdania finansowego

i zamknięcie ksiąg rachunkowych, A. Cicha (red.), A. Kędzierska (red.), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce oddział okręgowy w Warszawie, Warszawa 2007, s. 67.

224 G. Świderska, Rachunek przepływów pieniężnych [w:] Sprawozdanie finansowe…, G. Świderska (red.), W. Więcław (red.), op. cit., s. 2---27.

225 E. Śnieżek, Rachunek przepływów pieniężnych, Ośrodek Doradztwa i Szkolenia Kadr, Gdańsk 2007, s. 62.


3.4. Jakość informacyjna sprawozdania finansowego a zasada kontynuacji działalności

Sprawozdanie finansowe, niezależnie, czy jest sporządzone przy zało-

żeniu kontynuacji działalności przedsiębiorstwa, czy bez takiego założenia,

powinno zostać przygotowane w taki sposób, by zachować podstawowe

cechy jakościowe. Zachowanie cech jakościowych prowadzi bowiem bez-

pośrednio do spełnienia celu sprawozdania --- dostarczenia użytecznych

informacji. Każde sprawozdanie, niezależnie od sytuacji ekonomicznej

jednostki, dla której jest ono sporządzane, powinno być oparte na solidnej

podstawie. Taką formę wyjściową dla sprawozdań jednostek

w szczególnych sytuacjach stanowi sprawozdanie sporządzone z założe-

niem kontynuacji działalności226. Forma tego sprawozdania jest więc punk-

tem początkowym, dla którego stosowane są modyfikacje w sytuacjach

szczególnych dla przedsiębiorstwa.

Zgodnie z założeniem, że każde sprawozdanie powinno zachowywać

cechy jakościowe, należy dołożyć kolejne założenie --- zachowanie wierne-

go i rzetelnego obrazu. Z tego względu sprawozdania finansowe sporzą-

dzone z założeniem kontynuacji działalności227 i bez takiego założenia mu-

szą mieć inną formę. Do podstawowych obszarów sporządzania sprawoz-

dań finansowych, które ulegają zmianie przy odrzuceniu zasady kontynu-

acji działalności, zalicza się:

• terminy zamknięcia ksiąg rachunkowych, • sposób prezentowania i składania sprawozdania, • zasady wyceny bilansowej składników aktywów i pasywów, • sposób prezentowania kapitałów własnych, • sposób prezentowania zobowiązań, • dane zawarte w informacji dodatkowej.

Różnice między sprawozdaniami widać więc już na poziomie termi-

nów sporządzania sprawozdań. Dla sprawozdania sporządzonego przy

226 Takie założenie bierze się z faktu, iż zasada kontynuacji działalności jest jedną z nadrzędnych zasad rachun-

kowości. 227 W dalszej części podrozdziału pojęcie sprawozdania sporządzonego bez zachowania założenia kontynuacji

działalności będzie zamiennie stosowane z określeniem sprawozdania sporządzonego po ogłoszeniu upadło-ści. Brak założenia kontynuacji działalności jest silnie powiązany z ogłoszeniem upadłości ze względu na fakt, że ogłoszenie upadłości to niepodważalna i obiektywna przesłanka do założenia, że działalność nie będzie kontynuowana.

3.4. Jakość informacyjna sprawozdania... 93

zachowaniu kontynuacji działalności ustawodawca określa, iż księgi

otwiera się na dzień rozpoczęcia działalności oraz na początek każdego

następnego roku obrotowego, a zamyka się w szczególności na dzień koń-

czący rok obrotowy228. Zgodnie z ustawą o rachunkowości kierownik jed-

nostki --- syndyk --- jest zobowiązany do zamknięcia ksiąg rachunkowych

i sporządzenia sprawozdania finansowego na dzień poprzedzający ogło-

szenie upadłości229 w ciągu trzech miesięcy od zaistnienia tego zdarzenia.

Ponadto ustawa obliguje syndyka do zamknięcia ksiąg:

• na dzień zakończenia roku obrotowego, jeżeli przypada on w czasie postępowania upadłościowego,

• na dzień zakończenia postępowania upadłościowego --- w ciągu 15 dni od zaistnienia tego zdarzenia.

Termin zamknięcia ksiąg rachunkowych jest bezpośrednio powiązany

z terminem sporządzenia sprawozdania finansowego w myśl art. 45 ust. 1

ustawy o rachunkowości: „sprawozdanie finansowe sporządza się na dzień

zamknięcia ksiąg rachunkowych’’. Ciągłość terminów zatem, a przede

wszystkim długość okresu, za które były sporządzane sprawozdania finan-

sowe przy założeniu kontynuacji działalności, ulega znacznej zmianie.

Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż dzień bilansowy ustanowiony na

dzień poprzedzający postawienie jednostki w stan upadłości nie będzie

dniem bilansowym ustanowionym przez jednostkę w polityce rachunko-

wości. W takim wypadku ze względu na to, że w sprawozdaniu finansowym

prezentuje się dane z bieżącego i poprzedniego okresu sprawozdawczego,

sprawozdanie na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości sporządza się

na podstawie danych za bieżący okres sprawozdawczy (tzn. przeddzień

ogłoszenia upadłości) oraz za okres sprawozdawczy kończący poprzedni

rok obrotowy230.

Istotne jest również, że ustawa o rachunkowości ustanawia szczegól-

ne zasady sporządzania sprawozdań dla jednostek, które utraciły zdolność

do kontynuacji działalności. Niezależnie od tego, czy przedsiębiorstwo

spełnia określone w art. 64 ust. 1 ustawy o rachunkowości przesłanki doty-

czące obligatoryjności badania sprawozdania, jednostka postawiona

228 Art. 12 ust. 2, pkt 1 i 2 ustawy o rachunkowości. 229

Art. 12 ust. 2, pkt 6 oraz art. 45 ust. 1 ustawy o rachunkowości. 230 A. Kamińska-Stańczak, Likwidacja przedsiębiorstwa [w:] Rachunkowość przedsiębiorstwa w szczególnych

sytuacjach, T. Martyniuk (red.), PWE, Warszawa 2013, s. 221.


w stan upadłości --- również przed dniem otwarcia postępowania --- jest

zwolniona z obowiązku badania231. Brak obligatoryjności zatwierdzania

sprawozdań przez organ zatwierdzający232 ma dalsze konsekwencje

w sporządzaniu sprawozdania finansowego. Według art. 50 ust. 1 ustawy

o rachunkowości jednostki niemające obowiązku badania sprawozdań

mogą sporządzać je w formie uproszczonej, a więc takiej, w skład której

wchodzą: bilans, rachunek zysków i strat oraz informacja dodatkowa. Ma

to swoje dalsze konsekwencje --- w przypadku sprawozdania, które podlega

pod art. 65 ust. 1 ustawy o rachunkowości, kierownik jednostki jest zobo-

wiązany do ostatecznego zamknięcia i otwarcia ksiąg rachunkowych

przedsiębiorstwa kontynuującego działalność najpóźniej w ciągu 15 dni od

dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego za rok obrotowy. Ze wzglę-

du na to, że sprawozdanie finansowe sporządzone przy braku założenia

kontynuacji działalności nie podlega obowiązkowi zatwierdzania, czas na

zamknięcie i otwarcie ksiąg rachunkowych powinien być ustalony na pod-

stawie przepisu ogólnego --- czyli powinien wynosić trzy miesiące od za-

kończenia roku obrotowego.

Sporządzenie bilansu oraz rachunku zysków i strat sprowadza się do

kluczowego obowiązku syndyka --- dokonywania wyceny aktywów

i pasywów. W przypadku sprawozdania sporządzonego z zachowaniem

założenia kontynuacji działalności przedsiębiorstwa wycena odbywa się

na podstawie art. 28 ustawy o rachunkowości, a dla jednostek, dla których

założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne, wyceny dokonuje się

zgodnie z art. 29 ustawy o rachunkowości. Istotną zmianą w tej kwestii jest

ograniczenie możliwości wyboru dokonywania wyceny do zasady wyceny

aktywów po cenach sprzedaży netto możliwych do uzyskania, nie wyż-

szych od cen ich nabycia albo kosztów wytworzenia pomniejszonych

o dotychczasowe odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także odpisy

z tytułu trwałej utraty wartości (por. tabela 3).

W wypadku wyceny bilansowej przy zachowaniu kontynuacji działal-

ności ustawa oferuje kierownikowi szeroki zakres metod. W wypadku wy-

ceny dla aktywów i pasywów przedsiębiorstwa, dla którego nie jest za-

231

Art. 53 ust. 2a ustawy o rachunkowości. 232 Istnieje natomiast obowiązek złożenia rocznego sprawozdania finansowego we właściwym rejestrze sądo-

wym w ciągu 15 dni po terminie, w jakim sprawozdanie wymagałoby zatwierdzenia.


chowane zapewnienie kontynuacji działalności, metody wyceny stają się

bardziej sztywne. Sztywność ta jest oczywiście uzasadniona, właśnie ze

względu na fakt braku kontynuacji działalności. Przedsiębiorstwo, które

nie jest w stanie zapewnić, że będzie mogło działać w okresie dłuższym niż

jeden rok, w ostateczności będzie musiało zostać zlikwidowane, a aktywa

--- zbyte. Zatem wycena narzucana przez ustawę o rachunkowości, po ce-

nach sprzedaży netto możliwych do uzyskania, ma być przejawem odwzo-

rowania zasady true and fair view.

W przypadku wyceny aktywów przedsiębiorstwa zakładającego kon-

tynuację działalności ograniczenie metod wyceny nie może mieć miejsca,

ponieważ przeznaczenie aktywów może być różne, np. budynek może

zostać zakwalifikowany jako środek trwały lub jako wartość inwestycyjna,

dlatego kierownik jednostki musi mieć szeroki margines, by móc rzetelnie

odwzorować wartość danego składnika. Należy dodatkowo zauważyć, że

mimo istotnych różnic pomiędzy podanymi wycenami dla jednostek za-

chowujących założenie kontynuacji i dla tych, które takiego założenia nie

przyjęły, istnieje również punkt wspólny --- zachowanie zasady ostrożności.

W wypadku wyceny dla jednostek kontynuujących działalność za-

chowanie tej zasady przejawia się w wielu formach --- niekiedy jest ona

określona wprost, najczęściej jednak wykazana poprzez odpisy amortyza-

cyjne, umorzeniowe i stosowanie odpowiednich korekt. W wypadku wyce-

ny aktywów i pasywów jednostek, dla których nie jest uzasadnione zacho-

wanie kontynuacji działalności, zasada ostrożności przejawia się poprzez

zapis „nie wyższy od cen ich nabycia albo kosztów wytworzenia pomniej-

szonych o dotychczasowe odpisy amortyzacyjne lub umorzeniowe, a także

odpisy z tytułu trwałej utraty wartości’’.


Tabela 3. Wycena wybranych pozycji aktywów i pasywów przy założeniu kontynu-acji działalności i bez takiego założenia

Aktywa i pasywa

Wycena przy założeniu kontynu-acji działalności

Wycena przy braku założenia kontynuacji działalności

Środki trwałe Wartości

niematerial-ne i prawne

Według cen nabycia lub kosztów wytworzenia albo wartości

przeszacowanej (po aktualizacji wyceny środków trwałych)

pomniejszonych o odpisy amor-tyzacyjne lub umorzeniowe, a także o odpisy z tytułu trwałej

utraty wartości.

Cena sprzedaży netto możliwa do uzyskania, nie wyższa od ceny nabycia lub kosztu wytworzenia,

pomniejszonych o odpisy amorty-zacyjne lub umorzeniowe, a także

o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości.

Udziały

Według ceny nabycia pomniej-szonej o odpisy z tytułu trwałej

utraty wartości lub według wartości godziwej; wartość w cenie nabycia można przesza-cować do wartości rynkowej, a różnicę z przeszacowania rozli-

czyć zgodnie z art. 35 ust. 4.

Cena sprzedaży netto możliwa do uzyskania, nie wyższa od ceny nabycia lub kosztu wytworzenia

pomniejszonych o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości.

Należności W kwocie wymaganej zapłaty, z zachowaniem ostrożności.

Kwota wymaganej zapłaty z uwzględnieniem odpisów aktu-

alizujących.

Produkcja niezakoń-

czona Zapasy

Według cen nabycia lub kosztów wytworzenia nie wyższych od cen ich sprzedaży netto

na dzień bilansowy.

Konieczność dokonania odpisów z tytułu trwałej utraty wartości z powodu braku kontynuacji

działalności.

Zobowiąza-nia

Najczęściej w kwocie wymaga-nej zapłaty.

Kwota wymaganej zapłaty, zanie-chanie naliczania odsetek, wszyst-kie zobowiązania są wymagalne.

Rezerwy W uzasadnionej, wiarygodnie

oszacowanej wartości.

Tworzenie rezerw na przewidywa-ne dodatkowe koszty spowodo-

wane utratą zdolności do kontynuowania działalności.

Źródło: opracowanie na podstawie http://wneiz.pl/nauka_wneiz/frfu/69-2014/FRFU-69-117.pdf [dostęp: 17.05.2016] oraz ustawy o rachunkowości.

Ustawa o rachunkowości określa, iż składniki kapitału (funduszu)

własnego jednostek postawionych w stan likwidacji lub upadłości należy ---

na dzień rozpoczęcia likwidacji lub rozpoczęcia postępowania upadło-

ściowego --- połączyć w jeden kapitał (fundusz) podstawowy233. Zapis

w ustawie odnosi się do prowadzenia rachunkowości w jednostce, ale

jednocześnie ma niebagatelny wpływ na formę przedstawiania informacji

w sprawozdaniu finansowym. Wymóg połączenia składników kapitału 233 Art. 36 ust 3 ustawy o rachunkowości.


własnego sprawia, że w rachunkowości jednostki przestają istnieć różne

źródła finansowania działań przedsiębiorstwa, takie jak wkłady własne

właścicieli czy zyski z prowadzonej działalności gospodarczej234 --- nie mogą

być zatem przedstawiane osobno w sprawozdaniu finansowym235. W kon-

sekwencji sprawozdanie sporządzone w przeddzień ogłoszenia upadłości

będzie wykazywało składniki kapitału własnego oddzielnie, a sprawozda-

nie sporządzone po ogłoszeniu upadłości --- jako jeden kapitał podstawo-

wy. Oznacza to, że sprawozdania sporządzone przy zachowaniu zasady

kontynuacji działalności oraz sprawozdania sporządzone przy odrzuceniu

tej zasady nie zawsze będą miały taką samą formę, a w konsekwencji nie

będą porównywalne236.

Zmiany w prezentacji zobowiązań w sprawozdaniu finansowym przy

braku założenia kontynuacji działalności, podobnie jak prezentacja kapita-

łu własnego, to konsekwencja wpływu ogłoszenia upadłości237 na system

rachunkowości w jednostce, przy czym zmiany te wywołane są głównie

przez wymogi ustawy o prawie upadłościowym: „zobowiązania pieniężne

upadłego, których termin płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, stają

się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości’’238. Oznacza to, że dla wszel-

kich zobowiązań kwalifikowanych w rachunkowości przedsiębiorstwa przy

zachowaniu zasady kontynuacji działalności, jako wymagające spłaty

w przyszłości, zostaje ustalony nowy termin spłaty przypadający na dzień

ogłoszenia upadłości. Sam termin spłaty zobowiązań nie jest jako taki

reprezentowany bezpośrednio w sprawozdaniu finansowym.

