POLSKA

Zdjêcia: Stanis³awa, Jolanta i Rafa³ Jab³oñscy

Tekst: Rafa³ Jab³oñski

Fotografie: Stanisława, Jolanta i Rafał Jabłońscy

Tekst: Rafał Jabłoński

Układ graficzny: Rafał Jabłoński

Mapa: Igor Yelpatow

Copyright Festina

Przygotowalnia: Reprograf

Druk i oprawa i przygotowalnia CTP: Perfekt

Fotografie z archiwum zdjęć Jabłońskichtel: 0 22 642-06-71, 0 22 842-27-72

IV strona okładki: Krajobraz Pieninstr. 2-3: Regaty na jeziorze Dargin koło Giżycka

ISBN: 83-909878-9-9

Warszawa

GDAÑSK

GDYNIA

KO£OBRZEG

SZCZECIN

POZNAÑ

TORUÑBYDGOSZCZ

OLSZTYN

ELBL¥G

WARSZAWA

£ÓDZ

RADOM

TARNÓWKRAKÓW

CZÊSTOCHOWA

KATOWICE

OPOLE

WROC£AW

K£ODZKO

ZIELONA GÓRA

KALISZ

P£OCK

WARMIA I MAZURY

POMORZE

WIELKOPOLSKA

LUBUSKIE

ŒL¥SK

MA£OPOLSKA

niemcy

czechy

morze ba£tyckie

s£owacja

POLSKA

WSTÊPSTR. 9-15

POMORZESTR.16-77

WARMIA I MAZURY

STR. 78-95

MAZOWSZESTR. 96-117

WIELKOPOLSKASTR. 118-135

LUBUSKIESTR. 136-137

ŒL¥SKSTR. 138-161

MA£OPOLSKASTR. 162-192

OLSZTYN AUGUSTÓW

BIA£YSTOK

WARSZAWA

SANDOMIERZ

LUBLIN

ZAMOή

TARNÓW

SANOK

MAZOWSZE

WARMIA I MAZURY

MA£OPOLSKA

bia£oruœ

litwa

rosja

ukraina

Polska, kraj położony w Europie Centralnej, pomiędzy dwoma

wielkimi mocarstwami Rosją i Niemcami, ma swą burzliwą

tysiącletnią historię.

Osadnictwo ludności prasłowiańskiej i słowiańskiej

rozpoczęło się na tych terenach już w XV wieku p.n.e.

Prehistorycznym świadectwem są m. in. wykopaliska grodu

kultury łużyckiej w Biskupinie pochodzącego z około 550 roku

p.n.e. Wśród plemion zamieszkujących te ziemie największe

znaczenie w IX wieku uzyskali Polanie, których stolicą było

Gniezno, oraz Wiślanie ze stolicą w Krakowie lub Wiślicy.

Dynastia Piastów w państwie Polan, podbijając sąsiednie

plemiona, m.in. Wiślan, rozpoczęła konsolidację ziem

słowiańskich. Przełomowym momentem w dziejach

powstawania państwowości polskiej było przyjęcie chrztu

przez księcia Mieszka I. Akt ten nastąpił w 996 roku

i wprowadził Polskę w krąg kultury łacińskiej, a także oddalił

niebezpieczeństwo nawracania „ogniem i mieczem” Polski jako

kraju pogańskiego. Następca Mieszka, Bolesław I Chrobry,

doprowadził do powstania metropolii chrześcijańskiej

w Gnieźnie, wykorzystując propagandowo postać misjonarza

Wojciecha, który zginął śmiercią męczeńską na terenie Prus.

Kraj chrześcijański, jakim stała się Polska, mógł ubiegać się

o podniesienie do rangi królestwa. Dokonał tego Bolesław I

WSTÊP

9 góra

W Muzeum Budownictwa

Ludowego w Olsztynku obejrzeć

można holenderski wiatrak z

Dobrocina z 2 połowy XIX wieku.

8

Podhalański las

9 dół

Figury z kwatery środkowej ołtarza

głównego z kościoła Mariackiego

w Krakowie. Autorem tego wybitne-

go dzieła z lat 1477-89 jest Wit

Stwosz.

10-11

Zimowy krajobraz z Kotliny Kłodzkiej. Dzięki dużej

wilgotności powietrza, na drzewach w wyższych

partiach gór, osadza się szron. Powstaje iście

księżycowy krajobraz.

10 dół

Kuźnia koło miejscowości Dęby w województwie

podkarpackim jest już reliktem przeszłości. Coraz

rzadziej do prac polowych używa się koni, a tym

samym staje się zbyteczne ich podkuwanie. Małe

wiejskie kuźnie są likwidowane lub zajmują się

wyrobem galanterii metalowej.

11 dół

Kapliczka z okolic Góry Kalwarii

Chrobry w roku 1025 stając się pierwszym królem Polski. Jego

następca, Kazimierz Odnowiciel, w 1038 roku przeniósł stolicę

do Krakowa, ustanawiając to miasto, na najbliższe stulecia,

centrum życia politycznego i społecznego Polski. Dynastię

Piastów zakończył Kazimierz Wielki, o którym mówi się, że

„zastał kraj drewniany, a pozostawił murowany”. Po bezdzietnej

śmierci króla tron objął jego siostrzeniec Ludwik Węgierski,

którego córka Jadwiga poślubiona została Wielkiemu Księciu

Litewskiemu Jagielle. Małżeństwo to przypieczętowało unię

pomiędzy Polską a Litwą, a dynastię panującą aż do 1572 roku

zwano jagiellońską. Był to szczególnie dobry okres dla Polski.

Czasy panowania ostatnich królów z tej dynastii: Zygmunta

Starego i Zygmunta Augusta, określa się mianem „złotego

wieku”. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta aż do 1795

roku w Polsce rządzili królowie elekcyjni, wybierani przez ogół

szlachty na polach elekcyjnych na Woli pod Warszawą. Sposób

elekcji króla prowadził często do wyborów niekorzystnych dla

polskiej racji stanu. Bardziej niż dobro kraju liczył się interes szlachty,

która z biegiem czasu zyskiwała coraz większe przywileje, osłabiając

tym samym władzę królewską i państwo. Praktycznym przejawem

tych tendencji była konstytucja „nihil novi” z 1505 roku, która nie

pozwalała królowi podjąć żadnych decyzji dotyczących szlachty bez

jej zgody, i przywilej „liberum veto” - „nie pozwalam”, który

uzależniał wynik obrad sejmu od jednego głosu. Już pierwszy król

elekcyjny, Henryk Walezy, po krótkim panowaniu uciekł do Francji.

Tron powierzano również jednostkom wybitnym. Należeli do nich

Stefan Batory, Jan III Sobieski i Stanisław August Poniatowski.

W latach 1587-1668 w Polsce rządziła dynastia Wazów,

wywodzących się ze Szwecji, a po śmierci Jana III Sobieskiego tron

objęła saska dynastia Wettinów - August II i August III.

W wiekach XVII i XVIII Polska traciła na znaczeniu co doprowadza

do I rozbioru w 1772 roku, w którym Rosja, Austria i Prusy

zaanektowały prawie 30% jej terytorium. Podjęto wówczas próby

odnowy, które swój dobitny wyraz znalazły w konstytucji 3 maja 1791

roku. Jej uchwały zostały unieważnione przez konfederację targowicką

i w 1793 roku doszło do II rozbioru, a w 1795 do III rozbioru, który

12-13

W maju zakwitają dzikie maki, które rosną głównie wzdłuż wiejskich

dróżek przecinających pola obsiane zbożem.

14 góra

Kapela Koźlarska z Chrośnicy w powiecie nowotomyskim pielęgnuje

tradycje ludowe rejonu.

14-15

Stroje łowickie są wizytówką Mazowsza

spowodował zniknięcie Polski z mapy Europy na 123 lata. Dopiero

po I wojnie światowej, na mocy traktatu wersalskiego Polska

odzyskała niepodległość. Niestety na krótko. We wrześniu 1939

roku II Rzeczypospolita zaatakowana została przez Niemcy

i ZSRR. Przez cały okres II wojny światowej Polacy walczyli

w kraju i za granicą z okupantem - hitlerowskimi Niemcami. Po

wojnie nowy ład geopolityczny ustanowiony w Jałcie uzależnił

Polskę na następne 45 lat od ZSRR. Liczne wystąpienia narodu

polskiego przeciwko władzy komunistycznej (1956, 1970, 1976)

były krwawo tłumione. Dopiero strajki robotników skupionych

w związku „Solidarność”, którego przywódcą był Lech Wałęsa,

doprowadziły do zmian ustroju Polski i uzyskania pełnej

suwerenności. 31 grudnia 1989 roku narodziła się III

Rzeczypospolita.

15 dół

Drewniany dwór konstrukcji zrębowej w Suchej w powiecie

Węgrowskim powstał w roku 1743. Obok znajduje się skansen

architektury drewnianej regionu.

15 góra

Krajobraz Żuław Wiślanych

Pomorze to kraina leżąca pomiędzy dolną Odrą i Wisłą oraz

Bałtykiem a Notecią i dolną Wartą. Historycznie pomorze

dzieli się na Pomorze Wschodnie z głównym miastem

Gdańskiem oraz Pomorze Zachodnie ze Szczecinem. Jest to

teren ukształtowany przez wędrówki lodowca, z niewielkimi

jeziorami, np. na Pojezierzu Drawskim, oraz malowniczymi

wzgórzami usytuowanymi głównie w Szwajcarii Kaszubskiej.16 dół lewe

Na falochronie portu w Świnoujściu ustawiono

nietypowy znak nawigacyjny, który stał się

symbolem miasta. Jest to wieża w formie

wiatraka, zwana “stawa młyny”.

P O M O R Z E16-17

Polska posiada 528 km. linii brzegowej. Znajduje

się tu wiele kurortów przyciągających,

szczególnie latem, rzesze turystów.

GDAÑSK

GDYNIA

Chojnice

Gniew

Grudzi¹dz

Che³mnoRadzyñ Che³miñski

Golub-Dobrzyñ

Bytów

Kartuzy

Lêbork

Puck£eba

Tczew

Pruszcz Gdañski

Elbl¹gMalbork

Kwidzyn

TORUÑ

Ciechocinek

BYDGOSZCZ

SZCZECIN

KOSZALIN

KO£OBRZEG

S£UPSK

Stargard Szczeciñski

Ko³bacz

Chojna

Kamieñ PomorskiŒwinoujœcie

16 dół prawe

Najczęściej odwiedzanym przez turystów, w okresie letnim, miejscem

w Polsce jest wybrzeże Bałtyku. Jego piaszczyste, szerokie plaże

rozciągające się wzdłuż całej północnej granicy Polski stanowią

szczególną atrakcję.

17 dół

Na Bałtyku rozwinięte jest rybołówstwo. Rybacy dysponują dużymi

kutrami wyposażonymi w najnowocześniejszy sprzęt. Łodzie rybackie

wyciągane na brzeg i suszące się na słońcu sieci to już relikt przeszłości.

16 dół prawe

Najczęściej odwiedzanym przez turystów, w okresie letnim, miejscem

w Polsce jest wybrzeże Bałtyku. Jego piaszczyste, szerokie plaże

rozciągające się wzdłuż całej północnej granicy Polski stanowią

szczególną atrakcję.

17 dół

Na Bałtyku rozwinięte jest rybołówstwo. Rybacy dysponują dużymi

kutrami wyposażonymi w najnowocześniejszy sprzęt. Łodzie rybackie

wyciągane na brzeg i suszące się na słońcu sieci to już relikt przeszłości.

18 góra i środek

Międzyzdroje, położone na wyspie

Wolin, otoczone lasami Wolińskiego

Parku Narodowego, są jednym

z najbardziej popularnych na polskim

wybrzeżu kąpielisk morskich. Już

w 1830 roku zaczęto tutaj przyjeźdzać

na letnisko, dzięki czemu nastąpił

szybki rozwój miasta. W 2 połowie

XIX wieku otwarto tu zakład kąpieli

solankowych, liczne hotele i pensjonaty,

a w 1884 roku wybudowano drewniane

molo, którego pozostałością są

wieżyczki wejściowe. W 1994 roku

powstało nowe, betonowe molo

o długości 120 m.

18 dół

W lipcu w Międzyzdrojach odbywa się Wakacyjny

Festiwal Gwiazd gromadzący elitę świata filmu i teatru.

Najbardziej zasłużeni aktorzy zostawiają odcisk swojej

dłoni w Alei Gwiazd ciągnącej się wzdłuż wybrzeża. Do

tej pory wyróżnieni zostali między innymi Marek Konrad,

Bogusław Linda, Janusz Gajos i Beata Tyszkiewicz.

19 góra

Wolin był jedną z najstarszych osad słowiańskich,

identyfikowanych z legendarną Winetą, zatopioną przez bogów za

upadek obyczajów. Już na przełomie VI i VII wieku na skrzyżowaniu

dróg handlowych powstała osada, która w IX wieku stała się głównym

grodem plemienia Wolinian. Najważniejszym zabytkiem miasta jest

gotycki kościół św. Mikołaja zbudowany w 1228 roku.

18-19

W okolicach Wapnicy znajduje się Jezioro Turkusowe, w którym przed

I wojną światową wydobywano kredę do pisania. Kamieniołom zalała

woda, która dzięki pokładom kredy uzyskała niespotykany turkusowy

kolor. Na stokach Lelowej Góry, na wschód od jeziora, znajduje się

rezerwat imienia profesora Władysława Szefera chroniący starą buczynę

pomorską.

Kamień Pomorski to jedno z najstarszych miast Pomorza. Już w IX

wieku był grodem plemienia Wolinian. W 1124 roku swą misję

chrystianizacyjną prowadził tu biskup Otto z Bambergu, wysłannik

króla polskiego Bolesława Krzywoustego. W tym czasie powstał

pierwszy romański kościół. Od 1176 roku Kamień Pomorski był

siedzibą biskupstwa pomorskiego.

20-21

Najwspanialszym przykładem gotyckiej zabudowy miasta jest ceglany ratusz

z przełomu XIII i XIV wieku, od strony wschodniej dekorowany trójarkadowym

podcieniem. Po zniszczeniach podczas II wojny światowej odbudowany został

w latach 1966-68.

20 dół

W średniowieczu miasto otoczone zostało zespołem umocnień, z których

zachowały się jedynie fragmenty murów obronnych ciągnących się nad zalewem

oraz Brama Wolińska z XV wieku.

K A M I E Ñ P O M O R S K I

20 góra

Jedyną pozostałością dawnej zabudowy przyrynkowej jest dom ryglowy

z 1 połowy XVIII wieku, usytuowany w północno-wschodnim narożniku

rynku. Obecnie mieści się tu hotel i kawiarnia.

21 góra

Położenie miasta nad brzegiem Zalewu Kamieńskiego sprzyja turystyce

wodnej. Z mola, znajdującego się nieopodal rynku, odbijają spacerowe

statki pasażerskie.

22-23

Gotycka katedra pod wezwaniem NMP i św. Jana Chrzciciela

w Kamieniu Pomorskim powstawała etapami na przełomie XIII i XIV

wieku oraz w wieku XV. Została ona zbudowana na resztkach

XII-wiecznego kościoła romańskiego, którego pozostałości znaleźć

można w dolnych fragmentach transeptu i prezbiterium obecnej

budowli. W połowie XIX wieku katedrę poddano restauracji, w czasie

której wieży nadano cechy neogotyku.

22 dół

Wnętrze katedry zawiera bogate wyposażenie, głównie z XVII wieku.

Wcześniejszy wystrój został usunięty przez protestantów, którzy

przejęli kościół w 1534 roku. Nawę główną i północną kryją

sklepienia krzyżowo-żebrowe, natomiast nawę południową

(na zdjęciu) - efektowne sklepienie gwiaździste.

23 dół

Prostokątny krużganek od strony północnej dobudowano do

katedry w 1 połowie XIV wieku. W jego ścianach umieszczono

płyty nagrobne biskupów, kanoników i mieszczan pochowanych

w kościele. Poprzez wielkie, trójdzielne, dekorowane maswerkami

okna widoczny jest wirydarz - przykościelny ogród, który i dziś

wypełniony jest egzotycznymi roślinami. Na jego środku

ustawiono granitową chrzcielnicę z XII wieku. Na piętrze

wschodniego skrzydła krużganka znajduje się muzeum katedralne

- dawny skarbiec - kryjące wiele dzieł sakralnych, między innymi

późnogotyckie rzeźby oraz kopię zaginionego relikwiarza

św. Korduli.

23 góra

Najciekawszym zabytkiem

katedry są słynne barokowe

organy ufundowane w latach

1669-72 przez ostatniego

tytularnego biskupa kamieńskiego,

księcia Ernesta Bogusława de

Croy. Organy wyposażone w 47

głosów i 3300 piszczałek wykonał

Michał Berigiel ze Szczecina,

a bogato dekorowany prospekt

powstał w warsztacie Marcina

Edelbera. Wspaniały dźwięk

organów podziwiać można

zarówno podczas codziennych

koncertów, jak również w czasie

odbywającego się corocznie

festiwalu sztuki organowej.

KAMIEÑ POMORSKIKATEDRA

24 środek

Gród w Chojnie, założony został w XII wieku

przez Bolesława Krzywoustego, przy szlaku han-

dlowym Szczecin-Śląsk. Miasto otoczono

w XIII wieku murami obronnymi, które w dużej

części zachowały się do dziś. Z XV wieku

pochodzą dwie bramy: Barankowska,

usytuowana na południu miasta oraz, Świecka,

na zachodzie, uważana za najpiękniejszą

gotycką bramę w Polsce.

24 dol.

Gotycki ceglany ratusz w Chojnie powstał po

1316 roku, prawdopodobnie przy udziale

warsztatu Hinricha Brunsberga.

24 góra

Nieopodal Kamienia Pomorskiego

znajduje się wyspa Chrząszczewska,

przy której brzegu leży Kamień

Królewski - olbrzymi głaz narzutowy

o obwodzie 20 m i wysokości 3,5

m. Legenda głosi, że z tego kamienia

przyjmował defiladę floty podbitego

Pomorza Zachodniego król Polski

Bolesław Krzywousty.

