POLACY I NIEMCY O KRAJU SĄSIADA, WSPÓLNEJ HISTORII … · Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, ......

Agnieszka Łada

„Barometr Polska–Niemcy” jest projektem, który cyklicznie gromadzi i publi-kuje opinie Polaków i Niemców o stanie stosunków polsko-niemieckich i bieżących wyzwaniach. Instytut Spraw Publicznych prowadzi te badania od 2000 roku we współpracy z biurem Fundacji Konrada Adenauera w Polsce.

BAROMETR POLSKA - NIEMCY 2018

TRUDNE PARTNERSTWOPOLACY I NIEMCY O KRAJUSĄSIADA, WSPÓLNEJHISTORII I EUROPIE

AGNIESZKA ŁADA

TRUDNE PARTNERSTWOPOLACY I NIEMCY O KRAJU SĄSIADA, WSPÓLNEJ HISTORII I EUROPIE

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCHProgram Europejski

Wspólny projekt Instytutu Spraw Publicznych i Fundacji Konrada Adenauera.

Projekt realizowany dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Współpracy

Polsko-Niemieckiej.

Badania w Polsce i w Niemczech zostały przeprowadzone na zlecenie Insty-

tutu Spraw Publicznych, Fundacji Körbera i Fundacji Konrada Adenauera. GfK

Polonia przeprowadziła sondaż w Polsce w okresie od 5 do 12 kwietnia 2018 ro-

ku na reprezentatywnej grupie 1 tysiąca Polaków w wieku od piętnastu lat.

GfK Deutschland przeprowadziła sondaż w Niemczech w okresie od 6 do

13 kwietnia 2018 roku na reprezentatywnej grupie 1 tysiąca Niemców w wieku

od czternastu lat. Metoda badawcza: wywiady bezpośrednie CAPI.

Koncepcja i analizy: dr Jacek Kucharczyk, dr Agnieszka Łada

Współpraca: Hanna Dmochowska, dr Angelika Klein, Mareike zum Felde,

Linda Hüper

Analiza statystyczna: Dariusz Przybysz

Tłumaczenie fragmentów na język polski: Janusz Obsada

Redakcja językowa: Marcin Grabski (mesem.pl)

© Copyrights: Instytut Spraw Publicznych i Fundacja Konrada Adenauera 2018

ISBN 978-83-7689-318-1

Wydawca:Fundacja Instytut Spraw Publicznych00–031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (22) 55 64 260, faks (22) 55 64 262e-mail: [email protected], www.isp.org.pl

Realizacja:Ośrodek Wydawniczo-Poligraficzny „SIM”00–669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11tel. (22) 629 80 38www.owpsim.pl

��

Spis treści

Główne wnioski 5

Wstęp 7

Polacy i Niemcy o sobie i swoich krajach 9

Znajomość kraju sąsiada 9

Skojarzenia z sąsiednim państwem 11

Obraz drugiego kraju 16

Stosunek Polaków i Niemców do siebie nawzajem i do innych narodów 25

Polsko-niemiecki dystans społeczny 29

Postrzeganie wzajemnych relacji 39

Ocena stanu stosunków polsko-niemieckich 39

Postulowana postawa w relacjach z krajem sąsiada 42

Opinie o partnerstwie we wzajemnych stosunkach 44

Pożądani partnerzy 46

Postrzeganie przez Polaków potencjalnego zagrożenia ze strony Niemiec 49

Podejście do wzmocnienia niemieckiej armii w kontekście relacji polsko-niemieckich 51

Stosunek do wspólnej historii 55

Rola przyszłości i przeszłości we wzajemnych relacjach 55

Ocena stopnia uznania polskich ofiar przez międzynarodową opinię publiczną 57

Poparcie dla wspólnego polsko-niemieckiego podręcznika do historii 60

Stosunek do reparacji 62

Podejście do karania za mówienie nieprawdy o odpowiedzialności za zbrodnie wojenne 67

Spojrzenie na europejski projekt 71

Stopień identyfikacji z Europą i państwem narodowym a inne tożsamości Polaków i Niemców 71

Stosunek do procesu integracji europejskiej 73

Wyzwania stojące przed Unią Europejską 75

Wzajemna ocena polityki europejskiej 76

Ocena wiarygodności Polski jako partnera w Europie 81

Podsumowanie 85

Nota o autorce 89

4 Agnieszka Łada

5Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie

Główne wnioski

� Polacy najczęściej kojarzą Niemcy z historią (25% wszystkich skojarzeń), ale

też jako kraj sąsiedzki (25%). Najliczniejszą grupą skojarzeń, jakie Niemcy

mają z Polską, są te dotyczące turystyki i kultury (23% wszystkich skojarzeń).

Skojarzenia historyczne w Niemczech zajmują jedynie 7% wszystkich.

� Ponad połowa (56%) badanych Polaków i jedna trzecia (29%) badanych

Niemców odczuwa wobec sąsiedniego społeczeństwa sympatię.

� Ponad połowa (51%) Polaków akceptuje Niemców we wszystkich analizowa-

nych rolach społecznych (mieszkaniec, sąsiad, kolega z pracy, szef firmy, bez-

pośredni przełożony, przyjaciel, zięć/synowa, radny), z kolei 12% badanych

nie akceptuje Niemca w żadnej z analizowanych ról. Najwyższy poziom ak-

ceptacji dotyczy Niemca w roli sąsiada i kolegi z pracy (po 76%), najniższy

– w roli radnego (63%). Poziom akceptacji Niemców przez Polaków bardzo

wzrósł od 2000 roku, chociaż jest obecnie niższy niż w 2013 roku.

� Po stronie niemieckiej akceptacja Polaka w różnych rolach waha się obec-

nie od 79% (sąsiad, kolega z pracy) do 58% (bezpośredni przełożony). Ogól-

nie we wszystkich rolach społecznych akceptuje Polaków 40% Niemców,

nie akceptuje w żadnej z ról – 3%.

� Dwie trzecie Polaków i jedna trzecia Niemców uznaje stan stosunków pol-

sko-niemieckich za dobry. Ale 44% Niemców uważa wzajemne relacje za

złe.

� Zbliżony odsetek Niemców (52%) i Polaków (62%) twierdzi, że oba kraje po-

winny nastawiać się w relacjach z państwem sąsiednim raczej na współ-

pracę niż obronę własnych interesów.

� Zdaniem 43% Polaków, Niemcy traktują Polskę w Unii Europejskiej zawsze

lub często po partnersku. Identyczny odsetek polskich respondentów

twierdzi, że robią to rzadko lub nigdy. Podobna i największa grupa niemiec-

kich respondentów – 45% – przyznaje, że rzadko lub nigdy relacje te są

równorzędne.

� Dwie trzecie (77%) Niemców uważa za najważniejszego partnera Francję,

większość (79%) Polaków wskazuje w pierwszej kolejności Stany Zjedno-

czone, a na trzecim miejscu – Niemcy (74%).

� Większość (74%) badanych Polaków nie czuje się potencjalnie zagrożona

przez Niemcy, 65% nie dostrzega zagrożenia politycznego i również 65%

– zagrożenia gospodarczego. Opinie ulegały przez lata poprawie.

��

6 Agnieszka Łada

� Ponad połowa (54%) Polaków widzi we wzmocnieniu Bundeswehry zwięk-

szenie polskiego bezpieczeństwa. Zdanie to podziela 45% Niemców.

� W 2011 roku o tym, że relacje z Niemcami powinny koncentrować się na

przyszłości, było przekonanych 73% badanych Polaków. Obecnie odsetek

ten wynosi 60%.

� Połowa (50%) Polaków uważa, że ofiary, jakie poniosła Polska w trakcie jej

historii, nie zostały dostatecznie uznane przez międzynarodową opinię

publiczną, z kolei 53% Niemców jest odmiennego zdania.

� Ponad połowa Polaków (53%) i Niemców (59%) opowiada się za korzysta-

niem przez uczniów w ich kraju ze wspólnego polsko-niemieckiego pod-

ręcznika do historii.

� Blisko 46% Polaków jest przekonanych, że Polska powinna zażądać od Nie-

miec reparacji, ponieważ Polska do dziś nie otrzymała wystarczającego

zadośćuczynienia za straty poniesione w czasie drugiej wojny światowej.

Równocześnie 40% polskich respondentów uznaje ten temat za ostatecz-

nie zakończony i opowiada się za tym, aby oba kraje skoncentrowały się na

współpracy w ramach Unii Europejskiej.

� Większość Polaków (56%) i Niemców (64%) jest za karaniem przez prawo za

publiczne mówienie nieprawdy na temat tego, kto jest odpowiedzialny za

zbrodnie popełnione podczas drugiej wojny światowej.

� Za pogłębianiem integracji w Unii Europejskiej opowiada się 48% bada-

nych Polaków i 42% badanych Niemców. Opinię, że integracja zaszła już za

daleko, popiera 18% polskich i 20% niemieckich respondentów.

� Zbliżona grupa Niemców (62%) i Polaków (56%) twierdzi, że głównym wy-

zwaniem na najbliższe miesiące dla Unii Europejskiej pozostaje kwestia

uchodźców i migracji.

� Ponad połowa Niemców (58%) i Polaków (55%) uważa, że Niemcy przyczy-

niają się do lepszej współpracy w Europie, 53% Niemców krytycznie ocenia

jednak polską politykę europejską, Polacy są podzieleni w opiniach na ten

temat.

� Największa grupa badanych – 39% Polaków uważa, że Niemcy zachowują

się w Unii Europejskiej zbyt dominująco i za rzadko idą na kompromis. Po-

dobnie sądzi jedynie 13% badanych Niemców, a 33% niemieckich respon-

dentów życzyłaby sobie bardziej dominującej postawy swojego kraju,

� Prawie połowa (48%) badanych Niemców i 35% Polaków sądzi, że polski

rząd nie jest wiarygodnym partnerem w Unii Europejskiej.

7Trudne partnerstwo. Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, wspólnej historii i Europie��

Wstęp

W 2018 roku nie ustają debaty nad wyzwaniami stojącymi przed zjedno-

czoną Europą i najwłaściwszymi reakcjami na wiele kryzysów, które od co

najmniej dekady nękają Unię Europejską. Rządy państw członkowskich, po-

litycy narodowi i europejscy oraz ośrodki eksperckie formułują propozycje

rozwiązań w konkretnych obszarach dotkniętych kryzysem. Oczekiwania są

duże, zwłaszcza wobec Niemiec. Kiedy jedni liczą na aktywny proeuropejski

kurs Berlina, inni zarzucają Niemcom już teraz zbytnią dominację. Napięcia eu-

ropejskie znajdują także odzwierciedlenie w relacjach między Polską a Niem-

cami. Oba kraje są predestynowane do konstruktywnej współpracy na rzecz

budowy Unii Europejskiej dobrze funkcjonującej we wspólnym interesie Euro-

pejczyków. Różne stanowiska, choćby w kwestii pokonywania wyzwań zwią-

zanych z uchodźcami i migracją, przyszłej architektury europejskich instytucji

czy stosowania zasad państwa prawa oraz innych wartości zapisanych w trak-

tatach europejskich, stają się jednak coraz częściej wyzwaniem dla relacji

polsko-niemieckich i wyznaczają granicę potencjału kooperacji w polityce

europejskiej. W relacjach bilateralnych ponownie dużą rolę w dyskusjach za-

częła odgrywać wspólna, trudna przeszłość. Ze względu na obecne polityczne

rozbieżności między rządami w Berlinie i Warszawie szczególnie istotne jest

spojrzenie, jak społeczeństwa obu państw oceniają drugi kraj i jego mieszkań-

ców, relacje bilateralne oraz politykę europejską sąsiada i przyszłe wyzwania

w Unii Europejskiej.

Barometr Polska–Niemcy mierzy nastroje społeczne i postrzeganie rela-

cji polsko-niemieckich już od 2000 roku. Pierwsze badanie przeprowadzono

jeszcze przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Chcieliśmy wówczas

zwrócić uwagę na to, że integracja europejska nie ogranicza się do ujednolice-

nia prawa, wspólnych reguł gospodarczych czy decyzji politycznych, ale obej-

muje także współżycie różnych społeczeństw, obarczonych doświadczeniami

z przeszłości i stojących przed wyzwaniami teraźniejszości. Kolejne edycje

badań wizerunkowych przeprowadzane były już we wspólnej, unijnej rzeczy-

wistości, która z jednej strony zbliżała oba narody, z drugiej – wystawiała je na

kolejne próby funkcjonowania w jednej Wspólnocie.

Kilkanaście lat istnienia Barometru umożliwia zarówno regularne zada-

wanie tych samych pytań, jak i powracanie do tematów, które podejmowano

przed kilku laty. Zestawienie odpowiedzi z różnych lat pozwala zaobserwo-

wać dynamikę zmian, która często wskazuje na szerszy fenomen niż przemia-

ny w ocenie samych relacji polsko-niemieckich. Różnice w opiniach pokazują

bowiem na przykład również zmiany w podejściu przez Polaków do polityki

polskiego rządu.

Każda edycja badań ma konkretny punkt ciężkości, koncentruje się na

pewnym obszarze tematycznym relacji polsko-niemieckich. W 2018 roku

8 Agnieszka Łada

zdecydowaliśmy się bliżej przyjrzeć – poza wzajemnym obrazem kraju i spo-

łeczeństwa sąsiada – opiniom o polityce europejskiej i znaczeniu przeszłości

we wzajemnych stosunkach. Wybór konkretnych pytań był podyktowany de-

batami toczonymi obecnie w Europie, które pojawiają się w polsko-niemiec-

kich kontaktach. Wyrażamy nadzieję, że poznanie opinii mieszkańców Polski

i Niemiec pozwoli decydentom lepiej odpowiadać na potrzeby i oczekiwania

obywateli, a ekspertom i analitykom polityki europejskiej dostarczy twardych

danych na temat postaw społeczeństw w kluczowych kwestiach dla wzajem-

nych relacji.

Koncepcje badania i analizy są owocem pracy zespołu ekspertów z Polski

i Niemiec. Wspólnie tworzyliśmy kwestionariusz i wyciągaliśmy wnioski, co

pozwala nam ufać, że powstały raport uwzględnia obustronne podejście do

badanych kwestii.

Analizując wyniki, warto pamiętać, że badania sondażowe są specyficz-

ną metodą poznawania opinii. Mimo zastosowania najbardziej miarodajnej

i pozwalającej na najbardziej szczegółowe zadawanie pytań metody face to face, czyli wywiadów osobistych, ankieta z pytaniami, które są zadawane sta-

tystycznemu respondentowi, musi być prosta. Nie pozwala to na poszerzanie

tematu i wyjaśnianie szczegółowych poglądów badanych. Uzyskane wyniki,

nawet jeśli budzą niedosyt lub wydają się nie dość precyzyjne, są jednak do-

brym wskaźnikiem nastrojów społecznych w relacjach polsko-niemieckich.

Poniższy raport ma na celu przede wszystkim zaprezentowanie wyników

badań. Przedstawiamy – obok omówienia głównych danych – także związki

między odpowiedziami a wiekiem respondentów. Pozostałe cechy społeczno-

-demograficzne rzadko bowiem odgrywają większą rolę. Tam, gdzie można

wskazać podziały między ankietowanymi mieszkającymi na dawnych terenach

Niemiec wschodnich i zachodnich, również to odnotowujemy. Kluczowe nato-

miast okazują się postawy polityczne badanych. Zwłaszcza po polskiej stronie

zestawienia odpowiedzi w podziale na wyborców dwóch głównych partii – Pra-

wa i Sprawiedliwości oraz Platform Obywatelskiej – oddają w większości obec-

ne głębokie podziały społeczne dotyczące oceny aktualnej polityki i wizji przy-

szłości Europy. W wypadku badanych Niemców preferencje partyjne odgrywają

mniejszą rolę, są więc opisywane jedynie tam, gdzie jest to zasadne.

Ponadto analizujemy powiązania między pobytem respondenta w kraju

sąsiada a opiniami na jego temat. Tradycyjnie po niemieckiej stronie pobyt

w Polsce silniej oddziałuje na oceny państwa, jego polityki i społeczeństwa

niż w wypadku wizyt Polaków w Niemczech. Interesowały nas także współza-

leżności między odpowiedziami na kolejne pytania, co pozwala odkryć konse-

kwencję (lub jej brak) postaw respondentów.

Tekst celowo nie komentuje szerzej wyników, skupiając się na liczbach

i analizach. Kilka zdań wprowadzenia prezentujemy tam, gdzie należy szerzej

przybliżyć temat i wskazać logikę zadawania pytań, aby ułatwić interpretację

wyników. Podsumowaniu. Wnioski wynikające z analizy wyników badania za-

warto w Podsumowaniu.


Polacy i Niemcy o sobie i swoich krajach

Znajomość kraju sąsiada

Na wizerunek kraju i jego społeczeństwa wpływa wiele czynników. Zwłasz-

cza poziom sympatii i dystansu społecznego czy ocena cech charakteru oraz

skojarzenia z danym krajem zależą od osobistego doświadczenia – własnych

kontaktów z samym krajem lub jego przedstawicielami. Jak pokazują prowa-

dzone od 2000 roku badania Instytutu Spraw Publicznych i Fundacji Konrada

Adenauera, w relacjach polsko-niemieckich fakt pobytu w Polsce szczególnie

często wpływa na opinię Niemców o wschodnim sąsiedzie i jego narodzie.

Niemcy, którzy przynajmniej raz odwiedzili Polskę, przede wszystkim potrafią

częściej wypowiedzieć się o Polsce, mają jednak również lepszą o niej opinię.

Pozytywniej wyrażają się także o polskim społeczeństwie i polskiej polityce.

Po polskiej stronie zależność taka jest słabsza. Prawdopodobnie spowodo-

wane jest to tym, że Polacy ogólnie lepiej znają Niemcy – więcej o nich mogą

się dowiedzieć z mediów oraz od mieszkających w Niemczech znajomych

i członków rodziny, oceny zależą więc od wielu czynników.

W kraju sąsiada była niecała jedna trzecia badanych Polaków i Niemców.

Odsetki te pozostają od lat w obu krajach na porównywalnym poziomie.

W Niemczech była połowa (51%) badanych Polaków z wykształceniem

wyższym. Stosunkowo najrzadziej pobyt w Niemczech deklarują z kolei naj-

starsi polscy respondenci (18%). Podział regionalny kraju nie odgrywa więk-

szej roli, której można by się spodziewać – częściej fakt odwiedzin Niemiec

Wykres 1.Czy była Pani (był Pan) kiedykolwiek w Polsce/Niemczech po 1989 roku?

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera

10 Agnieszka Łada

Wykres 2.Czy była Pani (był Pan)

kiedykolwiek w Polsce po 1989 roku? Odpowiedzi

Niemców

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber-

-Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera

deklarują wprawdzie mieszkańcy północno-zachodniej Polski (41%), a najrza-

dziej osoby z centrum (18%), ale badani zamieszkujący inne tereny nie wyróż-

niali się w odpowiedziach. Wyborcy Prawa i Sprawiedliwości (20%) bywają

w Niemczech rzadziej niż osoby głosujące na Platformę Obywatelską (39%)

czy Nowoczesną (57%).

Ponieważ pobyt w Polsce wpływa na niemieckie oceny kraju i narodu są-

siada, poproszono o rozróżnienie, czy pobyt ten jest regularny, czy też ma cha-

rakter jednorazowy lub okazjonalny. Wśród ogółu Niemców regularne wizyty

za Odrą są bardzo rzadkie. W Polsce zdecydowanie częściej niż Niemcy z za-

chodnich krajów związkowych bywają mieszkańcy wschodnich Niemiec – co

dziesiąty z nich odwiedza kraj sąsiada regularnie. Ogółem w Polsce było trzy

czwarte Niemców wschodnich. Najprawdopodobniej wielu z nich pojechało

do Polski na zakupy w regionie przygranicznym czy na urlop. Najrzadziej po-

byt w Polsce deklarują najmłodsi badani, w wieku od czternastu do dziewięt-

nastu i od dwudziestu do dwudziestu dziewięciu lat (odpowiednio 84% i 79%

z nich nie było w Polsce).

Niemcy Ogółem

zachodnie wschodnie

Czy była Pani (był Pan) kiedykolwiek w Polsce po 1989 roku?

tak, raz 12% 19% 13%

tak, kilka razy 9% 45% 16%

tak, odwiedzam Polskę regularnie, raz lub kilka razy w roku

1% 10% 3%

nie, nigdy nie byłam (byłem) w Polsce

77% 24% 66%

trudno powiedzieć 1% 2% 2%

Ogółem 100% 100% 100%

Tabela 1. Czy była Pani (czy był Pan) kiedykolwiek w Polsce po

1989 roku? Odpowiedzi Niemców


-Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera (obliczenia własne)


Skojarzenia z sąsiednim państwem

Podstawowym elementem postrzegania drugiego kraju są skojarzenia,

jakie pojawiają się po usłyszeniu jego nazwy. Oddają one ogólne opinie o da-

nym państwie i jego społeczeństwie. Często mówią zdecydowanie więcej niż

odpowiedzi na pytania zamknięte. Aby zachować przejrzystość i wprowadzić

pewną systematyzację, padające określenia dzieli się na poszczególne katego-

rie – przyjmowane dla konkretnego badania. W omawianym sondażu również

zastosowano tę metodę, dążąc do tego, aby grupy skojarzeń wymienianych

w obu krajach były porównywalne.

Skojarzenia Polaków z Niemcami

Wśród skojarzeń polskich respondentów z Niemcami najliczniejsze grupy

stanowią pojęcia związane z trudną polsko-niemiecką historią oraz neutral-

ne określenia dotyczące kraju i narodu. Przypada na nie po jednej czwartej

wszystkich wymienianych skojarzeń. Do pierwszej grupy można zaliczyć takie

wyrażenia jak „zbrodniarze”, „okupanci”, „obozy koncentracyjne” czy „wojna

światowa”, a do drugiej określenia „kraj sąsiedzki” czy „kraj w Europie”.

„Wpuszczenie uchodźców”, „sojusznik” i „mają na nas zbyt wielki wpływ”

to skojarzenia, które można zaliczyć do trzeciej kategorii pod względem wiel-

kości (15%) – polityka i wzajemne relacje. Polscy respondenci nawiązują przy

tym również do czołowej roli Niemiec w Unii Europejskiej oraz do współpracy

gospodarczej Niemiec z Polską.

Skojarzenia dotyczące standardu życia w Niemczech, jakości niemieckich

marek i stabilnej gospodarki stanowią około 13% wszystkich odpowiedzi. Po-

zostałe skojarzenia rozkładają się równomiernie na takie kategorie jak „rynek

pracy” (6%), „kraj ładu i porządku” (6%), „turystyka i kultura” (5%). W tej ostat-

niej kategorii nie mogło zabraknąć odwołań do niemieckich drużyn piłkar-

skich i dobrego piwa. Z kolei skojarzenia związane z pracą to głównie pozy-

tywne określenia, wskazujące, że w Niemczech wielu Polaków pracuje i można

zarobić „dobre pieniądze”.

Przez lata skojarzenia Polaków związane z Niemcami ulegały zmianom.