Należy zauważyć jednak, że zobowiązania po stronie pasywów są po-

dzielone na dwie grupy właśnie zależne od ich terminu wymagalności --- na

długoterminowe i krótkoterminowe. Przedstawiony wyżej zapis w ustawie

234 Ma to oczywiście uzasadnienie dla przedsiębiorstwa postawionego w stan upadłości. Kapitały własne jed-

nostki zmieniają bowiem swoje przeznaczenie --- przed ogłoszeniem upadłości były jednym ze źródeł finanso-wania działalności przedsiębiorstwa, a po ogłoszeniu (w związku z zamiarem zaprzestania prowadzenia dzia-łalności) kapitały własne są traktowane jako część masy upadłościowej.

235 Zgodnie z nadrzędną zasadą rachunkowości true and fair view. 236 Ponadto skutki wyceny w przedsiębiorstwie, dla którego nie jest zapewniona ciągłość kontynuacji działalno-

ści, niezależnie od tego, czy jest to składnik z pozycji aktywów, czy pasywów, zawsze odnosi się na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Również koszt utworzenia obowiązkowych rezerw odnosi się na ten kapitał. Oznacza to, że wszelkie obciążenia nie będą miały wpływu na wynik finansowy jednostki, tak jak by to było przy założeniu kontynuacji działalności, a wszystkie obroty na kapitałach będą ukryte w jednej pozycji --- w ka-pitale podstawowym (por. rozdz. 4.3, 4.4).

237 A dokładniej braku założenia kontynuacji działalności. 238 Art. 91 ust. 1 prawa upadłościowego.


w prawie upadłościowym ma więc bezpośredni wpływ na ten podział.

Z dniem ogłoszenia upadłości jednostka nie może kwalifikować żadnych

zobowiązań w kategorii zobowiązań długoterminowych, a wszelkie zobo-

wiązania powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości muszą zostać

w całości przeniesione do grupy zobowiązań krótkoterminowych. Zatem

w sprawozdaniu finansowym przed dniem ogłoszenia upadłości będzie

wykazywana pozycja zobowiązań długoterminowych, a w sprawozdaniu

sporządzonym w trakcie postępowania i na jego zakończenie pozycja ta

będzie równa zero. Podobnie jak w przypadku prezentacji kapitałów wła-

snych wymóg stawiany przez ustawę o prawie upadłościowym, mimo że

jest zgodny z nadrzędną zasadą rachunkowości --- wiernego i rzetelnego

obrazu --- powoduje znaczne rozbieżności w formie prezentacji danych

w sprawozdaniach przed ogłoszeniem upadłości i po jej ogłoszeniu.

Informacja dodatkowa stanowi bardzo ważny element sprawozdania

finansowego przedsiębiorstwa, wobec którego została odrzucona zasada

kontynuacji działalności, ponieważ pełni funkcję zarówno wstępu, jak

i uzupełnień informacji zawartych w sprawozdaniu. Stanowi więc cenne

źródło informacji o procesach, które zaszły w jednostce podczas okresu

sprawozdawczego. Koniecznie musi zostać zawarta w niej informacja

o braku możliwości kontynuowania działalności. Dodatkowo kierownik

jednostki ma obowiązek zamieścić informację o stanie rezerw zgodnie

z celem ich utworzenia (w szczególności jeśli chodzi o rezerwy na koszty

spowodowane utratą zdolności do kontynuowania działalności), a także

informację o:

• zobowiązaniach zabezpieczonych na majątku jednostki239, • zobowiązaniach warunkowych, • wartości z różnic wyceny aktywów, • trudnościach w doprowadzeniu do porównywalności danych

zawartych w sprawozdaniu240.

239 Tj. zabezpieczenia takie jak hipoteki, zastawy rejestrowe lub skarbowe. Jest to szczególnie ważna pozycja

w informacji dodatkowej, ponieważ jeżeli wartość ujętych w bilansie aktywów jest wyższa od rezerwy na kosz-ty postępowania upadłościowego, może to sprawiać wrażenie, że takie postępowanie zostanie oddalone (nie zostanie spełniony cel postępowania --- wszelkie środki zostaną pochłonięte przez koszty postępowania). Do-piero po wyłączeniu z aktywów tych składników można z dużym prawdopodobieństwem określić, czy takie postępowanie może zostać przeprowadzone.

240 K. Sawicki, Rachunkowość jednostek postawionych w stan upadłości i likwidacji [w:] Rachunkowość zaawan-

sowana, K. Winiarska (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 295.


Należy również wskazać dzień początku roku obrotowego oraz dzień,

na który sporządzono sprawozdanie finansowe. Forma informacji dodat-

kowej nie różni się znacząco dla sprawozdania sporządzonego przy zało-

żeniu kontynuacji działalności i bez takiego założenia. Istotność tego ele-

mentu dla sprawozdania finansowego polega w głównej mierze na możli-

wości zamieszczenia informacji, które zwiększą jego użyteczność. Takie

założenie powinno być wykorzystane w momencie sporządzania sprawoz-

dania przy braku zapewnienia kontynuacji działalności, by zminimalizo-

wać wpływ wymuszenia przez ustawę o rachunkowości zachowania zasa-

dy true and fair view (tj. w stosunku do wyceny bilansowej, formy przed-

stawiania kapitałów czy zobowiązań) powodującej zmniejszenie użytecz-

ności informacji.

Z przeprowadzonych rozważań wynika, że prawidłowo przygotowane

sprawozdanie finansowe może być doskonałym źródłem informacji dla

zarządzających małymi i średnimi przedsiębiorstwami, a jego wartość

informacyjna wzrasta w końcowym etapie fazy schyłku --- upadłości. Aby

jednak informacja płynąca ze sprawozdania finansowego była przydatna,

musi ono spełniać określone standardy.

Rozdział 4

Zawartość informacyjna sprawozdania finansowego

przedsiębiorstwa po ogłoszeniu upadłości --- analiza przy-

padku i propozycje zmian

4.1. Upadłość przedsiębiorstwa z sektora MSP jako skutek

błędu zarządzania lub sytuacji rynkowej --- case study

Badana spółka została założona w 1994 roku, a w roku 2003 wpisano

ją do Krajowego Rejestru Sądowego241 z kapitałem zakładowym 50 000 zł.

Przedsiębiorstwo świadczyło kompleksowy zakres usług budowlanych,

jego specjalnością były konstrukcje aluminiowe. Usługi realizowano na

terenie całego kraju. Spółka zajmowała się ponadto produkcją stolarki

z PCW i aluminium oraz produkcją części metalowych do konstrukcji bu-

dowlanych. Do roku 2000 sytuację przedsiębiorstwa można określić jako

dobrą (por. tabela 4). Bilans za lata 1997---2000 wskazuje na wzrost warto-

ści aktywów trwałych, co było spowodowane głównie zwiększeniem war-

tości rzeczowych aktywów trwałych. Oznacza to, że przedsiębiorstwo an-

gażowało wypracowane środki w unowocześnianie oraz pomnażanie swo-

jego parku maszynowego. Wzrost wartości aktywów obrotowych zaś to

przede wszystkim wzrost należności krótkoterminowych związanych ze

zwiększoną sprzedażą produktów. Należy zauważyć, że na pozycję akty-

wów obrotowych duży wpływ miały również zapasy jednostki --- w szcze-

gólności pozycja „półprodukty i produkcja w toku’’ --- co może sugerować,

że w przedsiębiorstwie stale toczył się proces produkcyjny. Głównym

czynnikiem przemawiającym za dobrą sytuacją jednostki w latach 1997---

2000 był wypracowany w tych okresach zysk netto. Rosnący w kolejnych

241 Wcześniej spółka figurowała w Rejestrze Handlowym w dziale B jako spółka z ograniczoną odpowiedzialno-

ścią. Po 1.01.2001 r. spółki wpisane do Rejestru Handlowego miały obowiązek zarejestrowania się w Krajo-

wym Rejestrze Sądowym.

4.1. Upadłość przedsiębiorstwa... 101

latach wynik finansowy był spowodowany zwiększaniem się przychodów

ze sprzedaży przy jednoczesnym mniejszym tempie przyrostu kosztów

działalności operacyjnej. Jedyną niepokojącą przesłankę dla przedsiębior-

stwa mógł stanowić nagły skok wartości zobowiązań długoterminowych w

roku 2000 --- pozycja ta w porównaniu z rokiem poprzednim wzrosła

o 827,8%. Mogło to być jednak powiązane z zakupem środków trwałych

i finansowaniem ich z kapitałów obcych --- pozycja ta również znacznie

wzrosła w 2000 roku, o 251,4% w porównaniu z rokiem 1999.

Sytuacja finansowa spółki zaczęła się pogarszać po roku 2000. Praw-

dopodobnie było to konsekwencją nastąpienia okresu spowolnienia

w branży budowlanej w Polsce przypadającego na lata 2000---2003, który

wymusił silną walkę konkurencyjną i spowodował, że marże osiągane na

kontraktach budowlanych stały się bardzo niskie242.

Tabela 4. Wybrane pozycje bilansu i rachunku zysków w fazie wzrostu

1997 r. 1998 r. 1999 r. 2000 r. Bilans

Aktywa Aktywa trwałe 3 881 171,15 5 963 427,03 7 579 513,90 16 869 630,79

Rzeczowy majątek trwały 3 804 639,40 5 385 448,27 6 508 336,68 16 361 034,67

Należności długoterminowe 0 138 416,42 177 217,83 275 486,28

Aktywa obrotowe 3 883 668,88 6 790 544,17 9 700 070,18 18 487 189,78

Zapasy 477 664,54 1 389 107,88 2 630 570,80 4 075 014,25

Półprodukty i produkcja w toku 124 660,60 429 170,18 1 353 420,90 2 748 463,00

Należności krótkoterminowe 3 382 431,13 5 053 423,20 6 361 795,70 12 753 166,96

Pasywa Kapitał własny 3 807 111,61 6 792 486,67 10 112 724,46 13 185 882,87

Wynik finansowy netto 1 140 125,73 2 986 375,06 4 319 237,79 5 073 153,41

Zobowiązania długoterminowe 143 430,00 557 497,67 716 233,80 5 928 747,07

Zobowiązania krótkoterminowe 3 472 586,37 4 965 956,63 6 185 673,03 15 081 781,69

Rachunek zysków i strat Przychody netto ze sprzedaży 20 679 964,67 32 633 820,30 53 855 712,84 70 713 853,73

Koszty działalności operacyjnej 17 134 027,30 28 005 646,83 46 983 239,04 62 309 232,83

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych badanej jednostki.

W bilansie jednostki za lata 2001---2003 (por. tabela 5) można zauwa-

żyć wyraźny spadek opłacalności prowadzenia działalności przez przed-

siębiorstwo. Najważniejszą tego oznaką był znaczny spadek wypracowa-

242 J. Michalak, Charakterystyka branży i przedsiębiorstw usług budowlanych [w:] Rachunkowość

w przedsiębiorstwie budowlanym, I. Sobańska (red.), Difin, Warszawa 2006, s. 23.

102 Rozdział 4. Zawartość informacyjna sprawozdania ......

nego zysku netto. W roku 2002 obniżył się on do poziomu 366 656,74 zł,

czyli aż o 89,8% w stosunku do poprzedniego roku, by w roku 2003 osią-

gnąć stratę na poziomie ---15 394 984,15 zł. W spółce zahamowany został

proces produkcyjny, pozycja zapasów utrzymywała się właściwie na jed-

nym poziomie, co mogło być spowodowane brakiem popytu na produkty

przedsiębiorstwa. Z drugiej strony należy zauważyć, że przychody ze

sprzedaży w przedsiębiorstwie nie wahały się w tak wielkim stopniu, jak

w przypadku innych pozycji. Głównym czynnikiem tak drastycznego obni-

żenia wyniku finansowego był prawdopodobnie znaczny wzrost kosztów.

Tabela 5. Wybrane pozycje sprawozdania finansowego

2001 2002 2003

Bilans Aktywa

Aktywa trwałe 15 305 937,77 14 881 214,10 12 849 298,89 Rzeczowy majątek trwały 15 195 564,51 14 057 955,37 12 678 991,29

Aktywa obrotowe 19 023 808,75 22 245 411,85 16 556 897,12 Zapasy 4 042 187,03 4 610 517,89 4 955 866,57

Półprodukty i produkcja w toku 2 817 943,98 3 205 568,56 2 710 129,37 Należności krótkoterminowe 14 627 604,61 17 294 334,25 11 515 135,24

Pasywa Kapitał własny 14 820 218,63 13 688 877,37 ---2 243 846,30

Wynik finansowy netto 3 584 335,76 366 656,74 ---15 394 984,15 Zobowiązania długoterminowe 3 753 027,36 2 196 341,40 15 761,95 Zobowiązania krótkoterminowe 15 201 757,14 21 044 000,69 30 271 360,62

Rachunek zysków i strat Przychody netto ze sprzedaży 87 930 855,17 67 108 242,91

Koszty działalności operacyjnej 81 477 896,03 65 960 664,72

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych badanej jednostki.

Punktem krytycznym dla spółki był rok 2003. Ujemny kapitał własny

stanowił istotną przesłankę, iż zagrożone zostało założenie kontynuacji

działalności, ponieważ zgodnie z art. 233 ust. 1 Kodeksu Spółek Handlo-

wych, w brzmieniu obowiązującym w tamtym okresie, jeżeli bilans sporzą-

dzony przez zarząd wykazywał stratę przewyższającą sumę kapitałów

zapasowego i rezerwowych oraz połowę kapitału zakładowego, zarząd był

obowiązany niezwłocznie zwołać zgromadzenie wspólników w celu po-

wzięcia uchwały dotyczącej dalszego istnienia spółki. Zgodnie z bilansem

za rok 2003 (por. tabela 6) spółka była zobligowana zwołać zebranie,

o którym mowa w wyżej wymienionym artykule.


Tabela 6. Kalkulacja nadwyżki straty nad sumą kapitałów

Kapitał podstawowy 50 000,00 Kapitał zapasowy 13 556 524,47

Kapitał rezerwowy 0 Suma kapitałów zgodnie z art. 233 § 1 KSH 13 581 524,47

Strata netto roku obrotowego ---15 394 984,15 Nadwyżka straty nad sumą kapitałów ---1 813 459,68


Narzucone przez Kodeks Spółek Handlowych założenie, że jeżeli bi-

lans spółki miał być zgodny z art. 233 § 1, to istniało ryzyko zagrożenia

kontynuacji działalności, nie powinno być jedyną przesłanką dla zarządu,

że zaburzone zostały podstawowe relacje i zależności w funkcjonowaniu

przedsiębiorstwa. Wskazywały na to również podstawowe wskaźniki anali-

zy finansowej (por. tabela 7).