25 góra lewe

Pozostałością średniowiecznych

obwarowań miejskich

w nadodrzańskim mieście Gryfino

jest Brama Bańska z XIII lub XIV

wieku mająca 15 m wysokości.

24-25

Kołbacz, położony na terenie Wzgórz Bukowych nie-

daleko Szczecina, słynie z zabytków wzniesionych

przez cystersów. Zostali oni sprowadzeni z Danii

w 1173 roku przez władców Pomorza Zachodniego.

Swój ceglany, romańsko-wczesnogotycki kościół

budowali etapami od 1210 roku. Słynna rozeta

wieńcząca elewację frontową pochodzi z 1 połowy

XIV wieku. Z pierwotnego założenia cystersów

zachowało się kilka budynków: dom opata, domy

konwersów, murowana stodoła oraz Baszta Więzienna

z XVI wieku.

25 góra prawe

W pobliżu Gryfina znajduje się "Krzywy las”. Jest to zespół około 1500 sosen posadzonych

tu 60 lat temu na zlecenie niemieckich stolarzy. Odpowiednio przycinane drzewa wyrastały

wygięte w łuk i wykorzystywane były do wyrobu poręczy foteli.

Stargard Szczeciński, położony nad brzegami rzeki Iny, istniał już przed

1000 lat jako gród słowiański. Wzmiankowany w dokumentach już

w 1140 roku, pozostawał pod panowaniem książąt

zachodniopomorskich. Od XIII wieku był jednym z największych miast

Pomorza, a od wieku XV należał do Hanzy.

26-27

Największy na Pomorzu Zachodnim ratusz stoi w rynku Stargardu

Szczecińskiego. Zbudowano go około 1569 roku w stylu późnego

gotyku, z bogato dekorowanym szczytem. Obok zachowały się dwie

barokowe kamienice oraz budynki wagi i odwachu, w których mieści

się muzeum regionalne ze zbiorami numizmatycznymi i rzemiosła

artystycznego.

26 dół

Stare Miasto otoczono w wiekach XIII i XIV

murami obronnymi z zespołem baszt: Morze

Czerwone i Lodową, oraz bram: Wałową,

Młyńską i Pyrzycką. Brama Pyrzycka powstała

w końcu XIII wieku, a nadbudowę wykonano

w 1439 roku.

27 dół

Przy drodze do Maszewa stoi kamienny krzyż

pokutny z kamienia gotlandzkiego wystawiony

przez pokajanego mordercę w 1542 roku.

27 góra

Brama Młyńska, rozpostarta nad wodami rzeki Mała Ina, jest unikatowym przykładem bramy

wodnej. Powstała w 1 połowie XV wieku.

S T A R G A R D S Z C Z E C I Ñ S K I

Szczecin, położony nad brzegami Odry, już w 1 połowie IX wieku był

obronnym grodem słowiańskim, broniącym przeprawy przez rzekę. Od

970 roku do początku XI wieku należał do Polski. Po zdobyciu

miasta w 1121 roku przez Bolesława Krzywoustego był lennem Polski

do roku 1185. W tym czasie ze swą misją chrystianizacyjną do

Szczecina przybył biskup Otto z Bambergu. Za jego sprawą całe

Pomorze przyjęło nową wiarę. W XII wieku Szczecin był

największym miastem Pomorza.

28 góra

Widok Szczecina poprzez Most Długi

28-29

Podczas II wojny światowej w Szczecinie dokonano wielu zniszczeń.

W gruzach legła duża część kamieniczek przy Starym Rynku. Dziś

na ich miejscu powstają nowe budowle, które wyglądem mniej lub

bardziej nawiązują do tych sprzed lat.

S Z C Z E C I N

29 dół

Na miejscu romańskiego kościoła z 1187 roku, ufundowanego przez księcia

Bogusława I, od 2 połowy XIV do początków XVI wieku powstawała gotycka

katedra św. Jakuba Apostoła.

29 góra

Stojący na środku Starego Rynku ratusz

powstał w połowie XV wieku przy udziale

znanego architekta Henryka Braunsberga.

W budynku mieści się Muzeum Miasta

Szczecina.

29 środek

W środku placu Bramy Portowej stoi bogato

dekorowana, barokowa brama zaprojektowana

przez Holendra Gerharda van Wallrawe.

Wzniesiono ją w latach 1725-40.

30

Najwspanialsza kamienica w Szczecinie należała do kupieckiej

odziny Loitzów. Wzniesiono ją w roku 1572, w czasie największej

prosperity rodu, kiedy zasięg jego operacji handlowych obejmował

całą Europę.

31 dół

Na lewym brzegu Odry, na skarpie, w początku XX wieku

wybudowano zespół budynków użyteczności publicznej wraz

z tarasami, zwany Wałami Chrobrego.

31 góra

Zamek Książąt Pomorskich powstawał etapami od 1346 roku jako siedziba

zachodniopomorskiej dynastii książęcej Gryfitów. Z pierwotnego grodu

pozostały jedynie fragmenty piwnic. Pod koniec XV wieku zamek

rozbudowano w stylu późnogotyckim, a w latach 1575-77 włoski architekt

Antonio Guglielmo di Zacchario nadał mu charakter renesansowy.

31 środek

Wieżę zdobi dekoracyjny zegar z 1693 roku, dzieło Kaspra Ritarda

z Drawska. W środkowej części umieszczono podobiznę twarzy ludzkiej,

w której ustach znajduje się kalendarz.

32 dół lewe

W Gryficach, dawnym słowiańskim grodzie, na rynku wznosi się

gotycki kościół Wniebowzięcia NMP z XIII-XV wieku, ze wspaniałym

gotyckim portalem.

32-33

Trzęsacz położony jest na wysokim

klifowym brzegu morza. Erozyjne

działanie fal morskich powoduje stałe

cofanie się lądu, czego świadectwem

jest historia gotyckiego, ceglanego

kościoła z XV wieku. W czasach

budowy był on oddalony od skarpy

mniej więcej 1800 m. W 1847 roku

kościół zamknięto ze względu na

groźbę zawalenia, a dziś pozostały

jedynie fragmenty budowli.

33 góra

W Niechorzu, niedaleko Trzęsacza, na

wysokiej skarpie brzegu morskiego

w 1866 roku ustawiono latarnię

morską. Początkowo do ostrzegania

statków wykorzystywano lampę

olejową, później zamienioną na

elektryczną, która ma zasięg 20 mil

morskich.

32 dół prawe

W zakolu rzeki Regi leży miasto

Trzebiatów, w IX-XII wieku pomorski gród

obronny. W latach 1200-40 należał on do

księżnej Anastazji - córki Mieszka Starego.

Obok gotyckiego kościoła NMP

i fragmentów murów obronnych na uwagę

zasługuje ratusz. Chociaż jego obecna

forma pochodzi z 1701 roku zachowały się

trzy gotyckie arkady z glazurowanej cegły,

pozostałość po XV- wiecznej budowli.

33 dół

Jednym z typów ukształtowania brzegu

morskiego Polski jest klif. Ten Stromy

wyniosły brzeg morski stale podmywany

jest przez fale morskie.

Kołobrzeg jest jednym z najstarszych miast w Polsce. Już w VII-VIII wieku

na prawym brzegu rzeki Parsęty istniał gród. Tu właśnie w 1000 roku król

Bolesław Krzywousty założył biskupstwo podległe metropolii w Gnieźnie.

W 1225 roku na lewym brzegu rzeki, na terenie dzisiejszej starówki,

lokowano nowe miasto. W czasie kiedy miasto związane byłó z Hanzą,

powstały mury obronne, kościół Mariacki, ratusz i kamienice mieszczańskie.

34 góra

W porcie cumują liczne statki wożące turystów na przejażdżki po morzu

34-35

Latarnia morska z lat 1945-46 ma wysokość 26 m

35 góra

Budowę gotyckiej bazyliki

Wniebowzięcia NMP

rozpoczęto na początku XIV

wieku na zgliszczach

wcześniejszego kościoła. Prace

prowadzono przez wiek XV,

kiedy wzniesiono empory

i ukształtowano masywny blok

fasady. Kościół jest

pięcionawowy, przykryty

sklepieniami gwiaździstymi

i krzyżowo-żebrowymi.

35 dół

W centralnym miejscu nawy

głównej, pod sklepieniem

umieszczono późnogotycki,

wiszący świecznik z 1523 roku,

nazwany - od nazwisk

a fundatorów - koroną

Schlieffenów. Drewniane figury,

umieszczone pod ażurowym

baldachimem, przedstawiają

postacie Matki Boskiej

z Dzieciątkiem i św. Jana

Chrzciciela.

K O £ O B R Z E G

36 góra lewe i prawe

Gotycki kościół NMP w Koszalinie wzniesiono w latach 1300-33. Najciekawszym

zabytkiem wnwnątrz świątyni jest kamienna chrzcielnica z XIV wieku.

36 dół

XIV-wieczna kaplica zamkowa w Koszalinie usytuowana była w pobliżu zamku, który

został rozebrany po reformacji.

36-37

Warowny zamek książąt pomorskich w Darłowie wzniósł

w latach 1352-72 książę Bogusław V. Otoczona fosą budowla

z wysoką wieżą bramną i murem obronnym od strony

północno-zachodniej ma kształt czworoboku. Około roku 1571

dostawiono renesansowy budynek bramny.

37 góra

Sala Rycerska przykryta sklepieniem gwiaździstym, jest

najciekawszym pomieszczeniem zamku. Znajduje się na

parterze trzypiętrowego budynku dla załogi, powstałego

w pierwszej fazie budowy. W latach 1635-1805 pełniła rolę

kaplicy zamkowej.

38-39

Już w IX wieku pomiędzy odnogami rzeki Słupi powstał gród obronny plemienia

Pomorzan. W XI wieku na lewym brzegu rzeki założono osadę, będącą

zalążkiem dzisiejszego miasta. Słupsk należał początkowo do Polski, później

przechodził pod władzę Danii, Brandenburgii i Krzyżaków. W XV wieku został

otoczony pasem ceglanych murów obronnych z bramami i basztami.

Pozostałością tych umocnień jest między innymi Baszta Czarownic

(na zdjęciu), której nazwa wywodzi się od więzionych w niej w XVIII wieku

kobiet posądzonych o czary.

38 dół

W pobliżu zamku książąt pomorskich, nad odnogą rzeki Słupi stoi młyn

zamkowy z gotycką Bramą Młyńską. Jest to jeden z najstarszych młynów

w Polsce, wzniesiony pod koniec XIV wieku.

39 góra

W południowo-zachodnim

narożniku rynku Słupska wznosi

się gotycki kościół NMP, którego

budowa rozpoczęła się około 1350

roku. Restauracja z połowy XIX

wieku wprowadziła do budowli

elementy neogotyckie. Nawę

główną i prezbiterium przykryto

efektownym sklepieniem

gwiaździstym, a nawy boczne -

krzyżowo-żebrowym. W lewej

nawie bocznej znajduje się

późnogotycka grupa

Ukrzyżowania z około 1520 roku -

dzieło gdańskiego mistrza Pawła.

39 dół i środek

Położona nad brzegiem Bałtyku Ustka jest ściśle powiązana ze Słupskiem. Już w średniowieczu powstał

tu port handlowy, z którego mieszczanie słupscy wysyłali towary do innych portów bałtyckich, a nawet

do Anglii i Holandii. Dziś miejscowość ta ma przede wszystkim walory letniskowe i uzdrowiskowe,

odkryte w połowie XIX wieku. Wzdłuż morza ciągnie się promenada, przy której usytuowano liczne

domy wczasowe i sanatoria.

40 góra

Skansen w Klukach utworzono na obrzeżach

Słowińskiego Parku Narodowego, wśród bagien i lasów,

nieopodal jeziora Łebsko. W 1963 roku zakupiono

pierwszą zagrodę w istniejącej tu wsi Słowińców.

Pozyskanie w Klukach zagród i wykorzystanie

budynków przeniesionych z innych miejscowości

pozwoliło na zachowanie wsi Kluki w jej naturalnej

formie. Mieszkający we wsi Słowińcy - Kaszubi

protestanci - zajmowali się głównie rybołówstwem.

W magazynie rybackim obejżeć można łodzie i sprzęt

rybacki między innymi sieci, kotwice oraz ościenie.

41 środek

Drewniany budynek konstrukcji szkieletowej w Pucku powstał

około 1725 roku jako szpitalik-przytułek. Dziś mieści się tu

muzeum etnograficzne.

40-41

Słowiński Park Narodowy utworzony w 1967 roku

zaliczony został do Światowych Rezerwatów Biosfery.

Jego główną atrakcją są ruchome wydmy sięgające

42 m wysokości, przemieszczające się rocznie nawet

o 9 m.

41 dół

Kościół św. św. Piotra i Pawła w Pucku powstał

w 1 połowie XVI wieku. Zachowały się również

wcześniejsze partie wieży sprzed 1283 roku.

Najciekawszym zabytkiem wnętrza, które obfituje

w dzieła z różnych epok, jest wczesnobarokowy,

drewniany ołtarz w kaplicy Wejherów, z obrazem

przedstawiającym Ukrzyżowanie, pędzla Hermanna

Hana

41 góra

W X wieku na miejscu dzisiejszego Lęborka, nad

rzeką Łebą, leżał słowiański gród Lewino. Od 1310

do 1466 roku miasto należało do Krzyżaków,

którzy zbudowali na wyspie gotycki zamek,

później wielokrotnie przebudowywany.

W narożniku rynku znajduje się kościół św.

Jakuba, którego budowa rozpoczęła się po 1341

roku. Miasto otoczono murami obronnymi z 33

basztami, z których zachowała się tylko jedna -

Baszta Bluszczowa (na zdjęciu).

42 góra i 42-43

Mierzeja Helska to piaszczysty półwysep zamykający

od strony Bałtyku Zatokę Gdańską. Powstała na skutek

działalności fal i wiatrów, które usypały dochodzące do

23 m wysokości wydmy, porośnięte następnie

sosnowym lasem. 34 km długości, a w najwęższym

miejscu szerokość wynosi 100 m. Niszczona przez fale

sztormowe mierzeja wymaga stałej ochrony

i zabezpieczeń technicznych. Mierzeja Helska jest

atrakcyjnym regionem turystycznym. Znajdują się tu

popularne miejscowości lwtniskowe takie jak Jurata,

Chałupy, Jastarnia i Hel. Płytka zatoka Pucka -

bezpośrednio przylegająca do półwyspu, jest mekką

amatorów windserfingu.

H E L

43 środek

W Helu, od strony Zatoki Puckiej, utworzono

fokarium należące do stacji morskiej Uniwersytetu

Gdańskiego. Tłumy turystów oglądają tu kilka fok

szarych reprezentujących gatunek bardzo rozpow-

szechniony niegdyś w Bałtyku Południowym.

Niestety na skutek intensywnych polowań został

on prawie zupełnie wytrzebiony.

43 dół

Najstarszym budynkiem w Helu jest gotycki

kościół z początku XV wieku. Obecnie mieści się

w nim Muzeum Rybołówstwa.

43 góra

Domy rybackie o konstrukcji

szkieletowej są

charakterystyczne dla

zabudowy Helu. Pozostało ich

niewiele, przede wszystkim

przy ulicy Wiejskiej, głównym

trakcie miasta. Dom pod

numerem 33 pochodzi z roku

1850, obecnie mieści się tu

kiosk.

44

Gdynia wzmiankowana była, jako wieś rybacka, już

w 1224 roku. Jednak jej szczególny rozwój przypada na

okres 20-lecia międzywojennego, kiedy Polska po uzyskaniu

dostępu do morza wybudowała tu port. Żaglowiec “Dar

Pomorza” stojący przy Molu Południowym, wykonany dla

Wyższej Szkoły Morskiej przez stocznię w Hamburgu, służył

celom szkoleniowym.

45 góra lewe i prawe

Skwer Kościuszki i będące jego przedłużeniem Molo

Południowe są głównym “deptakiem” Gdyni. Tu można

zwiedzić okręt-muzeum “Błyskawicę” i “Dar Pomorza”, tu

cumują statki pasażerskie. Znajdują się tu również budynki

Wyższej Szkoły Morskiej, Muzeum Oceanograficznego oraz

Akwarium Morskiego. Na turystów czekają liczne stragany

oferujące między innymi muszle, rozgwiazdy, wyroby

z bursztynu oraz modele żaglowców.

45 środek

Idąc brzegiem morza z Gdyni w kierunku Gdańska, mija się

Kępę Redłowską. Jest to klif dochodzący do wysokości 50 m,

porośnięty lasem bukowym. W 1938 roku utworzono tu rezerwat

przyrody, który zajmuje powierzchnię około 111 ha. Gatunkiem

chronionym jest rzadka jarzębina szwedzka.

45 dół

Malowniczy budynek Zakładu Balneologicznego i Szpitala

Reumatologicznego zbudowano w Sopocie według projektu Paula

Puchmullera w latach 1903-04. W 48 kabinach kąpielowych

kuracjusze pobierali kąpiele zdrowotne w słonej wodzie, której

temperaturę określał lekarz. Z wieży, która jest obudowanym

kominem, roztacza się wspaniały widok na molo i morze.

G D A Ñ S K

Gdańsk to jedno z najpiękniejszych miast

północnej Europy, o tysiącletniej, burzliwej

historii. Najstarszy zapis, pochodzi z 997

roku kiedy zatrzymał się tu św. Wojciech

w drodze do Prus. Wraz z Sopotem

i Gdynią tworzy aglomerację zwaną

Trójmiastem. Gdańsk obfituje w wysokiej

klasy zabytki w większości usytuowane

w Głównym Mieście.

46 dółi góra

Długi Targ w Gdańsku biegnie

od Bramy Zielonej nad Motławą

do ratusza. Znajdują się tutaj

najważniejsze świeckie budowle

miasta: Ratusz Głównego Miasta,

Dwór Artusa a także

najładniejsze kamienice

najbogatszych patrycjuszy

Gdańska. Budowę Ratusza

Głównego Miasta rozpoczęto

w 1327 roku w stylu gotyckim,

po niej nastąpiły przebudowy

w XV i XVI wieku. Najważniejszą

salą jest Salon Czerwony.