Jeśli porównać pojęcia, które padały w 2016 roku, z podawanymi w 2018 roku,

okaże się, że wzrósł odsetek skojarzeń związanych z historią. Ma na to zapew-

ne wpływ narracja obecnych polskich elit rządzących, często odwołujących się

w odniesieniu do Niemiec do tematów związanych z tragiczną polsko-niemiec-

ką historią. Podobnie można tłumaczyć pewien, choć niewielki, wzrost odset-

ka skojarzeń związanych z polityką. I w tym wypadku wynika on z tematów po-

ruszanych w debatach publicznych i mediach w związku z Niemcami. Polakom

obecnie Niemcy nawet częściej niż w 2016 roku kojarzą się z Angelą Merkel

i uchodźcami oraz działaniami na arenie unijnej. Jednocześnie obserwowalny

jest także wzrost liczby pojęć neutralnych dotyczących kraju i narodu.

12 Agnieszka Łada

Rzadziej już Niemcy kojarzą się Polakom jako kraj dobrobytu. To z kolei jest

spowodowane zacieraniem się różnic między oboma państwami. Kraj zachod-

niego sąsiada przestaje już być niedoścignionym marzeniem. Dlatego pojęcia

typu „autostrady”, „BMW” „Mercedes” oraz „dobrobyt”, „wysokie zarobki”, „lu-

dziom żyje się lepiej” pojawiają się już rzadziej wśród pierwszych trzech rze-

czy, jakie przychodzą na myśl badanym, gdy słyszą słowo „Niemcy”.

Respondenci mogli wskazać do trzech skojarzeń, które zostały następnie podzielone na grupy.

Skojarzenia Niemców

Niemieccy respondenci kojarzą Polskę z krajem katolickim i typowymi

potrawami, pięknymi miastami i okolicami, gdzie niedrogo spędza się urlop

– skojarzenia przypadające na kategorię turystyki i kultury obejmują prawie

jedną czwartą pojawiających się pojęć. Zaliczają się do nich ponadto odniesie-

nia piłkarskie. Od lat nie brakuje wśród nich także słowa „wódka”.

Co piąte skojarzenie dotyczy Polaków jako narodu, Polski jako kraju są-

siada czy państwa na wschodzie Europy (20%). Typowo polityczne określenia

odnoszą się nie tylko do wspólnego członkostwa w Unii Europejskiej, ale zde-

cydowanie częściej do wewnętrznej sytuacji politycznej w Polsce. Niemcy mó-

wią o niej: „prawicowy populizm”, „dyktatura”, „ograniczona praworządność”,

„Kaczyński”, „źli politycy” czy „protesty przeciw rządowi”.

Ankietowani Niemcy wymieniają również wiele, głównie pozytywnych,

cech charakteru Polaków (10%): uważają Polaków za gościnnych, otwartych

i serdecznych, choć także za oszustów. Pojęcia związane z przestępczością

– „korupcja”, „bandy złodziei”, „kradzież samochodów” – od lat stanowią

grupę skojarzeń, które można podsumować wspólnym określeniem „kraj

nieporządku” (8%). W odróżnieniu od skojarzeń Polaków z krajem i narodem

Wykres 3. Co przychodzi Pani (Panu)

na myśl, gdy słyszy Pani (Pan) słowo „Niemcy”?

Odpowiedzi Polaków



2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja

Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera


Rysunek 1. Skojarzenia Polaków z Niemcami


Turystyka, kultura 23%

Chopin, Lewandowski

wspaniałe plaże nad Bałtykiem, piękne krajobrazy, dobre miejsca wycieczkowe, ładne kurorty, piękne (stare) miasta, kraj na spędzenie niedrogiego urlopu

Szczecin, Warszawa, Kraków,Gdańsk, Wrocław, Bałtyk, Tatry Wysokie, Śląsk, Mazury, Sudety, Karpaty

polska kiełbasa, barszcz, bigos, kaszanka, smaczne jedzenie, tłuste potrawy,

lubią pić, dobra wódka, alkohol

papież Wojtyła, bardzo katolicki kraj

członek Unii Europejskiej, Europejczycy, Europa, kraj graniczący z Niemcami

Europa Wschodnia, Wschód

narodowość, państwo

Cechy charakteru 10%

wielu młodych, otwartych, kochających swój kraj ludzi, gotowi do pomocy, oszczędni, są dobrzy w organizowaniu, weseli, silne więzi rodzinne, towarzyscy, przyjaźni, bardzo serdeczni ludzie, gościnni, pracowici, pełni zapału do pracy

nie można na nich polegać, niesympatyczni, oszuści,

gangsterzy, szowiniści, brudni

piękne kobiety

Polityka i relacje wzajemne 9%niedobre dla Europy, Kaczyński, partia PiS, prawicowy rząd, prawicowy populizm, protesty przeciwko rządowi, stali się antyniemieccy/nacjonalistyczni, dyktatura, demontaż państwa prawa

nie przyjmują azylantów, uchodźców

dobre relacje gospodarcze, dobra koegzystencja,

przyjazne stosunki z Niemcami, ożywiona wymiana kulturalna i sportowa

Rynek pracy 9%

tania siła robocza, tanie opiekunki, rzemieślnicy, pracowici robotnicy, pracownicy sezonowi, pracują jako gastarbeiterzy

pracują na czarno, zabierają nam miejsca pracy

Kraj bałaganu 8%

w kraju brak porządnych struktur, „polska gospodarka”, korupcja, nieuczciwość, oszustwa, bandy włamywaczy, przestępczość zorganizowana, wysoka przestępczość, wyszkolone bandy złodziei

Historia 7%Druga wojna światowa, zbrodnie, pakt Hitler−Stalin, zniszczenia wojenne, Auschwitz, Żydzi zabijani w komorach gazowych, Holocaust, żądanie reparacji od Niemiec

wielokrotne okupacje i wypędzenia, kraj buforowy, dawne Prusy Wschodnie, wypędzeni, przesunięcie granicy,

linia na Odrze i Nysie, dawny blok wschodni, Willy Brandt, Lech Wałęsa, „Solidarność”, komunizm, katastrofa samolotu

Kraj 20%

14 Agnieszka Łada

sąsiada w Niemczech podobny odsetek wymienianych cech dotyczy zarów-

no dobrobytu, jak i biedy (łącznie 9%). Odwrotnie niż po polskiej stronie sko-

jarzenia z historią stanowią niewielką grupę (7%). Odniesienia do rynku pra-

cy (9%) koncentrują się i na pozytywnych kwestiach („dobrzy pracownicy”,

„tania siła robocza”), i na negatywnych opiniach („praca a czarno”, „zabierają

nam pracę”).

Wśród określeń przywoływanych przez niemieckich ankietowanych skoja-

rzenia związane z turystyką i kulturą są niezmiennie najliczniejszą kategorią.

Z kolei częstotliwość przywoływania kategorii kraju wzrosła o cztery punkty

procentowe. Wyjaśnieniem tego jest ujęcie w tej kategorii skojarzeń takich jak

„członek Unii Europejskiej” czy „kraj na wschodzie”. Wszczęta przez Komisję

Europejską wobec Polski procedura dotycząca przestrzegania praworządno-

ści mogła zwiększyć świadomość polskiego członkostwa w Unii Europejskiej

i równocześnie wzmocnić stereotypy takie jak „ograniczanie demokracji”

(w kategorii polityki). Z kolei powrót do dyskusji o polsko-niemieckiej historii

w Polsce ma odbicie we wzroście odsetka skojarzeń związanych z przeszłością

w odniesieniu do Polski także w Niemczech. Spadek – o sześć punktów pro-

centowych – liczby skojarzeń powiązanych z tematami politycznymi można

z kolei tłumaczyć tym, że na tle innych wydarzeń na arenie światowej (brexit,

sytuacja w Stanach Zjednoczonych) tematy powiązane z wydarzeniami na

polskiej wewnętrznej scenie politycznej straciły na znaczeniu w niemieckich

doniesieniach medialnych w porównaniu z 2016 rokiem, kiedy rząd Prawa

i Sprawiedliwości był od niedawna u steru, a polska polityka wobec uchodź-

ców była w Niemczech szeroko komentowana.

Respondenci mogli wskazać do trzech skojarzeń, które zostały następnie podzielone na grupy.

Wykres 4. Co przychodzi Pani (Panu)

na myśl, gdy słyszy Pani (Pan) słowo „Polska”

i „Polacy”? Odpowiedzi Niemców






Okupanci, historia 25%

zbrodniarze, kraj, który często napadał na Polskę, Trzecia Rzesza, powstanie warszawskie, wojny światowe, ofiary, Hitler, naziści, narodowy socjalizm, faszyzm, Żydzi, niemieckie obozy zagłady/śmierci/koncentracyjne/pracy, Holocaust, getta, zniszczenia, roboty przymusowe, wina, okupacja

Kraj 25%

kraj sąsiada naród, społeczństwo kraj/państwo w Europie

Dobrobyt 13%autostrady, dobre/niezawodne/solidne samochody, Audi, Mercedes, Volkswagen, BMW, drogie marki, proszki do prania, dobra chemia luksus, pieniądze, bogactwo, bogaty sąsiad,

wielki kapitał, rozwinięta/silna/stabilna/zdrowa/dobra gospodarka, lepsze życie, dobre świadczenia

socjalne, wyższy standard życia

Polityka i wzajemne relacje 15%

Angela Merkel

napływ uchodźców, migracja,wpuszczanie uchodźców, terroryzm

euro, członek Unii Europejskiej,kraj stojący na czele UE

przyjaciel, sojusznik Polski,partner gospodarczy, partner w UE, współpraca

wróg numer jeden, ma zbyt wielki wpływ na nas

Rynek pracy 6%praca za granicą, migracja za pracą, rynek pracy, pielęgniarki, praca u Bauera, wielu młodych ludzi jeździło tam do pracy, truskawki

wysokie płace, dobrze płatna praca

Kraj ładu i porządku 6%państwo prawa, pewność prawa, dokładność, solidność, oszczędność, pracowitość, zadbane okolice, porządek, czystość, precyzja, racjonalne działanie, wierność zasadom, dyscyplina, osiągnięcia

Turystyka, kultura 5%dobry futbol, Robert Lewandowski, kluby piłkarskie

piwo, Oktoberfest, precle

Berlin, Bawaria, Brama Brandenburska, Monachium, Morze Północne, katedra kolońska, ferie

turystyka, państwo wielokulturowe,okropny /trudny język

Rysunek 2. Skojarzenia Niemców z Polską i Polakami


16 Agnieszka Łada

Polsko-niemieckie różnice i podobieństwa

Grupy skojarzeń, jakie Polacy i Niemcy mają z krajem sąsiada, pokazują, jak

różne pozostaje spojrzenie na drugie państwo i jego społeczeństwo oraz jak

bardzo ugruntowane są pewne obrazy. Do Polaków mocno przylgnęła łatka

złodziei, a Niemcy pozostają w polskich oczach narodem okupantów. Wiele

jednak się również zmienia, zwłaszcza w obszarze pojęć związanych z polity-

ką. Określenia, jakie padają w 2018 roku, potwierdzają, że badani reagują na

dyskusje publiczne i doniesienia medialne, ale mają także własne, prywatne

doświadczenia, które wpływają na wizerunek sąsiadów.

Wśród tysiąca niemieckich ankietowanych do braku skojarzeń z Polską

przyznało się 95 osób. Po polskiej stronie liczba ta była niemal identyczna

– 97 badanych. Pozostali respondenci także jednak nie zawsze potrafili wymie-

nić trzy kwestie, o które proszono w pytaniu. Może to zaskakiwać, jeśli weźmie

się pod uwagę, że pytanie dotyczy bezpośredniego sąsiada. Pokazuje to, jak

bardzo się nie znamy, będąc tak blisko siebie.

Spośród wymienianych pojęć można wskazać te jednoznacznie pozytyw-

ne i negatywne, ale w wielu wypadkach trudno ocenić, co respondent miał

konkretnie na myśli, przede wszystkim zaś – jakie emocje towarzyszą danemu

skojarzeniu. Migracje zarobkowe, Unia Europejska, nazwy miast mogą budzić

różne odczucia. Stąd trudno podzielić wszystkie skojarzenia na pozytywne,

negatywne i neutralne.

Obraz drugiego kraju

Przez wiele lat Niemcy jako kraj były w oczach Polaków kwintesencją

Zachodu – rozwiniętej gospodarki i funkcjonującej demokracji. W obu wy-

padkach Polacy chcieli takiemu poziomowi dorównać. Jednocześnie obraz

Niemiec niejednokrotnie był nieco mitologizowany, co pozostało także po

przemianach 1989 roku. Zbliżanie się standardów życia w obu krajach stop-

niowo może powodować zaprzestanie przez Polaków przypisywania sytuacji

w Niemczech samych zalet. Różnice polsko-niemieckie nie kłują już – po upły-

wie czasu od wejścia Polski do Unii Europejskiej – tak w oczy. Zwłaszcza oso-

biste doświadczenie pobytu za Odrą, ale także opowieści najbliższych, którzy

znają ten kraj, mieszkając w nim, mogą oddziaływać na oceny. Jednocześnie

w ostatnich dwóch latach obserwujemy pojawianie się w niektórych mediach

negatywnego obrazu Niemiec, zwłaszcza w odniesieniu do sytuacji wokół

przyjmowania uchodźców i podejścia do cudzoziemców.

Z kolei obraz Polski w Niemczech opiera się na doniesieniach medialnych,

które kierują się standardowym podejściem: bad news is a good news, czyli

koncentrują na negatywnych opisach. Przekonanie, że krajom Europy Środko-

wo-Wschodniej wiele brakuje jeszcze do rozwiniętych demokracji zachodnich,

było bardzo silne przed włączeniem państw tego regionu do Unii Europejskiej,


ale umocniło się na skutek wydarzeń politycznych w tej części kontynentu

z ostatnich lat. I w tym wypadku rosnące powiązania między społeczeństwami

mogą jednak wpływać na lepsze poznawanie przez Niemców Polski, a przez to

tworzenie sobie jej obrazu nieobarczonego stereotypami.

Opinie Polaków o Niemczech

Jak pokazują badania, wizerunek Niemiec w Polsce od lat jest dobry. Wy-

niki potwierdzają, że Polacy są zafascynowani doskonałymi wynikami gospo-

darczymi czy rozwojem demokracji w kraju zachodniego sąsiada. Również

obecnie pozytywne oceny przeważają nad negatywnymi. Najwięcej poparcia

uzyskują stwierdzenia o dobrym rozwoju gospodarki (86%), funkcjonującej de-

mokracji (76%) czy o dobrej organizacji pracy (82%). Rzadziej niż co czwarty

badany uważa, że w Niemczech panuje korupcja czy biurokracja. Wśród od-

powiedzi zwraca uwagę niepewność, jak ocenić sposób traktowania cudzo-

ziemców w Niemczech. W Polsce można bowiem, zwłaszcza w publicznych

mediach, usłyszeć, że jako obcokrajowiec Polak może czuć się w Niemczech

zagrożony. Ponad połowa (56%) badanych Polaków nie zgadza się tymczasem

ze stwierdzeniem, że cudzoziemcy traktowani są źle, twierdzi tak jednak 17%

respondentów.

Polacy stosunkowo rzadko nie potrafią odpowiedzieć na pytania dotyczą-

ce sytuacji w Niemczech. Jednocześnie fakt pobytu w tym kraju nie wpływa na

umiejętność oceny. W niektórych wypadkach oddziałuje jednak na wyrażanie

opinii pozytywnych. Polacy, którzy byli już w Niemczech, częściej uważają, że

warto tam inwestować (73% do 62%), uznają Niemcy za kraj atrakcyjny dla tu-

rystów (84% do 68%), sądzą, że prawa mniejszości narodowych są przestrzega-

ne (80% do 65%), a media mogą otwarcie krytykować rząd (64% do 54%). Wiek

respondentów czy ich preferencje partyjne nie odgrywają tutaj większej roli.

Opinie Polaków uległy jednocześnie – w porównaniu z 2016 rokiem – po-

prawie, osiągając czasami wartości najwyższe od momentu rozpoczęcia pro-

wadzenia badań. Na przykład obecnie aż 86% badanych Polaków uważa, że

niemiecka gospodarka dobrze się rozwija, kiedy we wcześniej-

szych latach odsetek ten sięgał 83%. W tych opiniach można

dostrzec pozytywny wpływ przekazu medialnego, który wska-

zuje na dobrą koniunkturę w Niemczech. Zdecydowanie wzrósł

także odsetek Polaków przekonanych o respektowaniu swobód

obywatelskich i praw mniejszości narodowych przez Niemcy. Można się tu do-

szukiwać wpływu kontrastowego zestawienia – w ocenie sytuacji w Polsce ba-

dani Polacy nie są już tacy optymistyczni jak w swoich opiniach o Niemczech.

Może to być również skutek doniesień medialnych wokół kryzysu migracyjne-

go, który wskazał, że Niemcy są otwarci na cudzoziemców. Tym bardziej może

więc dziwić tak wyraźny wzrost odsetka opinii pozytywnych, kiedy polskie

elity rządowe twierdzą, że prawa Polaków w Niemczech nie są respektowane.

Obecnie Polacy mają lepszy obraz Niemiec niż w 2016 roku

18 Agnieszka Łada

Również wzrost liczby osób przekonanych, że niemieckie media mogą otwar-

cie krytykować rząd, przy wątpliwościach co do tego faktu głoszonych przez

polskie media publiczne czy polityków rządowych, zwraca uwagę. Po spadku

poziomu wiary w dobrą niemiecką organizację pracy – przypuszczalnie po do-

niesieniach medialnych w 2016 roku o problemach Niemców ze zorganizowa-

niem pobytu setek tysięcy uchodźców – także te wartości ponownie wzrosły

(z 75% do 82%).

Wykres 5. Jak ocenia Pani (Pan) Niemcy? Czy Niemcy

to kraj, w którym… Odpowiedzi Polaków




Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało „zdecydowanie się zga-

dzam”, a 5 – „zdecydowanie się nie zgadzam”. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali.

Opinie Niemców o Polsce

Niemcy nie mają dobrego obrazu Polski. Odsetek żadnego ze stwierdzeń

pozytywnie opisujących sytuację w kraju sąsiada nie przekracza połowy od-

powiedzi. Stosunkowo najlepiej niemieccy respondenci postrzegają Polskę

w wypadku jej walorów turystycznych – 44% uważa ją za kraj atrakcyjny tu-

rystycznie. Jest to zgodne z licznymi pozytywnymi skojarzeniami, jakie Niem-

cy wymieniają spontanicznie, pytani o Polskę. Oceny pozytywne przeważają

także nad negatywnymi przy stwierdzeniu o dobrym rozwoju gospodarki (30%

badanych zgadza się, że rozwija się ona dobrze, 20% – że źle) oraz traktowaniu

cudzoziemców (29% uważa, że są oni traktowani dobrze, 19% – że źle). W po-

zostałych wypadkach negatywne opinie są liczniejsze niż pozytywne. Szcze-

gólnie mocno Niemcy są przekonani o braku możliwości krytykowania rządu

przez media (46%), panowaniu w Polsce korupcji (45%), braku respektowania

praw mniejszości narodowych i etnicznych (38%) oraz swobód obywatelskich

(35%). Stosunkowo wysoki pozostaje jednak odsetek badanych, którzy wybie-

rają odpowiedź neutralną (21% do 33%). Ponadto w ocenach sytuacji w Polsce

zwraca uwagę wysoki odsetek niemieckich respondentów, którzy nie potrafią

udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące sytuacji w kraju są-

siada. Waha się on od 12% do 33%. Szczególnie wyróżniają się

w tym wypadku najmłodsi respondenci – niekiedy odpowiedzi

nie udziela aż połowa z nich.

Wykres 6. Jak ocenia Pani (Pan) Niemcy? Czy Niemcy to kraj, w którym… Odpowiedzi Polaków

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera 2000–2005: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera

Obraz Polski w Niemczech uległ w ostatnich latach pogorszeniu

20 Agnieszka Łada

Niemcy, którzy byli chociaż raz w Polsce, zdecydowanie częściej potrafią

wypowiedzieć się na temat sytuacji w tym kraju (różnice wynoszą od sześciu

do czternastu punktów procentowych). Ich obraz Polski jest także lepszy (róż-

nice od siedmiu do trzydziestu trzech punktów procentowych). Na przykład

o opłacalności inwestycji jest przekonanych 30% badanych, którzy byli w Pol-

sce, i 15%, którzy tego kraju nie odwiedzili, o atrakcyjności turystycznej – 67%

do 34%, o respektowaniu praw mniejszości narodowych – 20% do 9%, a o do-

brej organizacji pracy – 18% do 8%.

Jednocześnie w ostatnich latach – od 2016 roku – odsetek ocen negatyw-

nych znacznie wzrósł. Jest on jednak szczególnie zauważalny, jeśli porówna

się niemieckie opinie z 2013 roku z obecnymi. W niektórych wypadkach róż-

nice sięgają: dziesięciu punktów procentowych (spadek pozytywnych twier-

dzeń o dobrym rozwoju gospodarki), jedenastu punktów procentowych (spa-

dek uznania, że prawa mniejszości narodowych są respektowane), szesnastu

punktów procentowych (wątpliwości co do respektowania swobód obywatel-

skich) czy osiemnastu punktów procentowych (spadek wiary w możliwości

krytykowania rządu przez media). Tylko jedna opinia uległa poprawie – do-

tycząca panowania korupcji. Obecnie wierzy w nią 45% badanych Niemców,

w 2013 było to 51%.

Wykres 7. Jak ocenia Pani (Pan)

Polskę? Czy Polska to kraj, w którym… Odpowiedzi

Niemców

Źródło: Źródło: 2018: Instytut

Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja

Konrada Adenauera




Oceny własnego kraju wyrażane przez Polaków

Analizując wizerunek Polski w Niemczech i Niemiec w Polsce, zarówno

w ostatnim badaniu, jak i we wcześniejszych badaniach zadawaliśmy także

polskim respondentom pytania o ocenę poszczególnych aspektów dotyczą-

cych własnego kraju. Pozwala to zestawić oceny Niemców – często krytycz-

ne – z ocenami Polaków, którzy w niektórych aspektach również negatywnie

wypowiadają się o swoim państwie. Badanie z 2018 roku wydaje się szczegól-

nie istotne ze względu na szeroką krytykę w Niemczech, ale przede wszystkim

w samej Polsce, wielu zmian wprowadzonych przez rząd Prawa i Sprawiedli-

wości.

Zestawienie opinii Polaków i Niemców o Polsce pokazuje olbrzymi roz-

dźwięk. Niemcy zdecydowanie rzadziej niż Polacy wystawiają Polsce pozytyw-

ne oceny. Jednocześnie, co naturalne, dużo częściej niż Polacy nie mają zdania

na temat Polski (Niemcy: 12–33%, Polacy: 1–5%).

Wykres 8. Jak ocenia Pani (Pan) Polskę? Czy Polska to kraj, w którym… Odpowiedzi Niemców

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera2000–2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera

22 Agnieszka Łada



Zestawienie ocen polskich respondentów z wynikami badania z 2016 roku

(a więc na początku rządów Prawa i Sprawiedliwości) pokazuje pogorszenie

opinii o jakości polskiej demokracji i rządów prawa w kluczowych wymiarach.

W 2018 roku jedynie 45% badanych Polaków zgodziło się ze stwierdzeniem,

że w Polsce funkcjonuje demokratyczny system rządów (spadek o trzynaście

punktów procentowych w stosunku do 2016 roku). Obecnie mniej niż połowa

badanych zgadza się, że w Polsce respektuje się swobody obywatelskie (spa-

dek z 59% do 47%) czy prawa mniejszości etnicznych (spadek z 53% do 46%).