Tabela 7. Wybrane wskaźniki finansowe spółki dla lat 1997---2002

Wartość wskaźnika w latach Wskaźnik 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Kapitał własny do aktywów ogółem 0,49 0,53 0,59 0,37 0,43 0,37

Ogólne zadłużenie (zobowiązania ogółem/aktywa ogółem)

0,51 0,47 0,41 0,63 0,57 0,63

Zadłużenie kapitału własnego (zobo-wiązania ogółem/kapitał własny)

0,91 0,73 0,61 1,15 1,03 1,54

Rotacja zobowiązań z tytułu dostaw i usług (przychody ze sprzedaży/średni

stan zobowiązań z tytułu dostaw i usług)

--- 12,25 14,79 9,79 7,93 5,36


W badanym przypadku widoczne są sygnały, że przedsiębiorstwo mo-

głoby mieć problemy ze spłatą swoich zobowiązań, jeśli nie zostałyby pod-

jęte działania naprawcze. Wskaźnik kapitału własnego do aktywów ogółem

wskazywał, że zmalała wielkość udziału kapitału własnego w finansowaniu

działalności, a wskaźnik zadłużenia kapitału własnego sugerował, że wiel-

kość zaciągniętych zobowiązań przewyższyła kapitał własny. Wskaźnik

ogólnego zadłużenia w 2002 roku wyniósł 0,63, co oznacza, że zobowiąza-

nia stanowiły 63% aktywów ogółem. Wzrost wartości tego wskaźnika


w ostatnich latach wskazuje, że spółka przy zachowaniu tego trendu mo-

gła mieć poważne problemy ze spłaceniem swoich długów, co mogło do-

prowadzić do jej niewypłacalności. Znaczny spadek wskaźnika rotacji zo-

bowiązań z tytułu dostaw i usług pogłębiający się od roku 2000 mógł

świadczyć o tym, że przedsiębiorstwo w nieprawidłowy sposób korzystało

z obcych źródeł finansowania. Z drugiej strony wzrost przychodów ze

sprzedaży w tych okresach i jednoczesny spadek wolumenu tego wskaźni-

ka sugerowały znaczny przyrost zobowiązań krótkoterminowych, co mo-

gło świadczyć o problemach jednostki z bieżącą spłatą zobowiązań

i stopniowym zadłużaniu się spółki.

Zlekceważenie pojawiających się sygnałów o złej sytuacji finansowej

jednostki lub brak wdrożenia odpowiednich rozwiązań przez kierownictwo

doprowadziło spółkę do znacznego zadłużenia. Choć nie wynika to ze

sprawozdań finansowych, to z zebranych w trakcie badania materiałów

można wywnioskować, że przyczyną zaniedbań kierownictwa jednostki

było nieprawidłowe działanie rachunkowości w przedsiębiorstwie,

a w szczególności brak zastosowania odpowiednich narzędzi rachunkowo-

ści zarządczej. Wobec rosnących roszczeń wierzycieli i braku możliwości

znalezienia alternatywnych źródeł finansowania zarząd spółki powziął

decyzję o złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości.

W roku 2004 sąd rejonowy ogłosił upadłość spółki z możliwością za-

warcia układu. W tym samym roku w „Monitorze Sądowym

i Gospodarczym’’ pojawiła się informacja o złożeniu listy wierzytelności

przez nadzorcę sądowego. W następnym roku lista ta została przekazana

sędziemu komisarzowi. Po zatwierdzeniu listy wierzytelności kolejnym

etapem w postępowaniu upadłościowym było zgromadzenie wierzycieli,

na którym odbywało się głosowanie nad układem. W tym okresie wyni-

kiem głosowania mogło być odrzucenie układu przez wierzycieli lub jego

przyjęcie. W przypadku jego przyjęcia sąd mógł wykazać, że istnieją oko-

liczności sprawiające, że układ nie może zostać zrealizowany. W obu tych

przypadkach sąd wydał stosowne postanowienie, które stwierdzało zmia-

nę trybu postępowania upadłościowego, przekształcając postępowanie

upadłościowe z możliwością zawarcia układu na postępowanie układowe


zakładające likwidację majątku dłużnika. Postępowanie to zamknięto

ostatecznie w roku 2014, a spółka oficjalnie została wykreślona z rejestru.

Postępowanie upadłościowe spółki zakończono 10 lat po ogłoszeniu

upadłości z możliwością zawarcia układu. Należy się zastanowić, czy tak

długi okres postępowania upadłościowego ma szansę na spełnienie swo-

jego celu. Wypełnienie roszczeń wierzycieli powinno być priorytetem, jed-

nak według art. 343 ust. 1 ustawy o prawie upadłościowym „z masy upa-

dłości zaspokaja się w pierwszej kolejności koszty postępowania, a jeżeli

fundusze masy upadłości na to pozwalają --- również inne zobowiązania

masy upadłości, o których mowa w art. 230 ust. 2, w miarę wpływu do

masy upadłości stosownych sum’’. Oznacza to, że zobowiązania związane

bezpośrednio z kosztami postępowania, np. wynagrodzenie syndyka czy

koszty prowadzenia przez niego przedsiębiorstwa, będą zaspokajane

w pierwszej kolejności. Takie rozwiązanie jest oczywiste chociażby przez

wzgląd społeczny --- syndyk nie będzie należycie wykonywał swoich obo-

wiązków, jeżeli nie otrzyma za to stosownego wynagrodzenia. Proces upa-

dłościowy ma szansę na powodzenie, jeżeli będzie prowadzony przez syn-

dyka w taki sposób, by osiągnął swój cel --- maksymalne zaspokojenie rosz-

czeń wierzycieli. Przy dziesięcioletnim okresie postępowania nie ma takiej

możliwości. Koszty utrzymania przedsiębiorstwa, wynagrodzenie syndyka

oraz inne czynności pomocnicze związane z procesem postępowania ge-

nerują ogromne sumy, które są pokrywane z masy upadłości. Dodatkowo

przedsiębiorstwo w upadłości nie podtrzymuje działalności, którą wyko-

nywało przed jej ogłoszeniem, a zatem nie generuje przychodów mogą-

cych równoważyć koszty postępowania. Postępowanie trwające 10 lat ma

szanse na spełnienie swojego celu wyłącznie w sytuacji, gdy masa upadło-

ści będzie wyjątkowo wysoka, a koszty utrzymania przedsiębiorstwa przy

braku kontynuacji przedsiębiorstwa wyjątkowo niskie243. W sytuacji przed-

stawianej spółki można przypuszczać, że cel postępowania nie został osią-

gnięty.

243 Taka sytuacja ma w rzeczywistości bardzo małe szanse na zaistnienie. Masa upadłości składa się w głównej

mierze z rzeczowego mienia upadłego, zawsze generującego koszty, np. koszty utrzymania. Im więcej rzeczo-wego mienia, tym większa masa upadłości, ale również wyższe koszty utrzymania.


4.2. Analiza zmian zasad rachunkowości po ogłoszeniu upadłości małego i średniego przedsiębiorstwa

„W przypadku spółek kapitałowych do końca 2008 roku obowiązywa-

ła zasada, że na dzień poprzedzający dzień postawienia jednostki w stan

likwidacji lub upadłości należy zamknąć jej księgi rachunkowe (…). Ustawa

o rachunkowości nie rozróżniała rodzaju upadłości i obie formy upadłości

były traktowane analogicznie. Jednocześnie prawo upadłościowe dopusz-

czało możliwość przekształcenia postępowania upadłościowego

z możliwością zawarcia układu w upadłość likwidacyjną i odwrotnie,

a zatem już na tym gruncie pojawiał się szereg niejasności, czy jest to jedna

upadłość, czy też przekształcenie formy upadłości należy traktować jako

drugą upadłość’’244.

Ustawa o prawie upadłościowym i naprawczym przed rozdzieleniem

prawa upadłościowego i naprawczego w 2016 roku pozostawiała syndy-

kowi dużą dowolność w kwestii zamykania i otwierania ksiąg rachunko-

wych. Jeżeli sąd gospodarczy ogłosił upadłość z możliwością zawarcia

układu w stosunku do przedsiębiorstwa, wówczas zgodnie z art. 12 ust. 3

pkt 3 ustawy o rachunkowości245 „można nie zamykać i nie otwierać ksiąg

rachunkowych w przypadku ogłoszenia upadłości jednostki z możliwością

zawarcia układu’’.

W przypadku późniejszego przekształcenia trybu upadłości na upa-

dłość obejmującą likwidację majątku ukazywały się kolejne niejasności

w przepisach ustawy --- zgodnie z art. 12 ust. 2 pkt 6 „księgi rachunkowe

zamyka się na dzień poprzedzający dzień postawienia jednostki w stan

likwidacji lub ogłoszenia upadłości’’. Kwestia zamykania ksiąg rachunko-

wych w takiej sytuacji zależała od indywidualnej oceny syndyka: jak zosta-

ła zrozumiana przez niego zmiana trybu postępowania --- czy jako ciągły

proces upadłości z możliwością zawarcia układu z opcją przekształcenia

trybu, czy jako zamknięcie jednego postępowania i rozpoczęcie drugiego

w stosunku do przedsiębiorstwa. Brak sprecyzowania przepisów w ustawie

244 E. Walińska, S. Jędrzejewski, Bilans w warunkach utraty kontynuacji działalności --- zasada ostrożności czy

treść ekonomiczna, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości’’, tom 51 (107), Warszawa 2009, s. 169. 245 Przed nowelizacją z dnia 1.01.2016 r.

4.2. Analiza zmian zasad rachunkowości ... 107

o prawie upadłościowym i naprawczym sprawił, że zamykanie ksiąg przy

postępowaniu upadłościowym można było zastosować w wielu kombina-

cjach (por. Ilustracja 15).

W przypadku badanej spółki zaistniała podobna sytuacja. Pierwszym

etapem było ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu, drugim

--- zmiana trybu postępowania na upadłość likwidacyjną. Na pierwszym

etapie jednostka zadecydowała, że istnieje zagrożenie zapewnienia konty-

nuacji działalności246, w związku z czym w 2004 roku zamknięto księgi

i sporządzono sprawozdanie finansowe na dzień poprzedzający ogłoszenie

upadłości z możliwością zawarcia układu. Następnie nastąpiła zmiana

trybu postępowania na upadłość obejmującą likwidację majątku i decyzją

syndyka ponownie zamknięto księgi rachunkowe.

Ilustracja 15. Przekształcenie formy postępowania upadłościowego a zamykanie ksiąg rachunkowych przed zmianami w ustawie o prawie upadłościowym


246

Założenie to było skutkiem decyzji podjętej na zgromadzeniu wspólników w związku z wystąpieniem znacznej nadwyżki straty nad sumą kapitałów zgodnie z art. 233 § 1 KSH.


W wypadku badanej spółki uznano zatem, że zastosowano dwie różne

formy upadłości, które nastąpiły po sobie. W momencie ogłoszenia upa-

dłości z możliwością zawarcia układu zrezygnowano z przysługującego

jednostce prawa niezamykania ksiąg na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy o

rachunkowości. Przy przekształceniu trybu postępowania na postępowa-

nie upadłościowe obejmujące likwidację majątku uznano, iż jest to otwar-

cie nowego postępowania w stosunku do spółki, i zamknięto księgi na

podstawie art. 12 ust. 2 pkt 6247.

„Jeżeli postępowanie upadłościowe przeciąga się, to na okres jego

prowadzenia może przypadać dzień bilansowy. Syndyk sporządza wów-

czas roczne sprawozdanie finansowe, zawierające --- we wprowadzeniu ---

informację o toczącym się postępowaniu upadłościowym oraz dodatkowe

informacje i objaśnienia. Nie jest ono zatwierdzane ani badane przez bie-

głego rewidenta. Sprawozdanie takie powinno być złożone sędziemu ko-

misarzowi oraz do Krajowego Rejestru Sądowego. Przy sporządzaniu bi-

lansu wycena następuje według zasad określonych w art. 29 ustawy

o rachunkowości, ale bez dokonywania ponownego szacunku wartości

majątku’’248. W ogólnym ujęciu obowiązki syndyka w zakresie rachunkowo-

ści przedsiębiorstwa upadłego można podzielić na dwa etapy:

I. Na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości jednostki;

a) przejęcie od upadłego ksiąg rachunkowych; • przeprowadzenie inwentaryzacji aktywów i pasywów (art. 26 ust. 4), • wyjaśnienie i rozliczenie w księgach rachunkowych różnic

ujawnionych w toku inwentaryzacji, • dokonanie wyceny składników aktywów i pasywów (art. 29), • zaktualizowanie wartości należności przy uwzględnieniu stopnia

prawdopodobieństwa ich zapłaty (art. 35b), • utworzenie rezerw na przyszłe zobowiązania (art. 35d), • utworzenie rezerwy na przewidywane dodatkowe koszty i straty

spowodowane zaniechaniem lub utratą zdolności do

247 Po rozdzieleniu ustawy o prawie upadłościowym i naprawczym na dwie osobne ustawy --- ustawę o prawie

restrukturyzacyjnym i ustawę o prawie upadłościowym --- taka dowolność w zamykaniu ksiąg nie ma miejsca. Ustawodawca określił, że przy rozpoczęciu procesów restrukturyzacyjnych nie ma przeszkody do uznania, że działalność jednostki będzie kontynuowana, przy czym nie uwzględnił możliwości zamykania ksiąg w przed-dzień otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego. Rozpoczęcie podstępowania upadłościowego zaś traktu-je się jako osobny proces i na dzień przed ogłoszeniem upadłości jednostki księgi są zamykane.

248 J. Czerny, op. cit., s. 217.


kontynuowania działalności249; b) zamknięcie ksiąg rachunkowych (art. 12 ust. 2, pkt 6); c) sporządzenie sprawozdania finansowego.

II. Od dnia ogłoszenia upadłości;

a) otworzenie ksiąg rachunkowych na dzień ogłoszenia upadłości (art. 12 ust. 1, pkt 5),

b) połączenie na dzień ogłoszenia upadłości składników kapitału własnego w jeden kapitał podstawowy (art. 36 ust. 3),

c) prowadzenie ksiąg rachunkowych w trybie ustalonym w ustawie o rachunkowości,

d) zamknięcie ksiąg rachunkowych i sporządzenie sprawozdania finansowego na koniec roku obrotowego250 (art. 12 ust. 2, pkt 1 oraz art. 45),

e) zamknięcie ksiąg rachunkowych i sporządzenie sprawozdania finansowego na koniec postępowania upadłościowego (art. 12 ust. 2, pkt 2 oraz art. 45). Należy zauważyć, że w przypadku badanej spółki etap pierwszy był

wykonywany dwukrotnie ze względu na subiektywną interpretację przepi-

sów ustawy o rachunkowości przez syndyka251. Etap ten jest bardzo istotny

w całym procesie postępowania, wiąże się on bowiem z ustaleniem warto-

ści masy upadłości252. Ustawa o rachunkowości zobowiązuje kierownika

jednostki do przedstawienia w sprawozdaniu finansowym wiernego

i rzetelnego obrazu jednostki, czyli rzeczywistego odzwierciedlenia sytu-

acji majątkowej, finansowej oraz wyniku finansowego przedsiębiorstwa ---

zasada ta dotyczy również przedsiębiorstwa postawionego w stan upadło-

ści.