46-47

Dwór Artusa z lat 1478-81 był miejscem spotkań zamożnych

mieszczan, wyznających ideały rycerzy Okrągłego Stołu z dworu króla

Artura. Fasada przebudowana w latach 1616-17 przez Abrahama van den

Blocke łączy cechy gotyku i renesansu.

47 dół

Fontannę Neptuna, patrona mórz i nawigacji, wzniesiono przed ratus-

zem na Długim Targu w 1633 roku jako symbol dobrobytu miasta. Na

otaczającej ją kracie widnieją herby Gdańska i polskie orły.

48 góra

Ulica Mariacka w Gdańsku prowadzi od kościoła Mariackiego

do Długiego Pobrzeża. Ta najpiękniejsza z gdańskich ulic

jest przykładem dawnej zabudowy, z wąskimi, bogato

dekorowanymi fasadami kamienic i przedprożami.

49 środek

Jan Heweliusz, słynny astronom, związany był

z kościołem św. Katarzyny i został w nim

pochowany. Na jednym z filarów prezbiterium wisi

epitafium naukowca powstałe w 1780 roku

z inicjatywy jego wnuka Daniela G. Davissona.

49 dół

Wielka Zbrojownia, znakomite dzieło architektury

niderlandzkiego manieryzmu, powstała według

projektu Antona van Obbergena przy udziale

budowniczego Jana Strakowskiego w latach 1602-05.

Bogato dekorowane elewacje są dziełem rzeźbiarzy

Abrahama van den Blocke i Wilhelma van der Meere.

48-49 i 49 góra

Długie Pobrzeże nad Motławą to teren

starego portu. Dziś cumują tu statki

przewożące wycieczki do Westerplatte

i obecnego portu. Ze Starym Miastem

nabrzeże łączą bramy z XIV i XV wieku,

m.in. Brama Zielona i Brama Mariacka.

U wylotu ul. Szerokiej stoi Żuraw, dźwig

portowy, powstały w latach 1442-44.

Obecnie jest on jednym z obiektów

Muzeum Morskiego utworzonego w 1960

roku.

50-51

Pałac Opacki w Oliwie istniał już w XV wieku. W wieku XVIII dodano do

parterowego budynku dwa skrzydła. W latach 1754-60, na zlecenie opata Jacka

Rybińskiego, dobudowano piętro i całość przekształcono w stylu rokoka. Obecnie

mieści się tu Muzeum Narodowe gromadzące zbiory sztuki współczesnej.

51 dół i 52 dół

Już w końcu XII wieku zakon cystersów rozpoczął prace nad budową

kościoła. Świątynia ta miała cechy romańskie, które dziś znaleźć można

w partiach przyziemia. W wieku XIII i XIV powstała gotycka budowla, która

zachowała swój układ przestrzenny do dziś. Podczas barokowej przebudowy

w XVII i XVIII wieku między innymi dodano portal główny i hełmy wież.

Wnętrze także wzbogacono wówczas o wiele elementów dekoracyjnych

z których najciekawszy jest monumentalny ołtarz główny z 1693 roku, w jego

środku umieszczono obraz przedstawiający patronów zakonu Marię i św.

Bernarda, pędzla Andreasa Stecha.

51 góra

Ogród zoologiczny w Oliwie

zorganizowano w 1954 roku. Rozległy

teren wśród wzgórz, na obrzeżach

miasta pozwolił na urządzenie

komfortowych wybiegów dla zwierząt.

W lecie po ZOO jeździć można kolejką

lub dorożką.

O L I W A

52 dół

Za stolicę Szwajcarii Kaszubskiej

uważa się Kartuzy. Miasto swą

nazwę zawdzięcza zakonowi

kartuzów sprowadzonych tu

w drugiej połowie XIV wieku

przez Jana z Różęcina -

właściciela okolicznych dóbr.

Najcenniejszą pozostałością po

zakonie jest gotycki kościół,

zbudowany w latach 1383-1403.

Charakterystycznym elementem

budowli jest barokowy dach

w kształcie wieka trumny z lat

1731-33.

52 góra

W nawie i prezbiterium kościoła

w Kartuzach, w XVII wieku

ustawiono bogato rzeźbione,

drewniane stalle.

52 środek

W części gotyckiego krużganka,

przylegającego niegdyś do

kościoła, urządzono kaplicę NMP,

zwaną “złotą”, w której znajduje

się środkowa część gotyckiego

tryptyku z 1444 roku.

52-53 i 53 góra

W odległości 40 km od Gdańska, w okolicach Kartuz i Kościerzyny,

znajduje się Szwajcaria Kaszubska. Teren ten, o urozmaiconym,

pagórkowatym krajobrazie, poprzecinany jest licznymi polodowcowymi

jeziorami. Stąd skojarzenie ze Szwajcarią. Dzięki swym walorom od blisko

stulecia jest głównym ośrodkiem rekreacyjnym Pomorza Gdańskiego.

Popularne jest “Kółko Raduni” - szlak kajakowy o długości 40 km,

prowadzący przez rzekę Radunię i dziesięć długich jezior polodowcowych.

S Z W A J C A R I A K A S Z U B S K A

54-55

Kaszubski krajobraz z okolic Chmielna

54 dół

Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP w Żukowie budowany był dla

zakonu norbertanek w XIII-XIV wieku. Na uwagę zasługuje wnętrze

z bogatym wystrojem. Dekoracyjny, późnorenesansowy ołtarz główny

z około 1620 roku zawiera obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP,

prawdopodobnie pędzla Hermanna Hana.

55 góra i środek

Kaszubski Park Etnograficzny we wsi Wdzydze Kiszewskie jest

najstarszym, założonym w 1907 roku, skansenem w Polsce.

Gromadzi architekturę drewnianą rejonu Kaszub. W 1970 roku

nastąpiła jego rozbudowa i wydzielenie obiektów

z poszczególnych rejonów Kaszub oraz Kociewia. Obejrzeć tu

można zagrody, dworki szlacheckie, wiatraki oraz XVIII-wiec-

zny drewniany kościół. Na terenie skansenu często

odbywają się imprezy folklorystyczne.

55 dół

Chmielno, położone niedaleko Kartuz, znane jest

z wyrobów garncarskich rodziny Neclów. Ród ten,

pracujący od przeszło 100 lat tworzył własną,

oryginalną stylistykę. Przy działającym warsztacie,

w którym można kupić świeżo wypalone wyroby,

znajduje się Muzeum Ceramiki Kaszubskiej Neclów

gromadzące prace rodziny.

S Z W A J C A R I A K A S Z U B S K A

56 góra

Bytów - prastary gród słowiański, w 1310 roku przejęty został

przez Krzyżaków, którzy w latach 1395-1407 wznieśli tu zamek.

Czworoboczny budynek z wieżami narożnymi mieści dziś

Muzeum Zachodniokaszubskie.

56 dół

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Pruszczu Gdańskim

zbudowano w stylu gotyckim w połowie XIV wieku.

56 środek

Gotycki kościół św. Stanisława Kostki w Tczewie,

wzniesiony około połowy XIV wieku przykrywa

sklepienie wykonane w końcu wieku XVI.

57 góra

Dom podcieniowy, wzniesiony w konstrukcji

szachulcowej w miejscowości Trutnowy, jest typowym

przykładem budownictwa wiejskiego z terenu Żuław.

Zbudował go majster Georg Basener w 1720 roku.

56-57

Kościół we Wróblewie malowniczo położony nad

kanałem, powstał prawdopodobnie w 2 połowie XVI

wieku. Budynek o konstrukcji szachulcowej

zdobi wieża na kalenicy.

58 dół lewe

Szachulcowy kościół z ceglanym prezbiterium w Stegnie powstał

w latach 1681-83.

58-59

Most zwodzony na Szkarpawie, prawym ujściu Wisły malowniczo wpisuje się w krajobraz Żuław. Powstał

on w końcu XIX wieku jako jeden z elementów przepraw przez kanały. Obok znajduje się most obrotowy

dla kolejki wąskotorowej.

59 góra i dół

Południowa część Zatoki Gdańskiej stanowi atrakcyjny teren turystyczny. Do kilku tutejszych miejscowości,

jak Stegna, Kąty Rybackie i Krynica Morska szczególnie w sezonie letnim zjeżdzają rzesze wczasowiczów.

W Kątach Rybackich spotkać można rybaków wracających z połowów w zatoce. Sprzedają oni ryby

wprost z kutrów wyciągniętych na brzeg.

58 dół prawe

Położone w delcie Wisły Żuławy są

jedynym tak dużym obszarem depre-

syjnym w Polsce. Proces jego pow-

stawania rozpoczął się przed 5-6

tysiącami lat i polega na stałym

nanoszeniu osadów przez Wisłę. Już

w XIV wieku podejmowano próbę

osuszenia tych terenów. Do dziś

powstała sieć rowów (17 tysięcy km)

i (kanałów - 3 tysiące km).

60-61 i 60 dół

Zamek w Malborku został zbudowany jako stolica państwa Zakonu

Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwanego w Polsce

zakonem krzyżackim. Zakon ten powstał w Palestynie w okresie wypraw

krzyżowych w latach 1190-98. Najważniejszą funkcją zakonu, oprócz

opieki nad ubogimi i chorymi, była walka z niewiernymi. Dlatego

podstawową grupę członków zakonu stanowili rycerze, wobec których

ustanowiono surową regułę. Musieli być stale gotowi do walki, a występki

przeciw dyscyplinie, która była podstawą sukcesów militarnych, karano

chłostą. Przez pierwsze 100 lat zakon działał w Palestynie. W roku 1225

polski książę Konrad Mazowiecki przekazał Krzyżakom Ziemię

Chełmińską, która miała być przyczółkiem do walki z pogańskimi

Prusami. Był to początek państwa zakonnego. W roku 1278 Krzyżacy

rozpoczęli budowę zamku konwentualnego w Malborku.

61 dół

W pomieszczeniach kuchni i piekarni konwentu urządzono stałą

ekspozycję z rekwizytami typowymi dla tego miejsca.

M A L B O R K

61 góra

Przedzamcze zwane również Zamkiem Niskim

powstało w pierwszej połowie XIV wieku jako część

gospodarcza zamku. Mieściły się tu m.in. warsztaty,

zbrojownie, spichlerze i stajnie. Do obrony tego terenu

służyły mury obronne i liczne baszty takie jak te

widoczne na zdjęciu: Baszty Podstarościego

i Wójtowska.

61 środek

Pałac Wielkich Mistrzów dobudowano na zamku

w Malborku od strony rzeki Nogat. Prace rozpoczęto

w pierwszej połowie XIV wieku, a rozbudowano

w latach 1383-93. Wtedy to powstały reprezentacyjne

sale z Refektarzem Letnim i Zimowym na czele.

62 dół

Dziedziniec Zamku Wysokiego w Malborku powstał kiedy

w XIII i początku XIV wieku do zamku dobudowano trzy

skrzydła. Studnia wykopana w średniowieczu, miała

głębokość 18 m.

62 góra i środek

Zamek Wysoki był pierwszą budowlą, którą

Krzyżacy wznieśli nad brzegiem Nogatu.

Zaprojektowany na rzucie prostokąta budynek

z wewnętrznym dziedzińcem, zaopatrzono

w narożach w charakterystyczne dla zamków

krzyżackich wieżyczki. Na pierwszym piętrze

komunikację umożliwiały krużganki, które

otwierały się na dziedziniec ostrołukowymi

oknami. Całość otoczono fosą, wodę

doprowadzając kanałem z odległego o 6 km

jeziora Dąbrówka, oraz murem.

62-63

Obok zamku szybko tworzyło się miasto, które w XIV

wieku zyskało zespół murowanych umocnień wraz

z czterema bramami. Około 1380 roku zbudowano ratusz,

który stylistyką nawiązywał do elewacji Pałacu Wielkich

Mistrzów.

63 dół

Ołtarz z Tekli na Sambii z roku 1504 zajmuje honorowe

miejsce w ekspozycji rzeźby gotyckiej na Zamku Wysokim.

M A L B O R K

64 góra

Zamek w Sztumie zbudowali Krzyżacy w latach 1326-

36 jako letnią rezydencję wielkich mistrzów. Był on

usytuowany w niewielkiej odległości od Malborka,

głównej siedziby zakonu, tak aby załogi zamków

mogły być w stałym kontakcie. Cały projekt rozmieszc-

zenia zamków krzyżackich był tak pomyślany, aby za

pomocą specjalnego systemu znaków dymnych

i ogniowych można było przekazywać wiadomości od

zamku do zamku. Np. w zasięgu widoczności

wysokiej wieży zamku malborskiego pozostawały

miasta i zamki w Elblągu, Tczewie, Gdańsku,

Dzierzgoniu oraz Sztumie.

64 dół i 64-65

Zespół dawnego opactwa cysterskiego w Pelplinie został ufundowany w 1258 roku. Okazały kościół NMP

powstawał od końca XIII do drugiej połowy wieku XIV. Bogato rzeźbiony wejściowy portal z około 1300

roku zawiera neoromański tympanon.

65 góra

Prawe odnoga ujścia Wisły - Nogat, swój

początek bierze w Białej Górze, na

wysokości Sztumu. Przed 1554 rokiem

Nogat był jednym z wielu ujść Wisły,

łączącym się z nią jedynie w czasie

przyborów rzeki. Odprowadzając wody

wezbraniowe, Nogat powodował wielkie

powodzie na Żuławach. Dla rozwiązania

tego problemu w latach 1912-17 w Białej

Górze wybudowano śluzę oraz szereg

stopni wodnych.

66 góra

Spichlerz z Cieszymowa Wielkiego o konstrukcji szachulcowej, powstał

w 1797 roku. Kryty namiotowym dachem, zbudowany jest na planie

ośmioboku.

66 dół

Krzyżacki zamek w Gniewie powstał po 1283 roku na miejscu

wcześniejszego grodu pomorskiego. Przebudowany w XVII i XVIII wieku,

częściowo zachował mury obronne. Na przedzamczu w 2 połowie XVII

wieku wybudowano Pałac Marysieńki, w którym obecnie mieści się hotel.

Dziś zamek służy jako dom wycieczkowy oraz muzeum gromadzące

między innymi kowalstwo artystyczne oraz trofea myśliwskie.

67 góra

Na północ od Chojnic, w dorzeczu górnego biegu rzeki Brdy, znajduje się

olbrzymi zespół leśny - Bory Tucholskie. W 1996 roku utworzono tu park

narodowy, który chroni bogactwo flory i fauny, między innymi dwieście

gatunków porostów. Teren ten zamieszkują również zagrożone wyginięciem

zwieżęta jak żółw błotny. Meandrujące wody Brdy, wraz z dopływami uznane

są za krainę pstrąga i lipienia.

67 dół i 66-67

Chojnice w średniowieczu były granicznym grodem księstwa pomorskiego,

zagarniętym w 1309 roku przez państwo krzyżackie. Pozostałością po

obwarowaniach z połowy XIV wieku jest Brama Człuchowska, w której

mieści się Muzeum Historyczno-Etnograficzne. W olbrzymim jak na warunki

pomorskie rynku dominuje neogotycki ratusz. Atrakcją jest fontanna z trzema

postaciami nagich kobiet.

68 środek

Ratusz w Chełmnie, zbudowany w latach

1567-72 na miejscu średniowiecznej budowli,

jest jednym z najciekawszych renesansowych

ratuszy w Polsce. Szczególną uwagę zwraca

dekoracyjna grzebieniasta attyka dzielona

rzędem kolumn.

68 dół

Gotycki kościół Wniebowzięcia NMP, położony

na południe od rynku, powstał w latach

1280-1320. Wnętrze przykryte sklepieniem

krzyżowo-żebrowym z dekoracją rzeźbiarską

wykonaną w sztucznym kamieniu.

68-69

Położony na skarpie wiślanej Grudziądz już w X wieku był

warownym grodem słowiańskim. W 1240 roku darowany został

przez biskupa misyjnego Chrystiana Krzyżakom, pod których

władaniem był do roku 1466. W latach 1466-1772 należał do

Polski, a następnie do Prus. Najciekawszym zabytkiem jest zespół

26. spichlerzy usytuowanych nad Wisłą. Zbudowane w XIV-XVII

wieku, pełniły również funkcję obronną.

68 góra

Gotycki zamek

w Kwidzyniu został

zbudowany w latach

1320-47 przez zakon

krzyżacki i był siedzibą

kapituły. Ciekawym jego

elementem jest gdanisko

(toaleta), do którego

prowadzi ganek wsparty

na arkadach.

69 góra

Średniowieczny gród pomorski

w Świeciu na przełomie XII i XIII wieku

był siedzibą księstwa dzielnicowego.

W roku 1309 Świecie zostało zdobyte

przez Krzyżaków, którzy w latach

1335-49 wybudowali tu zamek - siedzibę

komturów. Przebudowany w stylu

renesansu po 1565 roku, w XVIII wieku

popadł w ruinę.

Bydgoszcz położona jest nad rzeką Brdą i Kanałem Bydgoskim

łączącym Wisłę z Odrą. Już w XII wieku istniał tu gród warowny,

siedziba kasztelanii. Do 1772 roku należał do Polski, później do Prus.

70-71, 70 dół i 71 dół

Najstarsza część Bydgoszczy znajduje się nad Brdą, w miejscu

dawnego grodu. Gotycki kościół św. św. Mikołaja i Marcina

zbudowano w latach 1466-1502. Trzynawowe wnętrze przykryte jest

sklepieniem sieciowym i gwiaździstym, pokrytym polichromią z lat

1922-25. W ołtarzu głównym zwraca uwagę cudowny obraz Matki

Boskiej z Różą z 1 połowy XVI wieku, koronowany w 1966 roku

przez kardynała Stefana Wyszyńskiego w asyście kardynała Karola

Wojtyły.

71 góra

Nad Brdą Młyńską, odnogą Brdy,

znajduje się kilka zabytkowych

budynków, głównie spichlerzy,

określanych mianem “Wenecji

bydgoskiej”. W jednym z nich znajduje

się muzeum rzemiosła artystycznego.

B Y D G O S Z C Z

72-73

Gotycki zamek w Golubiu-Dobrzyniu zbudowano na przełomie XIV

i XV wieku dla Krzyżaków. Renesansową attykę dodano w czasie

przebudowy zamku, prowadzonej w latach 1616-23, na rezydencję

Anny Wazówny. W XIX wikeu opuszczony zamek popadł w ruinę.