Także ocena, czy media mogą krytykować rząd, pogorszyła się z 54% do 48%.

Symbolicznego znaczenia nabiera fakt, że we wszystkich tych wymiarach

obecnie mniej niż połowa badanych ocenia pozytywnie sytuację w tych obsza-

rach, podczas gdy jeszcze dwa lata temu pozytywnie wypowiadała się ponad

połowa ankietowanych. Wzrósł także, choć jedynie o trzy punkty procentowe,

odsetek respondentów przekonanych, że w Polsce źle się traktuje cudzoziem-

ców, chociaż trzeba zaznaczyć, że z taką opinią zgadza się jedynie mniej niż

jedna trzecia badanych. Jednocześnie nie poprawiła się (a nawet nieco się po-

gorszyła) ocena poziomu korupcji i stopnia biurokratyzacji. Z taką negatywną

oceną zgadza się obecnie odpowiednio dwie trzecie oraz trzy czwarte bada-

nych. Polacy pozostają wciąż sceptyczni w ocenach poziomu organizacji pracy

w Polsce. Jednocześnie poprawiła się ocena stanu gospodarki (o osiem punk-

tów procentowych – do 52% ocen pozytywnych), a na niezmienionym pozio-

mie pozostaje pozytywna (62%) ocena atrakcyjności inwestycyjnej w Polsce.

To ostatnie wydaje się nieco paradoksalne w zestawieniu z jeszcze wyższym

odsetkiem osób przekonanych, że w Polsce panuje biurokracja i korupcja. Po-

Wykres 9. Jak ocenia Pani (Pan)

Polskę? Czy Polska to kraj, w którym…




dobnie jak w 2016 roku, najbardziej pozytywnie Polacy oceniają atrakcyjność

turystyczną Polski (wzrost o dziewięć punktów procentowych – do 87%).



W porównaniu z 2016 rokiem nastąpił także wyraźny wzrost negatywnych

opinii w obszarach kluczowych dla oceny stanu polskiej demokracji i rządów

prawa. Należy jednak odnotować, że w tych obszarach (funkcjonowanie de-

mokracji, prawa obywatelskie i prawa mniejszości, wolność mediów) nega-

tywne oceny wyraża około jednej czwartej respondentów, a zatem mniej niż

ankietowanych wystawiających oceny pozytywne.

Wyniki te potwierdzają tezę o polaryzacji opinii publicznej w ocenie funk-

cjonowania polskiego państwa pod rządami Prawa i Sprawiedliwości – nie

istnieje absolutna większość oceniających pozytywnie lub negatywnie dany

aspekt polskiej rzeczywistości. Inaczej mówiąc, przewagę (często dwa do jed-

nego) mają osoby pozytywnie oceniające sytuację, ale w żadnym wypadku nie

stanowią one większości ankietowanych. Podobnie wygląda kwestia trakto-

wania cudzoziemców w Polsce: 43% badanych odrzuca zarzut o ich złe trakto-

wanie, ale 30% zgadza się z takim zarzutem. Jednocześnie liczne grupy bada-

nych odmawiają odpowiedzi lub udzielają odpowiedzi neutralnych.

Inaczej wygląda ocena stopnia korupcji i biurokratyzacji – tutaj przewaga

ocen negatywnych nad pozytywnymi jest bardzo wyraźna. Polacy zgadzają się

także co do atrakcyjności turystycznej Polski oraz (mniej zdecydowanie) co do

atrakcyjności kraju jako miejsca dla inwestycji. Podobnie wyraźną przewagę

Wykres 10. Jak ocenia Pani (Pan) Polskę? Czy Polska to kraj, w którym… Odpowiedzi Polaków

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera

24 Agnieszka Łada

mają osoby uznające, że gospodarka dobrze się rozwija, wobec tych, którzy

taką tezę odrzucają.

W wielu kwestiach polaryzacja wiąże się z preferencjami politycznymi,

co wspiera tezę o polaryzacji opinii publicznej. Najsilniej ją widać w pyta-

niu o ocenę funkcjonowania polskiej demokracji – pozytywnej odpowiedzi

udziela tu ponad 60% wyborców Prawa i Sprawiedliwości (oraz podobny od-

setek wyborców Kukiz’15) i jedynie 25% wyborców Platformy Obywatelskiej.

Najbardziej krytyczni są wyborcy Nowoczesnej, którzy udzielają jedynie 11%

odpowiedzi pozytywnych i 45% negatywnych. Co ciekawe, wśród wyborców

wszystkich partii jest znaczny odsetek osób, które udzieliły odpowiedzi neu-

tralnej (ani tak, ani nie). Podobnie wyborcy Prawa i Sprawiedliwości oraz Ku-

kiz’15 są przekonani o tym, że w Polsce respektuje się prawa obywatelskie,

podczas gdy zwolennicy innych ugrupowań mają w tej kwestii wątpliwości.

Także w ocenie stanu polskiej gospodarki zwolennicy Prawa i Sprawiedliwo-

ści mają wyraźnie bardziej pozytywne opinie od pozostałych respondentów,

a zwolennicy Nowoczesnej – najbardziej krytyczne.


Ponad połowa (56%) badanych Polaków i jedna trzecia (29%) badanych Niemców odczuwa wobec sąsiedniego społeczeństwa sympatię

Stosunek Polaków i Niemców do siebie nawzajem i do innych narodów

Tworzenie dobrych stosunków międzysąsiedzkich wymaga zaufania, ale

także poczucia sympatii do drugiego narodu, które pomaga w nawiązywaniu

ściślejszych relacji i wypracowywaniu wspólnych inicjatyw.

Poziom sympatii Polaków do Niemców i Niemców do Polaków

Ponad połowa (56%) badanych Polaków odczuwa wobec

Niemców sympatię. To pozytywne nastawienie powoli się

zwiększa od lat – w 2000 roku sięgało 41%. Równolegle spada-

ła niechęć Polaków do Niemców. W porównaniu z 2000 rokiem

obniżyła się ona o ponad połowę (z 26% do 11%). Także na tle

stanu w 2013 roku (16%) odsetek negatywnych opinii wyraźnie

się zmniejszył. Z kolei załamanie poziomu sympatii między 2005

a 2008 rokiem można tłumaczyć sprawowaniem władzy przez pierwszy rząd

Prawa i Sprawiedliwości (2005–2007), który wpływał na atmosferę przez budze-

nie antyniemieckich nastrojów. Musiało dopiero upłynąć trochę czasu, a prze-

de wszystkim wiele musiało być zrobione, aby wartości te znowu wzrosły.

Sympatię Polaków do Niemców odwzajemnia zaledwie o połowę mniej

Niemców (29%). Pozostają oni w swoich ocenach Polaków także dość stabilni

– zmiany wobec wartości z 2000 roku pozostają na granicy błędu statystycz-

nego.

Także poziom niemieckiej niechęci wobec Polaków nie uległ zmianie, jeśli

porównywać dane z 2000 roku (24%) i z 2018 roku (23%), chociaż wydaje się

on lepiej odzwierciedlać zawirowania we wzajemnych relacjach. Niechęć

Niemców do Polaków wyraźnie wzrosła w latach 2005–2006, po czym znowu

w 2016 roku, a więc po zmianie władzy w Polsce w 2015 roku. Ponowny spadek

niechęci do Polaków w 2018 roku może wskazywać, w jakim stopniu Niemcy

odróżniają polską politykę, którą oceniają coraz bardziej krytycznie, od pol-

skiego społeczeństwa. Opinie są także wyraźnie zależne od tego, czy badany

Niemiec był już w Polsce. Wśród Niemców, którzy regularnie jeżdżą do Polski,

sympatię wobec Polaków wskazuje 70%, a wśród Niemców, którzy byli w Pol-

sce raz – 42%. Jednocześnie zaledwie co piąta osoba (20%), która jeszcze nigdy

nie wyjechała do Polski, deklaruje sympatię do Polaków.

Czynnik pobytu w sąsiednim kraju odgrywa także rolę w opiniach Polaków

o Niemcach. Wśród polskich obywateli, którzy byli w Niemczech przynajmniej

raz, 68% wyraża sympatię do Niemców. Tymczasem w gronie osób, które nigdy

nie były w Niemczech, odsetek ten wynosi 51%.

Jednocześnie w Niemczech szczególnie wysoki jest odsetek badanych, któ-

rzy udzielają odpowiedzi ambiwalentnej – prawie połowa (47%) wskazuje war-

tości pośrodku skali. W wypadku Polaków jest to co trzeci respondent (34%).

26 Agnieszka Łada

Wykres 11. Jaki jest Pani (Pana)

stosunek do Polaków/Niemców? Odpowiedzi oznaczające sympatię



2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych,

Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada

Adenauera2000–2008: Instytut

Spraw Publicznych, Fundacja Konrada

Adenauera


stosunek do Polaków/Niemców? Odpowiedzi

oznaczające niechęć







Adenauera

Respondenci udzielali odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało „odczuwam sympatię”,

a 5 – „odczuwam niechęć”. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali.

Cechy demograficzne – wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania

– nie różnicują odpowiedzi Polaków. Na poczucie sympatii do Niemców nie ma

także wpływu fakt popierania różnych partii politycznych.


a 5 – „odczuwam niechęć”. Na wykresie zsumowano wskazania 4 i 5 na skali.


Wykres 13.Jaki jest Pani (Pana) stosunek do następujących narodów? Odpowiedzi Polaków oznaczające sympatię


33% Polaków i 21% Niemców odczuwa sympatię wobec Rosjan. Niechęć wyraża odpowiednio 30% i 43% respondentów

Sympatia Polaków i Niemców do innych narodów

Na polskiej skali sympatii, na której znajduje się dziesięć wybranych na-

rodowości, Niemcy plasują się na miejscu szóstym – za Amerykanami (69%),

Francuzami (67%), Brytyjczykami (66%), Czechami (64%) i Słowakami (63%). Wy-

przedzają tym samym inne narody sąsiedzkie Polaków: Litwinów (52%), Biało-

rusinów (44%), Ukraińców (39%) i Rosjan (33%).

Analiza zależności między podejściem Polaków do dwóch

sąsiednich narodów, z którymi Polska w przeszłości miała wro-

gie stosunki – Niemców i Rosjan – pokazuje, że odsetek Pola-

ków, którzy jednocześnie lubią Niemców i Rosjan, wynosi 30%,

a odsetek Polaków, którzy jednocześnie czują niechęć do Niem-

ców i Rosjan – 8%.

Cechy społeczno-demograficzne nie różnicują odpowiedzi badanych Po-

laków. Także w odniesieniu do przedstawicieli państw sąsiadujących z Polską

mieszkańcy regionów przygranicznych nie wypowiadają się inaczej niż osoby

zamieszkałe daleko od danego kraju.


a 5 – „odczuwam niechęć”. Na wykresie zsumowano polskie wskazania 1 i 2 na skali.

W Niemczech Polacy (29%) są bardziej lubiani niż Rosjanie (21%), ale zde-

cydowanie ustępują miejsca Holendrom (67%) i Francuzom (61%) – w tym

wypadku przewaga jest trzykrotna, a także Grekom (47%), Brytyjczykom (41%)

i Amerykanom (33%). Na tych dwóch ostatnich wynikach widać wyraźnie, jak

bardzo brexit, a zwłaszcza polityka Donalda Trumpa, są negatywnie odbierane

28 Agnieszka Łada

przez niemiecką opinię publiczną i niemieckie elity, negatywnie wpływając na

podejście Niemców do narodów obu krajów.

Niemieccy respondenci różnią się w wyrażaniu sympatii do różnych naro-

dowości w zależności od wieku. Najmłodsi badani (od czternastu do dziewięt-

nastu lat) stosunkowo częściej niż pozostali darzą sympatią Francuzów (63%),

Greków (55%), Amerykanów (53%) i Brytyjczyków (51%), ale wobec Polaków

bardzo duża grupa najmłodszych respondentów ma postawę ambiwalentną

(65% z nich wybiera odpowiedź ze środka skali). Stosunek do Rosjan tradycyj-

nie różnicuje mieszkańców krajów związkowych wschodnich i zachodnich

– pierwsi częściej darzą Rosjan sympatią (35%) niż drudzy (18%).

Analiza niemieckich preferencji partyjnych nie pokazuje konkretnych ten-

dencji. Wyborcy partii Lewica (Die Linke) szczególnie dużą niechęć – w porów-

naniu ze zwolennikami innych partii – czują do Amerykanów (48%), podczas

gdy zwolennicy CDU (23%), SPD (22%) nie są aż tak krytyczni w tym zakresie.

Z kolei wyborcom Zielonych najtrudniej określić się ze wszystkich innych grup

wyborców wobec Polaków (58% wybiera odpowiedź ze środka skali). Osoby

głosujące na Alternatywę dla Niemiec i partię Lewica zdecydowanie częściej

niż inne lubią Rosjan (odpowiednio 35% i 38%), kiedy wśród zwolenników CDU,

FDP i SPD odsetek ten wynosi po 21%, a wśród Zielonych – 16%.


a 5 – „odczuwam niechęć”. Na wykresie zsumowano niemieckie wskazania 1 i 2 na skali.

Analizując związek między sympatią Niemców do Polaków i Rosjan, moż-

na dostrzec zależność pozytywną: Niemcy którzy czują sympatię do Rosjan,

częściej odczuwają sympatię do Polaków, z kolei Niemcy, którzy czują niechęć

do Rosjan, częściej odczuwają niechęć do Polaków. Odsetek Niemców, którzy

jednocześnie lubią Polaków i Rosjan, wynosi 14%, a odsetek Niemców, którzy

jednocześnie czują niechęć do Polaków i Rosjan – 18%.


stosunek do następujących narodów? Odpowiedzi Niemców oznaczające

sympatię







Adenauera


Pełny obraz poziomu sympatii Polaków i Niemców do różnych narodów

pokazują odpowiedzi uśrednione, uwzględniają bowiem zarówno odsetek

osób wyrażających sympatię i niechęć, jak i osób umieszczających swoje od-

czucia pośrodku skali. W takim zestawieniu najbardziej ulubionym narodem

Polaków pozostają Amerykanie (średnia 2), Francuzi (2,1) i Brytyjczycy (2,1). Po

niemieckiej stronie wobec tych narodowości oceny są zdecydowanie inne:

Amerykanie – 2,9 (a więc wartość porównywalna z sympatią wobec Polaków),

Francuzi – 2,3 i Brytyjczycy 2,7. Polska średnia sympatia do Rosjan jest jedno-

cześnie wyższa od niemieckiej (3,0 do 3,3), ale w obu najniższa spośród bada-

nych.


a 5 – „odczuwam niechęć”. Na wykresie pokazano średnią odpowiedzi Polaków i Niemców, przy

czym niższa liczba oznacza silniejszą identyfikację.

Polsko-niemiecki dystans społeczny

Toczące się debaty nad przyjmowaniem migrantów i uchodźców wpły-

wają na ogólną atmosferę wokół cudzoziemców w Polsce. Przekazy medial-

ne i wypowiedzi niektórych przedstawicieli opiniotwórczych elit nie zawsze

1 5

Rosjanie

Polacy

Niemcy

Ukraińcy

Białorusini

Litwini

Niemcy/Polacy

Słowacy

Amerykanie

Czesi

Brytyjczycy

Francuzi

Holendrzy

Grecy

2018 2016

Wykres 15.Jaki jest Pani (Pana) stosunek do następujących narodów? Średnia odpowiedzi

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera

30 Agnieszka Łada

współgrają z osobistymi doświadczeniami Polaków. Wprawdzie grupa obco-

krajowców przebywających w Polsce – zarówno na stałe, jak i czasowo – jest

nadal stosunkowo niewielka, to jednak można zauważyć jej znaczny wzrost,

związany choćby z podejmowaniem pracy przez Ukraińców czy z przyjazda-

mi turystycznymi i zawodowymi osób z różnych państw Unii Europejskiej

i spoza niej. Polacy coraz częściej wyjeżdżają także za granicę, co powoduje,

że kontakt z przedstawicielami innych narodów nie jest już jedynie pojęciem

abstrakcyjnym, chociaż nie zawsze wyjazdy te prowadzą do istotnych i pogłę-

bionych kontaktów mogących kształtować pozytywne postawy. Nadal jednak

przeciętny Polak ma rzadziej okazję poznania cudzoziemców niż Niemiec,

który z jednej strony mieszka w kraju, w którym od dziesięcioleci osiedlali się

migranci, z drugiej zaś – statystycznie częściej podróżuje.

Tymczasem nastawienie do reprezentantów innego kraju jest kluczowe

dla rozwoju dobrych relacji na różnych płaszczyznach, nie tylko w sprawach

osobistych. Sympatia lub niechęć odczuwana do drugiego narodu oraz akcep-

tacja lub niechęć do wchodzenia w relacje z jego przedstawicielami wpływa-

ją na intensywność stosunków, podejmowanie wspólnych inicjatyw czy – na

odwrót – powodują blokowanie lub sprzeciw wobec pogłębiania współpracy.

Tym bardziej pytanie o wzajemne nastawienie Polaków i Niemców jest aktu-

alne i ważne.

Ustaleniu, czy i w jakim stopniu ludzie są skłonni do utrzymywania – na

różnych płaszczyznach – stosunków społecznych z innymi grupami społecz-

nymi, w tym etnicznymi, służą badania dystansu społecznego. Analizy opierają

się na pytaniach o akceptację cudzoziemców w różnych rolach społecznych

– od najbardziej neutralnych aż po osobiste. We wcześniejszych badaniach tego

rodzaju cudzoziemcy w rolach neutralnych, na przykład jako osoba, która na

stałe zamieszkała w danym kraju, sąsiad czy kolega z pracy, zwykle cieszą się

większą akceptacją niż w rolach związanych z większą zależnością (szef firmy,

w której się pracuje, bezpośredni przełożony, radny) lub ze ściślejszymi relacja-

mi osobistymi (członek rodziny, w badaniu występujący jako zięć czy synowa).

Akceptacja wybranych narodowości europejskich przez Polaków

Polacy ogólnie akceptują cudzoziemców z Europy w różnych rolach spo-

łecznych, choć istnieją różnice między stopniem akceptacji obywateli Unii

Europejskiej – Francuzów, Niemców i Włochów – oraz Ukraińców1. Najwyższą

akceptacją wśród Polaków cieszą się Francuzi i Włosi. Akceptacja dwóch spo-

łeczeństw sąsiadujących z Polską, Niemców i Ukraińców, w niektórych rolach

jest prawie identyczna (na przykład jako mieszkańca Polski czy przyjaciela),

ale w innych zdecydowanie się różni. W wypadku Ukraińców największe trud-

1 Dane dotyczące Francuzów, Włochów i Ukraińców pochodzą z projektu: „Unijni migranci w Polsce”, reali-zowanego przez Instytut Spraw Publicznych w latach 2017–2018. Zadane pytania dotyczące tych narodowości brzmiały tak samo i były częścią tego samego kwestionariusza, co pytania dotyczące Niemców.


ności Polacy mają wobec ról oznaczających podporządkowanie się, takich jak

szef firmy, bezpośredni przełożony czy radny, ale i tutaj zdecydowanie więcej

Polaków nie ma nic przeciwko wejściu Ukraińca w te role, niż wykazuje wobec

tego niechęć.

Zestawiając odpowiedzi na poszczególne pytania w wypadku wszystkich

analizowanych narodowości, można wskazać, ilu Polaków nie ma nic przeciw-

ko cudzoziemcom niezależnie od roli – jest to 35%. Biorąc pod uwagę tylko

Niemców – akceptuje ich we wszystkich rolach 51% respondentów z Polski.

Wiek, miejsce zamieszkania, dochód czy wykształcenie nie różnicują od-

powiedzi Polaków. Analizując opinie pod kątem preferencji partyjnych bada-

nych, wyraźnie można dostrzec, że wyborcy Prawa i Sprawiedliwości częściej

sięgają po odpowiedź „trudno powiedzieć” niezależnie od narodowości czy

roli, o którą się pyta (na przykład dla opinii o Niemcach odsetek ten wynosi

wśród wyborców Prawa i Sprawiedliwości 12–14%, a wśród wyborców Plat-

formy Obywatelskiej – 2–4%, w wypadku Ukraińców zaś odpowiednio 13–19%

i 1–5%). Z kolei w wypadku Niemców i niekiedy w wypadku Francuzów (kolega

z pracy, szef firmy, członek rodziny, radny, bezpośredni przełożony) osoby gło-

sujące na Prawo i Sprawiedliwość jednocześnie stosunkowo rzadziej zaakcep-

towałyby ich w różnych rolach społecznych. Na przykład tylko 62% wyborców

Prawa i Sprawiedliwości nie ma nic przeciwko francuskiemu szefowi firmy,

podczas gdy wśród głosujących na Platformę Obywatelską odsetek ten wyno-

si 83%. W wypadku zięcia lub synowej jest to stosunek 65% do 82%.

Wykres 16. Czy zaakceptowałaby Pani (zaakceptowałby Pan) Niemców, Francuzów, Włochów i Ukraińców w poniższych rolach? Odpowiedzi pozytywne Polaków

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych

32 Agnieszka Łada

Brak akceptacji cudzoziemców w różnych rolach społecznych – czyli dy-

stans społeczny – jest także najwyższy w wypadku Ukraińców. Jako bezpo-

średniego przełożonego odrzuca obywatela Ukrainy co trzeci Polak, a jako

radnego – 36% badanych. Ogólnie 4% Polaków ma coś przeciwko wszystkim

badanym narodowościom we wszystkich analizowanych rolach społecznych.

Jeśli zestawić badane narodowości w pary, to również jest dostrzegalna zależ-

ność – osoby, które nie akceptują Francuza w danej roli, zwykle także nie ak-

ceptują Niemca. Zależność ta jest słabsza w zestawieniu innych narodowości

z Ukraińcami, gdyż ci ostatni ogólnie cieszą się mniejszą akceptacją Polaków.

Wykres 17. Czy zaakceptowałaby Pani

(zaakceptowałby Pan) Niemców, Francuzów, Włochów i Ukraińców w poniższych rolach?

Odpowiedzi negatywne Polaków

Źródło: 2018: Instytut Spraw

Publicznych


Akceptacja Niemców przez Polaków

Przez lata – od zapoczątkowania badań w 2000 roku – akceptacja Niemców

przez Polaków rosła. W niektórych wypadkach wzrost ten był ponad dwukrot-

ny, na przykład Niemca w roli radnego (z 27% w 2000 roku do 63% w 2018 roku).

Najwyższe wartości akceptacja Niemców przez Polaków osiągnęła w 2013 ro-

ku, gdy wzajemne relacje układały się bardzo dobrze, a zarówno politycznie

czy gospodarczo, jak i w relacjach między społeczeństwami podkreślano

partnerstwo i chęć współpracy, co wpływało także na nastawienie polskiego

społeczeństwa do Niemców. Po przejęciu w Polsce władzy przez Prawo i Spra-

wiedliwość w 2015 roku atmosfera we wzajemnych relacjach pogorszyła się,

a media publiczne zaczęły często przedstawiać Niemcy i Niemców w negatyw-

nym świetle. Wyniki badań pokazują, że ma to także wpływ na odbiór niemie-

ckiego społeczeństwa przez Polaków. W 2018 roku – w porównaniu z 2013 ro-

kiem – zmiany wynoszą około dziewięciu punktów procentowych. Zmiany

między 2016 a 2018 rokiem są mniej wyraźne niż zmiany między 2013 a 2016 ro-

kiem, co pokazuje, że pogorszenie nastąpiło tuż po zmianie władzy, a znaczny

odsetek społeczeństwa nie ulega antyniemieckiej retoryce, opierając się na

osobistych doświadczeniach z Niemcami i ukształtowanych wcześniej opi-

niach.