Przeprowadzenie inwentaryzacji i rozliczenie różnic powstałych w jej

toku oraz dokonanie wyceny aktywów i pasywów stanowi oznakę realizacji

tej zasady, ponieważ pozwala na ustalenie rzeczywistych stanów poszcze-

gólnych składników aktywów i pasywów, co daje możliwość zweryfikowa-

nia ich wartości w księgach rachunkowych, a jednocześnie umożliwia usta-

249 Tj. koszty związane z likwidacją masy upadłościowej, wynagrodzenia pracowników, odprawy należne po

ogłoszeniu upadłości, koszty prowadzenia działalności gospodarczej po ogłoszeniu upadłości. 250 Ze względu na to, że postępowanie może trwać dłużej niż 12 kolejnych miesięcy od dnia otwarcia postępowa-

nia, kierownik jednostki --- syndyk --- jest zobowiązany do sporządzania sprawozdań finansowych za każdy rok obrotowy w czasie trwania postępowania.

251 Takie postępowanie oczywiście nie było nieprawidłowe, jednak mogło przyczynić się do znacznego wydłuże-nia czasu postępowania, a tym samym podniesienia jego kosztów.

252 Według art. 61 i art. 62 ustawy o prawie upadłościowym masa upadłości to majątek służący zaspokojeniu wierzycieli upadłego, w skład którego wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego.


lenie ich realnej wartości --- ma to duże znaczenie dla określenia rzeczywi-

stej wielkości masy upadłości253. Z kolei prawidłowe oszacowanie masy

upadłości służy spełnieniu celu upadłości, czyli zaspokojeniu roszczeń

wierzycieli.

Obowiązek przeprowadzenia inwentaryzacji jest nie tylko spowodo-

wany zamknięciem ksiąg rachunkowych i spełnieniem celu sprawozdania

finansowego --- wymusza go także art. 81 ust. 1 i ust. 3 Kodeksu Spółek

Handlowych stanowiący, iż likwidator (syndyk) jest zobowiązany sporzą-

dzić bilans otwarcia likwidacji przedstawiający aktywa w wartości zbyw-

czej, nie zaś w księgowej.

Innym obowiązkiem, który musiał wykonać syndyk, było wypełnienie

zobowiązań jednostki. W związku z tym był on zobligowany do oszacowa-

nia ich wartości. Do ustalenia ich stanu konieczne jest sprawdzenie, czy

wszystkie składniki majątku zostały ujawnione w księgach rachunkowych.

Głównym zadaniem syndyka w zakresie wyceny zobowiązań jest spraw-

dzenie ich wymagalności i utworzenie odpowiednich rezerw według art.

35d ust. 1 ustawy o rachunkowości, czyli dla pewnych lub o dużym stopniu

prawdopodobieństwa przyszłych zobowiązań, których kwotę można

w sposób wiarygodny oszacować, w szczególności rezerw na straty

z transakcji gospodarczych w toku, w tym z tytułu udzielonych gwarancji,

poręczeń, operacji kredytowych, skutków toczącego się postępowania

sądowego.

Należy zaznaczyć, że w dniu postawienia jednostki w stan upadłości

wszystkie zobowiązania pieniężne, których termin płatności jeszcze

nie nastąpił, stały się wymagalne, a zobowiązania majątkowe niepie-

niężne zmieniły się z dniem ogłoszenia upadłości na zobowiązania pie-

niężne i z tym dniem stały się wymagalne, chociażby termin ich wykonania

jeszcze nie nastąpił254. Oznacza to, że po ogłoszeniu upadłości syndyk nie

mógł kwalifikować zobowiązań jako długoterminowych, nawet jeżeli przed

ogłoszeniem upadłości ich termin spłaty był dłuższy niż jeden rok. Arty-

kuł 91 prawa upadłościowego miał zastosowanie do jednostek, co do któ-

rych ogłoszono upadłość obejmującą likwidację majątku. Ze względu na

253 K. Sawicki, Likwidacja i upadłość firm [w:] Rachunkowość zaawansowana, K. Winiarska (red.), Wolters Kluwer,

Warszawa 2013, s. 285. 254 Ustawa o prawie upadłościowym, art. 91.


fakt, iż w badanej spółce w pierwszej kolejności ogłoszono upadłość

z możliwością zawarcia układu, syndyk nie miał obowiązku przekwalifiko-

wania zobowiązań. Takie przekwalifikowanie nastąpiło dopiero na dzień

postawienia jednostki w stan upadłości likwidacyjnej255.

Innym obowiązkiem syndyka po ogłoszeniu upadłości było połącze-

nie, na dzień ogłoszenia upadłości, składników kapitału własnego w jeden

kapitał podstawowy. Artykuł 36 ust. 3 ustawy o rachunkowości dopuszczał

dodatkowo, by kapitał ten był pomniejszony w:

• spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych i towarzystwach reasekuracji wzajemnej --- o udziały własne,

• spółkach akcyjnych --- o należne wkłady na poczet kapitału, o ile nie wezwano zainteresowanych do ich wniesienia, oraz o akcje własne.

Podobnie jak w przypadku zobowiązań spółki, dwuetapowość prze-

prowadzonego postępowania miała znaczenie w kwestii obowiązków

syndyka w zakresie rachunkowości jednostki. Po ogłoszeniu upadłości

z możliwością zawarcia układu syndyk nie miał obowiązku połączenia

kapitałów zgodnie z art. 36 ust. 4 ustawy o rachunkowości mówiącym

o tym, że art. 36 ust. 3 ustawy o rachunkowości można zastosować również

do jednostek postawionych w stan upadłości z możliwością zawarcia

układu. Taki zapis w ustawie przed nowelizacją w 2016 roku był mylący.

Skoro ustawa nie rozróżniała trybów upadłości i określała zarówno upa-

dłość z możliwością zawarcia układu, jak i upadłość obejmującą likwidację

majątku jednym terminem --- upadłości --- art. 36 ust. 3 powinien mieć za-

stosowanie do obu trybów. Zapis art. 36 ust. 4 ustawy o rachunkowości

sugeruje, że złączenie składników kapitałów własnych ma zastosowanie

wyłącznie do upadłości obejmującej likwidację majątku przedsiębiorstwa.

W związku z takim ujęciem problemu syndyk w badanej spółce nie połączył

składników kapitału własnego w jeden kapitał podstawowy na dzień ogło-

szenia upadłości przedsiębiorstwa z możliwością zawarcia układu. Takie

połączenie nastąpiło dopiero w 2006 roku na dzień zmiany trybu postępo-

wania na upadłość likwidacyjną.

255 W tym miejscu należy zastanowić się, czy takie przekwalifikowanie miałoby miejsce, gdyby syndyk na począt-

kowym etapie uznał, że zmiana trybu postępowania nie jest otwarciem nowego postępowania. Przy takim ujęciu problemu postępowanie wystosowane wobec spółki byłoby postępowaniem upadłościowym z możli-wością zawarcia układu z opcją przekwalifikowania trybu, a więc syndyk nie miałby obowiązku zastosowania art. 91 prawa upadłościowego.


Kolejną czynnością ciążącą na syndyku w kwestii rachunkowości ba-

danej spółki było utworzenie rezerw. Poza typowymi rezerwami, tworzo-

nymi w normalnym toku działalności przedsiębiorstwa, charakterystyczną

grupą dla jednostki postawionej w stan upadłości są rezerwy na koszty

postępowania upadłościowego256. Kwota takiej rezerwy musiała wystar-

czyć na pokrycie odpraw dla zwalnianych pracowników i kosztów wyna-

grodzenia syndyka, nadzorcy sądowego, zarządcy i rzeczoznawcy. Musiała

wystarczyć również na odszkodowania dla kontrahentów, opłaty notarial-

ne oraz sądowe.

Rezerwę na koszty postępowania upadłościowego syndyk miał obo-

wiązek utworzyć na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości, wykorzy-

stując w tym celu katalog kosztów zawarty w art. 230 prawa upadłościo-

wego. Podstawą kontroli utworzonej rezerwy był złożony przez syndyka

plan likwidacyjny257 obejmujący preliminarz wydatków zawierający uza-

sadnienie wysokości kosztów postępowania upadłościowego258. Tworzenie

rezerw w jednostce jest spełnieniem nadrzędnej zasady rachunkowości ---

zasady ostrożności. W wypadku tworzenia rezerwy na koszty postępowa-

nia upadłościowego ma ona dodatkową funkcję --- urealnienia wartości

zobowiązań --- a więc informuje, jaki powinien być zasób finansowy na

uregulowanie zobowiązań po ogłoszeniu upadłości.

W jednostkach zapewniających kontynuację działalności przez kolej-

ne 12 miesięcy utworzenie rezerwy księguje się w ciężar wyniku finanso-

wego. W przypadku przedsiębiorstwa działającego w warunkach upadłości

koszt utworzenia rezerwy przenosi się w ciężar kapitału z aktualizacji

wyceny259 będącego składnikiem kapitału własnego jednostki260. Oznacza

to, że w przeciwieństwie do tworzenia rezerwy w jednostce zakładającej

normalny tok swojej działalności, gdzie zostaje zatrzymana część zysku

256 Rezerwa ta ma charakter obligatoryjny wedle art. 29 ustawy o rachunkowości. 257 Art. 306 prawa upadłościowego stanowi, iż po ogłoszeniu upadłości syndyk niezwłocznie przystępuje do spisu

inwentarza i oszacowania masy upadłości oraz sporządzenia planu likwidacyjnego (…). Plan likwidacyjny określa proponowane sposoby sprzedaży składników majątku upadłego, w szczególności sprzedaży przed-siębiorstwa, termin sprzedaży, preliminarz wydatków oraz ekonomiczne uzasadnienie dalszego prowadzenia działalności gospodarczej.

258 A. Łodziana, B. Makuch, Upadłość likwidacyjna, Difin, Warszawa 2005, s. 101. 259 Art. 29 ust. 2a ustawy o rachunkowości. 260 Gdy rezerwy te zostają wykorzystywane, wyksięgowuje się je w ciężar rozrachunków, a rezerwy niewykorzy-

stane zwiększają wartość kapitału podstawowego.


jako źródło finansowania przyszłych zobowiązań, w jednostce w upadłości

takim źródłem jest jej majątek.

Ze względu na to, że na dzień postawienia badanej spółki w stan upa-

dłości z możliwością zawarcia układu syndyk nie połączył składników kapi-

tału w jeden kapitał podstawowy, zwiększenia kapitału z aktualizacji wy-

ceny są widoczne i łatwo dostępne w sprawozdaniach po ogłoszeniu upa-

dłości. W sprawozdaniach po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej nato-

miast taka informacja nie będzie dostępna --- widoczne będą jedynie

zwiększenia kapitału podstawowego.

Ogłoszenie upadłości powoduje więc znaczące zmiany w zakresie ra-

chunkowości jednostki. Wynika to przede wszystkim z braku zapewnienia

podstawowej zasady rachunkowości --- kontynuacji działalności. Zmiany te

stanowią także konsekwencję różnicy między skutkami, które wywiera

ustawa o prawie upadłościowym na jednostkę działającą w warunkach

upadłości, a wymogami stawianymi przez ustawę o rachunkowości w kwe-

stii zasad rachunkowości. Wzajemne przenikanie się tych ustaw powoduje,

że ustalone wcześniej i obowiązujące przedsiębiorstwo zasady polityki

rachunkowości tracą ważność, a szczególna sytuacja jednostki musi zostać

właściwie odwzorowana przez system rachunkowości. Spełnienie takiego

odwzorowania, czyli zapewnienie prawdziwego i rzetelnego obrazu jed-

nostki, skutkuje z kolei niespełnieniem wymogów stawianych w art. 5

ustawy o rachunkowości, który stanowi, że przyjęte zasady (politykę) ra-

chunkowości należy stosować w sposób ciągły, przy dokonywaniu

w kolejnych latach obrotowych jednakowego grupowania operacji gospo-

darczych, wyceny aktywów i pasywów, w tym także odpisów amortyzacyj-

nych lub umorzeniowych, przy ustalaniu wyniku finansowego

i sporządzaniu sprawozdań finansowych, tak aby za kolejne lata informa-

cje z nich wynikające były porównywalne.

Jednostka konstruowała zasady polityki rachunkowości przy założe-

niu kontynuacji działalności w dającej się przewidzieć przyszłości, jednak

w spółce postawionej w stan upadłości takie założenie nie jest zasadne,

a niespełnienie art. 5 ustawy o rachunkowości skutkuje niedochowaniem

innej podstawowej zasady rachunkowości --- ciągłości261.

261 A. Kamińska-Stańczak, op. cit., s. 182.


4.3. Ocena wartości informacyjnej sprawozdań finansowych przy braku założenia kontynuacji działalności

Wartość informacyjna płynąca ze sprawozdania finansowego przed-

siębiorstwa przy założeniu normalnego toku działalności jest analizowana

na wielu płaszczyznach w literaturze tematu, niewielu autorów jednak

poświęca uwagę analizie wartości, a przede wszystkim użyteczności in-

formacji sprawozdania finansowego sporządzanego przy braku założenia

kontynuacji działalności. Luka w tej dziedzinie studiów nad rachunkowo-

ścią przedsiębiorstw jest spowodowana zapewne znacznym uszczuple-

niem grupy odbiorców takiego sprawozdania. Z grona interesariuszy od-

chodzą inwestorzy --- czyli uznany przez większość autorów główny krąg

użytkowników sprawozdania. Należy zauważyć jednak, że część z nich

zmienia jedynie kategorię relacji z przedsiębiorstwem --- z inwestora na

wierzyciela --- a więc w rzeczywistości nadal pozostaje użytkownikiem

sprawozdania finansowego. W odniesieniu do wierzycieli przedsiębiorstwa

sprawozdanie finansowe powinno spełniać inną ważną funkcję --- kontrol-

ną. Przeprowadzono case study oparte jest na sprawozdaniach finanso-

wych spółki, której została ogłoszona upadłość. Celem przeprowadzonej

analizy jest zbadanie wartości informacyjnej płynącej ze sprawozdania

finansowego po ogłoszeniu upadłości przedsiębiorstwa oraz wykazanie

jego funkcji kontrolnej, którą powinno spełniać w toku postępowania

upadłościowego. Aby zrealizować cel case study, przeanalizowano wpływ

ogłoszenia upadłości likwidacyjnej spółki262 na sprawozdanie finansowe,

a w konsekwencji na wartość informacyjną, którą można z nich uzyskać.

Wpływ wszczęcia postępowania upadłościowego na sprawozdanie fi-

nansowe przedsiębiorstwa najlepiej można zobrazować zestawieniem

sprawozdań za dwa okresy --- sporządzonego na dzień przed postawieniem

spółki w stan upadłości oraz za okres po ogłoszeniu upadłości. Zmiany

w sprawozdaniu ukazują się już w bilansie na poziomie majątku trwałego

(por. tabela 8). Zmniejszanie się majątku trwałego spółki zwłaszcza

262 W tym podrozdziale pominięto sprawozdania finansowe spółki po ogłoszeniu upadłości z możliwością

zawarcia układu ze względu na znikomą liczbę zmian w stosunku do sprawozdania sporządzonego z założe-niem kontynuacji działalności.

4.3. Ocena wartości informacyjnej ... 115

w pozycjach „wartości niematerialne i prawne’’ oraz „rzeczowy majątek

trwały’’ to konsekwencja działań syndyka w kwestii spieniężania majątku

spółki. Wszelkie aktywa, które nie mają zastosowania w bieżącej działalno-

ści przedsiębiorstwa263, powinny zostać zbyte.