Odbudowano go w latach 1959-69 i dziś mieści się w nim muzeum

regionalne gromadzące zbiory etnograficzne i militaria. W sierpniu

odbywa się tu turniej rycerski, na który przyjeżdźają zespoły rycerskie

z całej Europy.

72 góra

W 1015 roku król Polski Bolesław Chrobry zdobył pruski gród

w Radzyniu Chełmińskim. Od 1231 roku panowali tu Krzyżacy,

budując zamek, siedzibę komturii. Gotycka budowla powstawała od

końca XIII wieku do lat trzydziestych wieku XIV. Zamek, znacznie

zniszczony w czasie najazdów Szwedów w XVII wieku, utracił

znaczenie. Częściowo rozebrany, w XVIII i XIX wieku popadł w ruinę.

73 dół

Ciechocinek stał się uzdrowiskiem

dzięki odkryciu w pobliskim Słońsku

źródeł solanki. W latach 1822-59

wybudowano tu trzy tężnie, które

służą do dziś. Zasilane są z nowych

źródeł, z których najgłębsze

położone jest na głębokości 1825 m

i ma temperaturę 35oC.

73 góra

Na terenie Chełmży we wczesnym

średniowieczu znajdował się gród

obronny Pomorzan o nazwie Łoza.

Podarowany przez Konrada

Mazowieckiego biskupowi

Chrystianowi w 1222 roku,

w latach 1231-33 opanowany

został przez Krzyżaków. W 1251

roku do grodu przeniesiono

z Chełmna stolicę diecezji,

nadając mu prawa miejskie

i nazwę. W tym samym roku

rozpoczęto budowę kościoła

Świętej Trójcy, największego na

Ziemi Chełmińskiej. Prace przy

świątyni trwały do XIV wieku.

Toruń, pierwotnie osada rzemieślniczo-handlowa przy przeprawie przez

Wisłę, swój rozwój zawdzięcza Krzyżakom, którzy przejęli go wraz

z Ziemią Chełmińską w 1 połowie XVIII wieku. W 1233 roku lokowali tu

miasto (dzisiejsze Stare Miasto), a w 1264 roku nadali prawa miejskie

osadzie rzemieślniczej przylegającej do miasta głównego (dzisiejsze Nowe

Miasto). Pomiędzy obu miastami Krzyżacy wybudowali zamek obronny.

Powstanie antykrzyżackie w 1454 roku rozpoczęło wojnę trzynastoletnią,

która doprowadziła do powrotu Torunia do Polski.

74 dół

Przed ratuszem stoi pomnik Mikołaja Kopernika dłuta Friedricha Tiecka

z 1853 roku. Kopernik, urodzony w Toruniu, pracował na Warmii jako

lekarz i sekretarz biskupa Łukasza Watzenrodego. Zajmował się ekonomią,

ale największą sławę przyniosło mu dzieło z astronomii udowadniające

słuszność teorii heliocentrycznej.

T O R U Ñ

74 góra i 75 góra

W 1 połowie XIV wieku Krzyżacy otoczyli miasto murem obronnym. Do dziś przetrwała

duża część tych umocnień, między innymi odcinek przylegający do Wisły. Zachowały się

trzy bramy: Klasztorna, Mostowa (na zdjęciu na stronie 72) i Żeglarska, oraz cztery

baszty, z których najbardziej znana jest Krzywa Wieża.

74-75

Położony nad Wisłą Toruń założony został przez zakon krzyżacki w 1233 roku. Wtedy

to powstało dzisiejsze Stare Miasto, później zamek i Nowe Miasto. Bogaty, kupiecki Toruń

w 1454 roku zbuntował się przeciw władzy zakonu i przeszedł pod panowanie królów

polskich. Ratusz na Starym Mieście jest jedną z najznakomitszych średniowiecznych

budowli mieszczańskich w Europie. Powstał w latach 1391-99 na planie prostokąta, ma

wewnętrzny dziedziniec i narożną wieżę.

76 dół prawe

Najstarszym kościołem w Toruniu jest katedra

św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

wznoszona etapami od 2 połowy XIII wieku do

około 1500 roku. Wnętrze, z dekoracją głównie

barokową, zawiera wiele wartościowych dzieł

gotyckich. Do najcenniejszych należą: tryptyk

w ołtarzu głównym z lat 1502-06 oraz popiersie

Mojżesza z około 1390 roku. W katedrze

ochrzczony został Mikołaj Kopernik.

76 góra

Spichlerz przy ulicy Piekary jest jednym

z kilku zachowanych tego typu obiektów na

terenie Torunia. Powstał on w 1 połowie XVII

wieku. Budynek jest ciekawie rozwiązany

architektonicznie - obramienia okien kształtem

przypominają worki ze zbożem. Toruń był miast-

em portowym. Na nadbrzeżu Wisły ulokowane

były urządzenia przeznaczone do szybkiego

przeładunku towarów. Największy dźwig

przypominał żuraw gdański.

76 dół lewe

Kościół NMP należał do franciszkanów. Przybyli oni do Torunia w 1239 roku. Około roku 1250 zbudowali o połowę

mniejszy kościół, na którego bazie w latach 1270-1300 wznieśli istniejący dzisiaj budynek. W 2 połowie XIV wieku

dobudowano trzecią nawę i nowe prezbiterium. Wnętrze pokryte zostało wspaniałym sklepieniem gwiaździstym,

a ściany udekorowano monumentalnymi postaciami aniołów, Chrystusa Bolesnego, Matki Boskiej Bolesnej i świętych.

Godne uwagi są gotyckie stalle i najstarszy w Polsce prospekt organowy.

T O R U Ñ

76-77

Zamek obronny Krzyżacy zaczęli budować

w 1255 roku. Do roku 1290 powstał

nieregularny zamek oraz mury obwodowe. Pod

koniec XIV wieku dobudowano refektarz,

dormitorium oraz kaplicę. W 1454 roku

mieszczanie Torunia zbuntowali się przeciw

rządom Krzyżaków. Zamek, atrybut

znienawidzonej władz zburzono, a na jego

miejscu powstało śmietnisko. Ruiny zostały

odsłonięte przez archeologów dopiero

w latach 1958-66.

77 dół

Jedynym zachowanym elementem zamku jest

“gdanisko” z około 1270 roku.

78

Kościół św. Mikołaja w Elblągu powstawał

etapami w latach 1240-1511. Jego wysoka

wieża, górująca nad miastem, w 1598

roku otrzymała renesansowy hełm. Halowe

wnętrze kryje ciekawe zabytki gotyckie:

figury apostłów z lat 1400-14 i krucyfiks

z początku XV wieku.

W A R M I A I M A Z U R Y

SUWA£KI

Pas³êk

Elbl¹g OrnetaLidzbark

Warmiñski

Braniewo

OLSZTYN

Reszel

Go³dap

Œw. Lipka

AUGUSTÓW

Sejny

WigryDowspuda

RajgródNidzica

BIA£YSTOKChoroszcz

Tykocin£OM¯A

78-79 i 79 góra

Warowny zespół katedralny we Fromborku powstał

w XIII wieku, jako siedziba kapituły warmińskiej.

Usytuowany 20 m nad wodami Zalewu Wiślanego,

otoczony został murami obronnymi z wieżami

i potężną bramą główną. Tu mieszkał i pracował

Mikołaj Kopernik w latach 1512-16 i od 1522 roku

aż do śmierci. Katedra, zbudowana w latach

1342-88, jest największym kościołem gotyckim na

Warmii.

80 góra

Kanał Elbląsko-Ostródzki zbudowany w latach 1844-81 według

projektu G. J. Steenke, jest wyjątkową budowlą hydrotechniczną

w skali europejskiej. Łączy on jezioro Druzno, poprzez szereg jezior

oraz rzekę Elbląg, z Zalewem Wiślanym. Całość kanału ma długość

129,8 km, a najbardziej interesujący odcinek, po którym pływają

statki wycieczkowe, Elbląg-Ostróda, ma 80,4 km. Główną atrakcją

jest pięć pochylni, po których statki przetacza się, na specjalnych

wózkach.

80-81

Zamek w Olsztynie jest pamiątką po krzyżackich podbojach ziem

plemienia Warmów. Zbudowano go w 1334 roku dla kapituły

warmińskiej. Od 1440 roku Olsztyn należał do antykrzyżackiego

Związku Pruskiego i po wojnie trzynastoletniej powrócił do Polski.

81 góra

Pasłęk założyli Krzyżacy na miejscu staropruskiej osady

Pazluk, będącej siedzibą plemienia Pogezanów. Zakon, około

lat 1320-39 wzniósł tu zamek, rozbudowany w końcu XV

wieku. Do Pasłęka sprowadzono Holendrów do budowy

kanałów. Gotycki ratusz (na zdjęciu) powstał na przełomie

XIV i XV wieku, a w połowie XVI stulecia otrzymał

renesansowy wystrój.

81 środek

Miasto Morąg założone zostało przez Krzyżaków wkrótce po

stłumieniu powstania Pomezanów w 1280 roku. Prawa miejskie

otrzymało w 1327 roku już po wybudowaniu zamku obronnego.

W rynku, w 1444 roku wzniesiono gotycki ratusz (na zdjęciu).

81 dół

Obfitujące w liczne jeziora Mazury są wymarzonym miejscem

do letniego odpoczynku. Przyciągają one co roku wielu turystów,

amatorów wędkarstwa i sportów wodnych.

82 dół

Nidzica powstała na miejscu grodziska, zamieszkanego przez

pruskie plemię Sasinów, zdobytego przez zakon krzyżacki.

W latach 1380-1400 Krzyżacy wznieśli zamek, przy którym

rozwinęła się osada, przekształcona później w miasto. Zamek

w czasie I i II wojny światowej został zniszczony. Odbudowano

go w latach 1960-65.

82-83

Skansen w Olsztynku założony został w 1938 roku. Gromadzi

zbiory budownictwa drewnianego z rejonu Warmii, Mazur,

Powiśla, Sambii, Bracji i Pruskiej Litwy. Obok zabudowań gosp-

odarczych i uli najciekawsze są wiatraki i podcieniowa, ryglowa

karczma.

83 dół lewe

Kętrzyn znajduje się na terenie

dawnego osiedla Prusów - Rast. Było

ono siedzibą plemienia Bartów,

których w XIV wieku podbili

Krzyżacy. Początkowo zbudowali tu

strażnicę, którą w latach 1360-70

zastąpiono murowanym zamkiem.

83 dół prawe

Główną atrakcją Lidzbarka

Warmińskiego jest wzniesiony

w latach 1348-1400 zamek biskupi.

W jego skład wchodzi przedzamcze

z barokowym pałacem i gotycki

zamek, do którego przechodzi się

przez most nad fosą.

83 środek

Zamek biskupów warmińskich

w Reszlu powstał w latach 1350-1450.

83 góra

Kościół św. św. Jana Chrzciciela i Jana

Ewangelisty w Ornecie pochodzi

z drugiej połowy XIV wieku. Ozdobą

tej gotyckiej świątyni jest koronkowa

attyka z na przemian ustawiony-

mi sterczynami i blendami. Ściany

zewnętrzne dekorowane są fryzem

z rzędem postaci w arkadach.

ŒWIÊTA LIPKA

Zespół klasztorny Jezuitów w Świętej Lipce

został wzniesiony na przełomie XVII i XVIII

wieku. Według legendy około 1300 roku

na lipie rosnącej w tym miejscu pojawiła

się postać Matki Bożej. Barokowy kościół

to bazylika emporowa z dwuwieżową

fasadą. Wokół kościoła usytuowany

został czworobok krużganków z wieżami

w narożach. Dekorowane one są barokowymi

rzeźbami z lat 1744-48, dzieło Krzysztofa

Perwangera z Tolkmicka oraz malowidłami

ściennymi, wykonanymi przez Macieja Jana

Mayera w latach 1722-37.

87 dół

Rzeka Krutynia, biorąca początek w okolicach wsi Burszewo, wije się wśród

wzgórz morenowych Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, a kończy swój bieg

w jeziorze Bełdany. Przepływa przez liczne jeziora oraz równiny Puszczy Piskiej.

Od jeziora Sorkwity do jeziora Iznota rzeką prowadzi interesujący szlak kajakowy

o długości 90 km.

86-87

Jezioro Niegocin

87 góra

Nad jeziorem

88 dół

Bocian biały jest uważany za symbol Polski i nic dziwnego, ponieważ

wyraźnie upodobał sobie te tereny. W Polsce żyje około 40 000 sztuk tych

ptaków, 10 razy więcej niż w sąsiednich Niemczech. Bocian biały zasiedla

głównie tereny podmokłe, zalewowe lub przynajmniej położone

w sąsiedztwie wody. Najwięcej bocianów jest na Mazurach, gdzie są jeszc-

ze wioski, w których jest więcej gniazd bocianich niż chałup.

88 góra

Most w Stańczykach nad rzeką Błędzianką powstał w 1926 roku dla

budowanej wówczas linji kolejowej. Wysoki na 31,5 m służy dzisiaj jako

miejsce do skoków bumpy-jumping.

88 góra

Rzeka Czarna Hańcza to najbardziej znany szlak

kajakowy w Polsce. Nad jej brzegami zorganizowano

dziesiątki przystani i biwaków, a wypożyczaniem

i transportem kajaków zajmują się

wyspecjalizowane firmy. Swój początek rzeka bierze

ze wzgórz w okolicach jeziora Hańcza -

najgłębszego w Polsce.

89 góra i 88-89

Jezioro Szurpiły leży w centrum Suwalskiego Parku

Narodowego. Dzięki pofałdowanemu,

polodowcowemu krajobrazowi stanowi jedno

z najbardziej malowniczych miejsc w Polsce.

Przylegająca do jeziora Góra Zamkowa

zamieszkiwana była do końca XIII wieku przez ple-

miona Jaćwingów.

90-91

Jezioro Gołdap położone jest przy granicy z należącym do Federacji

Rosyjskiej obwodem kaliningradzkim, na skraju Puszczy Romnickiej.

90 dół

Sejny, leżące blisko granicy z Litwą, zamieszkiwane były do XIII

wieku przez Jaćwingów. W 1522 roku król Zygmunt I Stary nadał

Sejny J. Wiśniowieckiemu. Po nim, w 1593 roku, dobra przejął

J. Grodziński, który założył tu miasto a na początku XVII wieku

przekazał majątek dominikanom i ufundował klasztor. W latach

1610-19 zbudowano kościół, którego fasada jest przykładem baroku

wileńskiego.

91

W Wigrach, na półwyspie

klasztornym (dawniej wyspa),

w latach 1694-1745, powstał

zespół klasztorny kamedułów,

według projektu P. Putiniego.

93 góra

Pałac w Dowspudzie był jedną z pierwszych rezydencji magnackich w Polsce

wybudowanych w stylu neogotyckim. Powstał on w latach 1820-23 według projektu Piotra

Bosio, zmodyfikowanego później dla Ludwika Paca przez Henryka Marconiego. Pałac został

częściowo rozebrany w 1887 roku. Zachowały się jedynie kolumnowy portyk i fragment

narożnika.

92-93

Jezioro Rajgrodzkie, położone na Pojezierzu Ełckim, swoim pięknem przyciąga turystów

i wędkarzy. Na skraju jeziora, na terenie miasta Rajgród znajduje się Góra Zamkowa,

będąca w XII i XIII wieku jednym z głównych punktów obrony południowego skraju terenów

plemienia Jaćwingów.

92 góra

Kanał Augustowski, łączący Niemen z Biebrzą, zbudowany został przez gen. Ignacego

Prądzyńskiego w latach 1824-1839. Na zdjęciu śluza Przewięź w miejscowości

Studzieniczna.

93 środek

Rozlewiska wokół rzeki

Biebrzy tworzą największy

w Europie obszar

bagien. Biebrzański Park

Narodowy, utworzony dla

ochrony tych terenów, jest

największym parkiem

w Polsce.

93 dół

Renesansowy budynek synagogi w Tykocinie

pochodzi z 1642 roku. W XVIII wieku

nastąpiła przebudowa, która nadała

obiektowi barokową formę. Obecnie mieści się

tu muzeum judaistyczne.

95 góra

Największy kompleks leśny na Niżu

Środkowoeuropejskim to Puszcza

Białowieska, położona na granicy Polski

z Białorusią na Równinie Bielskiej. Dla

ochrony obszarów leśnych o charakterze

pierwotnym w 1947 roku założono

Białowieski Park Narodowy, który w 1977

roku uznany został przez UNESCO za

rezerwat biosfery, a w 1979 roku znalazł się

na Liście Dziedzictwa Światowego UNESCO.

Najbardziej wartościową część parku

stanowi rezerwat ścisły, po którym poruszać

się można wyłącznie w obecności

przewodnika. Puszcza Białowieska słynie

z żubrów, które udało się tutaj przywrócić

środowisku.

94

Jesienny krajobraz z okolic Białegostoku.

95 środek

Zespół pałacowo-parkowy Branickich w Białymstoku jest

późnobarokowym dziełem Tylmana z Gameren z lat 1691-97.

Późniejszej przebudowy dokonał właściciel Jan Klemens Branicki.

95 dół

Barokowy pałac w Choroszczy zbudowany został przez Jana Klemensa

Branickiego w latach 1757-59. Możemy tu obejrzeć, częściowo

zrekonstruowane apartamenty z czasów Branickich.

96

Mazowsze we wczesnym średniowieczu

należało do plemienia Mazowszan. Do

państwa Polan przyłączył te tereny Mieszko I

w X wieku. Do Królestwa Polskiego Mazowsze

zostało włączone dopiero w 1526 roku.

W 1596 roku do Warszawy przeniesiono

z Krakowa stolicę Polski. Najbardziej

charakterystycznym elementem nizinnego

krajobrazu Mazowsza jest wierzba. Szpalery

tych drzew wytyczają granice pól lub

ukwieconych łąk.

96-97

Gotycki zamek książąt

mazowieckich nad rzeką Łyną

w Ciechanowie wzniesiony

prawdopodobnie pomiędzy

latami 1427-29 przez muratora

Niklosa. Później dwukrotnie

podwyższany, w 1657 został

zniszczony przez Szwedów.