Tradycyjnie najrzadziej Polacy mają coś przeciwko Niemcom jako sąsia-

dom i kolegom z pracy. Na opinie te nie ma jednocześnie wpływu fakt, czy

dany respondent był w Niemczech po 1990 roku. Istotne jest jednak poczucie

sympatii wobec Niemców – spośród respondentów, którzy odczuwają sym-

patię do Niemców, 56% akceptuje ich we wszystkich rolach – w porównaniu

z 30% tych, którzy odczuwają do Niemców niechęć.

Wykres 18. Czy zaakceptowałaby Pani (zaakceptowałby Pan) Niemca w poniższych rolach? Odpowiedzi pozytywne Polaków


34 Agnieszka Łada

Odsetek Polaków, którzy są niechętni Niemcom w różnych rolach społecz-

nych, waha się w zależności od roli od 19% (kolega z pracy, sąsiad) do 30% (rad-

ny). Przeciwko Niemcom we wszystkich rolach społecznych jest 12% badanych

Polaków. Jeśli doda się do obliczeń odsetek osób nieudzielających odpowie-

dzi, to wartość ta wzrośnie do 16%. Osoby, które nie udzielają odpowiedzi na

to pytanie, są jednak stosunkowo nieliczne – stanowią do 7% respondentów

(dla porównania – w wypadku Ukraińców odsetek ten sięga 12%).

Akceptacja Polaków przez Niemców

Akceptacja Polaków przez Niemców przez lata była nieco wyższa niż Niem-

ców przez Polaków w neutralnych rolach, jak sąsiad czy mieszkaniec, niższa

zaś w wypadku szefa, radnego, przyjaciela czy członka rodziny. Wynika to

z niemieckich doświadczeń, kiedy cudzoziemcy żyjący obok – w sąsiedztwie

lub jako współpracownicy – byli stałą częścią rzeczywistości. Wchodzenie

w ściślejsze relacje, także podległości, wymaga już zmniejszenia dystan-

su i większego zaufania. Stąd i obecnie dystans Niemców do Polaków jest

w tych rolach większy, a różnice między Polakami a Niemcami w akceptowa-

niu przedstawicieli drugiego społeczeństwa wynoszą do dziesięciu punktów

procentowych. Choć, co ciekawe, identyczna jest akceptacja w roli radnego,

mimo że w 2000 roku różnica w tym wypadku była dokładnie dwukrotna (54%

po stronie niemieckiej i 27% po polskiej). Tak niechętne nastawienie Polaków

wynikało zapewne z negatywnych doświadczeń historycznych, kiedy władzę

administracyjną sprawowali na polskim terytorium Niemcy – okupanci. Prze-

zwyciężenie tych obaw pokazuje, jak wiele zmieniło się w nastawieniu Pola-

ków do Niemców. Zmiany te są większe niż w odwrotną stronę – Niemców

wobec Polaków.

Wykres 19. Czy zaakceptowałaby Pani

(zaakceptowałby Pan) Niemca w poniższych

rolach? Odpowiedzi negatywne Polaków







Adenauera


Zmiany w poziomie dystansu Niemców do Polaków w ciągu ostatnich pię-

ciu lat (od 2013 roku) zależą od roli społecznej. W rolach neutralnych – kolega

z pracy, sąsiad, mieszkaniec – zmiany takie nie zachodziły, a poziom akceptacji

był od lat ogólnie bardzo wysoki – powyżej 74%. Wahania są jednak dostrze-

galne w wypadku ról związanych z zależnością i relacjami w sferze osobistej

– obecnie więcej Niemców wyraża akceptację dla polskiego przyjaciela, rad-

nego, szefa firmy czy członka rodziny. Przy czym wzrost ten jest jednocześ-

nie równoległy ze spadkiem odsetka osób, które mają coś przeciwko Polakom

w tych rolach (grupa osób niezdecydowanych pozostaje podobna w liczebno-

ści). Ogółem obecnie we wszystkich rolach społecznych akceptuje Polaków

40% Niemców. Istnieje jednocześnie zależność między sympatią do Polaków

(która wśród ogółu badanych wynosi 29%) a akceptacją ich w różnych rolach

– wśród respondentów, którzy deklarują sympatię do Polaków, 61% akceptuje

ich we wszystkich rolach społecznych.

Kluczowa dla podejścia Niemców do Polaków jest znajomość Polski. Niem-

cy, którzy byli w Polsce kilka razy lub regularnie odwiedzają Polskę, częściej

nie mają nic przeciwko: polskiemu szefowi firmy, w której pracują (67% i 78%

wobec 57% Niemców, którzy nie odwiedzili Polski), polskiemu przyjacielowi

(79% i 75% wobec 66%), członkowi rodziny (74% i 81% wobec 57%) czy bezpo-

średniemu przełożonemu (65% i 76% wobec 55%).

Wiek oraz podział na wschodnie i zachodnie kraje związkowe nie różnicu-

je odpowiedzi Niemców. Preferencje partyjne mają jednak niekiedy wpływ na

opinie respondentów. Najbardziej otwarci na Polaka jako szefa, bezpośred-

niego przełożonego czy kolegę z pracy są wyborcy partii Zieloni (odsetek ak-

ceptacji wynosi odpowiednio 78%, 72% i 90%). Wyborcy CDU wyróżniają się

Wykres 20. Czy zaakceptowałaby Pani (zaakceptowałby Pan) Niemca/Polaka w poniższych rolach?


36 Agnieszka Łada

pewnym dystansem wobec Polaków w porównaniu z osobami popierającymi

SPD, Zielonych i Lewicę (Die Linke) w takich kwestiach jak akceptacja Polaka

jako kolegi z pracy (14% ma coś przeciwko), bezpośredniego przełożonego

(22%) i radnego (24%). Z kolei wśród popierających partię Lewica stosunkowo

większa niż wśród zwolenników innych partii grupa ma zastrzeżenia wobec

sąsiada (wątpliwości wyraża 17% z nich), a jednocześnie aż 77% nie ma prob-

lemu z radnym z Polski, a 69% – z polskim bezpośrednim przełożonym. Zwo-

lennicy Alternatywy dla Niemiec ogólnie są bardziej niechętni wobec Polaków

we wszystkich rolach społecznych niż osoby wskazujące bliskość polityczną

z inną partią.

Stosunkowo wysoki jest odsetek niemieckich respondentów, którzy nie

odpowiedzieli na pytanie o akceptację Polaków w różnych rolach. Waha się

on od 11% w wypadku ról kolegi z pracy i sąsiada aż po 26% w wypadku roli

synowej/zięcia. Podobnie było w 2016 roku i już wówczas można było przy-

puszczać, że część tych niezdecydowanych badanych „uciekała” w brak od-

powiedzi z powodu poprawności politycznej, nie chcąc wykazać niechęci do

polskiego społeczeństwa. Ogółem niechętne Polakom we wszystkich rolach

społecznych jest 3% badanych Niemców. Jeśli jednak doda się do obliczeń od-

setek osób nieudzielających odpowiedzi, to wartość ta wzrośnie do 12%. Sto-

sunkowo najczęściej nie mają zdania osoby, które jeszcze nigdy w Polsce nie

były. W wypadku nastawienia do polskiego mieszkańca jest to 16%, przyjaciela

– 22%, zięcia czy synowej – 31%, radnego – 25%, bezpośredniego przełożonego

– 25%.

Wykres 21. Czy zaakceptowałaby Pani (zaakceptowałby

Pan) Polaka w poniższych rolach? Odpowiedzi

pozytywne Niemców







Adenauera


Wykres 22. Czy zaakceptowałaby Pani (zaakceptowałby Pan) Polaka w poniższych rolach? Odpowiedzi negatywne Niemców


38 Agnieszka Łada


Dwie trzecie Polaków uznaje stan stosunków polsko--niemieckich za dobry, ale 44% Niemców uważa wzajemne relacje za złe

Postrzeganie wzajemnych relacji

Ocena stanu stosunków polsko-niemieckich

Trzydzieści lat po przełomie 1989 i 1990 roku stosunki polsko-niemieckie

są bardzo różnorodne i obejmują nie tylko kontakty polityczne na najwyż-

szym szczeblu, ale także relacje gospodarcze, partnerstwa między miastami,

projekty realizowane przez organizacje pozarządowe, wymianę młodzieży

i wiele innych. W Niemczech na ocenę relacji ze wschodnim sąsiadem mają

wpływ bieżące debaty historyczne i wydarzenia polityczne po drugiej stronie

Odry. W Polsce – poza aktualnym wzmożeniem debaty historycznej dotyczą-

cej przede wszystkim Drugiej Wojny Światowej, zwraca się szczególną uwagę

na stanowisko Niemiec w różnych obszarach polityki europejskiej ważnych

z polskiego punktu widzenia.

Opinie Polaków i Niemców dotyczące stanu stosunków polsko-niemiec-

kich są bardzo rozbieżne. Za „bardzo dobre” lub „dobre” uznaje je tylko 31%

ankietowanych Niemców, z kolei w Polsce ocenę tę podziela ponad dwa razy

więcej respondentów (64%). W porównaniu z 2012 i 2013 ro-

kiem, gdy ten odsetek po raz pierwszy osiągnął podobną war-

tość po obu stronach Odry – 70%, odsetek pozytywnych ocen

wśród polskich ankietowanych zmniejszył się nieznacznie, ale

w Niemczech liczba pozytywnych odpowiedzi spadła o ponad

połowę. W tym samym czasie w Niemczech wzrosła liczba an-

kietowanych, którzy nie potrafią lub nie chcą odpowiedzieć na

to pytanie – dotyczy to już jednej czwartej (25%) pytanych Niemców. Wyraźnie

dostrzegalna jest więc niemiecka reakcja na wydarzenia polityczne w Polsce

i w samych stosunkach polsko-niemieckich, w których na płaszczyźnie poli-

tycznej panuje chłód, a współpraca wykazuje zdecydowanie mniejszą inten-

sywność od momentu przejęcia władzy przez Prawo i Sprawiedliwość. Niemcy

tymczasem oceniają relacje z sąsiadem właśnie przez pryzmat polityki, po-

nieważ to o niej najczęściej mogą przeczytać i usłyszeć w mediach. Pozosta-

łe czynniki sfery wzajemnych relacji: gospodarcza, społeczna, kulturalna czy

międzyludzka – które nadal rozwijają się stosunkowo dobrze – są w większym

stopniu brane pod uwagę po polskiej stronie. Stąd polskie opinie są zdecydo-

wanie pozytywniejsze. Jednocześnie bardzo wysoki odsetek Niemców, którzy

nie udzielają odpowiedzi na to pytanie, świadczy o niepewności, jak należy

oceniać wzajemne relacje. W tym wypadku można jednak wykluczyć, że brak

opinii jest motywowany poprawnością polityczną, ponieważ pytanie nie nale-

ży do wrażliwych – jak zagadnienia związane ze wzajemną historią czy stosu-

nek do Polaków jako narodu.

��

40 Agnieszka Łada

Wykres 23. Jak układają się stosunki

między Niemcami i Polską?







Adenauera


między Niemcami i Polską? Odpowiedzi Niemców


Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera



2000–2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada

Adenauera


między Niemcami i Polską? Odpowiedzi Polaków





2000–2012, 2015 i 2017: Instytut Spraw Publicznych,

Fundacja Konrada Adenauera


W Polsce zróżnicowanie wiekowe respondentów nie wpływa na ich opinię

o stanie relacji z zachodnim sąsiadem, z kolei w Niemczech najmłodsi respon-

denci (od czternastu do dziewiętnastu lat) uznają stan wzajemnych stosun-

ków za dobry częściej (40%) niż najstarsi ankietowani – powyżej siedemdzie-

sięciu lat (26%). Także w wypadku regionu zamieszkania badanych tylko osoby

z południowo-zachodniej Polski mają wyraźnie inne zdanie od pozostałych

– statystycznie rzadziej uznają relacje za raczej dobre (47%) niż pozostali Po-

lacy. Inne cechy społeczno-demograficzne nie różnicują odpowiedzi. Także

w Niemczech odpowiedzi nie zależą od tego, gdzie respondent mieszka, ani od

innych zmiennych demograficznych.

* 30–39 lat – Odsetek odpowiedzi nie jest statystycznie istotny ze względu na stosunkowo nie-

wielką próbę badanych w całości próby.

Wykres 26.Jak układają się stosunki między Niemcami i Polską? Odpowiedzi Polaków z podziałem na różne grupy wiekowe


Wykres 27. Jak układają się stosunki między Niemcami i Polską? Odpowiedzi Niemców z podziałem na różne grupy wiekowe


42 Agnieszka Łada

Zbliżony odsetek Niemców (52%) i Polaków (62%) twierdzi, że oba kraje

powinny nastawiać się w relacjach z państwem

sąsiednim raczej na współpracę niż obronę

własnych interesów

Jeśli chodzi o preferencje polityczne, to wyborcy Prawa i Sprawiedliwości

wyróżniają się tym, że stosunkowo często nie potrafią udzielić odpowiedzi na

pytanie o stan relacji z Niemcami (25%). Pokazuje to, jaki wpływ ma retoryka

elit rządzących na ich zwolenników. Z jednej strony słyszą oni o złym stanie

stosunków i budują obraz Niemiec jako zagrożenia i kraju utrudniającego na-

wiązanie dobrych relacji sąsiedzkich i w Unii Europejskiej. Z drugiej strony,

podobnie jak reszta polskiego społeczeństwa, mają własne obserwacje, które

pokazują, że kontakty z Niemcami funkcjonują poprawnie czy wręcz bardzo

dobrze. Po stronie niemieckiej za bardzo złe relacje uznają częściej zwolennicy

partii Alternatywa dla Niemiec (8%) i Lewica (6%) niż wyborcy Zielonych (0,5%).

Ocena relacji przez Niemców, inaczej niż w wypadku Polaków, zależy także

od faktu odwiedzania Polski. Niemcy regularnie odwiedzający Polskę oceniają

bilateralne relacje częściej pozytywnie (51%) niż ci, którzy jeszcze nie byli w kra-

ju sąsiada (28%). Jak można przypuszczać, Polacy, którzy wyrażają sympatię wo-

bec Niemców, częściej uznają wzajemne relacje za dobre niż ci, którzy wyrażają

niechęć. Istnieje także zależność odwrotna – osoby twierdzące, że stan relacji

z Niemcami jest dobry, stosunkowo częściej lubią Niemców niż ci, którzy uważa-

ją stosunki za złe. Po niemieckiej stronie zależność jest identyczna.

Postulowana postawa w relacjach z krajem sąsiada

Mimo różnych ocen wzajemnych relacji większość badanych z obu krajów

opowiada się za tym, aby w relacjach z państwem sąsiada nastawiały się one

raczej na współpracę niż na twardą obronę własnych interesów. Polacy w od-

niesieniu do Niemiec są o tym bardziej przekonani (62%) niż Niemcy wobec

Polski (52%). Mają także bardziej wyrobione zdanie na ten temat, podczas gdy

co piąty niemiecki respondent obecnie uchyla się od odpowiedzi, co ponow-

nie pokazuje, jak duże trudności wywołują oceny w szeroko pojętych relacjach

z Polską. Jednocześnie grupa badanych, która optuje za współpracą, pozostaje

po niemieckiej stronie w ostatnich dwóch latach stabilna.

W wypadku niemieckich badanych mieszkańcy wschodnich

krajów związkowych częściej życzą sobie kooperacji (60%) niż

mieszkańcy zachodnich krajów związkowych (50%). Najbardziej

przekonani o konieczności kooperacji z Polską są zwolennicy

partii Zieloni (74%) i Lewica (63%) oraz większość zwolenników

CDU (55%) i SPD (55%). W wypadku wyborców Alternatywy dla

Niemiec (46%) i FDP (45%) jest to niespełna połowa ankietowa-

nych. Za współpracą opowiadają się także częściej ci Niemcy,

którzy odwiedzili już przynajmniej raz Polskę (60%), niż osoby,

które osobiście jej nie znają (49%).


W Polsce poparcie dla współpracy z Niemcami utrzymuje się od dziesięciu

lat na podobnym poziomie. W ostatnich dwóch latach, po spadku w 2016 roku,

poziom ten ponownie nieznacznie wzrósł. Pokazuje to, jak ważne dla większo-

ści Polaków jest konstruktywne nastawienie do kraju sąsiada. Także przy od-

powiedzi na to pytanie wyraźnie uwidacznia się podział polskiego społeczeń-

stwa. Wyborcy będącej u władzy partii Prawo i Sprawiedliwość częściej niż

zwolennicy Platformy Obywatelskiej opowiadają się za konfrontacją (41% do

21%). Ale nawet wśród tych pierwszych orientacja na konfrontację nie zyskuje

większości. Retoryka elit rządzących, nawołująca do „wstawania z kolan” i nie-

uginania się przed rzekomą niemiecką dominacją, nie znajduje poparcia. Na

kształtowanie się opinii wpływ ma także fakt osobistego poznania Niemiec.

Polacy, którzy odwiedzili ten kraj po zjednoczeniu, są bardziej skłonni opto-

wać za nastawianiem się w relacjach z Niemcami raczej na współpracę (68%)

niż ci, którzy w Niemczech jeszcze nie byli (60%).

Wykres 28. Na co Polska powinna być przede wszystkim zorientowana w swoich stosunkach z Niemcami, a na co powinny być zorientowane Niemcy w relacjach z Polską?

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2013 i 2016: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Bertelsmanna, Fundacja Konrada Adenauera2005 i 2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera

44 Agnieszka Łada

Opinie o partnerstwie we wzajemnych stosunkach

Na tle dyskusji o roli Niemiec w Unii Europejskiej i sposobie kształtowania

relacji polsko-niemieckich tradycyjnie w tych stosunkach pojawia się pytanie

o równorzędność obu partnerów. Z jednej strony bowiem wspólne członko-

stwo w Unii Europejskiej zakłada taką równość, z drugiej jednak strony poten-

cjał gospodarczy, wielkość obu krajów i liczebność ich społeczeństw wpływają

na wagę głosu obu państw we Wspólnocie. W kontaktach polsko-niemieckich

zagadnienie to ma wydźwięk szczególny. Z uwagi na trudną wspólną historię

Wykres 29. Na co Polska powinna być przede wszystkim

zorientowana w swoich stosunkach z Niemcami?

Odpowiedzi Polaków





Adenauera2005 i 2008: Instytut


Adenauera

Wykres 30. Na co Polska powinna być przede wszystkim

zorientowana w swoich stosunkach z Niemcami?

Odpowiedzi Niemców





Adenauera2005 i 2008: Instytut


Adenauera


Zdaniem 43% Polaków, Niemcy traktują Polskę w Unii Europejskiej zawsze lub często po partnersku. Identyczny odsetek polskich respondentów twierdzi, że robią to rzadko lub nigdy. Podobna i największa grupa niemieckich respondentów – 45% – przyznaje, że rzadko lub nigdy relacje te są równorzędne

Polacy szczególnie mocno zwracają uwagę na sposób, w jaki

Niemcy traktują ich kraj we wzajemnych relacjach, także na are-

nie europejskiej.

Obecnie grupa Polaków, która uważa, że Niemcy traktują

ich kraj jako równorzędnego partnera w Unii Europejskiej za-

wsze lub często, jest tak samo liczna (43%) jak grupa polskich

badanych oceniających takie partnerskie podejście ze strony

Niemiec za rzadkie lub niewystępujące nigdy (43%). Jest to naj-

lepszy wynik od 2012 roku. Zbliżony odsetek respondentów

uważał w 2015 roku, że relacje są zawsze lub często partnerskie,

wówczas jednak grupa osób, które wskazywały na rzadkość lub

niewystępowanie takich zachowań przeważała i wynosiła 47%.

Obecny wynik jest szczególnie interesujący na tle toczonych

debat o tym, czy Niemcy traktują Polskę jako równorzędne-

go partnera. Ponownie można dostrzec, że ma na to wpływ elektorat Prawa

i Sprawiedliwości, który jedynie w 27% wskazuje na partnerskie traktowanie

zawsze lub często. W wypadku wyborców Platformy Obywatelskiej uważa tak

48% respondentów.

Po niemieckiej stronie ocena partnerskiego traktowania Polski jest surow-

sza – największa grupa badanych (45%) uważa, że Niemcy rzadko traktują tak

kraj sąsiada lub nie traktują go ta nigdy. Co czwarty Niemiec nie ma jednak na

ten temat zdania (25%). Szczególnie chętnie odpowiedź „rzadko” lub „nigdy”

wybierają osoby popierające partię Lewica (20%). Niemcy, którzy odwiedzili

już przynajmniej raz Polskę, częściej twierdzą, że relacje te są partnerskie za-

wsze lub często (40%), niż osoby, które nigdy w Polsce nie były (25%).

Wykres 31. Czy Niemcy traktują Polskę jako równorzędnego partnera w Unii Europejskiej?

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2012–2017: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera

46 Agnieszka Łada

Dwie trzecie (77%) Niemców uważa za najważniejszego

partnera Francję, większość (79%) Polaków wskazuje

w pierwszej kolejności Stany Zjednoczone

Pożądani partnerzy

Dla Niemców tradycyjnie najważniejszym partnerem pozostaje Francja.

Za bardzo ścisłą lub ścisłą współpracą z tym krajem opowiada się trzy czwarte

badanych (77%). Na drugim miejscu plasuje się Holandia (75%), wyprzedzając

Włochy (64%). Wskazania na Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone znacznie

spadły w porównaniu z 2013 i 2016 rokiem (odpowiednio o osiemnaście i dwa-

dzieścia siedem punktów procentowych w zestawieniu z 2013 rokiem), co jas-

no wynika z brexitu i ochłodzenia relacji z obecną administracją amerykańską.

Z kolei po polskiej stronie życzenie silnej współpracy z Londynem i Wa-

szyngtonem jest rozpowszechnione (79% i 75%). Takie stanowisko polskich

badanych oddaje narrację obecnego polskiego rządu, który mimo brexitu na-

dal uważa Wielką Brytanię za kluczowego partnera i podkreśla wagę polskich

relacji ze Stanami Zjednoczonymi.

Pozycja Niemiec, których rola jako polskiego partnera jest

przez polski rząd raz podkreślana i chwalona, raz deprecjono-

wana, znajdują się prawie na równi z Wielką Brytanią. Za współ-

pracą z Niemcami częściej opowiadają się badani Polacy, którzy

byli już w Niemczech (80%), niż respondenci, którzy Niemiec

jeszcze nie odwiedzili (72%), przy czym ci pierwsi zdecydowa-

nie chętniej wybierają odpowiedź wskazującą, że należy ko-

operować bardzo ściśle. Wysokie miejsce na polskiej skali dla

Niemiec jest jednocześnie wyraźnie odmienne od stosunkowo niskiej pozycji

Polski w niemieckiej hierarchii pożądanych partnerów. Przy czym mieszkańcy

Wykres 32. Czy Niemcy traktują Polskę

jako równorzędnego partnera w Unii

Europejskiej?