W przypadku finansowego majątku trwałego wszelkie inwestycje dłu-

goterminowe przedsiębiorstwa nie mają racji bytu, ponieważ przewidują,

że przyniosą zysk w okresie dłuższym niż 12 miesięcy, co w przypadku

braku założenia kontynuacji działalności spółki nie powinno być zakłada-

ne, a ponadto sprawiają, że środki finansowe mające na celu zaspokojenie

roszczeń wierzycieli są zamrożone. W takim wypadku należy je wycenić

zgodnie z art. 29 ust. 1 ustawy o rachunkowości, a następnie zbyć.

W odniesieniu do pozycji „udzielone pożyczki długoterminowe’’ nie ma

pewności co do tego, co wpłynęło na wyzerowanie się tej pozycji. Mogło to

być spowodowane przedterminową spłatą pożyczki ze względu na znacz-

ny wzrost środków pieniężnych w aktywach obrotowych oraz wykazywa-

niem pozycji „przychody finansowe’’ w rachunku zysków i strat. Na zmniej-

szenia majątku, w tym pozycji „udzielone pożyczki długoterminowe’’, naj-

większy wpływ ma prawdopodobnie wycena bilansowa zgodnie z ustawą o

rachunkowości, tzn. po cenach sprzedaży netto możliwych do uzyskania,

nie wyższych od cen ich nabycia albo kosztów wytworzenia, a skutki tej

wyceny odnoszone są na kapitał z aktualizacji wyceny.

Tabela 8. Wybrane pozycje aktywów bilansu spółki

Rok poprzedzający ogłoszenie upadłości

Rok ogłoszenia upadłości

MAJĄTEK TRWAŁY 9 818 442,17 7 030 099,10 Rzeczowy majątek trwały 9 716 552,20 7 028 751,53 Finansowy majątek trwały 83 357,46 1 347,57

MAJĄTEK OBROTOWY 10 722 321,14 6 255 698,94 Zapasy 3 266 143,90 2 594 178,75

Należności 7 430 014,13 3 397 503,32 Środki pieniężne 14 665,23 263 937,87

Źródło: opracowanie własne na podstawie bilansu spółki za okresy przed ogłoszeniem upadłości i w roku ogłoszenia upadłości.

263

Przez określenie „bieżąca działalność przedsiębiorstwa’’ rozumie się wszelkie umowy, które zostały zawarte przed ogłoszeniem upadłości, a których data wykonania przypada na okres po ogłoszeniu upadłości.


Wpływ zmiany wyceny najlepiej można zobrazować zestawieniem po-

zycji bilansu za okres poprzedzający rok ogłoszenia upadłości i na dzień

przed ogłoszeniem upadłości (por. tabela 9). Na przykładzie majątku trwa-

łego można zaobserwować, że różnice są znaczące. Część z nich wynika

z faktu sprzedaży środków trwałych oraz odpisów amortyzacyjnych, jed-

nak wartość kosztów amortyzacji wykazana w rachunku zysków i strat za

okres przed ogłoszeniem upadłości wynosi 624 403,76 zł, a więc jest na tyle

niska w porównaniu z powstałą różnicą, iż nie przekracza progu istotności.

Potwierdza to tezę, iż największy udział w zmianach mają skutki wyceny,

czyli różnice pomiędzy wyceną aktywów spółki przy założeniu kontynuacji

działalności a wyceną składników majątku przedsiębiorstwa przy braku

takiego założenia.

Tabela 9. Wpływ wyceny na pozycje bilansu

Rok poprzedza-jący ogłoszenie

upadłości

Rok ogłosze-nia upadłości

Zmiana

MAJĄTEK TRWAŁY 12 849 298,89 9 818 442,17 Wartości niematerialne i prawne 78 701,85 6 214,89 ---72 486,96

Rzeczowy majątek trwały 12 678 991,29 9 716 552,20 2 962 439,09 Grunty własne 184 517,65 178 843,65 ---5 674,00

Budynki i budowle 7 532 748,21 7 354 613,14 ---178 135,07 Urządzenia techniczne i maszyny 3 304 499,53 867 895,26 ---2 436 604,27

Źródło: opracowanie własne na podstawie bilansu spółki za okresy przed ogłoszeniem upadłości i na rok ogłoszenia upadłości.

Należy jednak zauważyć, że takie zestawienie nie jest miarodajne. Po-

równywane okresy nie są równej długości, a zatem nie odzwierciedlają

wszystkich zdarzeń, które zachodzą w spółce w ciągu całego roku264, spra-

wozdanie sporządzone na dzień przed ogłoszeniem upadłości nie spełnia

więc cechy jakościowej sprawozdania --- porównywalności265. Określając

użyteczność informacji zawartych w bilansach dla tych okresów, można

stwierdzić, że użytkownik jest w stanie uzyskać ze sprawozdania finanso-

wego konkretne informacje, na przykład udział zmian wartości wybranych

264

Przykładem niemiarodajnych danych porównawczych mogą być odpisy amortyzacyjne środków trwałych. Za rok 2005 amortyzacja została odpisana za 12 miesięcy, a dla sprawozdania sporządzonego na dzień 27.04.2006 r. --- tylko za 4 miesiące.

265 Rok poprzedzający ogłoszenie upadłości to 12 miesięcy poprzedzających dzień ogłoszenia upadłości, a rok

ogłoszenia upadłości to okres od 1 stycznia do dnia poprzedzającego ogłoszenie upadłości likwidacyjnej.


pozycji aktywów w kapitale z aktualizacji wyceny, co pośrednio pozwala

na określenie, jak skutki wyceny wpływają na poziom kapitału własnego

spółki.

Zanalizowanie zmian majątku trwałego pod tym kątem jest niemożli-

we do zrealizowania dla sprawozdania sporządzonego po ogłoszeniu upa-

dłości ze względu na wymóg art. 36 ust. 3 ustawy o rachunkowości mówią-

cego o obowiązku połączenia w jeden kapitał podstawowy wszystkich

składników kapitału własnego przedsiębiorstwa, w tym kapitału

z aktualizacji wyceny. Niewykonalne jest zatem oszacowanie wysokości

aktualizacji wartości aktywów przedsiębiorstwa. Ten fakt nie tylko jedno-

znacznie świadczy o braku zapewnienia porównywalności sprawozdań, ale

przede wszystkim stanowi oznakę niespełnienia celu sprawozdania finan-

sowego --- zapewnienia dostarczania użytecznych informacji.

Charakterystyczne skutki ogłoszenia upadłości spółki najlepiej można

zobrazować zmianami w bilansie jednostki po stronie pasywów (por. tabe-

la 10). Najbardziej widoczną zmianą jest oczywiście zredukowanie kapitału

własnego do jednej pozycji --- kapitału podstawowego. Takie ujęcie kapita-

łów, zarówno w księgach rachunkowych upadłego, jak i w bilansie jed-

nostki po ogłoszeniu upadłości, jest ułatwieniem dla syndyka w kwestii

prowadzenia rachunkowości w jednostce, przede wszystkim jednak sta-

nowi przejaw odrzucenia nieistotnych informacji dla użytkowników spra-

wozdań finansowych. Z drugiej strony należy się zastanowić, czy takie

ujęcie rzeczywiście wskazuje na spełnienie celu sprawozdania finansowe-

go, tzn. dostarczanie użytecznych informacji. Użyteczną informacją dla

odbiorców sprawozdań mogą być zmiany kapitałów pomiędzy okresami

lub ich wysokość. W momencie ogłoszenia upadłości rola kapitałów i ich

zdolność do generowania użytecznej informacji ulegają zmianie.


Tabela 10. Wybrane pozycje pasywów bilansu spółki

Rok poprzedzający

ogłoszenie upadłości Rok ogłoszenia

upadłości

KAPITAŁ WŁASNY ---7 083 837,17 ---14 972 538,54

Kapitał podstawowy 50 000,00 ---14 972 538,54

Kapitał zapasowy 13 556 524,47

Kapitał z aktualizacji wyceny ---3 404 781,92

Niepodzielony wynik finansowy z lat ubiegłych ---14 147 979,81

Wynik finansowy netto roku obrotowego ---3 137 599,91

ZOBOWIĄZANIA DŁUGOTERMINOWE 14 729,72 0

Zobowiązania krótkoterminowe 27 376 477,90 27 760 821,48

Bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów 107 675,07 127 784,99

Źródło: opracowanie własne na podstawie bilansu spółki za okresy przed ogłoszeniem upadłości i na rok ogłoszenia upadłości.

Aby móc ocenić, w jakim stopniu zachodzą te zmiany oraz jaka jest ich

zdolność do generowania informacji, przeprowadzono analizę na przykła-

dzie kapitałów własnych badanej jednostki (por. tabela 11). W przypadku

kapitału podstawowego, zapasowego oraz niepodzielonego wyniku finan-

sowego z lat ubiegłych przedstawienie ich jako jednej pozycji kapitału

podstawowego jest uzasadnione. Wątpliwość powinno budzić natomiast

połączenie w jeden kapitał pozostałych dwóch pozycji. Skoro każda z nich

generuje użyteczną informację dla odbiorcy sprawozdania, choćby w nie-

wielkim stopniu, powinny być zaprezentowane osobno.


Tabela 11. Charakterystyka i zdolność do generowania użytecznych informacji pozycji kapitałów po ogłoszeniu upadłości

Pozycja kapitału

własnego

Rola po ogłoszeniu upadłości

Wartość infor-

macyjna Uzasadnienie

Kapitał podstawowy

Źródło spłaty zobowią-zań

Brak

W spółce w upadłości zachowa stały poziom, ze względu na brak założenia kontynuacji. Połączenie kapitałów nie

zmieni wartości przedstawianej informacji.

Kapitał zapasowy


Brak

W spółce w upadłości z powodu braku zapewnienia kontynuacji działalności nie

pozyskuje się nowych udziałowców ani nie powiększa kapitału własnego.

Niepodzielo-ny wynik

finansowy


Brak Wartość tej pozycji złożona do jednego kapitału nie zmieni wartości informacji.

Wynik finansowy netto roku

obrotowego

Źródło spłaty zobowią-zań. Dodatkowo pełni

funkcję informacyjną o wysokości zysku lub

straty jednostki w upadłości

Bardzo duża

Umożliwia kontrolę nad wygasającą działalnością spółki.

Kapitał z aktualizacji

wyceny

Źródło spłaty zobowią-zań. Dodatkowo pełni

funkcję informacyjną o wysokości utworzo-

nych rezerw czy skut-ków wyceny bilanso-

wej.

Bardzo duża

Umożliwia przeprowadzenie pełnej anali-zy.


W przypadku pozycji „wynik finansowy netto roku obrotowego’’ in-

formację o jego wysokości użytkownik może uzyskać z rachunku zysków

i strat. Dane o wysokości pozycji „kapitał z aktualizacji wyceny’’ są niemoż-

liwe do uzyskania na podstawie innych elementów sprawozdania finan-

sowego. Skutkuje to poważnym ograniczeniem możliwości analizy dla

użytkownika sprawozdania, tak jak zostało to pokazane na przykładzie

analizy skutków wyceny środków trwałych po ogłoszeniu upadłości spółki.

Dodatkowo brak wyszczególnienia tych pozycji oraz zapis mówiący o bra-

ku konieczności badania wynikający z art. 64 ust. 1 ustawy

o rachunkowości sprawia, że zostaje utracona jedyna możliwość ze-

wnętrznej kontroli wartości kapitałów zaprezentowanej w sprawozdaniu


finansowym. Inną charakterystyczną różnicą pomiędzy sprawozdaniem

finansowym sporządzanym na dzień przed ogłoszeniem upadłości i na

dzień po ogłoszeniu upadłości jest zmniejszenie do zera zobowiązań dłu-

goterminowych (por. tabela 10). W bilansie spółki po stronie pasywów

pozycja ta zmniejszyła się o 14 729,72 zł. W tym momencie warto ponownie

zastanowić się nad użytecznością tej informacji. Z jednej strony takie po-

stępowanie wymuszone przez art. 91 ustawy o prawie upadłościowym jest

logicznym skutkiem przerwania ciągłości kontynuacji działalności.

Z drugiej strony przeniesienie wspomnianej wyżej kwoty do odpowiadają-

cej jej pozycji w zobowiązaniach krótkoterminowych sprawia, że nie ma

już rozróżnienia pomiędzy zobowiązaniami, które wpłynęły na decyzję

o ogłoszeniu upadłości (zobowiązania krótkoterminowe), a tymi niesta-

nowiącymi zagrożenia dla kontynuacji działalności.

Ponadto należy zauważyć, że pozostałe zobowiązania krótkotermi-

nowe na dzień przekształcenia upadłości wyniosły 212 796,75 zł, a na

ostatni dzień roku, w którym przekształcono upadłość, wynosiły 10 069,14

zł, przy czym pozycja ta już zawiera zsumowane wartości zobowiązań za-

prezentowanych w bilansie sporządzonym na dzień ogłoszenia upadłości ---

zostały wykazane osobno jako długo- i krótkoterminowe. Oznacza to, że

użytkownik nie może określić, czy kwota 10 069,14 zł to pozostałe zobo-

wiązania, które na dzień przed ogłoszeniem upadłości miały okres wyma-

galności powyżej 12 miesięcy, czy może tylko ich część lub całość stanowi

zobowiązania, które na dzień ogłoszenia upadłości były zobowiązaniami

krótkoterminowymi. Taka sytuacja stwarza syndykowi możliwość do spła-

ty zobowiązań w dowolnej kolejności, co jest sprzeczne z wymogami usta-

wy o prawie upadłościowym. Oznacza to, że pomiędzy sprawozdaniami na

dzień przed ogłoszeniem upadłości i po jej ogłoszeniu utracona zostaje nie

tylko użyteczność informacji, ale również możliwość zewnętrznej kontroli

działań syndyka.

Analiza przypadku jednoznacznie wskazuje, iż pomimo że każde

sprawozdanie powinno spełniać wymóg dostarczania użytecznych infor-

macji dla użytkowników, to w przypadku sprawozdania sporządzonego po

ogłoszeniu upadłości wymogi ustawy o rachunkowości znacznie ograni-

czają wartość informacji, które można z niego uzyskać. Tak sporządzone

4.4. Propozycje zmian zwiększających ... 121

sprawozdanie finansowe znacznie utrudnia również możliwości kontroli

działań syndyka przez wierzyciela, a często jest to jedyne źródło informacji

o procesach zachodzących w przedsiębiorstwie, jakie może on uzyskać.

4.4. Propozycje zmian zwiększających użyteczność sprawozdań finansowych małych i średnich przedsiębiorstw działających w warunkach upadłości

Moment ogłoszenia upadłości małego i średniego przedsiębiorstwa

skutkuje znaczącymi zmianami w całym jego systemie rachunkowości.

System ten składa się z wielu powiązanych ze sobą procesów działających

prawidłowo pod warunkiem zachowania nadrzędnych zasad rachunkowo-

ści. W warunkach, w których odrzucona zostaje zasada kontynuacji dzia-

łalności, a więc w sytuacji ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa, za-

chwianiu ulega cały system. Niezapewnienie tej zasady dla rachunkowości

w spółce upadłej powoduje więc szereg następstw (por. Ilustracja 16).