Nieużytkowany od drugiej połowy

XVII obecnie został udostępniony

do zwiedzania. Mieści się w nim

Muzeum Okręgowe.

97 góra prawe

Parafialny kościół w Broku powstał około 1560

roku i jest dziełem Jana Baptysty z Wenecji.

Gotyckie mury kryją jasne renesansowe wnętrze

przykryte sklepieniem kolebkowym, tak

zwanym pułtuskim, ozdobionym siatką

sztukatorską. Ściany pokryte są renesansową

polichromią.

97 góra lewe

Gotycko-renesansowa bazylika Zwiastowania

NMP i św. Mateusza w Pułtusku powstawała

w latach 1439-49 oraz 1546-41. Nawa główna

wraz z prezbiterium pokryte są sklepieniem

kolebkowym.

M A Z O W S Z E

WARSZAWA

£OWICZ

CzerwiñskKoby³ka

P£OCKSierpc

£ÓDŸ

£êczyca Nieborów

¯elazowa Wola

CIECHANÓWOpinogóra

Pu³tusk

RADOM

Czarnolas

LUBLIN

ZAMOή

Na³êczówPU£AWY

Kazimierz Dolny

98-99

Na skraju Sierpca, nad rzeką Sierpnicą, na terenie 60 ha rozlokowano

skansen - Muzeum Wsi Mazowieckiej. Zgromadzono tu zabytki architektury

drewnianej z terenu Mazowsza: młyn wodny z początku XX wieku,

karczmę z Sochocina z XVIII wieku, kuźnię z 1910 roku oraz 11 zagród

tworzących wieś. W lipcu na terenie parku odbywa się Międzynarodowy

Festiwal Zespołów Pieśni i Tańca “Kasztelania”.

98 dół

Na Górze Tumskiej w Płocku odkryto pozostałości jednej

z najwcześniejszych osad na Mazowszu, datowanej na okres przed naszą

erą. W końcu X wieku znajdował się tu książęcy gród obronny

a w początku XI stulecia benedyktyni wznieśli preromańską rotundę. Za

panowania królów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego Płock

był faktyczną stolicą Polski. Gotycką katedrę zbudowano w latach 1134-44

w stylu romańskim. Późniejsze przebudowy, między innymi w XV i XVI

wieku, nadały jej dzisiejszy kształt.

99 środek i dół

Opactwo kanoników reguralnych w Czerwińsku położone jest na skarpie

na brzegu Wisły. Romański kościół Zwiastowania NMP jest jednym

z najciekawszych zabytków Mazowsza. Powstał w 2 połowie XII

wieku choć późniejsze przebudowy w stylu gotyckim, renesansowym

i barokowym zmieniły jego styl.

99 góra

Noegotycki pałac w Opinogórze

koło Ciechanowa powstał,

według projektu Henryka

Marconiego, po 1843 roku.

Zbudowano go dla wybit-

nego poety doby romantyzmu,

Zygmunta Krasińskiego.

100-101 i 100 góra

Łowicz jest miastem znanym z charakterystycznych strojów ludowych.

Ubiory łowickie można podziwiać szczególnie podczas procesji

w święto Bożego Ciała. W muzeum etnograficznym oglądać można zbiory

folklorystyczne tego regionu. Znajduje się tam m.in. bogata kolekcja strojów

ludowych, wycinanek, kapliczek przydrożnych. W skansenie

w miejscowości Maurzyce koło Łowicza zgromadzono przykłady

architektury drewnianej rejonu.

101 środek

Krajobrazowy park romantyczny w Arkadii

powstał na zlecenie księżnej Heleny

Radziwiłłowej w roku 1778.

101 dół

Żelazowa Wola to miejsce urodzenia Fryderyka

Chopina. Po zabudowaniach dworu hrabiego

Skarbka pozostała jedynie oficyna dworska

zwana „dworkiem Chopina”, w której

kompozytor przyszedł na świat w 1810 roku.

Obecnie mieści się tu muzeum biograficzne

z meblami z tamtej epoki. Dworek otoczony jest

rozległym parkiem (1932-37) zaprojektowanym

przez F. Krzywdę Polkowskiego. Zobaczyć tu

można ciekawe okazy drzew i krzewów.

101 góra

Pałac w Nieborowie został wzniesiony

przez Tylmana z Gameren dla prymasa

Michała Radziejowskiego w latach

1690-1696. Po przejęciu Nieborowa

przez Radziwiłłów w okolicznej Arkadii

Helena z Przeździeckich Radziwiłłowa

założyła park sentymentalno-

romantyczny.

102 góra

W bliskiej okolicy Łęczycy, koło Tumu, już od VI wieku istniał

warowny gród, który w średniowieczu był stolicą księstwa i letnią

stolicą kościelną Polski. Po zniszczeniu w 1331 roku przez

Krzyżaków król Kazimierz Wielki przeniósł go i wybudował

warowny zamek na teren dzisiejszego miasta. Dziś mieści się

tu muzeum gromadzące między innymi zbiory archeologiczne oraz

etnograficzne, z bardzo ciekawą kolekcją rzeźb

przedstawiających diabła Borutę.

102-103

Pałac w Walewicach, zbudowany według projektu

H. Szpilowskiego w 1783 roku, należał do szambelana

A. Walewskiego. Jego żoną była Maria, znana z romansu

z Napoleonem I.

103 góra

Gotycko-renesansowy kościół

w Sobocie powstał około roku 1518

z fundacji Tomasza Sobockiego,

którego nagrobek znajduje się

w kościele. Wnętrze zachowało bogate

polichromie.

103 dół

Kolegiata w Tumie jest jednym

z najcenniejszych zabytków sztuki

romańskiej w Polsce. Zbudowana

w latach 1141-61, kryje w swoim

wnętrzu wspaniały romański portal

oraz fragmenty malowideł ściennych

z różnych epok.

104-105

Willa z 1904 roku przy ulicy Worcela 6/8 zaprojektowana została przez

I. Stebelskiego.

104 dół

Secesyjna willa zbudowana dla Leopolda Kindermanna w roku 1903

znajduje się przy ulicy Wólczańskiej 31/33. Autorem projektu jest Gustaw

Landau-Gutenteger.

105 góra

Ulica Piotrkowska, długości 5 km, stanowi centrum

Łodzi i uważana jest za najdłuższą handlową ulicę

Europy. Bogacenie się miasta sprzyjało

zabudowaniu głównej ulicy efektownymi kamienicami,

które prezentują głównie styl eklektyczny.

105 środek

Pałac Izraela Kalmana Poznańskiego w Łodzi przy ul.

Ogrodowej 15 powstał w 1888 roku według projektu

Hilarego Majewskiego. Neobarokowy, monumentalny

budynek, przebudowywany aż do 1900 roku mieści

obecnie Muzeum Historii Miasta Łodzi.

£ Ó DŸ

W A R S Z A W A

106 góra

Warszawa założona została na

wysokim brzegu Wisły, ważnym

szlaku komunikacyjnym, na przełomie

XIII i XIV wieku. Dziś po Wiśle

pływają głównie wycieczkowe statki

pasażerskie.

106 środek

Nowe Miasto ukształtowało sie na przełomie

XIV i XV wieku za brama Nowomiejska, przy

drodze do Zakroczymia. Na mocy przywileju

z 1408 roku stało sie niezależnym organizmem

miejskim. Posiadało własny rynek, ratusz,

własny samorząd miejski choć nie posiadało

obwarowań. Do Warszawy zostało przyłączone

w 1791 roku.

106 dół

Pomnik Adama Mickiewicza, wybitnego poety

romantyzmu, odsłonięto w roku 1898 w setną

rocznicę urodzin poety. Na cokole widnieje

napis "poecie - rodacy".

107 góra

Rynek Starego Miasta jest najczęściej odwiedzanym przez turystów

miejscem w Warszawie. Właśnie tu stoi posąg Syrenki, symbol

miasta. Ten cynowy odlew rzeźby dłuta Konstantego Hegla

umieszczono w tym miejscu w 1855 roku.

106-107

Zamek Królewski powstał dla króla Zygmunta III Wazy po

przeniesieniu stolicy państwa do Warszawy. Budowę nowej rezydencji

na planie pięcioboku powierzono włoskim architektom Giovanniemu

Trevano, Giacomo Rodondo i Matteo Castelli. W następnych wiekach

zamek podlegał licznym przebudowom i rozbudowom. Budynek spalony

w 1939 roku został wysadzony w powietrze przez hitlerowców w roku

1944. Zamek odbudowano ze składek społecznych w latach 1971-84.

108-109

Łazienki to oryginalny, w skali europejskiej, zespół ogrodowo-pałacowy,

któremu początek dał Stanisław Herakliusz Lubomirski, stawiając na

terenie zwierzyńca królewskiego budynek Łaźni i Ermitaż. Następny

właściciel, król Stanisław August Poniatowski, przekształcił Łazienki w swą

letnią rezydencję. Od roku 1766 stworzono tu imponujący krajobrazowo-

geometryczny ogród królewski.

108 dół

Pałac Kultury i Nauki został wzniesiony w latach 1952-55, według projektu

Lwa Rudniewa. Jest przykładem architektury socrealistycznej. Mierzy 234 m

i z galerii na 30 piętrze można oglądać wspaniałe widoki Warszawy.

W A R S Z A W A

109 środek

Secesyjny pomnik wybitnego polskiego

kompozytora Fryderyka Chopina z 1909

roku postawiony został w Łazienkach

w roku 1926. W pogodne niedziele

odbywają się tutaj koncerty pianistyczne.

109 góra

Na nabrzeżu Wisły, tuż przy wjeździe na

most Świętokrzyski zbudowany w 2000

roku, stoi pomnik Syreny, dłuta Ludwiki

Nitschowej.

109 dół

W tej południowej dzielnicy Warszawy

mieści się olbrzymi zespół pałacowo-

parkowy zbudowany dla króla Jana III

Sobieskiego. Pierwotny, niewielki dwór,

zwany Villa Nova, przekształcono

w barokową rezydencję. Najstarszą

częścią Pałacu w Wilanowie jest korpus

główny.Wybudowano go, według projektu

Augustyna Locciego w latach 1681-96 dla

Jana III Sobieskiego. W latach 1723-

-29 dobudowano, od strony dziedzińca,

skrzydła. Prace przy pałacu prowadzono,

z przerwami, do konca XIX wieku.

110

Późnobarokowy kościół w Kobyłce powstał z fundacji biskupa

Marcina Załuskiego w latach 1741-45 według projektu Guida Antonia

Longhi. Podczas przebudowy w latach 1854-55 uzyskał nawy boczne.

Wnętrze kryje wspaniałe polichromie barokowe oraz rokokowe

wyposażenie.

111 góra

Ruiny zamku w Czersku są pozostałością po dawnej stolicy

Księstwa Mazowieckiego, zanim w 1413 roku została przeniesiona

do Warszawy. Zamek powstał w początkach wieku XV na ruinach

budowli wcześniejszych. Zachowały się trzy okrągłe wieże. Do zamku

wiedzie most zwodzony.

111 środek

W nieistniejącym już dworze w Czarnolesie

od około 1571 roku żył i tworzył Jan

Kochanowski, wielki polski poeta doby

renesansu. Murowany dwór, w którym dziś

mieści się muzeum poety, wybudował

w 2 połowie XIX wieku ówczesny właściciel

dóbr J. A. Jabłonowski. W muzeum

przechowywane są dwie pamiątki po

Kochanowskim: jego fotel oraz okute żelazem

drzwi do dworskiego lamusa.

111 dół

Barokowy pałac w Puławach

wzniósł dla Stanisława

Herakliusza Lubomirskiego

w latach 1676-79 Tylman

z Gameren. Za czasów

Czartoryskich pałac został

przebudowany przez Chrystiana

Piotra Aignera.

112-113

Spichlerze zbożowe w Kazimierzu Dolnym, których

pierwotnie było kilkadziesiąt, usytuowane zostały

wzdłuż Wisły. Jednym z zachowanych jest spichlerz

Ulatowskich z 1591 roku.

112 dół

Kazimierz Dolny to miasto malarzy i pisarzy.

Urokliwe, wąskie uliczki i piękne widoki z łagodnych

wzgórz przyciągają rzesze turystów. Centrum miasta

stanowi rynek z zabytkowymi kamienicami.

113 środek

Na wzgórzu, górującym nad Kazimierzem, znajdują się ruiny gotyckiego zamku

wzniesionego w XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego.

113 dół

Kamienicę Celejowską w Kazimierzu Dolnym, zbudowaną w początkach XVII wieku

dekoruje wspaniała attyka.

113 góra

Kamienice Mikołaja i Krzysztofa Przybyłów są najciekawszymi kamienicami

w Kazimierzu Dolnym. Zbudowane w 1615 roku zostały ozdobione późnorenesansową

dekoracją rzeźbiarską. Na zdjęciu widoczny św. Krzysztof niosący Chrystusa.

114-115

Nałęczów, położony w dolinie rzeki Bystrej, był od 1751 roku własnością

rodziny Małachowskich. W latach 1771-73 Stanisław Małachowski

zbudował tu wczesnobarokowy pałac, który otoczony został parkiem - to

dzisiejszy park zdrojowy. Nałęczów dopiero od 2 połowy XIX wieku stał się

znanym uzdrowiskiem, mimo że lecznicze źródła odkryto pół wieku

wcześniej.

114 góra

XIV-wieczny zamek w Lublinie został całkowicie zrujnowany. Na jego

miejscu w latach 1824-26 wybudowano, w stylu gotyku angielskiego,

więzienie.

115 góra

Najcenniejszym zabytkiem

Lublina jest kaplica Świętej Trójcy,

z drugiej połowy XIV wieku,

znajdująca się na dziedzińcu

zamku. Wnętrze ozdabiają

bizantyjsko-ruskie freski fundacji

Władysława Jagiełły.

115 dół

Muzeum Wsi Lubelskiej na Sławniku w Lublinie założone, w 1976 roku, gromadzi przykłady architektury

drewnianej z rejonów Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Na obszarze 25 ha znajduje się około 180 budynków

prezentujących różne typy zabudowy wiejskiej i dworskiej. We dworze z Żyrzyna (na zdjęciu) organizowane są

wystawy czasowe.

116 dół i 116-117

Zamość, zwany „Padwą Północy”, zaprojektowany został przez włoskiego architekta Bernardo Moranda

według renesansowej wizji „miasta idealnego”. Budowa rozpoczęła się w 1581 roku w czasie, kiedy

właścicielem Zamościa był kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Ratusz powstał w końcu XVI

wieku według projektu B. Moranda.

116 góra

Kościół św. Jana Nepomucena

w Zwierzyńcu usytuowany jest

malowniczo na wyspie. Powstał on

w latach 1741-47 według projektu Jerzego

de Kawe.

117 góra

Roztoczański Park Narodowy przecinają

rzeki Wieprz i Tanew. Na Tanwi znajdują

się niskie wodospady zwane szumami.

W I E L K O P O L S K A

POZNAÑKórnik

Rogalin

Œmie³ów

Go³uchów

Tub¹dzin

Koszuty

Mogilno

GnieznoStrzelno

Biskupin

Wschowa Leszno

Rydzyna

KrotoszynAntonin

INOWROC£AW

Kalisz

Konin

118

Nad jeziorem Gopło w Kruszwicy

we wczesnym średniowieczu istniał

gród wcielony w IX wieku do

państwa Polan. Z miejscem tym

wiąże się legenda o królu Popielu,

którego w wieży zjadły myszy.

Wieża ta, według legendy, stała na

cyplu nad jezio rem Gopło,

gdzie dziś znajdują się

pozostałości po zamku

zbudowanym przez Kazimierza

Wielkiego.

118-119

Przy Szlaku Piastowskim, między

Poznaniem a Gnieznem, we wsi

Moraczewo zachowały się trzy wiatraki

z XIX wieku.

119 góra

Kościół św. Jana w Mogilnie pierwotnie

romański został przebudowany w XV

i XVI wieku, a następnie w latach 1760--

-97. Z czasów romańskich zachowały się

dwie krypty. Jedna z zrekonstruowanym

ołtarzem.

120 góra

Pierwotny kościół ponorbertański Świętej Trójcy

w Strzelnie zbudowano po roku 1175. Przebudowany

w XIV wieku w pierwszej połowie XVIII wieku

otrzymał formę barokową. W nawie głównej znajdują

się romańskie kolumny, pokryte personifikacjami cnót

i przywar.

120-121 i 121 góra

W państwie Polan Gniezno pełniło rolę stolicy.

Pierwszą świątynię wzniesiono tu przed 970

rokiem, następną, romańską w XI wieku. Tu

Mieszko I pochował swą żonę Dąbrówkę.

Stąd św. Wojciech wyruszył na swą ostatnią

wyprawę misyjną i tu go pochowano. Tu również

koronowano od 1025 roku do XIV wieku królów

polskich. Obecna, gotycka katedra powstała

w latach 1350-1595. W katedrze w Gnieźnie

znajdują się wykonane z brązu dwuskrzydłowe

drzwi, ukazujące w 18 kwaterach sceny z życia

św. Wojciecha i jego męczeńską śmierć. Jest

to jedno z najwspanialszych dzieł sztuki

romańskiej w Polsce.

121 dół

Kościół NMP jest najstarszym zabytkiem Inowrocławia. W świątyni tej zbudowanej na początku

XIII wieku w stylu romańskim na ścianach widoczne są kamienne maski, prawdopodobnie

pochodzenia celtyckiego.

122 dół lewe

W miejscowości Wenecja znajduje się Muzeum Kolei Wąskotorowej

gromadzące liczne przykłady taboru kolejowego.

122 dół prawe

Klasycystyczny pałac w Lubostroniu zbudowano w latach 1795-1800 dla

Fryderyka Skórzewskiego według projektu Stanisława Zawadzkiego. Jest to

przykład budowli wzorowanej na willach włoskiego architekta A. Palladia.

122-123

W oddalonej o 33 km od Gniezna

miejscowości Biskupin w 1933 roku

odkryto pozostałości po osadzie

kultury łużyckiej z XVII-XVI

wieku p.n.e. W zrekonstruowanych

zabudowaniach co roku we wrześniu

odbywa się Festyn Archeologiczny.