2012–2015: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada

Adenauera


wschodnich krajów związkowych opowiadają się za ścisłą współpracą zde-

cydowanie częściej niż mieszkańcy zachodniej części Niemiec (52% do 36%).

W Polsce podziały regionalne nie odgrywają roli.

Ogólnie Niemcy we wskazaniach rzadziej oceniają, że współpraca powin-

na być ścisła, niż czynią to Polacy. Na przykład Niemcy cztery razy rzadziej niż

Polacy opowiadają się za ścisłą współpracą z Turcją. Także ścisła współpraca

z Rosją ma więcej zwolenników po polskiej stronie niż po niemieckiej (44% do

32%). W Niemczech za ścisłą kooperacją z tym krajem opowiadają się częściej

respondenci z Niemiec wschodnich (44%) niż z Niemiec zachodnich (29%) oraz

częściej niż zwolennicy innych partii wyborcy Alternatywy dla Niemiec (46%)

i Lewicy (43%). Odsetki dla wyborców pozostałych partii wynoszą: 36% dla par-

tii Zieloni, 35% dla CDU, 31% dla SPD i 24% dla FDP.

Respondenci mogli odpowiedzieć na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało „bardzo ściśle współpraco-

wać”, a 5 – „w ogóle nie współpracować”. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali.

W Polsce na liście krajów, z którymi należy ściśle współpracować, stosun-

kowo wysoko znajdują się także państwa Grupy Wyszehradzkiej: Czechy (65%)

i Węgry (63%), na współpracę z którymi stawia rząd Prawa i Sprawiedliwości.

Ukraina wyprzedza Rosję, różnica ta nie jest jednak znaczna (49% do 44%).

W Niemczech jest odwrotnie – Rosja jest w hierarchii wyżej niż Ukraina (31%

do 23%).

Kiedy Polacy we wcześniejszych badaniach byli proszeni o wybranie

maksymalnie dwóch partnerów (a nie wskazywanie na skali, jak blisko z nimi

współpracować), wówczas na pierwszym miejscu przez lata wskazywali Niem-

cy, a dopiero na dalszych pozycjach Stany Zjednoczone.

Wykres 33. Czy Polska/Niemcy powinny ściśle współpracować z tymi krajami?

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber-Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera

48 Agnieszka Łada

Wykres 34. Czy Polska powinna ściśle

współpracować z tymi krajami? Odpowiedzi

Polaków



Wykres 35. Czy Niemcy powinny ściśle

współpracować z tymi krajami? Odpowiedzi

Niemców





Adenauera


Większość (74%) badanych Polaków nie czuje się potencjalnie zagrożona przez Niemcy, 65% nie dostrzega zagrożenia politycznego i również 65% – zagrożenia gospodarczego. Opinie ulegały przez lata poprawie

Postrzeganie przez Polaków potencjalnego zagrożenia ze strony Niemiec

Niemcy tradycyjnie były w Polsce postrzegane jako zagrożenie. Wynikało

to z doświadczeń drugiej wojny światowej. W okresie komunizmu wizerunek

niemieckiego wroga dalej był upowszechniany przez propagandę ówczes-

nej władzy. Obie strony po 1989 roku zrobiły wiele, aby to zaufanie stworzyć.

Zwłaszcza wejście Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego w 1999 roku

i przystąpienie Unii Europejskiej w 2004 roku dało trwałe podstawy polskie-

go bezpieczeństwa. Skutki są widoczne. Odsetek Polaków, którzy obawiają

się Niemiec, powoli, ale systematycznie spada. Obecnie trzy czwarte polskich

respondentów odrzuca tezę o potencjalnym zagrożeniu militarnym ze strony

Niemiec (74%), a dwie trzecie o zagrożeniu politycznym czy gospodarczym (po

65%). Nadal jednak co piąty ankietowany Polak uważa, że Niemcy – sojusznik

w NATO i Unii Europejskiej – może dla Polski stanowić potencjalne zagrożenie

militarne.

Szczególnie wyraźne są zmiany w odniesieniu do poten-

cjalnego zagrożenia gospodarczego. Niemcy są dla Polski naj-

ważniejszym partnerem ekonomicznym, pozostając czołowym

krajem, do którego Polska eksportuje towary. Polsko-niemieckie

obroty handlowe już drugi rok z rzędu przekraczają 100 mi-

liardów euro. Ponadto niemieckie inwestycje są najliczniejsze

wśród wszystkich zagranicznych inwestycji w Polsce. Zalety

takiej sieci powiązań oraz pozytywne skutki dla polskiego ryn-

ku i pracowników są widoczne. Przez lata pojawiały się jednak

także głosy o zbyt dużym uzależnieniu od niemieckiej gospodarki oraz o po-

tencjalnym wykorzystywaniu przez niemieckich i – ogólnie – zagranicznych

inwestorów sprzyjających warunków w Polsce. Stąd długi czas Polacy byli po-

dzieleni w ocenach, czy Niemcy są gospodarczym zagrożeniem dla ich kraju.

Najnowsze dane wskazują, że większość badanych już takiego zagrożenia nie

dostrzega.

Wykres 36. Czy Niemcy mogą stanowić dla Polski zagrożenie? Odpowiedzi Polaków


50 Agnieszka Łada

Postrzeganie potencjalnego zagrożenia ze strony Niemiec nie zależy ani

od cech społeczno-demograficznych, ani od preferencji partyjnych respon-

dentów. W ocenach nie ma znaczenia również fakt, czy respondent był kiedyś

w Niemczech. Jednocześnie grupa badanych, którzy nie mają zdania na ten te-

mat, jest stosunkowo nieliczna.

Wykres 37. Czy Niemcy mogą stanowić

dla Polski zagrożenie militarne? Odpowiedzi

Polaków



2005–2017: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja

Konrada Adenauera

Wykres 38. Czy Niemcy mogą stanowić

dla Polski zagrożenie polityczne? Odpowiedzi

Polaków



2005–2017: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja

Konrada Adenauera


Ponad połowa (54%) Polaków widzi we wzmocnieniu Bundeswehry zwiększenie polskiego bezpieczeństwa. Zdanie to podziela 45% Niemców

Podejście do wzmocnienia niemieckiej armii w wymiarze relacji polsko-niemieckich

Niedostrzeganie przez Polaków w Niemczech zagrożenia militarnego po-

wiązane jest z faktem wspólnej polskiej i niemieckiej obecności w Sojuszu

Północnoatlantyckim. Jako partnerzy w NATO oba kraje wzajemnie wzmacnia-

ją swoje bezpieczeństwo i razem stają wobec wyzwań, także militarnych. Są

więc również zależne od sprawności wojska drugiego kraju. Tymczasem stan

niemieckiej armii jest powszechnie krytykowany. Krytyka ta jest dobrze znana

w Polsce.

Niemcy, podobnie jak inni sojusznicy w NATO, zobowiązały się w 2015 ro-

ku do stopniowego podnoszenia wydatków na wojsko do poziomu 2% PKB

w 2022 roku. Obecnie na armię przeznacza się w Niemczech około 1,3% PKB,

a opinie, czy i do jakiego poziomu zwiększać wydatki, dzielą kręgi eksperckie

i polityczne, w tym koalicję rządową. Jednym ze zgłaszanych argumentów

są obawy, jakie wzrost wydatków na armię miałby wzbudzić

wśród niemieckich sąsiadów. Zgodnie z tym podejściem mo-

głoby to wywołać negatywne skojarzenia z dwudziestowieczną

historią.

Polacy, którzy cierpieli w wyniku niemieckiej agresji, nie

podzielają jednak tej argumentacji. Większość z polskich ba-

danych uważa, że wzmocnienie Bundeswehry zwiększyłoby

bezpieczeństwo Polski i innych sojuszników (54%). Obawy z tym

związane, z uwagi na polsko-niemiecką przeszłość, ma mniej niż jedna trzecia

respondentów (31%). Polacy, którzy byli już w Niemczech, stosunkowo częś-

ciej twierdzą, że wzmocnienie Bundeswehry zwiększy polskie bezpieczeństwo

(61%), niż ci, którzy jeszcze nie odwiedzili tego kraju (50%). Występuje także

przewidywalna zależność, wskazująca, że osoby obawiające się potencjalne-

go zagrożenia militarnego ze strony Niemiec zdecydowanie częściej boją się

Wykres 39. Czy Niemcy mogą stanowić dla Polski zagrożenie gospodarcze? Odpowiedzi Polaków


52 Agnieszka Łada

wzmocnionej niemieckiej armii. Choć co piąty ankietowany takich obaw nie

wyraża i dostrzega zwiększenie polskiego bezpieczeństwa, ale w odwrotnym

zestawieniu podziały nie są już takie oczywiste. Wśród respondentów, u któ-

rych wzmocnienie Bundeswehry budzi obawy, większa grupa twierdzi, że

Niemcy nie stanowią zagrożenia dla Polski (48%).

Kraje członkowskie NATO, w tym Niemcy, zobowiązały się do zwiększania wydatków na wojsko do poziomu 2% Produktu Krajowego Brutto. Która opinia jest Pani (Panu) bliższa?

wzmocnienie niemieckiej armii zwiększy także bezpie-czeństwo Polski i innych sojusz-ników

wzmocnienie niemieckiej armii z uwagi na polsko--niemiecką przeszłość budzi moje obawy

trudno powiedzieć

Ogółem

Czy obawia się Pani (Pan), że Niemcy w przyszło-ści mogą stanowić dla Polski zagrożenie militarne?

tak 9% 42% 14% 20%

nie 89% 48% 74% 74%

trudno powiedzieć

2% 10% 12% 6%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Wykres 40. Czy wzmocnienie

Bundeswehry zwiększy bezpieczeństwo Polski?

Odpowiedzi Polaków



Tabela 2. Zależność ocen skutków

wzmocnienia Bundeswehry dla bezpieczeństwa Polski

z opiniami dotyczącymi potencjalnego zagrożenia

militarnego ze strony Niemiec. Odpowiedzi

Polaków




Także Niemcy opowiadają się raczej za zwiększaniem budżetu na swoją

armię (45%). Zdanie to wyraża wprawdzie najliczniejsza grupa respondentów,

ale to wciąż mniej niż połowa badanych. Co czwarty ankietowany jest przeciw-

ko z uwagi na niemiecką historię (24%), przy czym częściej te wątpliwości mają

Niemcy wschodni (36%) niż zachodni (22%). Podzieleni w opiniach są najstarsi

niemieccy respondenci, a więc ci, którzy mogą jeszcze pamiętać okres drugiej

wojny światowej lub lata tuż po jej zakończeniu i toczone wówczas dyskusje.

Wśród nich nadal większy odsetek uważa, że wzmocnienie niemieckiej armii

może być korzystne dla polskiego bezpieczeństwa (38%), ale zbliżona liczebnie

grupa nie ma zdania na ten temat. Ogólnie jednak osobom, które odwiedziły

przynajmniej raz Polskę, łatwiej jest sformułować opinię w tej kwestii (23%),

niż Niemcom, którzy jeszcze w Polsce nie byli (33%).

Debaty na temat wzmacniania potencjału niemieckiej armii i zwiększe-

nia wydatków do przyjętego przez Sojusz Północnoatlantycki poziomu 2%

PKB dzielą niemieckie partie i odpowiednio w badaniu także ich zwolenni-

ków. W silniejszej Bundeswerze widzi poprawę bezpieczeństwa wschodnich

sojuszników ponad połowa zwolenników CDU (59%) i FDP (53%). Osoby po-

pierające SPD (43%), Alternatywę dla Niemiec (43%) czy Zielonych (46%) w od-

powiedziach bliskie są średniej krajowej. Popierający partię Lewica są raczej

przeciwni wzmacnianiu armii (44%), tylko jedna trzecia (31%) z nich nie widzi

w tym problemu.

Wykres 41. Czy wzmocnienie niemieckiej armii zwiększy bezpieczeństwo Polski?Odpowiedzi Niemców


54 Agnieszka Łada


W 2011 roku o tym, że relacje z Niemcami powinny koncentrować się na przyszłości, było przekonanych 73% badanych Polaków. Obecnie odsetek ten wynosi 60%

Stosunek do wspólnej historii

Rola przyszłości i przeszłości we wzajemnych relacjach

W opinii zarówno Niemców (70%), jak i Polaków (60%) w relacjach polsko-

-niemieckich – kilkadziesiąt lat po zakończeniu drugiej wojny światowej i kil-

kanaście lat po wejściu Polski do Unii Europejskiej – należy bardziej koncen-

trować się na kwestiach dotyczących teraźniejszości i przyszłości (na przykład

integracja europejska) niż na przeszłości. Co trzeci badany Polak i co ósmy

Niemiec sądzi jednak, że kwestie historyczne pozostają głównym problemem

w stosunkach polsko-niemieckich i bez ich wyjaśnienia nie będzie można roz-

mawiać o teraźniejszości i przyszłości. Jednocześnie łatwo dostrzec, że obecne

dyskusje w Polsce i zorientowana na historię polityka polskiego rządu mają

wpływ na postrzeganie tej kwestii przez Polaków. W 2011 roku o tym, że należy

koncentrować się na teraźniejszości i przyszłości, było przeko-

nane trzy czwarte (73%) badanych Polaków, a jedna piąta (20%)

miała odmienne zdanie. Mimo że z roku na rok zmniejsza się od-

setek Polaków, którzy sami pamiętają drugą wojnę światową,

przybywa osób przekonanych, że dyskusja o przeszłości jest

kluczową kwestią dla relacji między Polską i Niemcami. Trudno

ten fenomen wyjaśnić inaczej niż prowadzoną przez obecny

polski rząd tak zwaną polityką historyczną.

O tym, w jakiej mierze retoryka obecnych elit rządzących powiązana jest

z opinią społeczną, może świadczyć fakt, że wyborcy Prawa i Sprawiedliwości

wskazują statystycznie częściej na przeszłość (47%) niż zwolennicy innych par-

tii. Odpowiedzi badanych Polaków zależą także od tego, czy dana osoba była

w Niemczech po zjednoczeniu. Polacy, którzy odwiedzili Niemcy po 1990 ro-

ku, częściej opowiadają się za spoglądaniem w przyszłość (70%) niż ci, którzy

jeszcze nigdy w Niemczech nie byli (56%). Płeć, wiek, wyksztalcenie, dochód,

miejsce i region zamieszkania nie różnicują ocen Polaków. Po polskiej stronie

wyraźna jest przy tym zależność – osoby, które uważają, że relacje z Niemca-

mi powinny raczej koncentrować się na teraźniejszości i przyszłości, częściej

sądzą, że stosunki polsko-niemieckie są dobre (68%), niż ci, którzy optują za

stawianiem w centrum przeszłości (56%). Zależność w odwrotną stronę także

występuje, ale jest słaba – osoby, które oceniają stosunki polsko-niemieckie

jako dobre, nieco częściej uważają, że powinniśmy skupiać się na teraźniejszo-

ści i przyszłości, niż ci, którzy oceniają je jako złe.

��

56 Agnieszka Łada

Także po niemieckiej stronie cechy społeczno-demograficzne nie odgry-

wają roli – poza tym, że najmłodsi respondenci (od czternastu do dziewięt-

nastu lat) stosunkowo często nie potrafią udzielić odpowiedzi na to pytanie

(29% ankietowanych z tej grupy wiekowej). Ogólnie odsetek Niemców, którzy

nie mieli zdania w badanej kwestii, jest wysoki – 17% wobec 8% Polaków. Fakt

kilkakrotnego odwiedzenia Polski powoduje, że respondent niemiecki stosun-

kowo częściej (21%) optuje za koncentrowaniem się na historii niż osoby, które

nigdy jeszcze w Polsce nie były (11%). W zestawieniu odpowiedzi dotyczących

oceny stosunków polsko-niemieckich i ich pożądanego punktu ciężkości nie

występuje aż tak silna zależność jak po stronie polskiej. Wyróżniają się jedynie

Niemcy uznający, że relacje z Polską są bardzo złe – respondenci ci częściej niż

inni uważają, że stosunki te powinny skupiać się na przeszłości (24%). Mogą

to być osoby bardziej świadome obecnego stanu debaty politycznej w Polsce,

Wykres 42. Czy w relacjach

z Niemcami należy bardziej koncentrować się na

kwestiach dotyczących teraźniejszości i przyszłości

czy przeszłości?



Wykres 43. Czy w relacjach

z Niemcami należy bardziej koncentrować się na

kwestiach dotyczących teraźniejszości i przyszłości

czy przeszłości? Odpowiedzi Polaków




Konrada Adenauera


Połowa (50%) Polaków uważa, że ofiary, jakie poniosła Polska w trakcie jej historii, nie zostały dostatecznie uznane przez międzynarodową opinię publiczną, z kolei 53% Niemców jest odmiennego zdania

które sądzą, że poprawa wzajemnych stosunków wymaga wyjścia przez Niem-

ców naprzeciw oczekiwaniom polskich polityków i części opinii publicznej

oraz podjęcia debaty na trudne historyczne tematy. Możliwa jest jednak także

odwrotna perspektywa – grupa ta słabo zna Polskę i obecne relacje polsko-

-niemieckie, kojarząc je jedynie z trudną przeszłością. Z tego powodu uważa,

że w stosunkach tych nadal należy skupiać się na tym zagadnieniu.

Ocena stopnia uznania polskich ofiar przez międzynarodową opinię publiczną

W Polsce część obecnych debat historycznych zajmuje się kwestią tego,

w jakiej mierze inne społeczeństwa, przede wszystkim społeczeństwo niemiec-

kie, są świadome historii Polski i wielkości ofiar poniesionych

przez Polaków. Również omówiony wyżej stosunek do znacze-

nia przeszłości w dzisiejszych relacjach polsko-niemieckich jest

po polskiej stronie ściśle związany z dyskusją o ofiarach.

Po obu stronach Odry postrzeganie kwestii tego, czy pol-

skie cierpienie i ofiary spotkały się z dostatecznym uznaniem

międzynarodowej opinii publicznej, jest bardzo zróżnicowane.

Podczas gdy ponad połowa (53%) ankietowanych Niemców jest

zdania, że ofiary te spotkały się z dostatecznym uznaniem, to

prawie tak samo liczna grupa ankietowanych Polaków (50%)

jest przeciwnego zdania.

Wśród pytanych o to Niemców występuje szczególnie duża grupa (30%), któ-

ra nie potrafi lub nie chce odpowiedzieć na to pytanie. Grupa niezdecydowanych

pokrywa się z grupą osób, które unikały odpowiedzi także na pozostałe pytania

dotyczące historii, co może świadczyć, że brakuje im wiedzy i opinii. Koreluje to

z faktem, że trudność z zajęciem stanowiska mają głównie młodzi niemieccy re-

Wykres 44.Czy cierpienia i ofi ary Polaków, jakich doświadczyli w swojej historii, zostały wystarczająco uznane przez międzynarodową opinię publiczną?


58 Agnieszka Łada

spondenci (z grupy wiekowej od czternastu do dwudziestu dziewięciu lat) – aż

40% z nich nie ma zdania. Z kolei starsi ankietowani, z grupy wiekowej sześćdzie-

sięcio- i siedemdziesięciolatków, są częściej niż najmłodsi przekonani o tym, że

polskie ofiary spotkały się z dostatecznym uznaniem (60% do 37%). Podobnie my-

ślą częściej zwolennicy CDU/CSU (64%) oraz Alternatywy dla Niemiec (68%) niż ba-

dani popierający Zielonych (48%) czy FDP (45%). Niemcy wschodni częściej (22%)

niż zachodni uważają, że polskie ofiary nie zostały wystarczająco uznane.

Także w Polsce przy odpowiedzi na to pytanie preferencje partyjne odgry-

wają szczególną rolę. Zwolennicy opozycyjnej Platformy Obywatelskiej uwa-

żają częściej niż wyborcy rządzącej partii Prawo i Sprawiedliwość, że ofiary

te spotkały się dostatecznym uznaniem (48% do 25%). Jednocześnie zachodzą

zależności, których należy się spodziewać – badani tak twierdzący stosunko-

wo chętniej skłaniają się do zajmowania się we wzajemnych relacjach z Niem-

cami teraźniejszością – twierdzi tak trzy czwarte z nich (74%) – niż przeszłością

(20%). Osoby uważające, że ofiary te nie zostały uznane wystarczająco, są bar-

dziej podzielone – równo połowa z nich wskazuje, że należy się koncentrować

na teraźniejszości (50%), z kolei 44% jest przekonanych, że na przeszłości. Zwią-

zek ten jest dwustronny – respondenci wybierający w pytaniu o punkt cięż-

kości obecnych relacji z Niemcami przeszłość uważają w większości, że ofiary

nie zostały uznane (69%) niż uznane (22%). Wreszcie osoby, które uważają, że

ofiary zostały wystarczająco uznane, częściej uważają, że stosunki polsko-nie-

mieckie są obecnie bardzo dobre lub dobre (71%), niż osoby, które twierdzą,

że ofiary nie zostały uznane (58%). Na odpowiedzi wpływ ma fakt pobytu pol-

skiego respondenta w Niemczech po zjednoczeniu – osoby, które były w Niem-

czech, częściej uważają, że polskie ofiary zostały wystarczająco uznane (42%)

niż te, który w Niemczech po 1990 roku nie były (32%).

Po niemieckiej stronie podobne zależności występują w wypadku pytań

o punkt ciężkości we wzajemnych relacjach.

Czy uważa Pani (Pan), że cierpienia i ofiary Polaków, jakich doświadczyli w swojej historii, zostały wystarczająco uznane przez międzyna-rodową opinię publiczną?

tak, zostały wystarcza-jąco uznane

nie, nie zostały wystar-czająco uznane

trudno powie-dzieć

Ogółem

Czy w relacjach z Niemcami należy bardziej koncentrować się na kwestiach dotyczących teraźniejszości i przyszłości, czy też na historii?

na kwestiach dotyczących teraźniejszości i przyszłości

74% 50% 61% 60%

na kwestiach historycznych

20% 44% 19% 32%

trudno powiedzieć

6% 6% 20% 8%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Tabela 3. Zależność odpowiedzi na

pytania o uznanie polskich ofi ar oraz pożądany punkt

ciężkości w relacjach polsko-niemieckich.