Ilustracja 16. Wpływ odrzucenia zasady kontynuacji działalności na inne elemen-tarne zasady rachunkowości


System rachunkowości przedsiębiorstwa



Zasada ciągłości

System sprawozdawczości finansowej

Cechy jakościowe sprawozdania


Brak zapewnienia zasady kontynuacji działalności przy jednoczesnym

wymogu spełnienia zasady wiernego i rzetelnego obrazu sprawia, że ko-

nieczne jest odrzucenie kolejnej nadrzędnej zasady rachunkowości --- za-

sady ciągłości. Stanowi to oczywistą konsekwencję, ponieważ rachunko-

wość w przedsiębiorstwie działającym w warunkach upadłości, która musi

oddawać rzeczywisty obraz ekonomicznej sytuacji jednostki --- a ze wzglę-

du na to, iż w założeniu ma zaprzestać swojej działalności w najbliższej

przyszłości --- nie może korzystać z tych samych zasad przyjętych w polityce

rachunkowości.

Odrzucenie zasady ciągłości dotyczy głównie wyceny bilansowej. Przy

założeniu kontynuacji działalności aktywa wyceniane są z zastosowaniem

wartości historycznej, co nie traci uzasadnienia w przedsiębiorstwie nie-

kontynuującym swojej działalności. W rzeczywistości aktywa te mają obra-

zować wartość majątku przedsiębiorstwa przeznaczonego do zbycia, dla-

tego zaprezentowana wartość powinna być zbliżona do wartości składni-

ków przeznaczonych do zbycia. Podobnie należy rozpatrzyć wycenę oraz

klasyfikację pasywów. Kwestią szczególną jest pozycja zobowiązań, gdyż

stanowią one źródło spłaty roszczeń wierzycieli.

Zasada wiernego i rzetelnego obrazu wymusza, by zachować rzeczy-

wiste odwzorowanie sytuacji jednostki i procesów w niej zachodzących,

dlatego zobowiązania długoterminowe, ze względu na fakt braku konty-

nuacji działalności, nie mogą być dłużej klasyfikowane jako wymagające

zapłaty powyżej 12 miesięcy. Takie konsekwencje są oczywiste, jednak

stanowią przykład naruszenia zasady ciągłości.

Naruszenie zasady ciągłości ma z kolei wpływ na sprawozdanie finan-

sowe. Sprawozdawczość finansowa silnie wiąże się z systemem rachun-

kowości przedsiębiorstwa, dlatego zmiana zasad systemu będzie jedno-

znacznie oddziaływała na sprawozdawczość finansową przedsiębiorstwa

(por. rysunek 15). Odrzucenie zasad kontynuacji działalności, a w następ-

stwie zasady ciągłości, będzie więc powodowało zaburzenia w zachowaniu

cech jakościowych sprawozdań finansowych. Przykładem takiej sytuacji


może być wpływ przerwania ciągłości --- implikuje to niezapewnienie cechy

porównywalności sprawozdań266.

Przedstawione powyżej konsekwencje niezapewnienia działania

wszystkich zasad rachunkowości w systemie są oczywistymi skutkami

ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa. Niektóre konsekwencje, pomimo

że mają znaczący wpływ na ostateczny produkt systemu rachunkowości,

muszą zaistnieć ze względu na nową sytuację ekonomiczną przedsiębior-

stwa i tylko dzięki nim można uzyskać wierny i rzeczywisty obraz jednostki.

Niektóre z nich zaś, mimo że są skutkami działania systemu rachunkowo-

ści w odpowiedzi na warunki, w jakich znalazło się przedsiębiorstwo, po-

winny zostać wyeliminowane ze względu na fakt, że znacznie zaburzają

przepływ informacji o przedsiębiorstwie. Środkiem optymalizującym, ma-

jącym neutralizować wszelkie niekorzystne konsekwencje działania syte-

mu, jest ustawa o rachunkowości (por. Ilustracja 17).

Ilustracja 17. Wpływ ustawy o rachunkowości na system rachunkowości


266 Poprzez chociażby zmianę zasad wyceny bilansowej lub przekwalifikowanie zobowiązań długoterminowych

na krótkoterminowe.

System rachunkowości przedsiębiorstwa



Zasada ciągłości

System sprawozdawczości finansowej

Cechy jakościowe sprawozdania

Ustawa o rachunkowości


Zapisy w ustawie mają za zadanie regulować wszystkie podstawowe

kwestie związane z systemem rachunkowości przedsiębiorstwa, a więc

normują także zasady sporządzania sprawozdań finansowych. To wiąże się

z odpowiedzialnością syndyka za użyteczność informacji zawartych

w sprawozdaniu finansowym sporządzonym zgodnie z tymi regułami.

Ustawa reguluje wszelkie kwestie związane z systemem rachunkowości,

poczynając od zobligowania przedsiębiorstw do stosowania nadrzędnych

zasad rachunkowości, wyznaczenia sposobów wyceny bilansowej, po

zdefiniowanie sposobu sporządzania sprawozdania finansowego, tak by

maksymalizować wartość informacji. W przypadku systemu działającego

przy założeniu normalnego toku działalności przedsiębiorstwa regulacje te

się sprawdzają --- przedsiębiorstwa powinny tak skonstruować politykę

rachunkowości, by zmaksymalizować użyteczność informacji w jej końco-

wym produkcie, a ustawa o rachunkowości dodatkowo nakłada na nie

prawny obowiązek i odpowiedzialność karną w razie jego niewypełnienia.

Ustawa odgrywa zatem rolę środka optymalizującego użyteczność syste-

mu rachunkowości.

W podobny sposób ustawa powinna regulować pracę systemu ra-

chunkowości w przypadku odrzucenia założenia kontynuacji działalności.

Jednak rozwiązania i wymogi stawiane przez ustawę o rachunkowości

w zakresie sporządzania sprawozdań finansowych przy braku założenia

kontynuacji działalności są niewystarczające, by zapewnić użyteczność

informacji. Skutki odrzucenia zasady ciągłości, spowodowane niezapew-

nieniem zasady kontynuacji działalności, nie tylko nie są eliminowane, ale

dodatkowo potęgowane rozwiązaniami narzuconymi na syndyka przez

ustawę.

Konieczność przekwalifikowania zobowiązań długoterminowych na

krótkoterminowe czy zmiana zasad wyceny bilansowej, mimo uzasadnie-

nia zachowania zasady wiernego obrazu, powodują, że użytkownik spra-

wozdania nie może wyciągnąć wniosków co do powodów zmian

w wartości majątku czy źródłach jego finansowania. Ustawa

o rachunkowości dodatkowo zobowiązuje syndyka, by wszelkie skutki

zmiany wyceny bilansowej odnosił na kapitał z aktualizacji wyceny,

a z drugiej strony zapisy w tej ustawie wymagają, by wszystkie kapitały


zsumować w jedną pozycję. Zaprzecza to zachowaniu cech jakościowych ---

zarówno porównywalności, jak i przydatności sprawozdania finansowego.

Zobligowanie267 syndyka do stosowania sztywnych reguł ujmowania

zdarzeń gospodarczych i pozycji sprawozdań finansowych mające zapew-

nić, że spełnione zostaną zasady ostrożności i wiernego obrazu, powoduje,

iż nie zostają zapewnione kolejne cechy jakościowe sprawozdań: istotność

i wiarygodność informacji. W konsekwencji kierownik jednostki przy spo-

rządzaniu sprawozdania po ogłoszeniu upadłości może tylko zadbać, by

informacje w nim zawarte były zrozumiałe dla użytkownika, co nie stanowi

wystarczającego kryterium do przedstawienia użytecznej informacji, nie

zostaje więc zapewniony podstawowy cel sprawozdania. Niezbędne zatem

wydają się zmiany w zapisach ustawy.

Istność informacji zawartych w sprawozdaniu finansowym po ogło-

szeniu upadłości, a więc miara ich przydatności dla jego użytkowników,

jest znacznie umniejszana poprzez zsumowanie wszystkich pozycji kapita-

łu własnego przedsiębiorstwa do kapitału podstawowego oraz przekwali-

fikowanie zobowiązań długoterminowych na zobowiązania krótkotermi-

nowe. Wykazanie wszystkich kapitałów jako jeden kapitał podstawowy

znacznie utrudnia zasadniczą analizę struktury bilansu, a tym samym

uniemożliwia wierzycielom śledzenie przebiegu postępowania upadło-

ściowego. Na podstawie tych wniosków można stwierdzić, że takie ujęcie

kapitałów własnych nie zapewnia cechy istotności informacji. Aby zagwa-

rantować istotność informacji przedstawianych w pozycji kapitałów wła-

snych, proponuje się wprowadzenie dodatkowego zapisu w załączniku nr 1

do ustawy o rachunkowości, obligującego syndyka do wykazania w infor-

macji dodatkowej do sprawozdania finansowego po ogłoszeniu upadłości

noty zawierającej wykaz pozycji wchodzących w skład kapitału podsta-

wowego268 (por. tabela 12).

267 Poprzez ustawę o rachunkowości i ustawę o prawie upadłościowym. 268 Obecny zapis w załączniku nr 1 do ustawy o rachunkowości wymaga, by w informacji dodatkowej znalazły się

zapisy dotyczące danych o strukturze własności kapitału podstawowego oraz liczbie i wartości nominalnej subskrybowanych akcji, a także stan na początek roku obrotowego, zwiększenia i wykorzystanie oraz stan końcowy kapitałów (funduszy) zapasowych i rezerwowych, o ile jednostka nie sporządza zestawienia zmian w kapitale (funduszu) własnym. Z drugiej strony syndyk jest zobowiązany do przedstawienia kapitału własne-go w jednej pozycji --- kapitału podstawowego. Dlatego syndyk mimo zastrzeżenia, że w informacji dodatkowej należy wykazać wszelkie inne informacje mogące wpływać na ocenę sytuacji majątkowej, nie wykazuje np. zmian w kapitale z aktualizacji wyceny, ponieważ taka pozycja nie istnieje jako odrębny kapitał.


Tabela 12. Propozycja noty objaśniającej skład pozycji kapitału podstawowego dla sprawozdania po ogłoszeniu upadłości

Nota nr…

Wykaz pozycji wchodzących w skład kapitału podstawowego

Okres n Okres n+1

Kapitały utworzone przez właścicieli

Kapitał z aktualizacji wyceny

Zysk/Strata netto bieżącego okresu

Zysk/Strata lat ubiegłych

Suma


Prezentacja takiej noty jako elementu sprawozdania finansowego za-

pewni oddzielenie informacji nieistotnych (kapitały utworzone przez wła-

ścicieli269) od istotnych oraz zapewni porównywalność sprawozdań na

dzień przed ogłoszeniem upadłości i po jej ogłoszeniu. Aby zwiększyć moż-

liwości analizy oraz kontroli zewnętrznej dla użytkowników, autorka pro-

ponuje ponadto, by do takiej noty dołączyć zestawienie zmian w kapitale z

aktualizacji wyceny z uwzględnieniem przedmiotu zmian (por. tabela 13).

269 Nieistotność jest tu rozumiana jako użyteczność informacji dla użytkownika po połączeniu kapitałów. Kapita-

ły tworzone przez właścicieli mają taką samą użyteczność informacyjną, niezależnie, czy są wykazywane osobno, czy razem, zatem wyszczególnienie ich w osobnych pozycjach byłoby informacją nieistotną.


Tabela 13. Propozycja noty objaśniającej zmiany kapitału z aktualizacji wyceny w roku obrotowym

Nota nr…

Zmiany kapitału z aktualizacji wyceny w roku obrotowym

Stan kapitału na początek okresu

Zwiększenia (z tytułu): Wyceny:

Aktywa trwałe Aktywa obrotowe Tworzenia rezerw:

Na koszty postępowania

Zmniejszenia (z tytułu): Wyceny:

Aktywa trwałe Aktywa obrotowe

Rozwiązywania/zmniejszania rezerw: Na koszty postępowania

Stan kapitału na koniec okresu


Takie rozwiązanie nie tylko ułatwi użytkownikowi zrozumienie da-

nych zawartych w sprawozdaniu, ale również pozwoli na kontrolę działań

syndyka w kwestii wysokości rezerw na postępowanie upadłościowe. Jest

to szczególnie ważna pozycja w proponowanych zmianach, właśnie ze

względu na ukrycie kosztów postępowania w całości kapitału podstawo-

wego przy dotychczasowych zasadach sporządzania sprawozdań finanso-

wych dla jednostek w stanie upadłości. Obecnie obowiązujące rozwiązania

nie spełniają zasady istotności, a więc nie ukazują wszystkich istotnych

informacji o zdarzeniach zachodzących w jednostce w ciągu roku obroto-

wego, ale przede wszystkim stwarzają możliwość łatwego ukrycia zawyżo-

nych kosztów postępowania upadłościowego. Zaproponowana zmiana

minimalizuje te zagrożenia przy jednoczesnym zwiększeniu wartości in-

formacyjnej płynącej ze sprawozdania.

Inną pozycją, która budzi wątpliwości w kwestii zapewnienia cechy

istotności informacji zawartych w sprawozdaniu po ogłoszeniu upadłości,

jest zobligowanie syndyka do przekwalifikowania zobowiązań długotermi-

nowych na zobowiązania krótkoterminowe. Założenie, iż wszelkie zobo-

wiązania upadłego, których termin wymagalności jeszcze nie nastąpił,


stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości, to oczywista konse-

kwencja braku zapewnienia kontynuacji działalności przedsiębiorstwa

oraz środek do spełnienia celu postępowania upadłościowego. Takie zało-

żenie równocześnie zmniejsza użyteczność informacji płynących ze spra-

wozdania finansowego oraz możliwości kontroli zaspokajania roszczeń

wierzycieli kierowanych przez syndyka.

Propozycją, mającą na celu zapewnienie cechy istotności informacji

oraz ich wiarygodności, jest zobligowanie syndyka do umieszczenia noty

w pozycji „Dodatkowe informacje i objaśnienia’’ sprawozdania finansowe-

go, informującej o tym, do jakich pozycji zobowiązań krótkoterminowych

zostały przekwalifikowane poszczególne grupy zobowiązań długotermi-

nowych oraz w jakiej wysokości figurują one na zakończenie roku obroto-

wego w zobowiązaniach krótkoterminowych (por. tabela 14). Dzięki dołą-

czeniu takiej informacji do sprawozdania finansowego sporządzonego za

okresy po ogłoszeniu upadłości zapewniona będzie możliwość porówny-

walności sprawozdań oraz istotności informacji w nich zawartych. Przede

wszystkim jednak zwiększona zostanie wiarygodność informacji. Obowią-

zek wykazywania pozycji zobowiązań przekwalifikowanych oraz ich udzia-

łu w zobowiązaniach krótkoterminowych pozwoli na obniżenie prawdo-

podobieństwa niewłaściwych działań syndyka, takich jak zła kolejność

wykonywania spłat. Ponadto wierzyciele uzyskają dodatkową informację

o wielkości udziału kredytów zaciągniętych przez jednostkę w poprzednich

okresach w stosunku do całości zobowiązań. To istotna informacja ze

względu na fakt, że kredyty mogą być zabezpieczane mieniem należącym

do przedsiębiorstwa, a takie wierzytelności spłacane są jako zobowiązania

innej kategorii270.