123 góra i dół

Nad Jeziorem Lednickim utworzono Wielkopolski Park Etnograficzny, jeden z największych skansenów

w Polsce. Na obszarze 21 ha zgromadzono wiele przykładów architektury drewnianej Wielkopolski.

124 góra

Studzienka Bamberki - dziewczyny

z dwiema konwiami zawieszonymi na

tzw. szońdach upamiętnia Bambrów.

Byli to osadnicy niemieccy, z okolic

Bambergu, sprowadzeni przez władze

Poznania na początku XVIII wieku po

wyludnieniu się okolic miasta po wojnie

północnej i zarazie.

124 dół

Kamieniczki budników są rzadkim w Polsce zespołem szeregowej zabudowy targowej. Budy śledziowe,

w których handlowano rybami, solą, świecami swoim początkiem sięgają w XIII wiek. Początkowo

drewniane, w XV wieku przybierają formę wąskich, murowanych kamienic z kramem w przyziemiu.

P O Z N A Ñ

125 góra

Pierwsze wzmianki o ratuszu w Poznaniu, siedzibie rady miejskiej, pochodzą z 1310

roku. Wielki pożar, który ogarnął budynek w 1536 roku zmusił władze miasta do

gruntownej przebudowy, której podjął się Jan Baptysta Quadro, architekt sprowadzony

z Lugano. Wówczas ratusz uzyskał renesansową formę, która stawia go wśród

najwybitniejszych zabytków renesansu w Europie.

124-125

Katedra, w swej obecnej, gotyckiej formie powstawała od wieku XIV do XV, ale

pozostały w niej elementy budowli wcześniejszych - przedromańskiej i romańskiej.

Przebudowy z okresu baroku i klasycyzmu zostały usunięte w czasie rekonstrukcji po

zniszczeniach z II wojny światowej. Złota Kaplica jako mauzoleum Mieszka I

i Bolesława Chrobrego powstała, na murach wcześniejszej kaplicy, przed rokiem 1837.

Wnętrze według projektu Franciszka Marii Lanciego, w stylu romantycznego historyzmu

nawiązuje do sztuki bizantyjskiej.

126-127

Na wzgórzu św. Wojciecha, skąd, według legendy swą wyprawę na Prusy rozpoczynał św.

Wojciech już w 1222 roku fundowano mały kościół. Murowana, gotycka budowla, którą

podziwiać możemy obecnie, powstała dopiero w pierwszej połowie wieku XV. W XVI wieku

dobudowano nawy boczne, a w 1634 kaplicę św. Antoniego. Wnętrze, przykryte sklepieniem

gwiaździstym ozdobione zostało, w latach 1911-12, secesyjną polichromią wykonaną przez

Antoniego Pocajłówicza. Kościół, zwany “Skałką Poznańską” - w nawiązaniu do kościoła Na

Skałce w Krakowie - jest nekropolią wybitnych Wielkopolan.

126 dół

Kościół farny pod wezwaniem św. Stanisława biskupa zbudowany został przez zakon jezuitów

w latach 1651-1732. Prace przy tej monumentalnej budowli prowadzili liczni wybitni artyści:

Tomasz Poncino, Bartłomiej Wąsowski - autor traktatu o architekturze, murator Jan Catenaci

oraz Pompeo Ferrari.

P O Z N A Ñ

127 dół

Dzieje Ogrodu Botanicznego,

znajdującego się w dzielnicy Jeżyce

siegają roku 1925. Pełni on jednocześnie

funkcję placówki naukowej

Uniwersytetu Poznanskiego i parku

publicznego.

127 góra

Najstarszy na terenie

lewobrzeznego Poznania

kosciół Dominikanów, przy

ulicy Szewskiej, powstał już

w drugiej połowie XIII wieku,

jeszcze przed lokacją miasta

przez Przemysla I. Liczne,

późniejsze przebudowy,

mi.in. prace w latach 1700-24

kierowane przez muratora

Jana Catenaciego i odbudowa

po pożarze w 1803 roku,

zniekształciły pierwotną bryłę

budowli. Zachowało się jed-

nak wiele wczesnogotyckich

fragmentów.

27 środek

Budynek Teatru Wielkiego (ulica

Fredry) zbudowano, według

projektu M. Littmana, w 1910

roku. Klasyczny kolumnowy portyk

wieńczy trójkątny naczółek, na

którym stoi mityczny Pegaz. Po

bokach ustawiono posągi

kobiety jadącej na lwie

i mężczyzny stojącego obok lwa.

Teatr zbudowano dla publiczności

niemieckiej ale już po dziewięciu

latach stał się siedzibą Polskiego

Teatru Operowego.

128-129

Budowę rokokowo-klasycystycznego pałacu w Rogalinie rozpoczęto w 1770

roku dla Kazimierza Raczyńskiego. W latach 1782-83 dobudowano

półkoliste galerie zakończone oficynami, nadające pałacowi bardziej

nowoczesny, klasycystyczny charakter. Budowlę ukończono przy współpracy

Dominika Merliniego i Jana Ch. Kamsetzera na początku XIX wieku.

W pałacu zwiedzać można ekspozycję wnętrz pałacowych w stylu

od późnego renesansu do biedermeieru. Widoczna na zdjęciu Galeria

Portretów prezentuje obrazy, głównie pędzla Marcello Bacciarellego z okresu

panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

129 góra

Neogotycki zamek

w Kórniku, położony na

wyspie i otoczony pięknym

romantycznym parkiem,

w dzisiejszym kształcie

powstał w pierwszej

połowie XIX wieku za

sprawą ówczesnego

właściciela Tytusa

Działyńskiego.

Nagromadzone przez niego

zbiory kolekcjonerskie,

bibliofilskie oraz

wyposażenie wnętrz

stanowią trzon muzeum

kórnickiego. Najbardziej

reprezentacyjnymi

wnętrzami są Salon

i Gabinet Mauretański.

129 dół

Barokowy dwór w Koszutach zbudowany w końcu XVIII wieku dla Józefa Zabłockiego, konstrukcji

szachulcowej, otynkowany, przykryty został łamanym dachem, krytym gontem. Obecnie mieści się w nim

Muzeum Ziemi Średzkiej.

130-131

W malowniczej dolinie rzeki Lutyni w Śmiełowie znajduje się

klasycystyczny pałac otoczony parkiem. Powstał on w 1797 roku

według projektu Stanisława Zawadzkiego i jest znakomitym

przykładem popularnego w tych czasach, na terenie Polski typu

pałacu palladiańskiego. Korpus główny z okazałym portykiem

połączony jest z oficynami bocznymi ćwierćkolistymi galeriami.

W pałacu, w 1831 roku, ukrywał się, jako Adam Mühl, Adam

Mickiewicz.

130 góra

Zamek w Gołuchowie w swoim dzisiejszym renesansowym kształcie

powstał w latach 1872-85. Właścicielka Izabella Działyńska

stworzyła w nim prywatne muzeum - jedno z pierwszych w Polsce.

131 góra i środek

Kolegiata Wniebowzięcia i

św. Józefa w Kaliszu

powstała w 1353 roku jako

budowla gotycka. W roku

1783, w czasie wyburzania

przyległych budynków, kościół

częściowo się zawalił. Został

odbudowany niedługo przed

1790 rokiem, już jako

późnobarokowy. Zachowało

się gotyckie prezbiterium ze

sklepieniem gwiaździstym.

131 dół

Ratusz w Kaliszu wzniesiono w latach 1920-25

według projektu S. Pajzderskiego, nawiązującego do

tradycji renesansowych ratuszy z wysoką wieżą.

Dzisiejszy budynek jest już trzecią budowlą w tym

miejscu. Pierwotny gmach pochodził z 1426 roku.

132-133 i 132 dół

W miejscowości Tubądzin stoi klasycystyczny dwór,

otoczony pięknym parkiem krajobrazowym. Zbudowany

w latach 1760-96 przez Macieja Zbijewskiego, w roku 1892

przeszedł na własność rodu Walewskich. Kazimierz

Walewski, pragnąc uczynić z Tubądzina muzeum rodzinne,

gromadził portrety krewnych, książki, dokumenty dotyczące

rodu oraz przedmioty użytkowe. W 1984 roku we dworze

otwarto Muzeum Walewskich, które eksponuje część zach-

owanych zbiorów Kazimierza Walewskiego. Prezentuje

również wnętrza dworskie z przełomu XIX i XX stulecia. Na

ścianach widocznego na zdjęciu salonu wiszą portrety

członków rodu Walewskich.

133 góra i dół

W Antoninie znajduje się pałac

myśliwski zbudowany w latach 1822-24

według projektu Karla Friedricha Schinkla

dla księcia Antoniego Radziwiłła.

Główną część tej nietypowej budowli

stanowi wysoka sala z kolumną

pośrodku, z trzema dwupiętrowymi

skrzydłami mieszkalnymi. W pałacu

mieści się izba pamiątek związanych

z Fryderykiem Chopinem, który

koncertował tu w latach 1827 i 1829.

135 środek lewe

Barokowy ratusz w Lesznie w swej pierwotnej późnorenesansowej formie

powstał w latach 1637-39. Swój dzisiejszy kształt zawdzięcza przebudowie

z lat 1707-09 prowadzonej prawdopodobnie przez Pompea Ferrariego.

134

Kościół Narodzenia NMP w Lubiniu wzniesiono przed 1111 rokiem jako

część klasztoru benedyktynów sprowadzonych tu z Leodium w Lotaryngii

w 1070 roku. Liczne przebudowy w XIII, XV i XVIII wieku nadały budowli

dzisiejszy kształt. Wnętrze zawiera wspaniałe późnobarokowe dekoracje, z

których wyróżniają się stalle z lat 1730-38 wykonane przez warsztat Jana J.

Urbańskiego.

135 dół

Neoromański ratusz we Wschowej powstał na bazie wcześniejszej

budowli w latach 1860-70. We wnętrzach zachowały się gotyckie

pomieszczenia z XVI wieku.

135 góra

Późnorenesansowy kościół św. Jana Chrzciciela w Krotoszynie powstał

w latach 1592-97.

135 środek prawe

Barokowy zamek w Rydzynie, położony na sztucznej wyspie otoczonej

fosą, budowano dla rodu Leszczyńskich, na fundamentach

wcześniejszego, gotyckiego zamku. Prace w latach 1766-96 prowadzono

według projektu Ignacego Graffa. Wewnątrz znajduje się

dwukondygnacyjna sala balowa ze wspaniałym plafonem

przedstawiającym apoteozę zaślubin Aleksandra Józefa Sułkowskiego.

136 dół lewe

Zielona Góra jest stolicą województwa lubuskiego. Od XIV wieku

miasto słyneło z produkcji wina. Z licznych niegdyś winnic

pozostała ostatnia znajdująca się w parku Winnym. Najstarszym

budynkiem miasta jest Wieża Głodowa.

136 góra

Pałac Wallensteina w Żaganiu jest jednym

z najciekawszych barokowych pałaców

w Polsce. Zbudowany w latach 1674-1700,

na murach wcześniejsze, manierystycznej

budowli, otoczony jest parkiem.

136-137

Na terenie Głogowa już we wczesnym

średniowieczu był gród obronny na Wyspie

Tumskiej, prawdopodobnie należący do

plemienia Dziadoszan. W miejscu grodu

w XIII wieku wzniesiono pierwotny zamek

książąt głogowskich. Obecny budynek

stawiano etapami od 1 połowy XIV do XVIII

wieku.

136 dół prawe

Renesansowy ratusz w Gubinie zbudowano

w latach 1671-72 na murach gotyckiej

budowli.

L U B U S K I E

¯agañ¯ary

GubinZIELONA

GÓRA

G³ogów

137 góra lewe

Na zespół zamkowo-pałacowy w Żarach składa się zamek

rodziny Dewinów z 2 połowy XIII wieku, przebudowany

w stylu renesansu, oraz pałac Promnitzów z lat 1710-26.

137 góra prawe

Najciekawszym zabytkiem Bytomia Odrzańskiego jest

późnorenesansowy Hotel pod Złotym Lwem.

138 góra

W Lubomierzu, miasteczku z urokliwym rynkiem otoczonym renesansowymi

kamienicami podcieniowymi zachował się wspaniały zabytek

późnobarokowy. Jest nim kościół Wniebowzięcia NMP i św. Mateusza

przylegający do klasztoru benedyktynek. Zbudowany w latach 1727-30

przez Johanna Jakuba Scheerhofera zwraca uwagę wspaniałą dekoracją

barokową i rokokową wnętrza oraz barokową polichromią wykonaną przez

Georga Wilhelma Neunhertza z lat 1728-30.

138-139

W Zagórzu Śląskim, na wzgórzu, znajduje się gotycko-renesansowy zamek

Grodno. Zbudowany został w końcu XIII wieku dla księcia świdnicko-

jaworskiego Bolka I. Zamek górny powstał w 1 połowie XIV wieku,

a rozbudowanego dla rodziny von Logau w 2 połowie XVI wieku.

139 dół

Wczesnobarokowy ewangelicko-

augsburski kościół św. Ducha w Jaworze,

zwany kościołem Pokoju, zbudowany

został w latach 1654-55. Budynek

drewniany o konstrukcji ryglowej kryje

wewnątrz olbrzymią salę mogącą

pomieścić około 6000 osób. Jest ona

otoczona czterokondygnacyjnymi

emporami z bogato rzeźbionymi

i malowanymi balustradami. Ołtarz

główny, ambona i chrzcielnica pochodzą

z 2 połowy wieku XVII, polichromię zaś

i pozostały wystrój wykonano

w początku XVIII wieku.

Œ L ¥ S KK£ODZKO

WROC£AW

JELENIA GÓRA

karkonosze

beskiDy

WA£BRZYCH

Legnica

Boles³awiec

Brzeg

Trzebnica

Nysa

BystrzycaK³odzka

OPOLE

KATOWICE

Bielsko-Bia³a

Oœwiêcim

139 środek

Legnica we wczesnym średniowieczu

była piastowskim grodem broniącym

szlaku handlowego z zachodu na

wschód. Pozostałością po owych

czasach są romańskie fragmenty kaplicy

Henryka Brodatego z 1238 roku, widoc-

zne w istniejącym do dziś zamku.

W rynku znajdują się renessowe kramy

śledziowe - zespół ośmiu kamieniczek

z podcieniami.

140 dół

Karkonosze zbudowane są z granitów, łupków krystalicznych i gnejsów. Wiele granitowych skał

przybrało tu fantazyjne kształty. W wyniku działania lodowca powstały rumowiska skalne, takie jak

na górze Śnieżce, oraz kilka kotłów z malowniczymi jeziorami, np. Mały Staw.

140 góra

W Karpaczu u podnóża Karkonoszy stoi

najstarszyw Polsce, romański, drewniany

kościół - świątynia Wang. Zbudowano

go w XIII wieku w południowej Norwegii

w miejscowości Wang. Kupiony przez

Fryderyka Wilhelma IV przeniesiony

został, w częściach, najpierw do Berlina,

a następnie do Karpacza gdzie

zrekonstruowano go w latach 1842-43.

W tym też czasie dobudowano do niego

kamienną wieżę.

140-141 i141 góra

Śnieżka jest najwyższym szczytem

Sudetów (1602 m) i tym samym

Karkonoszy. Panuje tu klimat subpolarny

ze średnią roczną temperaturą zbliżoną

do zera, silnymi wiatrami oraz

gwałtownymi załamaniami pogody.

W XVII wieku teren ten należał do dóbr

hrabiowskich Schaffgotschów, którzy

w 1681 roku wybudowali tu kaplicę św.

Wawrzyńca, gdzie kilka razy w roku

msze odprawiali cystersi. Obecnie msza

odprawiana jest w kaplicy raz w roku,

10 sierpnia, w dzień św. Wawrzyńca.

142 -143, 142 dół i 143 dół

Zespół klasztorny w Krzeszowie należy do najwspanialszych zabytków

w Polsce. Książę świdnicko-jaworski Bolko I w roku 1292 sprowadził tu

z Henrykowa cystersów. Olbrzymie dobra, gromadzone od średniowiecza

do XVIII wieku, pozwoliły zakonowi na wielką rozbudowę klasztoru.

W latach 1728-35 zbudowano kościół Wniebowzięcia NMP, nazywany

dziś “perłą śląskiego baroku”. Monumentalną fasadę, podzieloną na trzy

sfery: ziemską, maryjną i niebiańską, zdobią grupy rzeźb autorstwa

wybitnego czeskiego rzeźbiarza Ferdinanda Brokofa. Bogato dekorowane

wnętrze przykryto sklepieniem żaglastym z malowidłami Georga

Wilhelma Neunhertza, a stalle w transepcie wykonał Anton Dorasil. Od

wschodu do kościoła przylega mauzoleum Piastów świdnickich,

z gotyckimi nagrobkami Bolka I i Bolka II.

143 środek

Barokowy kościół parafialny św. Jadwigi

w Legnickim Polu powstał w latach 1727-31.

We wnętrznu, na sklepieniach, zachowały

się wspaniałe freski z 1773 roku,

tematycznie związane z historią śmierci

księcia Henryka Pobożnego, który według

tradycji zginął w miejscu gdzie stanął

kościół.

143 góra

Na skalistej skarpie w Książu koło Wałbrzycha już w średniowieczu

powstał zamek. Po licznych przebudowach m.in. renesansowych

i barokowych dzisiejszy eklektyczny kształt nadano budowli na

początku XX wieku.

144 góra

Świdnica uzyskała prawa miejskie w 1214 roku. Na

środku wydłużonego rynku w XV wieku, zbudowano

późnogotycki ratusz, przebudowany następnie w XVI i XIX

wieku. Wokół niego znajdują się, postawione w XVIII

wieku, cztery barokowe studnie oraz kolumna Świętej

Trójcy z 1693 roku. Rynek otaczają kamienice

mieszczańskie z XVI-XIX wieku.

144-145

Kościół Pokoju w Świdnicy jest drugim po Jaworze zach-

owanym tego typu obiektem w Europie. Powstał on w

latach 1655-1658 na planie krzyża greckiego otoczonego

wieńcem kaplic, które dobudowano później. We wnętrzu

zobaczyć można wspaniałą, barokową dekorację

z malowidłami z XVIII wieku. Z tego czasu pochodzą

również ołtarz główny i ambona.