Odpowiedzi Polaków




Czy w relacjach z Niemcami należy bardziej kon-centrować się na kwestiach dotyczących teraź-niejszości i przyszłości czy też historii?

na kwestiach dotyczących teraźniejszości przyszłości

na kwe-stiach historycz-nych

trudno powie-dzieć

Ogółem

Czy uważa Pani (Pan), że cier-pienia i ofiary Polaków, jakich doświadczyli w swojej hi-storii, zostały wystarczająco uznane przez międzynaro-dową opinię publiczną?

tak, zostały wystarczają-co uznane

43% 22% 27% 35%

nie, nie zostały wy-starczająco uznane

42% 69% 37% 50%

trudno po-wiedzieć

15% 9% 36% 15%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Czy uważa Pani (Pan), że cierpienia i ofiary Polaków, jakich doświadczyli w swojej historii, zostały wystarczająco uznane przez międzyna-rodową opinię publiczną?

tak, zostały wystarcza-jąco uznane


trudno po-wiedzieć

Ogółem

Czy w relacjach z Niemcami należy bardziej koncentrować się na kwestiach dotyczących teraźniejszości i przyszłości, czy też historii?

na kwestiach dotyczących teraźniejszo-ści i przyszło-ści

79% 66% 55% 70%


12% 23% 9% 13%

trudno powie-dzieć

9% 11% 36% 17%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Tabela 4. Zależność odpowiedzi na pytania o pożądany punkt ciężkości w relacjach polsko-niemieckich oraz o uznanie polskich ofi ar. Odpowiedzi Polaków

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera (obliczenia własne)

Tabela 5. Zależność odpowiedzi na pytania o uznanie polskich ofi ar oraz pożądany punkt ciężkości w relacjach polsko-niemieckich. Odpowiedzi Niemców


60 Agnieszka Łada

Ponad połowa Polaków (53%) i Niemców (59%) opowiada

się za korzystaniem przez uczniów w ich kraju ze

wspólnego polsko--niemieckiego podręcznika

do historii




trudno po-wiedzieć

Ogółem

Czy uważa Pani (Pan), że cier-pienia i ofiary Polaków, jakich doświadczyli w swojej historii, zostały wystar-czająco uznane przez międzyna-rodową opinię publiczną?

tak, zostały wystarczają-co uznane

60% 50% 27% 53%


16% 29% 10% 17%

trudno po-wiedzieć

24% 21% 63% 15%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Poparcie dla wspólnego polsko-niemieckiego podręcznika historii

Od 2012 roku dwa wydawnictwa z Polski i Niemiec zajmują się opracowa-

niem wspólnego podręcznika historii. Czterotomowa publikacja uwzględnia

programy nauczania szkół polskich oraz szkół niemieckich krajów związko-

wych i obejmuje materiał przedmiotu od czasów prahistorycznych przez

historię nowożytną aż do początku XXI wieku, z uwzględnieniem polskiej i nie-

mieckiej perspektywy. Od 2016 roku jest dostępny tom pierwszy, od 2017 ro-

ku – tom drugi. Tomy trzeci i czwarty mają być gotowe do 2020 roku. Projekt

nawiązuje do doświadczeń Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręczniko-

wej, działającej od 1972 roku, w skład której wchodzili historycy i geografowie.

Przedsięwzięcie wspierają rządy obu krajów. Przykładem próby przedstawie-

nia wspólnej narracji w nauczaniu historii, z którego mogą czerpać zaanga-

żowani w projekt eksperci, jest w Niemczech niemiecko-francuski podręcznik

historii.

Aprobata dla wykorzystania polsko-niemieckiego podręcz-

nika do nauczania historii w Polsce wynosi obecnie 53% i jest na

porównywalnym poziomie jak w 2011 roku (51%). Z kolei odse-

tek polskich ankietowanych, którzy są przeciwni stosowania ta-

kiego podręcznika, spadł z 32% w 2011 roku o dziesięć punktów

procentowych (do 22%). W Niemczech poparcie dla korzystania

przez uczniów z podręcznika jest nieznacznie wyższe niż w Pol-

sce – 59%.


pytania o pożądany punkt ciężkości w relacjach

polsko-niemieckich oraz o uznanie polskich ofi ar.

Odpowiedzi Niemców




Wysoki jest w obu krajach odsetek niezdecydowanych ankietowanych

– dotyczy to prawie jednej czwartej respondentów. Prawdopodobnie ta grupa

ankietowanych nie zetknęła się do tej pory z polsko-niemieckim podręczni-

kiem historii. Z tego powodu ankietowani nie mieli konkretnych wyobrażeń

co do opracowania takiego podręcznika i nie mogli wyrobić sobie własnego

zdania na ten temat.

Skutki opisanego wcześniej podziału wśród Polaków w sprawie podej-

ścia do polsko-niemieckiej historii znajdują swoje odzwierciedlenie również

w nastawieniu do polsko-niemieckiego podręcznika do historii – ankietowani,

którzy uważają, że wspólne relacje powinny skoncentrować się na kwestiach

teraźniejszości i przyszłości, a nie na przeszłości, opowiadają się znacznie

częściej za wspólnym podręcznikiem (63%). Również odwrotnie jest zauwa-

żalna korelacja: 71% ankietowanych opowiadających się za wspólnym pod-

ręcznikiem uważa, że w centrum relacji polsko-niemieckich powinny znaleźć

się teraźniejszość i przyszłość. Wśród ankietowanych odrzucających ten pod-

Wykres 45.Jest Pani (Pan) za czy przeciw, żeby polskie/niemieckie dzieci uczyły się ze wspólnego polsko--niemieckiego podręcznika do historii?


Wykres 46.Jest Pani (Pan) za czy przeciw, żeby polskie/niemieckie dzieci uczyły się ze wspólnego polsko--niemieckiego podręcznika do historii? Odpowiedzi Polaków

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2011: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera

62 Agnieszka Łada

ręcznik 41% podziela tę opnie. W grupie Polaków, którzy chcieliby umiejsco-

wić przeszłość w centrum stosunków polsko-niemieckich, 48% respondentów

opowiada się za podręcznikiem, a 32% odrzuca go.

Domniemaną korelację między wykorzystaniem podręcznika i gotowością

do wspólnego rozliczenia się z polsko-niemiecką historią można dostrzec rów-

nież w wypadku kwestii, czy Polacy uważają, że ofiary poniesione przez Polskę

w trakcie jej dziejów spotkały się dostatecznym uznaniem. Ankietowani, któ-

rzy się z tym zgadzają, opowiadają się w 70% za wspólnym polsko-niemieckim

podręcznikiem historii. Wśród Polaków będących odmiennego zdania odsetek

ten wynosi tylko 44%. Spośród polskich zwolenników tego podręcznika 72%

uznaje relacje polsko-niemieckie za dobre lub bardzo dobre, z kolei w grupie

ankietowanych odrzucających ten projekt ten odsetek jest niższy i wynosi

52%. W gronie polskich ankietowanych występuje również odwrotna korela-

cja. Fakt, czy ankietowany był już kiedyś w Niemczech, nie ma znaczenia dla

stanowiska w tej kwestii.

Wykorzystanie polsko-niemieckiego podręcznika historii spotyka się głów-

nie z niechęcią osób, które nadal postrzegają historię jako temat, na którym

powinny koncentrować się relacje polsko-niemieckie. Osoby te zapewne nie

wierzą, że można opracować historię w formie podręcznika w taki sposób,

aby odpowiadało to ich narracji historycznej. Teza ta znajduje potwierdzenie

w preferencjach wyborczych osób ankietowanych – wśród wyborców Plat-

formy Obywatelskiej znajduje się znacznie więcej zwolenników podręcznika

(69%) niż wśród wyborców partii Prawo i Sprawiedliwość (46%).

Czy uważa Pani (Pan), że cierpienia i ofiary Pola-ków, jakich doświadczyli w swojej historii, zostały wystarczająco uznane przez międzynarodową opinię publiczną?

tak, zostały wystar-czająco uznane


trudno po-wiedzieć

Ogółem

Czy jest Pani (Pan) za czy prze-ciw, aby polskie dzieci uczyły się z polsko-niemie-ckiego podręczni-ka do historii?

za 70% 44% 45% 53%

przeciw 13% 31% 9% 22%

trudno po-wiedzieć

17% 25% 46% 25%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Stosunek do reparacji

W polskiej dyskusji o polsko-niemieckiej historii pojawia się obecnie

kwestia domagania się od Niemiec reparacji za straty poniesione przez Pol-


pytania o uznanie polskich ofi ar oraz poparcie dla

korzystania przez polskie dzieci z polsko-

-niemieckiego podręcznika do historii. Odpowiedzi

Polaków




skę w czasie drugiej wojny światowej. W lecie 2017 roku poruszył ten temat

prezes partii Prawo i Sprawiedliwość Jarosław Kaczyński, a inni politycy rzą-

dzącej partii podjęli tę kwestię. Opublikowana ekspertyza komisji ekspertów

polskiego parlamentu potwierdziła jesienią 2017 roku polski tytuł do reparacji,

do tej pory nie podjęto jednak konkretnych kroków prawnych na arenie mię-

dzynarodowej. Wielu polskich i niemieckich prawników uważa tę kwestię za

ostatecznie zamkniętą. W debatach w Polsce temat reparacji jest silnie powią-

zany z poglądem i obawą o niedostateczne uznanie polskich ofiar i cierpień

i wykorzystywany do celów wewnątrzpolitycznych.

Polskie społeczeństwo jest głęboko podzielone w kwestii

tego, czy Polska powinna domagać się reparacji od Niemiec.

Największa grupa, ale mniej niż połowa (46%) ankietowanych

opowiada się za reparacjami, ponieważ do tej pory Polska nie

uzyskała wystarczającej rekompensaty finansowej za straty po-

niesione w czasie drugiej wojny światowej, z kolei 40% uważa

temat za zamknięty, wskazując, że oba kraje powinny skoncen-

trować się na współpracy w ramach Unii Europejskiej. Ponow-

nie można dostrzec, że istnieje powiązanie między odpowiedzią

na pytania a deklarowanymi preferencjami partyjnymi. Wśród

wyborców Prawa i Sprawiedliwości poparcie dla roszczeń repa-

racyjnych wynosi 63% i jest znacznie wyższe niż w gronie zwo-

lenników opozycyjnej Platformy Obywatelskiej (35%).

Dla Niemców sytuacja jest jasna – trzy czwarte (76%) wszyst-

kich Niemców sprzeciwia się wypłacie reparacji dla Polski i opo-

wiada się za skoncentrowaniem się na kooperacji w ramach

Unii Europejskiej. Co piąty (20%) respondent w Niemczech nie

ma zdania w tej sprawie.

Wykres 47. Czy Polska powinna domagać się reparacji od Niemiec? Odpowiedzi Polaków


Blisko 46% Polaków jest przekonanych, że Polska powinna zażądać od Niemiec reparacji, ponieważ Polska do dziś nie otrzymała wystarczającego zadośćuczynienia za straty poniesione w czasie drugiej wojny światowej. Równocześnie 40% polskich respondentów uznaje ten temat za ostatecznie zakończony i opowiada się za tym, aby oba kraje skoncentrowały się na współpracy w ramach Unii Europejskiej

64 Agnieszka Łada

W wypadku respondentów niemieckich odpowiedzi – inaczej niż w innych

analizowanych sytuacjach – zależą od tego, czy badany pochodzi ze wschod-

nich czy z zachodnich Niemiec. Mieszkańcy wschodnich krajów związkowych

stosunkowo częściej odrzucają postulat wypłacenia Polsce reparacji (83% do

75%) i częściej mają wyrobioną opinię na ten temat niż osoby z regionów za-

chodnich (nie udziela odpowiedzi odpowiednio 12% i 21%). Ponadto Niemcy

w wieku od czternastu do dziewiętnastu lat stosunkowo częściej nie mają zda-

nia (44%) w porównaniu z innymi grupami wiekowymi, zwłaszcza najstarszymi

(u respondentów w wieku od sześćdziesięciu do sześćdziesięciu dziewięciu lat

i powyżej siedemdziesiątego roku życia odsetek ten wynosi odpowiednio 15%

i 16%). Częściej niż zwolennicy innych partii są za wypłaceniem Polsce repara-

cji wyborcy partii Zielonych (13%).

Kraje związkowe Ogółem

zachodnie wschodnie

Od kilku miesięcy w Polsce toczą się dyskusje na temat potencjalnego doma-gania się od Niemiec wypłacenia reparacji wojennych, aby wyrów-nać straty Polski ponie-sione w czasie drugiej wojny światowej. Która opinia jest Pani (Panu) bliższa?

Niemcy powinny wypłacić Polsce repa-racje wojenne

4% 5% 4%

Niemcy nie powinny wypłacić Polsce repa-racji wojennych

75% 83% 76%

trudno powiedzieć 21% 12% 20%

Ogółem 100% 100% 100%

Wykres 48. Czy Niemcy powinny

wypłacić Polsce reparacje? Odpowiedzi Niemców



Tabela 8. Opinie Niemców na temat

wypłacenia Polsce reparacji – podział ze względu na

miejsce zamieszkania we wschodnich i w zachodnich

Niemczech




Stosunek do reparacji pozostaje w związku z oceną innych kwestii histo-

rycznych we wzajemnych relacjach, ale jedynie po stronie polskiej. W wypad-

ku Niemców grupa osób, które wyrażają poparcie dla ich wypłaty, jest zbyt

mała, aby widoczne były wyraźne związki z odpowiedziami na inne pytania.

Na odpowiedzi nie ma wpływu po obu stronach Odry fakt odwiedzania dru-

giego kraju.

Polacy opowiadający się za domaganiem się od Niemiec reparacji podzie-

leni są w opiniach, czy w relacjach z Niemcami należy raczej koncentrować się

na teraźniejszości (49%), czy na przeszłości (47%). Z kolei przeciwnicy reparacji

mają jasne stanowisko – trzy czwarte z nich chciałoby większego skupienia

się w dwustronnych stosunkach na teraźniejszości i przyszłości (73%) niż na

przeszłości (20%). Zależność jest także odwrotna – osoby optujące za koncen-

tracją na przeszłości częściej chcą domagania się reparacji (68%), niż odrzuca-

ją to podejście (27%). Postawa Polaków jest związana jednocześnie z opinią

na temat dostatecznego uznania polskich ofiar przez międzynarodową opinię

publiczną. Osoby, które opowiadają się za reparacjami, uważają w większości,

że ofiary nie zostały do tej pory dostateczne uznane (72%). Przeciwnicy repa-

racji podzielają ten pogląd jedynie w mniejszości (31%). Jednocześnie dwie

trzecie osób, które twierdzą, że ofiary nie zostały uznane, chce domagania się

reparacji od Niemiec (66%). Nie istnieje silny związek między oceną stosunków

polsko-niemieckich a podejściem do reparacji.

Która opinia jest Pani (Panu) bliższa?

Polska powinna domagać się reparacji od Niemiec

Polska nie powinna domagać się reparacji od Niemiec

trudno po-wiedzieć

Ogółem

Czy w rela-cjach z Niem-cami należy bardziej kon-centrować się na kwestiach dotyczących teraźniejszości przyszłości, czy też histo-rii?


49% 73% 60% 60%


47% 22% 12% 32%

trudno powie-dzieć

4% 5% 28% 8%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Tabela 9. Zależności między pytaniem o słuszność domagania się reparacji a punktem ciężkości we wzajemnych relacjach. Odpowiedzi Polaków


66 Agnieszka Łada




trudno powie-dzieć

Ogółem

Od kilku mie-sięcy w Polsce toczą się dys-kusje na temat potencjalnego domagania się od Niemiec wy-płacenia repara-cji wojennych, aby wyrównać straty Polski poniesione w czasie drugiej wojny świato-wej. Która opinia jest Pani (Panu) bliższa?

Polska powin-na domagać się reparacji od Niemiec

37% 68% 24% 46%


48% 27% 25% 40%

trudno po-wiedzieć

15% 5% 51% 14%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Od kilku miesięcy w Polsce toczą się dyskusje na temat potencjalnego domagania się od Niemiec wypłacenia reparacji wojennych, aby wyrównać straty Polski poniesione w czasie drugiej wojny światowej. Która opinia jest Pani (Panu) bliższa?

Polska powinna domagać się reparacji od Niemiec

Polska powinna domagać się repa-racji od Niemiec

trudno powie-dzieć

Ogółem

Czy cierpienia i ofiary Polaków, jakich doświad-czyli w swojej historii, zostały wystarczająco uznane przez międzynarodo-wą opinię pub-liczną?

tak, zostały wystarczająco uznane

21% 54% 30% 35%

nie, nie zostały wystarczająco uznane

72% 31% 32% 50%

trudno powie-dzieć

7% 15% 38% 15%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Tabela 10. Zależności między

pytaniem o punkt ciężkości we wzajemnych relacjach a słusznością domagania się reparacji. Odpowiedzi

Polaków



Tabela 11. Zależności między

pytaniem o słuszność domagania się reparacji

a uznaniem polskich ofi ar. Odpowiedzi Polaków




Czy cierpienia i ofiary Polaków, jakich doświadczyli w swojej historii, zostały wy-starczająco uznane przez międzynarodową opinię publiczną?

tak, zosta-ły wystar-czająco uznane


trudno po-wiedzieć

Ogółem

Od kilku miesięcy w Polsce toczą się dyskusje na temat potencjalnego doma-gania się od Niemiec wypłacenia reparacji wojennych, aby wy-równać straty Polski poniesione w czasie drugiej wojny świato-wej. Która opinia jest Pani (Panu) bliższa?

Polska powinna domagać się od Niemiec reparacji

27% 66% 22% 46%


60% 24% 41% 40%

trudno po-wiedzieć

13% 10% 37% 14 %

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Podejście do karania za mówienie nieprawdy o odpowiedzialności za zbrodnie wojenne

Tłem tego pytania była dyskusja w Polsce na temat uchwalonej w styczniu

2018 roku nowelizacji Ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej. Znowelizowa-

na ustawa przewiduje karanie (grzywną lub więzieniem) osób, które „publicz-

nie i wbrew faktom” przypisują „polskiemu narodowi lub państwu polskiemu

odpowiedzialność lub współodpowiedzialność za zbrodnie popełnione przez

III Rzeszę Niemiecką lub inne zbrodnie przeciwko ludzkości, pokojowi i zbrod-

nie wojenne”. Zapisy ustawy wzbudziły wiele kontrowersji w Polsce i za grani-

cą (między innymi w Izraelu i Stanach Zjednoczonych). Jej krytycy wskazywali,

że ustawa pozwoli karać za mówienie o postawach niektórych Polaków wo-

bec Holocaustu. Jej zwolennicy wskazywali, że w niektórych krajach (w tym

w Niemczech) karane jest zaprzeczanie Holocaustowi. Można więc przypusz-

czać, że polscy respondenci przede wszystkim odnosili się do karania za przy-

pisywanie Polakom zbrodni hitlerowskich Niemiec. Z kolei w Niemczech tak

sformułowane pytanie mogło być dla części badanych nieoczywiste lub na-

wet niejasne, stąd relatywnie wysoki (blisko jedna czwarta respondentów)

odsetek osób, które nie potrafiły na to pytanie odpowiedzieć. Pozostali nie-

mieccy respondenci zapewne odnosili się do niemieckich przepisów, a nie do

kontrowersyjnej polskiej ustawy.

Tabela 12. Zależności między pytaniem o uznanie polskich ofi ar a słusznością domagania się reparacji. Odpowiedzi Polaków


68 Agnieszka Łada

Mimo tych różnic większość Polaków (64%) i Niemców (56%) uważa, że

publiczne mówienie nieprawdy na temat, tego kto jest odpowiedzialny za

zbrodnie popełnione podczas drugiej wojny światowej, powinno być karalne.

Co ciekawe, znacznie więcej Niemców niż Polaków odpowiadało „zdecydowa-

nie tak”. Przeciwnych „karaniu za nieprawdę” było w obu krajach około jednej

piątej badanych. Trzeba tu odnotować, że odpowiedzi tych nie można zinter-

pretować jako zgody na mówienie nieprawdy, ale raczej należy je traktować

jako niezgodę na ustalanie prawdy za pomocą sankcji karnych. Potwierdza

to na przykład przeprowadzone wcześniej badanie Centrum Badania Opinii

Społecznej, w którym połowa badanych Polaków opowiada się za innymi me-

todami przeciwdziałania szerzeniu nieprawdziwych informacji na ten temat,

na przykład roli dyplomatów lub edukacji (51%), niż za stosowaniem sankcji

karnych (40%)2.

Dla znacznej większości Polaków jest istotne, aby niepraw-

da na temat zbrodni drugiej wojny światowej nie była rozpo-

wszechniana. Preferencje partyjne, wbrew przypuszczeniom,

nie są jednak statystycznie istotne. Szczególnie ważne (odpo-

wiedzi „zdecydowanie tak”) jest to jednak dla najstarszych ba-

danych (powyżej sześćdziesiątego roku życia) – 25%. Także re-

spondenci posiadający wyższe wykształcenie odpowiadają sto-

sunkowo częściej „zdecydowanie tak” (28%). Z kolei uczniowie

i studenci częściej niż inne grupy opowiadają się za tym, aby raczej nie karać

za takie działania (32%), co może wskazywać zarówno na większy emocjonal-

ny dystans wobec kwestii „polityki historycznej”, jak i przywiązanie do zasady

wolności wypowiedzi.

Odsetek zwolenników penalizowania „nieprawdy” jest wyraźnie wyż-

szy wśród respondentów, którzy uważają, że kwestie historyczne pozostają

głównym problemem w stosunkach polsko-niemieckich (za penalizacją – od-

2 Wokół nowelizacji ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2018, s. 2.

Wykres 49.Czy publiczne mówienie

nieprawdy na temat tego, kto jest odpowiedzialny za zbrodnie popełnione

podczas drugiej wojny światowej, powinno być

karane przez prawo?



Większość Polaków (64%) i Niemców (56%) uważa, że publiczne mówienie

nieprawdy o tym, kto jest odpowiedzialny za zbrodnie

drugiej wojny światowej, powinno być karalne


powiedzi „zdecydowanie tak” i „raczej tak” – jest 74% ankietowanych), że nie

wszystkie cierpienia Polaków zostały wystarczająco uznane (71% z nich jest za

karaniem), oraz ci, którzy uważają, że Polska powinna domagać się reparacji

(80% – tutaj zależności statystyczne są najsilniejsze).

Czy w relacjach z Niemcami należy bardziej koncen-trować się na kwestiach dotyczących teraźniejszości i przyszłości czy też historii?


na kwe-stiach histo-rycznych

trudno po-wiedzieć

Ogółem

Czy karać za mówienie nieprawdy o historii?

tak 61% 74% 48% 64%

nie 23% 22% 7% 21%

trudno po-wiedzieć

16% 4% 45% 15%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Czy uważa Pani (Pan), że cierpienia i ofiary Polaków, ja-kich doświadczyli w swojej historii, zostały wystarcza-jąco uznane przez międzynarodową opinię publiczną?

tak, zostały wystarczająco uznane


trudno po-wiedzieć

Ogółem

Czy karać za mówienie nieprawdy o historii?

tak 59% 71% 53% 64%

nie 29% 17% 16% 21%

trudno po-wiedzieć

12% 12% 31% 15%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Niemcy z kolei są szczególnie uwrażliwieni na to, aby nie rozpowszech-

niać nieprawdy dotyczącej drugiej wojny światowej – tak przekazuje im się

to w procesie edukacji. Z drugiej strony dla Niemców szczególnie ważna jest

wolność słowa – w tej dziedzinie są także szczególnie wrażliwi, co również mo-

gło wpłynąć na większy niż w Polsce odsetek osób, które nie odpowiedziały na

to pytanie. Co wydaje się istotne, „zdecydowanie tak” odpowiadają częściej ci

Niemcy, którzy kilka razy byli w Polsce, niż ci, którzy Polski jeszcze nie odwie-

dzili.

Bardziej stanowczo domagają się penalizacji wyborcy partii Lewica (37%),

podczas gdy zwolennicy Alternatywy dla Niemiec są częściej niż zwolennicy

innych partii zdecydowanie przeciwko (15%).