270 Jeżeli wierzytelności zabezpieczone zastawem rejestrowym wedle art. 327 ust. 1 ustawy o prawie upadło-

ściowym są w stanie zaspokoić całość roszczenia zastawnika, wówczas dana ruchomość jest przekazywana wierzycielowi, a więc masa upadłościowa zostaje pomniejszona o ten składnik. Ponadto wierzytelności za-bezpieczone hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym i hipoteką morską podlegają zaspokojeniu z sumy uzyskanej z likwidacji obciążonego przedmiotu (art. 345 ust. 1), a więc spłacane są w osobnym rozliczeniu niż wierzytelności osobiste.


Tabela 14. Propozycja noty objaśniającej skład pozycji zobowiązań krótkotermi-nowych w sprawozdaniu po ogłoszeniu upadłości

Nota nr…

Wykaz grup zobowiązań długoterminowych przekwalifikowanych na zobowiązania krótkoterminowe na dzień ogłoszenia upadłości

Pozycja przed przekwalifikowa-niem

Pozycja po przekwalifikowaniu Okres n Okres n+1

Zobowiązania długoterminowe Zobowiązania krótkoterminowe

1. Wobec jednostek powiąza-nych

1. Wobec jednostek powiązanych

2. Wobec pozostałych jednostek: 2. Wobec pozostałych jednostek:

kredyty i pożyczki kredyty i pożyczki

z tytułu emisji dłużnych papie-rów wartościowych

z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych

inne zobowiązania finansowe zobowiązania wekslowe

inne inne


Zapewnienie wszystkich cech jakościowych sprawozdań na dzień

przed ogłoszeniem upadłości i na koniec każdego roku obrotowego

w trakcie postępowania upadłościowego nie jest możliwe do zrealizowa-

nia w obecnym stanie prawnym. Należy zauważyć, że system rachunkowo-

ści działający w przedsiębiorstwie może funkcjonować prawidłowo wy-

łącznie, jeżeli zostaną spełnione jej podstawowe założenia. Naruszenie

jednej zasady powoduje tzw. efekt domina, który skutkuje zaburzeniem

cech w jej końcowych produktach, dlatego brak założenia kontynuacji

działalności oddziałuje w tak diametralnym stopniu na sprawozdanie fi-

nansowe.

Na przykład porównywalność sprawozdań nigdy nie będzie w pełni

zapewniona ze względu na okres, za który są one sporządzane. Spowodo-

wane jest to faktem, że normalny okres obrotowy, za który sporządzane są

sprawozdania, wynosi 12 miesięcy, a rok obrotowy w momencie ogłosze-

nia upadłości kończy się na dzień przed ogłoszeniem, zawsze zatem będzie

krótszy niż rok kalendarzowy. Podobnie jest z wyceną bilansową, gdyż

w związku z ogłoszeniem upadłości majątek wycenia się według wartości


zbywczej271, a nie historycznej, stąd nie jest zapewniona porównywalność

poszczególnych pozycji w stosunku do poprzedniego roku obrotowego ani

ciągłość stosowanych zasad (polityki) rachunkowości.

Wątpliwości budzi też zapewnienie cechy wiarygodności prezentowa-

nych danych ze względu na brak kontroli nad działaniami syndyka w kwe-

stii rachunkowości przedsiębiorstwa. Sprawozdania sporządzone przy

braku założenia kontynuacji działalności nie podlegają zatwierdzeniu ani

obowiązkowi badania. Jest to podyktowane zminimalizowaniem kosztów

postępowania upadłościowego, ale jednocześnie ma negatywny wpływ na

wiarygodność informacji, a w konsekwencji --- na ich użyteczność.

Proponowane zmiany są podyktowane potrzebą optymalizacji wpły-

wu braku zapewnienia kontynuacji działalności na sprawozdanie finanso-

we przedsiębiorstwa. Wprowadzenie obowiązku sporządzania przez syn-

dyka wyżej przedstawionych not skutkuje zwiększeniem użyteczności

informacji, które można uzyskać ze sprawozdania, przy jednoczesnym

braku zwiększenia kosztów przeprowadzania postępowania upadłościo-

wego --- a więc spełniony zostanie cel sprawozdawczości finansowej oraz

postępowania upadłościowego. Wprowadzenie proponowanych zmian

spowoduje, że sprawozdanie finansowe stanie się cennym źródłem infor-

macji niezbędnej w zarządzaniu w schyłkowej fazie cyklu życia małego

i średniego przedsiębiorstwa.

271 Według zasad określonych w art. 29 ustawy o rachunkowości.

Zakończenie

Właściwy dobór informacji w zarządzaniu przedsiębiorstwem odgry-

wa coraz ważniejszą rolę, jednak choć tendencja ta zyskała bardzo dużą

popularność w dużych przedsiębiorstwach, ciągle jeszcze jest zbyt mało

popularna w przedsiębiorstwach mniejszych. Wyniki badań wskazują,

że przedsiębiorstwa segmentu MSP mają istotne znaczenie dla gospodarki,

dlatego ocena doboru właściwego zakresu informacji

w przedsiębiorstwach tego segmentu staje się szczególnie ważna w cza-

sach, gdy występuje problem nadmiaru informacji, a nie jej brak. Ocenie

potrzeb informacyjnych mniejszych przedsiębiorstw ma służyć niniejsze

opracowanie. Obejmuje ono rozważania na temat jakości i zakresu infor-

macji w kolejnych cyklach życia małych i średnich przedsiębiorstw.

Z przeprowadzonych badań empirycznych wynika, że istnieje ko-

nieczność ograniczenia zakresu informacji, gdyż jej nadmiar może być

bardziej szkodliwy niż niedobór.

Przeprowadzone badania pozwoliły przyjąć postawioną we wstępie

tezę badawczą. W opracowaniu wskazano, że w kolejnych cyklach życia

przedsiębiorstwa istnieje różne zapotrzebowanie na informację, a naj-

większe potrzeby informacyjne pod względem jakości i częstotliwości

wykazują przedsiębiorstwa działające w fazie kryzysu i upadłości. Dlatego

też tym dwóm fazom poświęcono najwięcej miejsca w monografii. Wnioski

wyciągnięte z badań potwierdzone zostały badaniem empirycznym wy-

branego przedsiębiorstwa. Przeprowadzone rozważania pozwoliły też

osiągnąć cel opracowania i wskazać optymalny zakres informacji

w kolejnych cyklach życia przedsiębiorstwa w zależności od jego wielkości.

132

Bibliografia

Adamus R., Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2015. Adamus R., Skutki czynności upadłego dotyczących mienia wchodzącego w skład

masy upadłości [w:] System prawa handlowego, Tom 6. Prawo restrukturyza-cyjne i upadłościowe, Hrycaj A. (red.), Jakubiecki A. (red.), Witosz A. (red.), C.H. Beck, Warszawa 2016.

Appenzeller D., Makro- i mikroekonomiczne przyczyny upadłości przedsiębiorstw w Polsce, RPEiS, Poznań 1998.

Bąk M., Wartości niematerialne i prawne a cykl życia --- przedsiębiorstwa i produktu [w:] Polska praktyka rachunkowości w kontekście harmonizacji międzynaro-dowej sprawozdawczości finansowej, Walińska E. (red.), Wolters Kluwer, War-szawa 2008.

Bednarski L., Analiza finansowa przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1997. Bielecki B., Kryteria klasyfikacji systemów rachunkowości, „Zeszyty Naukowe Aka-

demii Ekonomicznej w Krakowie’’ nr 206, Kraków 2006. Brzezin W., Ogólna teoria współczesnej rachunkowości, Częstochowskie Wydaw-

nictwo Naukowe, Częstochowa 2006. Brzezin W., Ważniejsze wydarzenia w historii rachunkowości jako bilans otwarcia

następnego tysiąclecia, „Zeszyty Teoretyczne’’ Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, nr 46, specjalny, Warszawa 1998.

Brzeziński M., Czop K., Istota i zakres funkcjonowania przedsiębiorstwa [w:] Wpro-wadzenie do nauki o przedsiębiorstwie, Brzeziński M. (red.), Difin, Warszawa 2007.

Czerny J., Rachunkowość przedsiębiorstw w szczególnych sytuacjach, Wydawnic-two Wyższej Szkoły Handlu i Rachunkowości w Poznaniu, Poznań 2006.

Czerska M., Organizacja przedsiębiorstw. Metodologia zmian organizacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1996.

Czerwiński K., Rachunkowość przemysłowa, skrypty wykładów na Wolnej Wszech-nicy Polskiej nakładem Związku Księgowych w Polsce, Warszawa 1932.

Ćwiąkała-Małys A., Kaczkowska A., Rachunkowość podmiotów gospodarczych według znowelizowanej ustawy o rachunkowości, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.

Dobija D., Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2004.

Dominiak P., Zgony przedsiębiorstw a cechy demograficzne populacji firm [w:] Bankructwa przedsiębiorstw. Wybrane aspekty instytucjonalne, Mączyńska E. (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008.

Dorozik L., Restrukturyzacja ekonomiczna przedsiębiorstw, Dorozik L. (red.), PWE, Warszawa 2006.

Drucker P. F., Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992.

Duraj A. N., Kształtowanie rezerw w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004.

Duraj J., Podstawy ekonomiki przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004.

133

Dyduch A., Cechy współczesnej rachunkowości [w:] Rachunkowość finansowa --- wybrane zagadnienia, Dyduch A. (red.), C.H. Beck, Warszawa 2004.

Fedorowicz Z., Finanse przedsiębiorstwa, Poltex, Warszawa 1994. Flaszewska S., Szymańska K., Cykl życia organizacji i jego parametry [w:] Nauka o

organizacji, Adamik A. (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2013. Foremna-Pilarska M., Radawiecka E., Rachunkowość na tle rozwiązań międzynaro-

dowych, Difin, Warszawa 2007. Gierusz J., Zmiany w ustawie o rachunkowości 2001/2002, ODDK, Gdańsk 2001. Gittus J., Sprawdź kondycję swojej firmy, Signum, Kraków 1996. Głębocka M., Istota i cechy sprawozdawczości finansowej [w:] Sprawozdawczość i

analiza finansowa przedsiębiorstwa, Buk H. (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005.

Głębocka M., Użytkownicy i formy sprawozdań finansowych [w:] Sprawozdawczość i analiza finansowa przedsiębiorstwa, Buk H. (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005.

Gołębiowski G., Miejsce i znaczenie małych i dużych przedsiębiorstw na rynku [w:] Finanse przedsiębiorstwa, Ostaszewski J. (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005.

Gołębiowski G., Tłaczała A., Analiza ekonomiczno-finansowa w ujęciu praktycznym, Difin, Warszawa 2005.

Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2004. Gruszecki T., Instytucjonalno-prawne regulacje upadłości [w:] Bankructwa przed-

siębiorstw. Wybrane aspekty instytucjonalne, Mączyńska E. (red.), Oficyna Wy-dawnicza SGH, Warszawa 2008.

Habdas M., Przedsiębiorstwo jako przedmiot stosunków prawno-rzeczowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007.

Huczek M., Wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw przez Unię Euro-pejską na przykładzie Małopolski [w:] „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Huma-nitas. Zarządzanie’’ zeszyt 2/2008, Chodyński A. (red.), Sosnowiec 2008.

Huczek M., Zarządzanie jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości [w:] Rola przed-siębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, „Przedsiębior-czość --- Edukacja’’, tom 5, Zioło Z., Rachwal T. (red.), Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków 2009.

Ignatiuk S., Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północ-no-wschodniego regionu kraju [w:] „Ekonomia i Zarządzanie’’, tom 3, nr 2, Ofi-cyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok 2011.

Jeleńska A., Podatkowa księga przychodów i rozchodów w praktyce 2013, Wszech-nica Podatkowa, Kraków 2013.

Jędrzejewski S., Księgowy wczoraj i dziś --- potrzeba zdefiniowania w warunkach deregulacji zawodu, „Studia Ekonomiczne Regionu Łódzkiego’’ (XV), PTE od-dział w Łodzi, Łódź 2014.

Kamińska-Stańczak A., Likwidacja przedsiębiorstwa [w:] Rachunkowość przedsię-biorstwa w szczególnych sytuacjach, Martyniuk T. (red.), PWE, Warszawa 2013.

Karaś M., Przedsiębiorczość, przedsiębiorca, przedsiębiorstwo [w:] Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Lichtarski J. (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007.

134

Karmańska A., Wartość ekonomiczna w systemie informacyjnym rachunkowości finansowej, Difin, Warszawa 2009.

Katner W. J., Prawo cywilne i handlowe w zarysie, Wolters Kluwer, Warszawa 2011. Kiziukiewicz T., Gos W., Rachunkowość: zasady prowadzenia po nowelizacji ustawy

o rachunkowości, cz. 1, Ekspert, Wrocław 2001. Klimas M., Messner Z., Teoretyczne podstawy rachunkowości, Państwowe Wydaw-

nictwo Naukowe, Warszawa 1986. Kola-Bezka M., Pojęcie przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy. Tradycyjne ujęcie przed-

siębiorczości [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność, Kosiedowski W. (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2013.

Koniecki J., Zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym [w:] Sporządzanie sprawozdania finansowego i zamknięcie ksiąg rachunkowych, Cicha A. (red.), Kędzierska A. (red.), Stowarzyszenie Księgowych w Polsce oddział okręgowy w Warszawie, Warszawa 2007.

Korol T., Prusak B., Upadłość przedsiębiorstw a wykorzystanie sztucznej inteligen-cji, CeDeWu, Warszawa 2005.

Kowalak R., Ocena kondycji finansowej przedsiębiorstwa w badaniu zagrożenia upadłością, ODDK, Gdańsk 2008.

Koźmiński A. K., Jemielniak D., Zarządzanie od podstaw, Wolters Kluwer, Warszawa 2011.

Koźmiński A. K., Organizacja [w:] Koźmiński A. K., Piotrowski W., Zarządzanie. Teo-ria i praktyka, PWN, Warszawa 2000.

Kożuch B., Nauka o organizacji, CeDeWu, Warszawa 2011. Lachiewicz S., Matejun M., Specyfika zarządzania małymi i średnimi przedsiębior-

stwami [w:] Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i w ćwiczeniach, Matejun M. (red.), Difin, Warszawa 2012.

Lewandowski R., Wołowski P., Prawo upadłościowe i naprawcze, C.H. Beck, War-szawa 2011.

Lisak J., Ekonomia jednostkowa. Nauka o przedsiębiorstwie, WSNSG, Katowice 1946.

Luty Z., Procesy dynamiczne w rachunkowości, PWN, Warszawa 1994. Łobocki J., Kapitał społeczny jako kategoria ekonomiczna [w:] Współczesne pro-

blemy ekonomiczne: wybrane zagadnienia teoretyczne a praktyka gospodar-cza, „Studia Ekonomiczne’’ 2013, nr 129, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekono-micznego w Katowicach, Katowice 2013.