145 góra lewe

Neogotycki pałac w Kamieńcu Ząbkowickim

powstał w latach 1838-65, według projektu

Karla Friedricha Schinkla, dla Marianny

Orańskiej i jej syna księcia Albrechta Pruskiego.145 góra prawe

Romańska rotunda św. Gotarda w Strzelinie, zbudowana

w wiekach XII i XIII mimo późniejszych przeróbek zachowała

wiele pierwotnych elementów. Od strony południowej znajduje

się romański portal.

145 dół

Neogotycki ratusz w Ząbkowicach Śląskich powstał, według

projektu Alexisa Langera, w latach 1862-65.

145 środek

Eklektyczny ratusz w Ziębicach zbudowano w latach

1888-91 na miejscu wcześniejszego, renesansowego.

Mieści się w nim Muzeum Sprzętu Gospodarstwa

Domowego gromadzące naczynia kuchenne

i przedmioty używane w gospodarstwie domowym od

XV wieku.

146 dół

Wrocławski rynek wytyczono prawdopodobnie na początku XIII

wieku. W początkowym okresie budowano z drewna, ale już

w 2 połowie XIII wieku stawiano domy murowane, których powstało

60. Taka ich liczba zachowała się do dziś. W XVI wieku

dominowały kamienice 2- i 3-piętrowe, a ich fragmenty przetrwały

w późniejszych renesansowo-barokowych budowlach.

146 góra

Kamienice Jaś i Małgosia

przy wrocławskim rynku

to ostatnie z kilkunastu

domków zamieszkałych

dawniej przez altarystów

i kanoników z kościoła

św. Elżbiety.

146 środek

Ratusz wrocławski w swej pierwotnej,

parterowej formie powstał w 2 połowie

XIII wieku. Zarówno wzrost znaczenia

rady, jak i rozwój gospodarczy samego

miasta przyczyniły się do rozbudowy

budynku, który po dodaniu nowego

piętra zyskał wiele nowych izb, między

innymi Wójtowską czy Radnych.

Ostatni etap rozbudowy ratusza

nastąpił na przełomie XV i XVI wieku,

kiedy powstała trzecia nawa

z dekoracyjną fasadą ozdobioną trzema

wykuszami.

W R O C £ A W

146-147 i 147 dół

Budynek Uniwersytetu Wrocławskiego

powstał w latach 1728-42 na zlecenie

zakonu jezuitów, którzy już od roku

1659 prowadzili we Wrocławiu kolegium

i gimnazjum, a od 1702 roku akademię

o randze uniwersytetu. We wnętrzu

znaleźć można wiele wspaniałych sal,

z których najpiękniejsza jest Aula

Leopoldina, otwarta w 1732 roku.

Zarówno malarstwo, jak i rzeźby

dekorujące salę prezentują najwyższy

poziom artystyczny.

148 góra

Kościół NMP na Piasku z lat 1334-1425 to budowla

z trzema nawami, o takiej samej wysokości. W nawie

południowej zachowała się część tympanonu fundacyjnego

z romańskiego kościoła istniejącego tu wcześniej. Wnętrze

zawiera wiele cennych zabytków, między innymi

późnogotycką chrzcielnicę z XV wieku, barokowy ołtarz

główny z obrazem Matki Boskiej Zwycięskiej.

148-149

Ostrów Tumski i wyspa Piasek to miejsce początków

historii Wrocławia. Na zdjęciu widoczne są kościół św.

Krzyża z XIII wieku i Archikatedra św. Jana Chrzciciela.

W R O C £ A W

149 góra lewe

Katedra św. Jana Chrzciciela na Ostrowiu

Tumskim powstała dzięki utworzeniu w 1000 roku

biskupstwa wrocławskiego przez Bolesława

Chrobrego. Dzisiejszy kościół, który rozpoczęto

budować w roku 1244, jest trzecią świątynią

postawioną w tym miejscu - poprzedzały ją

kościoły przedromański i romański.

149 góra prawe

Halę Ludową zbudowano w latach 1911-13

z okazji 100 rocznicy bitwy pod Lipskiem.

149 dół

Romański portal z nieistniejącego już kościoła

Benedyktynów na Ołbinie wmurowany jest

w ścianę kościoła św. Marii Magdaleny.

150-151

Zespół klasztorny w Henrykowie wznieśli cystersi sprowadzeni tu w latach

1225-27 przez księcia Henryka Brodatego. Kościół Wniebowzięcia NMP

i św. Jana Chrzciciela powstawał etapami od 1241 roku aż do końca XVII

wieku. Z okresu ostatniej przebudowy oraz z początku XVIII wieku

pochodzi między innymi barokowe i rokokowe wyposażenie wnętrza.

Najwspanialszym obiektem kościoła są renesansowo-barokowe stalle z lat

1702-10, wybitne dzieło śląskiego rzemiosła. Przedstawiają one sceny

z życia Chrystusa i Marii.

150 dół

U progu Kotliny Kłodzkiej leżą Góry Bardzkie. Jest to niewielkie pasmo

górskie o długości 18 km, w którym najwyższy szczyt, Kłodzka Góra, ma

765 m n.p.m. Góry są niemal całkowicie zalesione.

151 dół

Kościół Matki Boskiej Różańcowej

w Kłodzku z lat 1628-31,

przebudowany został w początku

XVIII wieku. Jest to typowa dla

baroku bazylika z dwuwieżową

fasadą. Obok znajduje się czworob-

oczny klasztor z lat 1678-1731, z

wewnętrznym wirydarzem.

151 góra

Kłodzko to jedna z najstarszych miejscowości na Śląsku, wzmiankowana w roku 981, jako gród warowny

należący do Sławnika, ojca św. Wojciecha. Wyspę Piasek, położoną na Nysie Kłodzkiej, łączy ze Starym

Miastem gotycki most, zbudowany w latach 1281-1390.

152-153 i 152 góra

W Wambierzycach znajduje się słynne sanktuarium, zwane

śląską Jerozolimą. Od końca XII wieku, kiedy według legendy

Janowi z Ratna ukazała się Matka Boska z Jezusem, był tu

znany ośrodek kultu maryjnego. W latach 1683-1711 wzniesiono

kościół, na wzór świątyni jerozolimskiej, a na okolicznych

wzgórzach nazwanych Golgotą, Kalwarią i Synajem

zbudowano kilkanaście bram i około 100 kaplic. Kościół

Nawiedzenia NMP przebudowano w latach 1715-25, nadając

mu cechy późnobarokowe. W bogato dekorowanym wnętrzu

kościoła, w ołtarzu głównym znajduje się cudowna figura

Matki Boskiej Wambierzyckiej, ukoronowana koronami

papieskimi w 1980 roku. Została ona wyrzeźbiona w drewnie

lipowym w roku 1380.

153 dół

W Czermnej, która leży w granicach

Kudowy Zdroju, znajduje się Kaplica

Czaszek. W 1776 roku miejscowy

proboszcz zebrał kości poległych

na polach bitew oraz zmarłych w

czasie zarazy i wyłożył nimi kościół.

Zgromadził ok 3000 czaszek i piszczeli.

153 góra i środek

Duszniki-Zdrój już w 1769 roku stały się uzdrowiskiem, choć

pierwsze wzmianki o miejscowych źródłach pojawiły się

w XV wieku. Z leczniczych właściwości korzystał Fryderyk

Chopin, który wraz z matką i siostrami przebywał tu w 1826

roku. W parku Zdrojowym obok zegara z kwiatów stoi kla-

sycystyczny teatr imienia kompozytora, gdzie corocznie odby-

wa się Międzynarodowy Festiwal Chopinowski.

Najciekawszym zabytkiem Dusznik-Zdroju jest barokowy

kościół św. św. Piotra i Pawła z pierwszej połowy XVIII

wieku. We wnętrzu zwraca uwagę nietypowa ambona

z około 1730 roku w kształcie wieloryba.

Góry Stołowe, leżące w zachodniej części Kotliny Kłodzkiej, dzięki swym

walorom krajobrazowym, są najczęściej odwiedzaną partią Sudetów..

W 1993 roku utworzono tu Park Narodowy Gór Stołowych, w którym poruszać

się można tylko po znakowanych szlakach i ścieżkach dydaktycznych.

154-155

Błędne Skały znajdujące się w zachodniej części Gór Stołowych są

labiryntem skalnym o głębokości 6-10 m, wyżłobionym w skałach

piaskowcowych, czasami sklepionym, tworzącym skomplikowaną sieć przejść

i chodników.

154 dół

Najwyższym masywem Gór Stołowych jest Szczeliniec Wielki (919 m n.m.p.).

Jest on pocięty licznymi, głębokimi - do kilkudziesięciu metrów - szczelinami

i rozpadlinami. Piaskowcowe skały wymodelowane zostały w procesie erozji

w fantastyczne kształty noszące niemniej wyszukane nazwy: Małpolud, Kwoka,

Kaczęta.

155 dół

W południowo-wschodniej części Kotliny Kłodzkiej znajduje się Masyw

Śnieżnika, z najwyższym szczytem tego rejonu (1425 m n.m.p.), Śnieżnikiem. Przy

dobrej pogodzie roztacza się stąd wspaniały widok na Karkonosze, Masyw Ślęży

i Beskidy.

155 góra

Przełęcz Puchaczówka rozdzielająca

Masyw Śnieżnika i grzbiet Krowiarek jest

doskonałym punktem widokowym.

155 środek

Wodospad Wilczki w Międzygórzu jest

główną atrakcją turystyczną Masywu

Śnieżnika. Położony w głębokim wąwozie

strumienia, wrzyna się w podłoże na

głębokość 27 m.

156 góra lewe

Kościół św. św. Jakuba i Agnieszki w Nysie wzniesiony został w latach 1423-30 przez śląskiego

architekta Piotra z Ząbkowic. Główne wejście zdobi piękny portal.

156 dół

Emporowo-bazylikowy

kościół św. św.

Mikołaja i Franciszka

Ksawerego

w Otmuchowie

powstał w latach

1706-07. Empory czyli

galerie znajdują się

nad kaplicami.

157 góra

Krajobraz z okolic Lądka Zdroju

156-157

Jedna z najbardziej malowniczych rezydencji na Śląsku znajduje się

w Mosznie. W latach 1896-1900 i 1913-14, na bazie murów wcześniejszej,

barokowej budowli powstał eklektyczny pałac dla Franza Huberta Thiele-

Wincklera.

156 góra prawe

Dom Wagi Miejskiej w Nysie powstał w 1604 roku w stylu renesansu

niderlandzkiego i jest dziś pozostałością po średniowiecznej zabudowie

miejskiej. W rynku i przy przyległych uliczkach znajduje się wiele

renesansowych i barokowych kamieniczek.

158 góra

Gotycki kościół św. Jakuba Apostoła w Małujowicach zbudowano na

początku XIV wieku. Wnętrze kryje cenne malowidła ścienne o tematyce

biblijnej, z czterech okresów: gotyckie z 4 ćwierci XIV wieku, z lat około

1450-60, sprzed 1483 oraz renesansowe z 1 ćwierci XVI wieku. Przy ich

wykonywaniu wykorzystano technikę wycinanych w skórze szablonów o

motywach geometrycznych i roślinnych.

158-159

W kościele Franciszkanów w Opolu znajduje się kaplica Piastowska św.

Anny. Około 1380 roku Bolko III ufundował tu nagrobki Piastów opolskich.

Na gwiaździstych sklepieniach widnieją piastowskie tarcze herbowe.

159 dół

Ratusz na rynku w Opolu zbudowano w latach 1933-36 na wzór

Palazzo Vecchio Medyceuszy z Florencji. Wokół znajdują się barokowe

kamieniczki, w większości zrekonstruowane po II wojnie światowej.

159 środek

Koścół św. Trójcy,

pofranciszkański, powstał po 1248

roku. W latach 1307-29

bazylikowy układ zmieniono na

halowy. Kilkakrotnie przebudowana

ostatecznie zachowała barokowe

wnętrze. W podziemiach znajdują

się groby Piastów opolskich.

159 góra

Zamek w Brzegu wzniesiony

został w stylu renesansowym

w latach 1538-1560. Uwagę

zwraca arkadowy dziedziniec

z lat 1541-1560 zaprojektowany

przez J. i F. Parrów, wzorowany

na dziedzińcu zamku na

Wawelu w Krakowie.

Renesansowy budynek bramny

zaskakuje bogatą dekoracją

rzeźbiarską. Nad bramą

widnieją posągi księcia Jerzego II

i księżnej Barbary, a ponad nimi,

dwa rzędy kamiennych popiersi

Piastów śląskich i władców

Polski.

160 dół lewe

W 1940 roku w Oświęcimiu (Auschwitz) hitlerowcy założyli największy

w Polsce obóz zagłady. Łącznie zginęło tu około czterech milionów ludzi.

W pobliskiej Brzezince (Birkenau) zachowała się rampa, na którą

wyładowywano więźniów z wagonów i gdzie dokonywano ich selekcji.

160-161

Drewniany dwór alkierzowy w Ożarowie pochodzi z roku 1757.

Budynek wzniesiono w konstrukcji zrębowej, z łamanym dachem

polskim, przykrytym gontem. Ma on nietypowy układ prostokąta,

z narożnymi kwadratowymi alkierzami. Mieści się tu Muzeum

Wnętrz Dworskich.

160 dół prawe

Klasycystyczny ratusz w Gliwicach z 2 połowy XIX wieku kryje

w sobie częściowo mury z XV wieku.

161 dół

Gotycki zamek nad Czarną Przemszą w Będzinie z przełomu XIII

i XIV wieku rozbudowany został w roku 1364 przez Kazimierza

Wielkiego. W 1834 roku przekształcono w stylu neogotyckim

według projektu Franciszka Marii Lanciego. Zachowały się okrągła

baszta, kwadratowa wieża, podwójny pierścień murów i fosa.

161 góra

W południowej części Beskidu Śląskiego położona wieś Koniaków, słynąca z koronkarstwa. W chacie Marii

Gwarkowej, twórczyni koronek cieszyńskich, w 1966 roku założono Izbę Regionalną. We wsi znajduje się

również zespół drewnianych chat z XVIII i XIX wieku.

162

Klasztor Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie założony został na mocy fundacji księcia opolskiego Władysława

w 1382 roku. W XV wieku powstały pierwsze gotyckie budynki. Z tego okresu pochodzi również najstarsza część

Kaplicy Matki Boskiej. Większość budynków zbudowano jednak w XVII wieku. Wnętrze kościoła otrzymało barokowy

wystrój po pożarze w 1690 roku.

M A £ O P O L S K A

KRAKÓW

Wadowice

ZAKOPANE

tatry

bieszczaDy

CZÊSTOCHOWASANDOMIERZ

RZESZÓW

TARNOBRZEG

KROSNO

Sanok

Nowy S¹cz

PRZEMYŒL

TARNÓW

KIELCE

163 góra

W Olsztynie koło Częstochowy, na wapien-

nej skale, wznoszą się ruiny zamku. Został on

zbudowany przed 1349 roku przez Kazimierza

Wielkiego.

162-163

We wsi Podzamcze na terenie Jury Krakowsko-

Częstochowskiej znajdują się ruiny zamku

Ogrodzieniec. Tę renesansową budowlę wzniósł

w latach 1530-45 krakowski mieszczanin

Seweryn Boner.

164-165

Pofałdowane krajobrazy ziemi kieleckiej z szachownicą niewielkich poletek zawsze

stanowiły inspirację dla pisarzy i malarzy.

164 dół

Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni, założone w 1976 roku, gromadzi zabytki archi-

tektury drewnianej regionu. Obszar 65 ha podzielono na sektory odpowiadające

pięciu typom budownictwa: wyżynnego, lessowego,

świętokrzyskiego, dworskiego i małomiasteczkowego. Wśród 25 obiektów -

w większości są to zabudowania chłopskie z II połowy XIX wieku - obejrzeć

można między innymi chałupę z Rokitna z 1805 roku, wiatrak paltrak

z Grzmucina z 1921 roku oraz dwór z Suchedniowa z 1858 roku.

165 dół

Zamek w Chęcinach wybudowany

został przed 1306 rokiem przez biskupa

krakowskiego Jana Muskatę. Władysław

Łokietek i Kazimierz Wielki prowadzili

jego rozbudowę. Od czasów wojny

szwedzkiej zamek pozostaje w ruinie.

165 góra

Wczesnobarokowy pałac biskupów krakowskich

w Kielcach wzniesiono dla biskupa J. Zadzika

w 1 połowie XVII wieku. Czworoboczny gmach

z ośmiobocznymi wieżami w narożach

zaprojektowali J. Trevano i T. Poncino. W budynku

obejrzeć można portrety biskupów krakowskich oraz

plafony z warsztatu T. Dolabellego. Mieści się tutaj

Muzeum Narodowe z galeriami malarstwa

polskiego, ekspozycją broni i muzeum wnętrz z XVII

wieku.

165 środek

Gobelin herbowy Stefana Korycińskiego z lat 1617-58

z kalendarza wielkiego koronnego Muzeum

Narodowego w Kielcach.

166 góra

W miejscowości Ujazd znajdują się ruiny

zamku Krzyżtopór, wzniesionego w latach

1631-1644 dla Krzysztofa Ossolińskiego.

166 dół

Nazwa klasztoru Benedyktynów

w Świętym Krzyżu pochodzi od relikwii

Krzyża Świętego przechowywanej tutaj

od 1723 roku. W klasycystycznych

wnętrzach znajdują się obrazy Franciszka

Smuglewicza.

167 góra

Na zboczach Łysej Góry i Łysicy, wśród

lasów, ciągną się pasami gołoborza,

utworzone ze skał kwarcytowych i łupków

kambryjskich.

166-167

Zamek w Baranowie Sandomierskim

powstał w latach 1591-1606 na miejs-

cu dawnego dworu. Tą renesansową

rezydencję zaprojektował prawdopodobnie

Santi Gucci dla Andrzeja Leszczyńskiego.

Dziedziniec wewnętrzny zamku otoczony

jest z trzech stron piętrowymi arkadowo-

kolumnowymi krużgankami.