Podsumowując, zarówno w polskim, jak i w niemieckim społeczeństwie

prawda na temat zbrodni w czasie drugiej wojny światowej wciąż jest na tyle

Tabela 13. Zależność odpowiedzi na pytania o pożądany punkt ciężkości w relacjach polsko-niemieckich i karanie mówienia nieprawdy o historii. Odpowiedzi Polaków


Tabela 14. Zależność odpowiedzi na pytania o uznanie polskich ofi ar i karanie za mówienie nieprawdy o historii. Odpowiedzi Polaków


70 Agnieszka Łada

istotna, że – zdaniem wielu Polaków i Niemców – zasługuje na ochronę za po-

mocą prawa karnego. Warto jednak raz jeszcze przypomnieć istotne różnice

okoliczności stawiania tego pytania: w Niemczech penalizacja dotyczy zaprze-

czania niemieckiej winie, w Polsce – polskiej niewinności.


Aż 73% Polaków identyfikuje się bardzo silnie lub silnie z Europą. W Niemczech ten odsetek wynosi 54%

Spojrzenie na europejski projekt

Stopień identyfikacji z Europą i państwem narodowyma inne tożsamości Polaków i Niemców

Tożsamość rozumiana jako poczucie przynależności do jakiejś większej

wspólnoty – narodowej, religijnej lub innej – często współokreśla stosunek

badanych do wielu bieżących kwestii politycznych i społecznych, a także

wpływa na ich stosunek do innych narodów czy krajów.

Historyczne doświadczenia rozbiorów i okupacji powodują, że Polacy bar-

dzo mocno identyfikują się z państwem polskim (86%), ale ich identyfikacja ze

wspólnotą lokalną jest niemal równie silna (83%). Jednocześnie zdecydowana

większość Polaków (73%) identyfikuje się z Europą, a zbliżony odsetek z wy-

znawaną religią (72%). Wyraźnie słabsze, choć również istotne, są identyfika-

cje z ulubioną drużyną piłkarską lub zespołem muzycznym (42%), a najsłabsze

– z wybraną partią polityczną (39%).

Co ciekawe, w Niemczech poziom identyfikacji z Europą jest wyraźnie

niższy niż w Polsce i wynosi zaledwie 54%. Znamienne jest, że prawie jedna

trzecia (32%) respondentów na pytanie o utożsamianie się z Europą wybra-

ła odpowiedź neutralną („ani się identyfikuję, ani się nie identyfikuję”). Na

pierwszym miejscu wśród odpowiedzi niemieckich responden-

tów wysuwa się identyfikacja z Niemcami jako krajem. Patrząc

wstecz na historyczny sceptycyzm niemieckiej opinii publicznej

wobec państwa narodowego po 1945 roku, należy uznać to za

nadzwyczaj wysoki poziom identyfikacji. Wyjaśnieniem tego

mogą być zarówno momenty pozytywnie wpływające na iden-

tyfikację w minionych latach (Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej w 2006 roku,

Willkommenskultur wobec uchodźców w 2015 roku), które wywarły wpływ na

autopercepcję Niemców, jak i potrzeba odnalezienia orientacji w czasach nie-

pewności odczuwanej w skali europejskiej i globalnej.

Największa różnica dotyczy jednak identyfikacji z wyznawaną religią, do

której przyznaje się jedynie 42% Niemców, a więc o 30 punktów procentowych

mniej niż Polaków. Jednocześnie zaobserwować można zależność – osoby,

które wskazują na silną lub bardzo silną identyfikację z religią, także częściej

deklarują silną lub bardzo silną identyfikację ze swoim krajem oraz Europą.

Nieco silniejsze te związki są dla Polski.

Całkowity brak identyfikacji z Europą wskazuje jedynie niecałe 2% Pola-

ków i 4,5% Niemców. W wypadku utożsamiania się z własnym krajem odsetki

te wynoszą w obu społeczeństwach 1%.

Stosunkowo duża jest grupa Polaków i Niemców, która nie identyfikuje się

z partią polityczną, na którą głosuje – jest to co dziesiąty badany (11% Pola-

��

72 Agnieszka Łada

ków i 10% Niemców). Jeśli doliczyć do tego osoby, które identyfikują się słabo,

grupa ta obejmie w Polsce jedną czwartą respondentów (24%), w Niemczech

zaś będzie stanowić 17%. Po polskiej stronie wyróżniają się tu wyborcy Pra-

wa i Sprawiedliwości. Wśród nich utożsamianie się z partią jest bardzo silne

i wynosi 60%. Jedna trzecia tego elektoratu wskazuje na silną identyfikację. Po

niemieckiej stronie wyborcy poszczególnych partii nie wyróżniają się odpo-

wiedziami, ale żadną lub słabą identyfikację wskazują najmłodsi respondenci,

w wieku od czternastu do dziewiętnastu lat (30%). Po polskiej stronie brak lub

słabą identyfikację z partią wykazuje co piaty badany w wieku od piętnastu do

dwudziestu dziewięciu lat.

Respondenci mogli udzielić odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało „w pełni się identy-

fikuję”, 3 – „ani się identyfikuję, ani się nie identyfikuję”, a 5 – „w ogóle się nie identyfikuję”. Na

wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 na skali.

Identyfikacja z Europą i ze swoim krajem przez Polaków i Niemców nie

zależy od ich cech społeczno-demograficznych. Wprawdzie najmłodsi Pola-

cy (w wieku od piętnastu do dwudziestu dziewięciu lat) aż w 83% wskazują,

że czują się częścią Europy, ale do takiej identyfikacji przyznaje się również

dwie trzecie najstarszych badanych (67%). Dane te nie są statystycznie istotne.

W wypadku identyfikacji z Polską różnice wiekowe w ogóle nie odgrywają roli.

W Niemczech jest odwrotnie – najstarsi badani wykazują większą identyfika-

cję z Europą (64%) niż najmłodsi (59%). Z kolei identyfikację z krajem ojczystym

częściej wskazują młodsi Niemcy (91%) niż najstarsi (84%), ale i tutaj w obu gru-

pach różnice nie są istotne statystycznie. Również miejsce zamieszkania we

wschodnich czy w zachodnich Niemczech nie odgrywa roli.

Wykres 50. Jak silnie identyfi kuje się

Pani (Pan) z…? Odpowiedzi oznaczające silną

identyfi kację




Respondenci mogli udzielić odpowiedzi na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało „w pełni się identyfi-

kuję”, 3 – „ani się identyfikuję, ani się nie identyfikuję”, a 5 – „w ogóle się nie identyfikuję”. Wykres

przedstawia średnie odpowiedzi, przy czym niższa liczba oznacza silniejszą identyfikację.

Stosunek do procesu integracji europejskiej

Obywatele Unii Europejskiej stają obecnie przed pytaniem o przyszły

kształt integracji europejskiej. Niemiecki i polski rząd mają różne opinie na te-

mat dalszego pogłębiania integracji. Warszawa opowiada się za większą rolą

państw narodowych, Berlin deklaruje zaś poparcie dla ściślejszej integracji

państw członkowskich.

Ankietowani mogli odpowiedzieć na skali, gdzie 1 oznacza „pogłębianie integracji, a 5 – „proces

integracji zaszedł już za daleko”. Na wykresie zsumowano wskazania 1 i 2 oraz 4 i 5 na skali.

Wykres 51.Jak silnie identyfi kuje się Pani (Pan) z…? Średnia odpowiedzi


Wykres 52. Jak powinna wyglądać przyszłość Unii Europejskiej?


51

Polską/Niemcami

miejscowością,w której Pani (Pan) mieszka

religią, którą Pani (Pan) wyznaje

Europą

partią polityczną,na którą Pani (Pan) głosujeulubioną drużyną piłkarską

lub zespołem muzycznym

Polacy Niemcy

74 Agnieszka Łada

Najliczniejsze grupy badanych po obu stronach Odry są za

dalszą ściślejszą integracją. Zdanie to podziela nawet więcej re-

spondentów z Polski (48%) niż z Niemiec (42%). Co piąty pytany

Niemiec i Polak uważa, że integracja zaszła już za daleko (odpo-

wiednio 20% i 18%), a co czwarty wybiera odpowiedź pośrednią,

co może także oznaczać poparcie dla obecnego stanu integracji.

W obu krajach odpowiedzi zależą od preferencji partyjnych.

W Polsce wyborcy Prawa i Sprawiedliwości szczególnie często

uważają, że integracja europejska zaszła już za daleko (27%). Po-

dobnie sądzi po stronie niemieckiej większość zwolenników Alternatywy dla

Niemiec (63%), ale także stosunkowo duża grupa wyborców FDP (27%). W Pol-

sce opinie nie zależą od wieku badanych. Inaczej jest w Niemczech: co czwarty

badany w wieku od czternastu do dziewiętnastu lat nie na zdania na ten temat

(27%), ale to najstarsi badani (powyżej siedemdziesiątego roku życia) najrza-

dziej uważają, że integracja powinna dalej postępować (37%).

CDU / CSU SPD Zieloni Lewica Alternatywa dla Niemiec

FDP

Europa powinna dążyć do pogłębienia inte-gracji państw człon-kowskich i znacznie wzmocnić wspólne instytucje w celu skuteczniejszego nią zarządzania

51% 49% 55% 50% 22% 39%

integracja europejska powinna pozostać na obecnym poziomie

25% 32% 26 % 19% 11% 12%

integracja europejska zaszła zbyt daleko i na-leży przekazać więcej władzy z powrotem państwom członkow-skim

18% 12% 11% 17% 63% 27%

trudno powiedzieć 6% 7% 8,0% 14% 4% 21%

Ogółem 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Osoby, które wskazują na silną identyfikację z Europą, zdecydowanie częś-

ciej niż pozostali opowiadają się za dalszą integracją europejską, chociaż nie-

wielki ich odsetek twierdzi, że integracja europejska zaszła już za daleko. Tak-

że odwrotnie – nieliczna grupa badanych, którzy nie utożsamiają się z Europą,

chce dalszej integracji europejskiej. Zależności te w obu krajach są podobne.

Za pogłębianiem integracji w Unii Europejskiej opowiada

się 48% badanych Polaków i 42% badanych Niemców.

Opinię, że integracja zaszła już za daleko, popiera 18%

polskich i 20% niemieckich respondentów

Tabela 15. Stosunek do procesu

integracji europejskiej z podziałem na preferencje

partyjne. Odpowiedzi Niemców




Zbliżona grupa Niemców (62%) i Polaków (56%) zgodnie twierdzi, że głównym wyzwaniem na najbliższe miesiące dla Unii Europejskiej pozostaje kwestia uchodźców i migracji

Wyzwania stojące przed Unią Europejską

Wśród wielu wyzwań, przed którymi staje obecnie Unia Europejska, Niem-

cy i Polacy zgodnie wskazują na pierwszym miejscu kwestię uchodźców i mi-

gracji (odpowiednio 62% i 56%). Podobnie często wybierają także następujące

zagadnienia: wojny w europejskim sąsiedztwie, zapewnienie trwałego wzro-

stu gospodarczego i niskiego bezrobocia, różnice zamożności między krajami

i regionami Europy. W przekonaniu niemieckich respondentów dużą wagę

mają takie kwestie jak nierówności społeczne, relacje ze Stana-

mi Zjednoczonymi czy zagrożenie demokracji i rządów prawa

przed ruchami o charakterze populistycznym. Polacy na drugim

miejscu wskazują z kolei relacje z Rosją, podczas gdy te dwa

ostatnie wysoko postawione w niemieckiej hierarchii wyzwa-

nia znajdują się w polskich opiniach na końcu listy zagadnień,

którymi powinna się w pierwszej kolejności zajmować Unia Eu-

ropejska.

Taka hierarchia europejskich priorytetów po obu stronach Odry wynika

z posiadanych doświadczeń, roli, jaką dane państwo odgrywa w Europie i na

świecie, oraz z wewnętrznej sytuacji politycznej. Polacy z uwagi na sąsiedz-

two i negatywne doświadczenia z przeszłości oraz agresywne działania Rosji

w ostatnich latach wobec Gruzji i Ukrainy tradycyjnie za jedno z kluczowych

wyzwań dla Unii Europejskiej uznają stosunki z Moskwą. Jednocześnie relacje

ze Stanami Zjednoczonymi są postrzegane głównie przez pryzmat bilateral-

nych ustaleń dotyczących obecności amerykańskich wojsk na polskim tery-

torium. W Niemczech odbierane są jako wyzwanie dla całej Unii Europejskiej

działania prezydenta Donalda Trumpa wynikające z niekonwencjonalnej i nie-

przewidywalnej polityki, na przykład handlowej, amerykańskiego rządu.

Wybierane przez co czwartego niemieckiego respondenta wyzwanie zwią-

zane z zagrożeniem dla demokracji przez ruchy populistyczne wskazuje jedy-

nie 15% Polaków, szczególnie rzadko wyborcy Prawa i Sprawiedliwości (7%),

bardzo często zaś – Platformy Obywatelskiej (25%). W Niemczech dostrzega

w tym wyzwanie 8% zwolenników Alternatywy dla Niemiec, w wypadku wy-

borców innych ugrupowań te odsetki są wyższe (CDU – 31%, SPD – 25%, Zieloni

– 43%, FDP – 34%, Lewica – 41%).

Na tle zwolenników innych partii wyborcy Alternatywy dla Niemiec wyróż-

niają się także stosunkowo częstym wskazywaniem jako wyzwania zagadnień

migracji (72%) i stosunków z Rosją (36%). Nie ma jednak istotnych różnic mię-

dzy odpowiedziami mieszkańców wschodnich i zachodnich krajów związko-

wych. W Polsce te ostatnie dwie kwestie nie dzielą społeczeństwa ani w zależ-

ności od preferencji partyjnych respondenta, ani w zależności od jego miejsca

zamieszkania.

76 Agnieszka Łada

Ponad połowa Niemców (58%) i Polaków (55%) uważa,

że Niemcy przyczyniają się do lepszej współpracy w Europie, 53% Niemców krytycznie ocenia jednak

polską politykę europejską, Polacy są podzieleni

w opiniach na ten temat

Respondenci mogli wybrać do trzech wyzwań z podanej listy.

Wzajemna ocena polityki europejskiej

Spojrzenie na niemiecką politykę

Polacy od lat pozytywnie oceniają niemiecką politykę europejską, wska-

zując, że kraj ten raczej przyczynia się do lepszej współpracy w Europie niż do

pogłębiania podziałów i konfliktów. Obecnie takie zdanie podziela 55% pyta-

nych Polaków – niewiele mniej niż Niemców (58%).

Dobre oceny Polaków są jednak coraz rzadsze, a obecny wynik jest najgor-

szy od 2005 roku. Rosnące negatywne nastawienie jest powiązane z pozycją

obecnych polskich elit rządzących, będących u władzy od końca

2015 roku, które krytycznie odnoszą się do polityki europejskiej

Berlina. Odpowiednio na konstruktywne zachowanie Berlina

wskazuje 42% respondentów będących zwolennikami rządzącej

partii Prawo i Sprawiedliwość oraz 65% wyborców opozycyjnej

Platformy Obywatelskiej. Stopniowy spadek pozytywnych opi-

nii od 2015 roku może być także związany z negatywną oceną

przez część Polaków niemieckiej polityki dotyczącej przyjmo-

wania uchodźców. Mimo to odsetek badanych dobrze oceniają-

cych niemiecką politykę jest dwa razy wyższy od odsetka tych,

Wykres 53. Jakie są najważniejsze

wyzwania dla Unii Europejskiej w najbliższych

miesiącach?




którzy wyrażają się krytycznie. Na oceny wpływa fakt pobytu w Niemczech

– badani, którzy odwiedzili już ten kraj, częściej twierdzą, że działa on kon-

struktywnie (67%), niż ci, którzy tam jeszcze nie byli (50%).

Po niemieckiej stronie zwraca uwagę wysoki odsetek respondentów,

którzy nie potrafią udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Rosnące wahania wy-

wołane są podwójną rolą Niemiec na arenie europejskiej, na której, z jednej

strony, kraj ten jest łaskawym skarbnikiem, z drugiej zaś strony – jednocześnie

osiąga korzyści z kryzysów. Zwłaszcza pośród młodych badanych może to tak-

że wynikać z niewystarczającej wiedzy. W grupie respondentów w wieku od

czternastu do dziewiętnastu lat aż 37% nie ma zdania na ten temat.

Politykę niemieckiego rządu na arenie europejskiej dobrze oceniają zwo-

lennicy partii go tworzących – 68% wyborców CDU i 70% SPD, ale także 72%

zwolenników liberałów. Osoby popierające Alternatywę dla Niemiec stosun-

kowo często twierdzą, że Berlin zaostrza spory w Europie (41%), nadal jednak

przeważa odsetek respondentów twierdzących, że jest odwrotnie (44%).

Różnice w opiniach Niemców na temat polityki europejskiej własnego

kraju są jeszcze większe w wypadku pytania o niemiecką dominację w Euro-

pie. Największa grupa respondentów z Niemiec (40%) uznaje sposób wystę-

powania przez Berlin na arenie europejskiej za odpowiedni i zorientowany

Wykres 54. Jak należy oceniać niemiecką politykę europejską?


78 Agnieszka Łada

na kompromis, a co trzeci życzyłby sobie bardziej dominującej

postawy (33%). Polacy odrzucają ten postulat – popiera go jedy-

nie 13% badanych. Jednocześnie widoczne są głębokie podziały

polityczne między dwoma obozami w Polsce – podobne odsetki

badanych uznają styl niemieckiej polityki europejskiej za zbyt

dominujący (39%) lub oceniają go jako odpowiedni (35%).

Polacy, którzy odwiedzili kraj sąsiada, są stosunkowo częś-

ciej skłonni uznać, że Niemcy idą odpowiednio często na kom-

promis (47%), niż respondenci, którzy nie byli nigdy w tym kraju

(30%). Jednocześnie występuje zależność: Polacy, którzy uważa-

ją, że Niemcy mogą stanowić dla Polski zagrożenie polityczne,

stosunkowo częściej niż pozostali uważają zachowanie Berlina w Europie za

zbyt dominujące. Występuje także korelacja odwrotna – osoby oceniające po-

stępowanie Niemiec za zbyt dominujące częściej niż pozostałe widzą w nich

zagrożenie polityczne dla Polski, ale nadal grupa osób, które takie niebezpie-

czeństwo dostrzega, jest mniej liczna (41%) od tej, która go nie widzi (52%).

Za Odrą za zbyt dominującą uważa niemiecką postawę co piąty mieszka-

niec Niemiec wschodnich (20%), twierdzi tak jednak jedynie 12% mieszkań-

ców Niemiec zachodnich. Częściej podzielają to zdanie wyborcy partii Lewica

(27%). Z kolei prawie połowa zwolenników Alternatywy dla Niemiec życzyła-

by sobie bardziej dominującego występowania na arenie europejskiej przez

Niemcy (48%).

Wśród Polaków, którzy zarzucają Niemcom zbytnią dominację, 43%

– a więc nie większość – uważa, że zaostrzają oni spory w Europie. W odwrotną

stronę zależność jest silniejsza – prawie dwie trzecie osób, które twierdzą, że

Berlin zaostrza spory, sądzi, że jest także zbyt dominujący.

Jeśli zestawić odpowiedzi na dwa analizowane wyżej pytania, można uzy-

skać odsetek respondentów, którzy uważają jednocześnie, że Niemcy zarówno

są zbyt dominujące, jak i przyczyniają się do sporów, czyli wystawiają jedno-

Największa grupa badanych – 39% Polaków – uważa, że

Niemcy zachowują się w Unii Europejskiej zbyt dominująco i za rzadko idą na kompromis,

z kolei 33% niemieckich respondentów życzyłaby

sobie bardziej dominującej postawy swojego kraju

Wykres 55. Czy Niemcy zachowują się

zbyt dominująco w Unii Europejskiej?



2017: Körber-Stiftung


znacznie negatywną ocenę niemieckiej polityce europejskiej. Po polskiej stronie

wynosi on 17%, a po niemieckiej – 7%. Z drugiej strony grupa osób, które uznają,

że Niemcy idą na kompromis i przyczyniają się do lepszej współpracy, czyli osób,

które jednoznacznie pozytywnie postrzegają niemieckie działania w Europie,

wynosi wśród polskich respondentów 28%, a wśród niemieckich – 29%.

Jednocześnie o dominującej postawie Niemiec jest przekonanych 60% Po-

laków, którzy wątpią w partnerskie traktowanie Polski przez Niemcy (odpo-

wiadają na to pytanie „rzadko” lub „nigdy”). Po niemieckiej stronie co piąty

respondent, który nie dostrzega partnerskiego traktowania Polski lub uważa

je za rzadkość, podziela opinię o dominującym zachowaniu Niemiec.

Z którym z tych określeń najbardziej się Pani (Pan) zgadza?

Niemcy zacho-wują się zbyt dominująco w Unii Euro-pejskiej i za rzadko idą na kompromis

Niemcy w Unii Europejskiej od-powiednio często idą na kompro-mis i wyważenie dbają o swoje interesy

Niemcy powinny w ramach Unii Europejskiej zachowywać się bardziej domi-nująco i silniej reprezentować swoje interesy

trudno po-wiedzieć

Ogółem

Czy – w Pani (Pana) ocenie – Niemcy są krajem, który…

raczej przyczy-nia się do za-ostrzania spo-rów i napięć w Europie

43% 13% 20% 15% 26%

raczej przyczy-nia się do lep-szej współpra-cy w Europie

31% 80% 76% 38% 55%

trudno powie-dzieć

26% 7% 4% 47% 19%

Ogółem 100% 100% 100% 100% 100%

Tabela 16. Zależność między odpowiedzią na pytanie dotyczące niemieckiej dominacji w Europie a oceną niemieckiej polityki europejskiej. Odpowiedzi Polaków


80 Agnieszka Łada

Czy – w Pani (Pana) ocenie – Niemcy są krajem, który…

raczej przy-czynia się do zaostrza-nia sporów i napięć w Europie

raczej przy-czynia się do lepszej współpracy w Europie

trudno powie-dzieć

Ogółem

A teraz chce-my zapytać o rolę Nie-miec w Unii Europejskiej. Z którym z tych okre-śleń najbar-dziej się Pani (Pan) zgadza?

Niemcy zachowują się zbyt dominują-co w Unii Europej-skiej z za rzadko idą na kompromis

65% 22% 52% 39%

Niemcy w Unii Europejskiej od-powiednio często idą na kompromis i wyważenie dbają o swoje interesy

17% 51% 13% 35%

Niemcy powinny w ramach Unii Europejskiej zachowywać się bardziej dominu-jąco i silniej repre-zentować swoje interesy

10% 18% 3% 13%

trudno powiedzieć 8% 9% 32% 13%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Oceny polskiej polityki europejskiej

Niemcy i Polacy mają bardzo różne spojrzenie na polskie działania na are-

nie europejskiej. Ponad połowa (53%) Niemców zarzuca Polsce przyczynianie

się raczej do zaostrzania podziałów w Europie, a jedynie 13% ocenia je jako

konstruktywne i nastawione na dialog. Polacy są w tej kwestii bardzo podzie-

leni – największa grupa sądzi, że ich kraj działa konstruktywnie (45%), ale nie-

wiele mniejszy odsetek badanych jest odmiennego zdania (40%). Pokazuje to

ponownie ogólny podział polskiego społeczeństwa w ocenach dotyczących

polityki obecnego rządu. I w tym wypadku bowiem wyborcy Prawa i Sprawied-

liwości częściej pozytywnie oceniają działania obecnych władz (60%) niż oso-

by popierające Platformę Obywatelską (32%). W obu krajach wystąpiło jedno-

cześnie zdecydowane pogorszenie opinii, jeśli porównać obecne opinie z tymi

z okresu pierwszego rządu Prawa i Sprawiedliwości z lat 2005–2007.