Łodziana A., Makuch B., Upadłość likwidacyjna, Difin, Warszawa 2005. Machaczka J., Zarządzanie rozwojem organizacji. Czynniki, modele, strategia,

diagnoza, PWN, Warszawa---Kraków 1998. Majchrzak J., Zimniewicz K., Zapotrzebowanie na informację w polskich przedsię-

biorstwach w okresie transformacji (Raport z badań), „Organizacja i Kierowa-nie’’ nr 4(86) 1996.

Marek S., Białasiewicz M., Podstawy nauki o organizacji, Przedsiębiorstwo jako organizacja gospodarcza, PWE, Warszawa 2011.

Martyniuk T., Formy ewidencji podatkowej małych podmiotów gospodarczych, ODiDK, Gdańsk 2005.

135

Mączyńska E., Upadłości przedsiębiorstw --- kontekst globalny [w:] Bankructwa, upadłości i procesy naprawcze przedsiębiorstw, Mączyńska E. (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2015.

Mączyńska E., Zagrożenia i ryzyko w działalności przedsiębiorstw [w:] Meandry upadłości przedsiębiorstw. Klęska czy druga szansa?, Mączyńska E. (red.), Ofi-cyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009.

Michalak J., Charakterystyka branży i przedsiębiorstw usług budowlanych [w:] Rachunkowość w przedsiębiorstwie budowlanym, Sobańska I. (red.), Difin, Warszawa 2006.

Michalak M., Informacje generowane przez rachunkowość i ich użytkownicy [w:] Meritum. Rachunkowość. Rachunkowość i sprawozdawczość finansowa, Waliń-ska E. (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2009.

Micherda B., Współczesna rachunkowość w kreowaniu wiarygodnego obrazu dzia-łalności jednostki gospodarczej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Kra-kowie, Kraków 2004.

Nowak H., Problem przetrwania w teorii i praktyce zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami [w:] „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zarządzanie’’, tom 42, nr 2 (2015).

Nowak M., Musiał H., Rola i znaczenie przedsiębiorczości w rozwoju przedsięwzięć gospodarczych [w:] Teoretyczne aspekty gospodarowania, Kopycińska D. (red.), Katedra Mikroekonomii US, Szczecin 2005.

Nowak W. A., Teoria sprawozdawczości finansowej. Perspektywa standardów rachunkowości, Oficyna, Warszawa 2010.

Nowak W. A., Założenia koncepcyjne [w:] Teoria rachunkowości, Hendriksen E. A., van Breda M. F. (red.), PWN, Warszawa 2002.

Obłój K., Zarządzanie. Ujęcie praktyczne, PWE, Warszawa 1986. Obłój K., Palikot J., Myśl o nowoczesnym biznesie, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk

2003. Olchowicz I., Tłaczała A., Sprawozdawczość finansowa według krajowych i między-

narodowych standardów, Difin, Warszawa 2008. Onak-Szczepanik B., Miejsce i rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w

gospodarce Polski, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy’’ zeszyt nr 9, Woźniak M. G. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006.

Paszula M., Historia rachunkowości [w:] Encyklopedia rachunkowości, Gmytrasie-wicz M. (red.), LexisNexis, Warszawa 2005.

Pawłowicz L., Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstwa metodą podnoszenia jego wartości [w:] Współczesne źródła wartości przedsiębiorstwa, Dobiegała-Korona B., Herman A. (red.), Difin, Warszawa 2006.

Pawłowski J., Metody oceny efektywności, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004.

Piecuch T., Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, C.H. Beck, Warszawa 2013. Podel W., Olszewska M., Upadłość w praktyce, Difin, Warszawa 2012. Podgórski Z., Proces tworzenia przedsiębiorstwa [w:] Podstawy funkcjonowania

przedsiębiorstw, Sosnowska A. (red.), WWZ, Warszawa 2008.

136

Prusak B., Ekonomiczne i prawne aspekty upadłości przedsiębiorstw, Difin War-szawa 2007.

Prusak B., Upadłość --- mit klęski czy szansa na odrodzenie, prace naukowe Katedry Ekonomii i Zarządzania Przedsiębiorstwem, tom 1, Różańska H. (red.), Wydaw-nictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2002.

Rogala K., Uwarunkowania przedsiębiorczości w obszarze mikroprzedsiębiorstw na przykładzie miasta Leszno, rozprawa doktorska, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Poznań 2011.

Sawicki K., Likwidacja i upadłość firm [w:] Rachunkowość zaawansowana, Winiar-ska K. (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2013.

Sawicki K., Rachunkowość jednostek postawionych w stan upadłości i likwidacji [w:] Rachunkowość zaawansowana, Winiarska K. (red.), Wolters Kluwer, War-szawa 2013.

Siedlecki R., Finansowe sygnały ostrzegawcze w cyklu życiu przedsiębiorstwa, C.H. Beck, Warszawa 2007.

Skrzywan S., Kontrola w przedsiębiorstwie, Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa 1949.

Skrzywan S., Teoretyczne podstawy rachunkowości, PWE, Warszawa 1969. Skudlik M., Podstawy finansów i rachunkowości, Helion, Gliwice 2013. Slatter S., Lovett D., Restrukturyzacja firmy. Zarządzanie przedsiębiorstwem w

sytuacjach kryzysowych, WIG-Press, Warszawa 2001. Sudoł S., Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Teorie i praktyka

zarządzania, Dom Organizatora, Toruń 2002. Surdykowska S., Rachunkowość międzynarodowa, Zakamycze, Kraków 2000. Suszyński C., Restrukturyzacja, konsolidacja, globalizacja przedsiębiorstw. Do-

świadczenia i perspektywy polskiej transformacji, PWE, Warszawa 2003. Szczepaniak I., Rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce (na przykła-

dzie przemysłu spożywczego), „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy’’ zeszyt nr 9, Woźniak M. G. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006.

Szymański W., Globalizacyjne uwarunkowania siły i słabości przedsiębiorstw [w:] Ekonomiczne aspekty upadłości przedsiębiorstw w Polsce, Mączyńska E. (red.), Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005.

Szymański W., Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Difin, Warszawa 2009. Śnieżek E., Rachunek przepływów pieniężnych, Ośrodek Doradztwa i Szkolenia

Kadr, Gdańsk 2007. Świderska G., Wstęp [w:] Sprawozdanie finansowe bez tajemnic, Świderska G.

(red.), Więcław W. (red.), Difin, Warszawa 2008. Świderska G. K., Rola rachunkowości finansowej w przygotowaniu sprawozdań

finansowych [w:] Sprawozdanie finansowe według polskich i międzynarodowy standardów rachunkowości, Świderska G., Więcław W. (red.), Difin, Warszawa 2009.

Tokarski A., Charakterystyka podstawowych rodzajów upadłości firm w edukacji przedsiębiorczości, „Przedsiębiorczość --- Edukacja’’, tom 8, Zioło Z., Rachwał T. (red.), Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa---Kraków 2012.

137

Trojanowski G., Dokumentacja upadłościowa odzwierciedleniem procesów trans-formacji gospodarczej w Polsce lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, Przemyskie Towarzystwo Archiwistyczne Archiwariusz, Przemyśl 2003.

Urban B., Potrzeby informacyjne --- klucz do zrozumienia użytkowników biblioteki akademickiej [w:] Rola biblioteki naukowej w tworzeniu społeczeństwa wiedzy, Dacko-Pikiewicz Z., Chmielarska M. (red.), Wyższa Szkoła Biznesu, Dąbrowa Górnicza 2005.

Walińska E., Bilans jako fundament sprawozdawczości finansowej, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.

Walińska E., Międzynarodowe standardy rachunkowości, Oficyna, Kraków 2007. Walińska E., Nadrzędne zasady rachunkowości [w:] Zasady wyceny bilansowej i

ustalania wyniku zgodnie ze znowelizowaną ustawą o rachunkowości, Waliń-ska E. (red.), CKiAE, Łódź 2002.

Walińska E., Założenia fundamentalne i nadrzędne zasady rachunkowości [w:] Meritum. Rachunkowość. Rachunkowość i sprawozdawczość finansowa, Waliń-ska E. (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2009.

Walińska E., Zasady sporządzania sprawozdania finansowego [w:] Jarugowa A., Walińska E., Roczne sprawozdanie finansowe --- ujęcie księgowe a podatkowe, ODDK, Gdańsk 1997.

Walińska E. M., Wartość bilansowa przedsiębiorstwa a alokacja podatku dochodo-wego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004.

Wawrzyniak B., Dworzecki Z., Funkcjonowanie organizacji gospodarczych w kryzy-sie, SGPiS, Warszawa 1985.

Wawrzyniak B., Szkoła zarządzania, PWE, Warszawa 1987. Weiss E., Podstawy i metody zarządzania, Vizja, Warszawa 2008. Wędzki D., Analiza finansowa sprawozdania finansowego, tom 1, Sprawozdania

finansowe, Wolters Kluwer, Kraków 2009. Winter M., Szatkowska-Rucińska M., Vademecum rachunkowości w spółce kapita-

łowej, Centrum Informacji Menedżera, Warszawa 2005. Zaleska M., Ocena ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstwa przez analityka ban-

kowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2005. Zarębski M., Małe i średnie przedsiębiorstwa jako podstawowe ogniwo łańcucha

logistycznego polskiej gospodarki rynkowej [w:] „Acta Universitatis Nicolai Co-pernici. Ekonomia’’, tom 43, nr 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Koper-nika w Toruniu, Toruń 2012.

Zelek A., Gwarek, A. Symptomy kryzysu organizacji, „Firma i Rynek’’ nr 2/2000. Zelek A., Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie, „Ekonomika i Organizacja

Przedsiębiorstwa’’ nr 3, 2003. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) obejmujące

Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (MSR) oraz Interpretacje według stanu na dzień 1 stycznia 2007 r., SKwP i IASB, Warszawa 2007.

138

Inne źródła

Raport GUS, Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2014 r., Warszawa 2015.

Raport GUS, Małe i średnie przedsiębiorstwa niefinansowe w Polsce w latach 2009---2013, Warszawa 2015.

Strony internetowe

http://www.ekr.rgr.sggw.pl/materialy/istota_z.doc. http://doradcy-it.pl/male-i-srednie-przedsiebiorstwa-w-polsce-2. http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/22/id/480. http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/36/id/773. http://www.psychologia-spoleczna.pl/porady/1506-w-morzu-informacji.html. http://www.ekologiainformacji.pl/nadmiar-informacji/#babik2012a. http://skarb.bzwbk.pl/11285. http://www.e-rachunkowosc.pl/artykul.php?view=901. http://www.solventia.pl/pl/restrukturyzacja_upadlosc/jak_wyjsc_z_kryzysu/przyczyny_kryzysu.html. http://sjp.pwn.pl/sjp/ksiegowosc;2476133.html. http://wneiz.pl/nauka_wneiz/frfu/69-2014/FRFU-69-117.pdf.

Akty prawne

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 17 grudnia 2002 r. w sprawie prowadze-nia ewidencji przychodów i wykazu środków trwałych oraz wartości niemate-rialnych i prawnych (Dz.U. Nr 219, poz. 1836 z późn. zm.)

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie prowadze-nia podatkowej księgi przychodów i rozchodów (Dz.U. z 2003 r., nr 152, poz. 1475 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. z 1994 r., nr 121, poz. 591 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2000 r., nr 94, poz. 1037 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2003 r., nr 60, poz. 535 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 15 maja 2015 r. --- Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2015 r., poz. 978 z późn. zm.).

139

Spis Ilustracji

Ilustracja 1. Definicja mikroprzedsiębiorstwa według ustawy o swobodzie

działalności gospodarczej ............................................................................20

Ilustracja 2. Definicja małego przedsiębiorstwa według ustawy

o swobodzie działalności gospodarczej .......................................................21

Ilustracja 3. Definicja średniego przedsiębiorstwa według ustawy

o swobodzie działalności gospodarczej .......................................................22

Ilustracja 4 . Liczba przedsiębiorstw w badaniu potrzeb informacyjnych

małych i średnich przedsiębiorstw ...............................................................32

Ilustracja 5 . Potrzeby informacyjne małych i średnich przedsiębiorstw

w kolejnych cyklach życia .............................................................................33

Ilustracja 6 . Typowy przebieg kryzysu w przedsiębiorstwie ......................43

Ilustracja 7. Definicje niewypłacalności w aktach prawnych ....................48

Ilustracja 8 . Wybrane czynniki zewnętrzne mogące wpływać na upadłość

przedsiębiorstw.............................................................................................62

Ilustracja 9 . Przyczyny upadłości ................................................................64

Ilustracja 10 . Liczba upadłości w Polsce w latach 1997---2015 ...................65

Ilustracja 11. Formy opodatkowania podatkiem dochodowych od osób

fizycznych ......................................................................................................70

Ilustracja 12. Wybrane zasady rachunkowości ..........................................80

Ilustracja 13. Użytkownicy sprawozdań finansowych ................................86

Ilustracja 14. Przedsiębiorstwa podlegające corocznemu badaniu ..........88

Ilustracja 15. Przekształcenie formy postępowania upadłościowego

a zamykanie ksiąg rachunkowych przed zmianami w ustawie o prawie

upadłościowym ...........................................................................................107

Ilustracja 16. Wpływ odrzucenia zasady kontynuacji działalności na inne

elementarne zasady rachunkowości ..........................................................121

Ilustracja 17. Wpływ ustawy o rachunkowości na system rachunkowości

.....................................................................................................................123

140

Spis tabel

Tabela 1. Typy, charakterystyka i wpływ na rachunkowość postępowań

restrukturyzacyjnych ................................................................................... 50

Tabela 2. Rodzaje uproszczonych ewidencji podatkowych ....................... 71

Tabela 3. Wycena wybranych pozycji aktywów i pasywów przy założeniu

kontynuacji działalności i bez takiego założenia ........................................ 96

Tabela 4. Wybrane pozycje bilansu i rachunku zysków w fazie wzrostu . 101

Tabela 5. Wybrane pozycje sprawozdania finansowego ......................... 102

Tabela 6. Kalkulacja nadwyżki straty nad sumą kapitałów ..................... 103

Tabela 7. Wybrane wskaźniki finansowe spółki dla lat 1997---2002 ......... 103

Tabela 8. Wybrane pozycje aktywów bilansu spółki ................................ 115

Tabela 9. Wpływ wyceny na pozycje bilansu ............................................ 116

Tabela 10. Wybrane pozycje pasywów bilansu spółki ............................. 118

Tabela 11. Charakterystyka i zdolność do generowania użytecznych

informacji pozycji kapitałów po ogłoszeniu upadłości ............................. 119

Tabela 12. Propozycja noty objaśniającej skład pozycji kapitału

podstawowego dla sprawozdania po ogłoszeniu upadłości .................... 126

Tabela 13. Propozycja noty objaśniającej zmiany kapitału z aktualizacji

wyceny w roku obrotowym ........................................................................ 127

Tabela 14. Propozycja noty objaśniającej skład pozycji zobowiązań

krótkoterminowych w sprawozdaniu po ogłoszeniu upadłości ............... 129

Potrzeby małych i średnich - 6565.eu6565.eu/natalie_z_okladkami.pdfSławomir Jędrzejewski...

Documents

Transcript of Potrzeby małych i średnich - 6565.eu6565.eu/natalie_z_okladkami.pdfSławomir Jędrzejewski...