Sandomierz, położony na lessowych wzgórzach stromo opadających ku

Wiśle zamieszkany był już w neolicie. W końcu IX wieku był drugim co do

ważności, w Małopolsce grodem, po Krakowie. Szybko rozwijające się

miasto, będąc stolicą księstwa, uzyskało prawa miejskie w 1286 roku.

Wtedy to zbudowano tu mury miejskie, ratusz oraz liczne kościoły. Cały

zespół urbanistyczno-architektoniczny Starego Miasta, w kształcie elipsy,

należy do najciekawszych w Polsce.

168 środek

W miejscu, gdzie we wczesnym

średniowieczu istniał gród, na wzgórzu

oddalonym od Starego Miasta stoi

zamek zbudowany w XIV wieku,

ufundowany przez Kazimierza

Wielkiego. W XIX wieku mieściło się tu

więzienie a obecnie znalazło swą

siedzibę Muzeum Okręgowe ze

zbiorami sreber, numizmatów, obiektów

etnograficznych oraz z ekspozycją

dawnych wnętrz zamkowych.

168 dół

W południowej części Starego Miasta

w Sandomierzu, przy skarpie wiślanej

stoi katedra zbudowana dzięki fundacji

Kazimierza Wielkiego około 1360 roku.

S A N D O M I E R Z

168 góra

Wąwóz Królowej Jadwigi w Sandomierzu jest najpiękniejszym z lessowych

wąwozów w okolicy. Długi na 500 m, ma strome ściany o wysokości 10

m. Jego zbocza są gęsto porośnięte drzewami i krzewami, wśród których na

uwagę zasługuje chroniona wisienka karłowata.

169 góra

Góry Pieprzowe usytuowane na północ od Sandomierza zbudowane są

z łupków i kwarcytów liczących około 500 milionów lat. Pod wpływem

działania czynników atmosferycznych skały te kruszą się tworząc drobny

szary gruz, od którego koloru powstała nazwa.

168-169

Najciekawszą budowlą w rynku jest XIV-wieczny ratusz, który swą

renesansową formę uzyskał w czasie XVI-wiecznej przebudowy.

170 dół

Gotycki kościół parafialny w Bejscach powstał około 1400 roku. W latach

1593-1600 do kościoła dobudowano kaplicę mieszczącą nagrobki Mikołaja

Firleja i jego pierwszej żony. Jest to wybitne manierystyczne dzieło warsztatu

pińczowskiego.

170-171

Wieś Zalipie słynie z malowanych chat. Od 1948 roku, dwa dni po Bożym

Ciele odbywa się coroczny konkurs, w którym uczestniczą mieszkańcy wsi.

Chaty, budynki gospodarcze, studnie i psie budy malowane są we wzory

kwiatowe. W 1974 roku zagrodę malarki Felicji Curyłowej przekształcono

w skansen. Podziwiać w nim można wspaniale malowane wnętrza chaty.

171 góra

Gotycki kościół w Wiślicy ufundował w XIV wieku Kazimierz Wielki,

o czym informuje tablica zawieszona nad bocznym wejściem.

171 środek i dół

Rynek w Tarnowie otoczony jest kamieniczkami,

z których część powstała w dobie renesansu.

XIV-wieczny ratusz w drugiej połowie XVI wieku został

przebudowany przez Jana Marię Padowano.

172 dół

Rzeszów w średniowieczu był granicznym grodem Ziemi

Sandomierskiej. Opanowany przez książąt halickich, do

Polski wrócił w 1340 roku. Było to miasto prywatne

należące kolejno do Rzeszowskich, Ligęzów, Ostrowskich

i Lubomirskich. W rynku znajduje się eklektyczny ratusz

z końca XIX wieku.

172 środek

Zamek w Krasiczynie powstał w latach 1592-1618 dla

rodziny Krasickich. Marcin Krasicki przekształcił go

w rezydencję. Prace nadzorował architekt Galeazzo

Appiani.

172 góra lewe

Kościół Zwiastowania NMP w Leżajsku

pochodzi z lat 1618-1628. We wnętrzu znajdują

się słynne organy z lat 1680-1693 o niezwykle

bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Ciekawostką

jest urządzenie wywołujące specjalne efekty

dźwiękowe, np. świergot ptaków.

172-173 i 173 góra

Skansen w Kolbuszowej gromadzi architekturę drewnianą

Rzeszowiaków i Lasowiaków zamieszkujących okoliczne tereny.

Jest to filia Muzeum Kultury Ludowej, znajdującego się

w mieście, w dawnej synagodze i dawnej oficynie dworskiej.

172 góra prawe

Zamek w Łańcucie wzniesiono w latach 1629-1641 dla

Stanisława Lubomirskiego. Po 1775 roku na zlecenie Izabelli

Lubomirskiej Chrystian Piotr Aigner przebudował zamek na

rezydencję. W zamku łańcuckim znajduje się muzeum wnętrz.

W klasycystycznej Sali Kolumnowej stoi rzeźba Antonia

Canowy przedstawiająca amora.

174-175 i 174 dół

Skansen w Sanoku to największe tego

typu muzeum w Polsce. Gromadzi on

budownictwo pięciu grup etnograficznych:

Bojków, Łemków, Dolinian, Pogórzan

Wschodnich i Pogórzan Zachodnich.

Znajdują się tu cerkwie, kościoły,

kompletne zagrody chłopskie, przydrożne

kapliczki. Stała wystawa pokazuje ikony

powstałe od XV do XX wieku.

175 dół

Bieszczady są do dziś terenem wypasu owiec.

Na jesieni odbywają się spędy zwierząt z hal

do zagród, czyli redyk, często traktowany

uroczyście. Górale wkładają wtedy swoje

odświętne regionalne stroje. W utrzymaniu

porządku w stadzie pomagają psy pasterskie.

175 środek

Jezioro Solińskie to zbiornik o powierzchni

21 km2 powstały po przegrodzeniu rzeki San

zaporą. Jest on największym sztucznym jeziorem

w Polsce. Nad jego brzegami znajdują się liczne

miejscowości wypoczynkowe.

175 góra

We wsi Równia koło

Ustrzyk Dolnych znajduje

się wspaniała XVIII-wieczna

cerkiew drewniana, będąca

pozostałością po licznych

tu niegdyś wsiach Łemków

i Bojków.

176 góra

San - prawy dopływ Wisły - bierze początek w Bieszczadach, na terytorium

Ukrainy. Cały odcinek bieszczadzki rzeki przebiega zakolami. Rzeka głęboko

wrzynając się w skały, tworzy malownicze przełomy.

176 dół

Malowniczy krajobraz bieszczadzki

177 góra lewe

Najciekawszym zabytkiem Leska jest renesansowa

synagoga z przełomu XVI i XVII wieku. Obecnie mieści się tu

muzeum. W pobliżu synagogi znajduje się jeden z najstarszych cmen-

tarzy żydowskich w Polsce.

176-177

Bieszczady to pasmo górskie rozciągające się w południowo-

wschodniej części kraju. Dla ochrony tutejszej flory i fauny utworzono

Bieszczadzki Park Narodowy. Najbardziej charakterystycznym

elementem bieszczadzkiego krajobrazu są połoniny.

177 góra prawe

Figura prawosławnego

świętego na cmentarzu

przy cerkwi w

Bieszczadach.

178-179

Cerkiew grekokatolicka w Łosiach pochodzi z 1810 roku. W jej wnętrzu

zachowały się ikony i ikonostas z przełomu XVIII i XIX wieku.

178 dół

Cerkiew we wsi Skwirtne, powstała w 1837 roku i jest przykładem

typowego kościoła łemkowskiego w stylu północno-zachodnim.

Charakteryzuje się on planem trójdzielnym złożonym z trzech

kwadratów, z nawą zawsze szerszą. Poszczególne części budynku

pozostają w zróżnicowanej wysokości, a wieże posiadają hełmy.

179 góra

Rozwój Krynicy jako uzdrowiska datuje się od

1793 roku, kiedy Franciszek Stix von Saunbergen

zaczął budować pierwsze domy zdrojowe. Stary

Dom Zdrojowy z 1889 roku, jest najciekawszym

zabytkiem Krynicy. Mieści się w nim pijalnia

wody „Mieczysław”.

179 dół

Drewniany kościół cmentarny św. Leonarda

w Lipnicy Murowanej pochodzi z końca

XV wieku. Wewnątrz znajduje się gotycka

i barokowa polichromia.

180 góra

Zamek w Wiśniczu Nowym należał początkowo

do Kmitów, później Lubomirskich. Zbudowano go

w pierwszej połowie XVI wieku. Wczesnobarokową

przebudowę w latach 1615-1621 prowadził Maciej

Trapola.

180-181

Zamek w Niedzicy wybudowano przed 1330

rokiem, na skarpie nad rzeką Dunajec, dla rodziny

Berzevicsych. Obecnie, w związku z powstaniem Zalewu

Czorsztyńskiego, dominuje nad jego wodami.

181 środek

We wsi Łopuszna, w pięknej dolinie

gorczańskiej, znajduje się dwór rodziny

Tetmajerów. Obok stoi tzw. chałupa

Klemensów i zabudowania gospodarcze.

We dworze siedzibę ma Muzeum Kultury

Szlacheckiej.

181 dół

Dunajec przepływa przez Pieniny krętym,

malowniczym kanionem. Pomiędzy

Sromowcami Niżnymi a Szczawnicą odbywa

się spływ tratwami, kierowanymi przez

flisaków.

181 góra

Drewniany kościół św.

Michała Archanioła w Dębnie

zachował się w prawie nie

zmienionej formie od drugiej

połowy XV wieku. Ściany

i strop zdobi polichromia

z około 1500 roku. Wzór

przypomina tkaninę

z ponad 70-cioma motwami:

jeźdzca, zwierząt, roślin,

św. Jerzego walczącego ze

smokiem, halabarników.

W 1601 lub 1607

dobudowano wieżę a całość

otacza drewniane ogrodzenie.

182-183 i 182 góra

Tatry to największa grupa górska w Karpatach i tym samym w Polsce.

Zajmują powierzchnię 785 km2, ale tylko 175 km2 znajduje się na

terytorium Polski, reszta w Słowacji. Tam też leży najwyższy szczyt Tatr,

Gerlach (2655 m n.p.m.). Najwyższym szczytem Tatr polskich są Rysy

(2499 m n.p.m.). Polska część tego pasma gór dzieli się na Tatry Wysokie

i Tatry Zachodnie. Tatry Wysokie zbudowane są z granitu, a ich atrakcją są

liczne jeziora polodowcowe. W Tatrach Zachodnich, zbudowanych

z wapienia, jest wiele jaskiń.

T A T R Y

183 góra

Morskie Oko i znajdujący się powyżej

Czarny Staw to najpiękniejsze jeziora

w Tatrach, powstałe w epoce lodowcowej.

Kocioł lodowcowy, w którym znajduje się

Morskie Oko zamknięty jest moreną, na

której zbudowano schronisko. Jeziora otaczają

wysokie szczyty, m.in.: Opalony, Miedziane,

Żabie, Mnich.

183 dół

Dolina Chochołowska, leżąca w Tatrach

Zachodnich, jest największą i najdłuższą

doliną w polskich Tatrach. Znajduje się na

terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, ale

dopuszczony jest tam ograniczony wypas

owiec i bydła, który w przeszłości był

podstawą utrzymania miejscowych górali.

184 góra lewe

Najczęściej odwiedzana przez turystów część

Zakopanego to Kuźnice. Od 2 połowy wieku XVIII

działała tu huta, od której, wtedy jeszcze wioska,

wzięła nazwę. Dymarka i młot napędzane kołem

wodnym służyły do wyrobu galanterii żelaznej: krzyże,

ogrodzenia, kraty. Huta stawała się coraz mniej

opłacalna, a w końcu XIX stulecia przestała działać.

Kiedy Tatry stały się modne w początkach XX wieku,

Kuźnice były bazą wypadową w góry. Dla obsługi stale

zwiększającego się ruchu turystycznego w latach 1935-

36 wybudowano tu kolej linową łączącą Kuźnice

z Kasprowym Wierchem.

184 środek

Pomnik Tytusa Chałubińskiego i Jana

Krzeptowskiego Sabały poświęcony jest

dwóm wybitnym postaciom związanym

z Zakopanem. Tytus Chałubiński, taternik,

lekarz, był nadzwyczaj zaangażowanym

propagatorem Tatr i folkloru góralskiego.

Sabała natomiast, jeden z najsłynniejszych

górali, był przewodnikiem tatrzańskim,

gawędziarzem i muzykantem.

184 dół

Przy drewnianym kościele z roku 1757

w Chabówce znajduje się drewniana

kapliczka z krucyfiksem i figurami

z przełomu XVIII i XIX wieku.

185 góra

W miejscowości Ząb koło Poronina

kultywuje się tradycyjne stroje

podhalańskie, które podziwiać można

w czasie procesji święta Bożego Ciała.

184 góra prawe

Najcenniejszym sakralnym obiektem

Zakopanego jest kościół Matki Boskiej

Częstochowskiej przy ulicy Kościeliskiej.

Wznieśli go góralscy cieśle pod

kierunkiem Sebastiana Gąsienicy w 1847

roku.

184-185

Ze wzgórz, na których leży wieś Ząb,

roztacza się jeden z najpiękniejszych

widoków Tatr.

186-187

W centralnej części Beskidów Zachodnich znajdują się Gorce - grupa

górska mająca postać wału o długości 40 i szerokości 14 km.

Najwyższym szczytem jest Turbacz (1310 m n.p.m.), otoczony grz-

bietami górskimi porozdzielanymi głębokimi dolinami. W 1981 roku

w centralnej części gór utworzono Gorczański Park Narodowy, który

chroni najcenniejsze przyrodniczo obszary. Drzewostan, który tu

występuje, ma charakter pierwotny i dzieli się na regiel dolny z

dominującą buczyną karpacką oraz regiel górny z borami

świerkowymi.

186 dół

Położona pomiędzy Gorcami a Beskidem Wyspowym Rabka znana

była już w XV wieku jako warzelnia soli. W roku 1864 powstał

pierwszy zakład kąpielowy wykożystujący tutejsze źródła mineralne.

Najciekawszym zabytkiem jest drewniany kościół pod wezwaniem

św. Marii Magdaleny, zbudowany w 1606 około 1650 roku. Jest to

typowy drewniany kościół polskich Karpat o konstrukcji zrębowej

z obronną wieżą z nadwieszoną izbicą.

187 dół

W miejscowości Tyniec,

na skale, 40 m nad

przełomem Wisły,

znajduje się opac-

two Benedyktynów

ufundowane przez

Bolesława Śmiałego około

1070 roku.

187 góra

Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej

powstał w 1955 roku wokół drewnianego

dworku z 1784 roku, należącego do rodziny

Moniaków, sołtysów orawskich. Przeniesionych

zostało tu wiele obiektów architektury

drewnianej Orawy i Podhala, między innymi

owczarnia, chałupa z Jabłonki oraz budynki

i urządzenia przemysłowe, takie jak olejarnia

i folusz.

187 środek

Drewniany kościół w Orawce z około 1650 roku

zdobi wspaniała polichromia z 1711 roku.

188 góra

Katedra pod wezwaniem św. św. Wacława i Stanisława na Wawelu

w Krakowie została w XIV wieku ufundowana przez Władysława Łokietka.

Odbywały się tu koronacje królów Polski i tu również chowano ich doczesne

szczątki.

K R A K Ó W

189 dół

Kościół św. Andrzeja i klasztor

klarysek przy Drodze Królewskiej

w Krakowie powstał w latach

1079-98 z fundacji palatyna

Sieciecha. Kościół jako jeden

z najstarszych w Krakowie

zachował swój romański wygląd,

przekształcony jedynie we

wnętrzach w czasie barokowej

przebudowy z około roku 1700.

189 góra

Zamek Królewski na wzgórzu wawelskim w Krakowie był

rezydencją dynastii Piastów, Jagiellonów i Wazów. Na przełomie

X i XI wieku powstało romańskie palatium z rotundą,

a w XIV wieku za Kazimierza Wielkiego zbudowano gotycki

zamek. Obecny, renesansowy kształt nadano królewskiej

siedzibie w latach 1502-1536. Skrzydła zamku otaczają

wspaniały dziedziniec arkadowy.

189 środek

Kaplica Zygmuntowska w katedrze na Wawelu w Krakowie

powstała w latach 1519-1531 z fundacji Zygmunta Starego. Jest

najwspanialszym w Polsce dziełem renesansu, stworzonym

przez włoskiego architekta Bartłomieja Berecciego.

190 góra

Kościół Mariacki w Krakowie ufundowali mieszczanie krakowscy. Powstawał

od 1355 roku aż do początku XVI wieku. Z wieży co godzinę odgrywany

jest hejnał mariacki.\a

190 środek

Gmach Collegium Maius, siedziba Uniwersytetu Jagiellońskiego, powstał pod

koniec XV wieku według, wzorów architektury włoskiej.

190-191

Na środku rynku w Krakowie stoją Sukiennice.

Są to hale z kramami powstałe w połowie

XIV wieku. Obecny kształt zawdzięczają

renesansowej przebudowie po pożarze w 1555

roku i neogotyckiej stylizacji z lat 1875-1879.

190 dół

Późnobarokowy zespół klasztorny paulinów

i kościół “Na Skałce” zbudowano w latach

1733-42 według projektu Antonia Solariego.

W krypcie pod kościołem, urządzonej w 1880

roku w czterechsetną rocznicę śmierci Jana

Długosza, którego tam pochowano, znajdują się

groby wybitnych Polaków, między innymi:

Adama Asnyka, Stanisława Wyspiańskiego

oraz Karola Szymanowskiego.

K R A K Ó W

191 góra

Co roku, w pierwszy czwartek grunia

odbywa się, przy pomniku Adama

Mickiewicza, konkurs szopek

bożonarodzeniowych. W architekturze

widoczne są elementy krakowskich budowli.

192

Ojcowski Park Narodowy obejmuje

malowniczą dolinę rzeki Prądnik. Znajduje się

tu gotycko-renesansowy zamek w Pieskowej

Skale, zbudowany przez Kazimierza Wielkiego,

a zachwyt wzbudzają liczne fantazyjnie

ukształtowane skały m.in. słynna Maczuga

Herkulesa.