W obu krajach istnieją grupy respondentów, które pozytywnie ocenia-

ją postępowanie obu rządów. W Polsce jest to co czwarty (25%) badany,

Tabela 17. Zależność między

odpowiedzią na pytanie o niemiecką politykę

europejską a opiniami na temat niemieckiej dominacji w Europie. Odpowiedzi Polaków




Prawie połowa (48%) badanych Niemców i 35% Polaków sądzi, że polski rząd nie jest wiarygodnym partnerem w Unii Europejskiej

a w Niemczech co dziesiąty (11%). Opinie negatywne prezentuje w Polsce 12%,

z kolei w Niemczech – 11% respondentów.

W Niemczech bardzo duże trudności z udzieleniem odpowiedzi na to pyta-

ne wykazują najmłodsi badani – aż 58% z nich nie ma zdania. Z kolei najstarsi

respondenci są stosunkowo częściej przekonani, że Polska przyczynia się do

zaostrzania sporów: sądzi tak aż 68% osób w wieku od sześćdziesięciu do sześć-

dziesięciu dziewięciu lat i 55% osób w wieku powyżej siedemdziesięciu lat.

Ocena wiarygodności Polski jako partnera w Europie

Negatywne opinie Niemców o polskiej polityce europejskiej są powiąza-

ne z oceną, że polski rząd, biorąc pod uwagę rosnące różnice zdań na temat

przyjmowania uchodźców, przyszłości Europy czy europejskich wartości, nie

jest wiarygodnym partnerem w Unii Europejskiej. Twierdzi tak prawie połowa

(48%) badanych Niemców. Bardzo wysoki odsetek respondentów – co trzeci

z nich – nie umie lub nie chce udzielić na to pytanie odpowiedzi.

Także dla wielu Polaków pytanie nie jest łatwe, gdyż co

czwarty nie ma na ten temat zdania. Największa grupa (40%)

Polaków sądzi jednak, że polski rząd pozostaje wiarygodnym

partnerem w Unii Europejskiej. Po raz kolejny podział polskich

odpowiedzi obrazuje brak jedności wśród Polaków w ocenie

polskiej polityki europejskiej. Zwolennicy Prawa i Sprawiedli-

wości uznają rząd tej partii częściej – choć nie w większości – za

wiarygodny (45%) niż wyborcy Platformy Obywatelskiej (32%). Jednocześnie

od 2016 roku zauważalny jest wzrost liczby opinii negatywnych przy spadku

Wykres 56. Jak należy oceniać polską politykę europejską?

Źródło: 2018: Instytut Spraw Publicznych, Körber--Stiftung, Fundacja Konrada Adenauera2006 i 2008: Instytut Spraw Publicznych, Fundacja Konrada Adenauera

82 Agnieszka Łada

liczby ocen pozytywnych, obie wartości znajdują się jednak w granicach błędu

statystycznego.

Zmiany w niemieckich opiniach są wyraźniejsze, przy czym nie wzrósł

odsetek opinii krytykujących polską politykę europejską, dwukrotnie jednak

zwiększyła się liczba badanych, którzy nie udzielają odpowiedzi. Równocześ-

nie spadł o podobne wartości odsetek opinii zarówno pozytywnych, jak i ne-

gatywnych – o dziewięć i osiem punktów procentowych. Zmiana ta, na pozór

zaskakująca, może wskazywać, że prawicowo-populistyczne poglądy przynaj-

mniej dla części Niemców nie są już, w porównaniu z 2016 rokiem, takie niepo-

kojące, także dlatego, że również w państwach zachodnich – Stanach Zjedno-

czonych, Włoszech czy Austrii – poglądy takie są reprezentowane na poziomie

rządowym, a przez partię Alternatywa dla Niemiec również w niemieckim par-

lamencie federalnym. Niemieccy badani, którzy byli w Polsce, są jednocześnie

częściej skłonni uznawać Polskę za wiarygodnego partnera (24%), niż ci, którzy

ani razu Polski nie odwiedzili (15%).

Istnieje jednocześnie silna obustronna zależność w ocenach, pokazująca,

że osoby, które wskazują zaostrzanie przez Polskę konfliktów na arenie euro-

pejskiej, jednocześnie w większości nie uznają Polski jako wiarygodnego part-

nera. Niemcy, którzy uznają polski rząd za niewiarygodnego partnera, mimo to

jednak w większości uważają, że w relacjach z nim warto dążyć do współpracy

(51%).

Wykres 57. Czy obecny polski rząd jest

wiarygodnym partnerem w Unii Europejskiej?




Czy – w Pani (Pana) ocenie – Polska jest kra-jem, który:

raczej przyczy-nia się do zaost-rzania sporów i napięć w Europie

raczej przy-czynia się do lepszej współ-pracy w Euro-pie

trudno powiedzieć

Ogółem

Czy obecny polski rząd, biorąc pod uwagę ros-nące różnice zdań na temat przyjmowania uchodźców, przyszłości Europy czy wartości europejskich, jest nadal wiarygodnym partnerem w Unii Europejskiej?

tak 9% 57% 16% 18%

nie 71% 22% 24% 48%

trudno powie-dzieć

20% 21% 60% 34%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Czy obecny polski rząd, biorąc pod uwagę rosnące różnice zdań na temat przyjmowania uchodźców, przyszłości Europy czy wartości europejskich, jest nadal wiarygodnym partnerem w Unii Europejskiej?

tak nie trudno powiedzieć

Ogółem

Czy – w Pani (Pana) oce-nie – Polska jest krajem, który:

raczej przyczynia się do zaostrzania sporów i napięć w Europie

27% 77% 31% 53%

raczej przyczynia się do lepszej współpracy w Europie

42% 6% 8% 13%

trudno powiedzieć 31% 17% 61% 34%

Ogółem 100% 100% 100% 100%

Tabela 18. Zależność między oceną polskiej polityki europejskiej a opinią na temat wiarygodności polskiego rządu w Europie. Odpowiedzi Niemców


Tabela 19. Zależność między oceną wiarygodności polskiego rządu w Europie a opiniami na temat polskiej polityki europejskiej. Odpowiedzi Niemców



Podsumowanie

Analizując zaprezentowane wyniki, warto na początku uświadomić so-

bie kilka kwestii. Badanie, ze względu na powtarzalność niektórych pytań od

2000 roku, przynosi ważne informacje dotyczące dynamiki zmian w postrze-

ganiu się Polaków i Niemców. W wypadku jednak tylko kilku pytań – na temat

sympatii czy pożądanej współpracy z innymi krajami – można jednocześnie

porównać wyniki polsko-niemieckie z oceną sytuacji w szerszym wymiarze,

dotyczącym innych narodów czy państw. Po polskiej stronie można także

porównać stopień dystansu społecznego do Niemców, Francuzów czy Ukraiń-

ców. Inaczej jest w wypadku częstotliwości wyjazdów do drugiego kraju czy

skojarzeń, jakie ma się z innymi społeczeństwami, tutaj bowiem takich bez-

pośrednich porównań nie ma. Należy więc uważać z wyciąganiem zbyt po-

chopnych wniosków. Na przykład odsetek 30% Polaków i Niemców, którzy byli

w sąsiednim kraju po 1989 roku, może wydawać się niski, ale, po pierwsze, trze-

ba pamiętać o okresie, o który pytamy – niektórzy Polacy jeździli do Niemiec

jeszcze przed upadkiem muru, a inni, mając tam znajomych, wiele o tym kraju

słyszą, choć sami go jeszcze nie odwiedzili. Po drugie, warto pamiętać, że część

Polaków w ogóle nie wyjeżdża poza kraj (według badania Centrum Badania

Opinii Społecznej z 2016 roku co czwarty Polak jeszcze nigdy nie był za grani-

cą1). Niemcy pozostają wprawdzie nadal najczęściej wybieranym celem wyjaz-

dów zagranicznych – w 2016 roku spośród 11,3 miliona podróży zagranicznych

2,3 miliona odbyto do Niemiec2. I te liczby warto jednak interpretować szero-

ko – wiele osób, jeśli jeździ do Niemiec, robi to kilkakrotnie w ciągu roku, stąd

tych danych nie można bezpośrednio zestawiać z liczbami poszczególnych

osób, które odwiedziły Niemcy.

Jednocześnie po raz kolejny Barometr pokazuje, jak duży wpływ na opinie

respondentów ma fakt bezpośredniego kontaktu z drugim krajem. Szczególnie

widoczne jest to – co również nie jest nowe – po stronie niemieckiej. Niemcy,

którzy przynajmniej raz odwiedzili wschodniego sąsiada, częściej mają opinię

na temat kraju i jego mieszkańców oraz wypowiadają się pozytywnie. Jak man-

trę należy więc powtarzać, że w celu poprawy wizerunku Polski w Niemczech

trzeba zapraszać Niemców do Polski. Leży to w interesie obu państw i powin-

no być zadaniem władz centralnych i lokalnych oraz różnych instytucji.

Z kolei w wypadku wyników dotyczących postrzegania wspólnej przeszło-

ści charakterystyczne jest dodatkowo, że pytani Niemcy, jeśli nie udzielają od-

powiedzi na jedno z pytań o przeszłości, to nie mają również zdania w innych

1 O wyjazdach zagranicznych i znajomości języków obcych. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Spo-łecznej, Warszawa 2016.

2 Charakterystyka podróży mieszkańców Polski w 2016 r., Ministerstwo Sportu i Turystyki – https://www.msit.gov.pl/pl/turystyka/aktualnosci/7403,Charakterystyka-podrozy-mieszkancow-Polski-w-2016-r.html.

86 Agnieszka Łada

kwestiach powiązanych z polsko-niemieckimi tematami historycznymi. Brak

odpowiedzi z ich strony nie jest więc poprawnością polityczną, lecz wynika

z rzeczywistej niewiedzy czy niepewności. To sygnał z kolei dla niemieckich

elit politycznych, wskazujący, że nadal edukacja musi być w tym zakresie in-

tensywna, nawet bardziej niż w poprzednich dekadach, ponieważ osobiste

doświadczenia i dyskusje w rodzinie nie odgrywają już roli.

Po niemieckiej stronie nadal występuje także za mała wrażliwość na pol-

skie spojrzenie na historię. A to właśnie obawa Polaków „o pisaniu historii na

nowo” jest głównym problemem tego obszaru relacji. Poparcie dla żądań repa-

racji to tego pochodna, wyraz ciągłej tęsknoty Polaków za pewnością, że Niem-

cy są świadomi swojej winy i nie będą się przed nią uchylać. Każde doniesienie

o błędnym opisaniu jakiejś części polsko-niemieckiej przeszłości, braku wraż-

liwości, fałszywej wypowiedzi jest w Polsce szeroko nagłaśniane i staje się

„wodą na młyn” dla tych, którzy chcą udowodnić, że Niemcy nie odrobiły lekcji

historii. Jednocześnie w kręgach liberalnych polskich elit w ostatnich latach

panowało przemęczenie wypowiedziami niemieckich polityków, że Niemcy są

świadomi tej winy. Apelowano wręcz, aby skończyć z tym przekazem i skupić

się na dyskusjach o wspólnej europejskiej przyszłości czy konkretach w rela-

cjach bilateralnych. Jak jednak widać, w polskim społeczeństwie potrzeba sły-

szenia tego typu przekazów jest jeszcze bardzo silna i łatwo może być wyko-

rzystywana politycznie, jak obecnie. Jednocześnie Polacy powinni zrozumieć,

że kolejne pokolenia Niemców inaczej patrzą na niemiecką odpowiedzialność

i się wobec niej dystansują, nie czując osobistego związku. Dodatkowo nie-

mieckie społeczeństwo jest coraz bardziej różnorodne, a osoby pochodzenia

imigranckiego mają zupełnie inny stosunek do tej części niemieckiej historii.

Upamiętnienie przeszłości, dbanie o świadomość wydarzeń z poprzednich de-

kad czy stuleci pozostaje więc zadaniem, ale powinno być przede wszystkim

skierowane „w przód” – aby z historii wyciągać wnioski dla działań w teraź-

niejszości i przyszłości. Odpowiedzią na to wyzwanie może być jeszcze więk-

sza liczba projektów polsko-niemieckich służąca wspólnemu opracowywaniu

historii, dyskusjom o wzajemnej wrażliwości, ale właśnie koncentrujących się

na wypracowywaniu pomysłów i wniosków na kolejne lata. Polsko-niemiecki

podręcznik do historii, o poparcie dla którego zapytano w badaniu, również

może być praktycznym narzędziem przybliżającym spojrzenia obu społe-

czeństw. Nauczyciele, którym zależy na poprawie relacji polsko-niemieckich

i lepszym zrozumieniu perspektywy sąsiada, powinni sięgać po tę publikację.

Historia bowiem – i tak postrzegają to również społeczeństwa – nie może być

głównym punktem zainteresowania relacji polsko-niemieckich. Decydenci czy

politycy, odwiedzając drugi kraj, powinni więc wypracować odpowiednią rów-

nowagę między szacunkiem dla trudnej przeszłości a odpowiedzialnością za

wspólną przyszłość. Na przykład uznanie przez niemieckich rozmówców nie-

mieckiej winy powinno być jedynie wstępem do wspólnych, poważnych i part-

nerskich rozmów o sprawach bieżących i przyszłych. Jeśli Polacy będą czuli, że


traktowani są po partnersku, ciągła niepewność co do niemieckiego stosunku

do przeszłości ma szanse się zmniejszać. Ale do tego konieczne jest także kon-

struktywne działanie po polskiej stronie, zachęcające niemieckich partnerów

do śmiałych dyskusji i wypracowywania rozwiązań dla Europy i wzajemnych

relacji. Brak przewidywalności, emocjonalna retoryka i odchodzenie od euro-

pejskich wartości nie pomoże zyskać uznania w niemieckich oczach. Tymcza-

sem Polacy, jak jasno pokazują wyniki badań, życzą sobie ścisłej współpracy

z tym krajem.

Retoryka rządu na temat niemieckiej dominacji jest, jak pokazują jedno-

cześnie te wyniki, raz skuteczna, raz nie. Widoczne obecnie w prawie wszyst-

kich dziedzinach życia społeczno-politycznego w Polsce podziały na zwolenni-

ków rządu i jego krytyków są w rezultatach sondażu bardzo dobrze zauważal-

ne. Ale nawet opinie osób popierających partię rządzącą w wielu wypadkach

są częściej pozytywne dla Niemiec niż negatywne. Szczególnie istotne jest, że

Polacy coraz rzadziej postrzegają Niemcy jako zagrożenie. I tu retoryka rządu,

przedstawiająca zachodniego sąsiada jako kraj, któremu nie należy ufać, nie

ma poparcia społeczeństwa, nawet własnych wyborców. Co ciekawe – i w tej

edycji badań zaskakujące – Polacy przestali widzieć w Niemczech nawet za-

grożenie gospodarcze, i to w momencie, kiedy z ust czołowych polityków par-

tii rządzącej co jakiś czas można słyszeć zarzuty, że niemiecki kapitał szkodzi

polskiemu. Z kolei dla niemieckich decydentów kluczowa jest informacja, że

Polacy nie obawiają się wzmocnienia niemieckiej armii do poziomu, do jakiej

zobowiązano się w 2014 roku w ramach NATO.

Podczas gdy część opinii Polaków o Niemcach i Niemczech ulega popra-

wie, nie można pominąć faktu, że w ostatnich latach niektóre oceny uległy

pogorszaniu, a obraz Polski i polskiej polityki po niemieckiej stronie wręcz po-

psuł się w niektórych dziedzinach dramatycznie. Wpływ prowadzonej przez

obecny polski rząd polityki – jej treść, ale także styl - jest tu kluczowy. Nie wol-

no jednak zapomnieć o zmianie sytuacji, w jakiej dochodzi do wzajemnych

ocen. Badania rozpoczęto w 2000 roku, kiedy Polska starała się o członkostwo

w Unii Europejskiej, a Niemcy mocno ją na tej drodze wspierały. Wzajemne re-

lacje były bardzo dalekie od równorzędnych, dekady obcości wywierały duży

wpływ na wzajemny wizerunek. Odgrywanie przez Niemcy roli adwokata na

polskiej drodze do Unii Europejskiej, która towarzyszyła pierwszym edycjom

badań wizerunkowych Polska–Niemcy, nie jest dziś już tak ważne. Jednocześ-

nie komunikacja wyglądała zdecydowanie inaczej niż obecnie, a możliwość

wzajemnego poznania się jest szeroka. Choć i w tym wypadku należy pamię-

tać, że różne grupy społeczne mają różny dostęp do wiedzy i możliwości. Ana-

lizując poszczególne wyniki, należy to wszystko brać pod uwagę.

Na tym tle – przemian politycznych i społecznych oraz troski wynikającej

z pogorszenia się części wyników – warto podkreślać to, co cieszy, jak stopnio-

wy, choć powolny wzrost polskiej sympatii do Niemców, który nadal – w ze-

stawieniu z pogorszeniem się poziomu akceptacji Niemców w różnych rolach

88 Agnieszka Łada

społecznych – nie może zadowalać. Z kolei ciągłe niskie wartości po stronie

niemieckiej powinny martwić, ponieważ potwierdzają tezę o nieznajomości

kraju i narodu sąsiada oraz utrwalonych stereotypach, które wymieniane są

także w wielu skojarzeniach Niemców z Polską. Skojarzenia te mogą być pod-

powiedzią dla obu stron, w jakich obszary warto inwestować, aby zaintereso-

wać Niemców Polską.

Podpowiedzią dla Polaków, jak odczytywać niektóre opinie Niemców,

może być zestawienie tych odpowiedzi z polskim dystansem społecznym

wobec Ukraińców. Widać wówczas interesującą zbieżność – nie po raz pierw-

szy w badaniach socjologicznych stosunek społeczeństwa niemieckiego do

wschodniego sąsiada (wiedza, zrozumienie, oceny) jest podobny w tenden-

cjach do polskiego podejścia wobec Ukraińców. Polacy, próbując zrozumieć

niemieckie spojrzenie i jego powody, mogą więc, przynajmniej częściowo, po-

służyć się wyjaśnieniem własnego postrzegania kraju po polskiej wschodniej

granicy. W tym wymiarze warto również zwrócić uwagę, że sympatia Polaków

do Rosjan jest większa niż Niemców do Rosjan. Ponadto Polacy częściej niż

Niemcy opowiadają się za ścisłą współpracą swojego kraju z Rosją. Formuło-

wanie tez o antyrosyjskości Polaków i prorosyjskości Niemców, które zdarza

się w debatach publicznych, może więc – jak pokazują omawiane w publikacji

dane – być dużym uproszczeniem.

Analizy wyników badań pokazują, że oba społeczeństwa mają wielki po-

tencjał współpracy – bardzo podobnie opowiadają się chociażby za kierun-

kiem integracji europejskiej oraz o konieczności konstruktywnej kooperacji.

To konkretny sygnał dla tych, którzy działają na płaszczyźnie polsko-niemie-

ckiej – w sferze politycznej, gospodarczej czy społecznej. Kluczowe jest jedno-

cześnie, aby rozumieli oni konieczność przenikania się tych dziedzin współ-

pracy i zauważali ich wzajemne oddziaływanie. Wspólnym polsko-niemieckim

celem musi bowiem pozostać dobra współpraca na rzecz wspólnej Europy,

z pełną świadomością, że nie jest ona łatwa. Można tu zacytować słowa pio-

senki dwóch polskich wokalistów, zastępując słowo „miłość”, słowem „part-

nerstwo”:

„Trudno tak razem być nam ze sobą

bez siebie nie jest lżej

lecz trzeba nam

trzeba dbać o tę miłość

nie wolno stracić jej

nam nie wolno stracić jej”.

Ponieważ strata ta miałaby negatywne skutki dla obu krajów i dla Europy.


Nota o autorce

dr Agnieszka Łada – dyrektor Programu Europejskiego i starszy analityk Insty-

tutu Spraw Publicznych. Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o poli-

tyce Uniwersytetu Warszawskiego. Studiowała nauki polityczne w Warszawie

i Berlinie oraz, jako stypendystka Fundacji Konrada Adenauera, psychologię

organizacji w Dortmundzie. Jako stypendystka Hertie Foundation ukończyła

Executive Master of Public Administration na Hertie School of Governance.

Visiting fellow w European Policy Centre w Brukseli (2011), visiting research fellow na University of Sussex (2012), visiting scholar w Alfred von Oppenheim

Centre for European Policy Studies, German Council on Foreign Relations

(DGAP) w Berlinie (2013), visiting researcher w Stiftung Wissenschaft und Po-

litik w Berlinie (2016/2017). Jest członkiem Rady Nadzorczej Fundacji Krzyżo-

wa dla Porozumienia Europejskiego, Grupy Refleksyjnej przy ministerstwach

spraw zagranicznych Polski i Niemiec oraz Polsko-Niemieckiej Grupy Eksper-

tów Krąg Kwirytów i Grupy Kopernika. Specjalizuje się w następujących zagad-

nieniach: Niemcy i stosunki polsko-niemieckie, polska polityka zagraniczna

i europejska, postrzeganie Polaków za granicą i obcokrajowców w Polsce.

90 Agnieszka Łada


Informacje o organizacjach partnerskich

Instytut Spraw Publicznych (ISP) jest jednym z czołowych polskich think tanków, niezależnym ośrodkiem badawczo-analitycznym. Instytut powstał w 1995 roku. Przez prowadzenie badań, ekspertyz i rekomendacji dotyczą-cych podstawowych kwestii życia publicznego Instytut służy obywatelowi, społeczeństwu i państwu.

Instytut Spraw Publicznychul. Szpitalna 5/22 00-031 Warszawa, Polska tel. 0048 22 556 42 88e-mail: [email protected]

Fundacja Konrada Adenauera jest niemiecką fundacją polityczną, której działalność opiera się na wartościach chrześcijańskiej demokracji. Głów-nym zadaniem Fundacji jest edukacja obywatelska na rzecz pokoju, wolno-ści sprawiedliwości, wspieranie europejskiej jedności i relacji transatlantyc-kich oraz dialogu międzynarodowego. Poza Niemcami Fundacja prowadzi działalność w ponad 80 biurach na całym świecie.

Fundacja Konrada Adenaueraul. Dąbrowskiego 5602-561 Warszawa, Polskatel. 0048 22 845 93 30e-mail: [email protected]

Agnieszka Łada

„Barometr Polska–Niemcy” jest projektem, który cyklicznie gromadzi i publi-kuje opinie Polaków i Niemców o stanie stosunków polsko-niemieckich i bieżących wyzwaniach. Instytut Spraw Publicznych prowadzi te badania od 2000 roku we współpracy z biurem Fundacji Konrada Adenauera w Polsce.

BAROMETR POLSKA - NIEMCY 2018

TRUDNE PARTNERSTWOPOLACY I NIEMCY O KRAJUSĄSIADA, WSPÓLNEJHISTORII I EUROPIE

POLACY I NIEMCY O KRAJU SĄSIADA, WSPÓLNEJ HISTORII … · Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, ......

Documents

Transcript of POLACY I NIEMCY O KRAJU SĄSIADA, WSPÓLNEJ HISTORII … · Polacy i Niemcy o kraju sąsiada, ......