Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk ,

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem WydawniczymLITERATURA.NET.PL

kliknij na logo poniej.

1Andrzej Krzysztof Wakiewicz

Poezja Wadysawa Broniewskiego

Tower Press Gdask 2001

Copyright by Andrzej K. Wakiewicz

2WSTPW 1975 roku toczya si jedna z najdziwniejszych dyskusji o poezji Wadysawa

Broniewskiego. W Tekstach, eseistycznym pimie literaturoznawcw, ukazay si krtkie,utrzymane w konwencji aforyzmw, anonimowe wypowiedzi o pisarzach i literaturze; jeden ztych eseikw dotyczy Broniewskiego:

O ile ciekawsze od poezji Broniewskiego s dzieje jej spoecznej recepcji! (...) PoezjaBroniewskiego ujawnia ju i zrealizowaa do koca swoje wartoci. Nie miaa nic do ukrycia zakomunikowaa swoje i zostaa waciwie zrozumiana. Nie prowokowaa nigdynieporozumie: trudno o mniej dramatyczne dzieje odbioru. Bya od razu jasna zarwno dlarzesz swych wielbicieli, jak i dla niechtnej mniejszoci. Nikt waciwie nie pomyli si wdiagnozach. Rewolucyjnoproletariacki patos tej poezji, jej z drugiej strony sentymentalnoskamandrycka emocjonalno, jej treci patriotyczne, jej nawizania, cytaty ialuzje do liryki romantycznej, jej ulego wobec znanych w tradycji motyww, obrazwmetaforycznych, intonacji, miar wierszowych wszystko zostao natychmiast prawidoworozpoznane, wyodrbnione i nazwane. (...) Wiersze Broniewskiego wypromienioway swojesensy w tym akurat momencie, w ktrym si rodziy; pozbawiay si od razu rezerwznaczeniowych, ktre mogyby uruchamia w pniejszych odczytaniach. (...) jego lirycebrak jest owego sekretu zdolnego poruszy wyobrani interpretatorw, owej sferyniedoczytania, ktra z dokona przeszoci czyni przekazy ywe wspczenie. (...)

Nadal natomiast fascynuje sukces poezji Broniewskiego, dzieje i zasig jego sawy wdwudziestoleciu, w okresie wojny, w Polsce Ludowej. Bya ona a r c y d z i e e m r e c e p c j i to nie ulega wtpliwoci. Jedna z najwikszych w naszej literaturze dwudziestowiecznej. Ojej istocie wicej ciekawych rzeczy moe dzi powiedzie socjologia literatury, nijakiekolwiek dociekania hermeneutyczne. Oto zadanie: odda sprawiedliwo dzieu, ktregonaczeln wartoci by sukces czytelniczy.

Nie porusza krytykw i literaturoznawcw, wic z ich punktu widzenia jest martwe.Z Anonimem z Tekstw polemizowa Ryszard Matuszewski. To, powiada, zawodowe

skrzywienie krytykw. Ale, przecie, z tego, e jaki pisarz nie porusza wyobrani uczonychinterpretatorw, porusza natomiast wyobrani milionw czytelnikw wcale nie musiwynika, e jego dziea nie speniaj rygorw przekazw ywych wspczenie. Moe poprostu nie znalaz si dzi krytyk i badacz wyjtkowej miary, ktry by w tym dzieleodczyta to, co pominli jego poprzednicy.1

Nie, to nie tak; problem jest le sformuowany, powiada kolejny polemista:Przez poezj Broniewskiego przebiega bowiem jedna z granic krytyki, co niekiedy

przekracza granice wyobrani krytycznej. Tajemnica tej poezji i jej sukcesu zdaje si polegana tym, e wikszo tak czstych tu odwoa literackich posiada szczeglny charakterpozaliteracki. (...) Broniewski szuka w literaturze przede wszystkim tych odwoaliterackich, ktre straciy ju swj literacki wyrnik i stay si czci wyobranipowszechnej, narodowej. (...) W niespotykanym stopniu ich sens przekracza sens samegotekstu, a wic bezporedni odczyt krytyczny.2

Autorem tych sw jest Krzysztof Gsiorowski, poeta podwczas modego pokolenia.Ta opinia jest bliska zdaniu modej badaczki, te zafascynowanej raczej innymi sferami

dokona literackich, ni te, w ktrych mieci si poezja Broniewskiego (jest autork cennejrozprawy o poezji Aleksandra Wata) Magorzaty Baranowskiej:

Pki bdzie istnia niezbywalny ju nasz piewnik romantyczny wraliwo na pewnetony harfy eolskiej, na pewne momenty historii, na pewne krajobrazy, poty zapomnienie niejest moliwe.3

3Nie sposb nie zauway, i wszystkie te wypowiedzi zajmuj si reakcj czytelnika,zakadaj, e istnieje pewna sfera uczu powszechnych, i trafiajc w nie, poezjaBroniewskiego budzi natychmiastowe reakcje. Wicej jest tak zorganizowana, by budziporozumienie. Jeli tak wanie sformuujemy problem, natychmiast musi si pojawi pytanieo stopie oryginalnoci i wewntrzne skomplikowanie. Wedug trafnej formuy JerzegoKwiatkowskiego, Broniewski uprawia poezj, ktra nie spuszczaa z oka swego odbiorcy,ale jednoczenie wiersze te wyraay psychik (...) skomplikowan i pen wewntrznychdramatw.4

Zasb aluzji (a przynajmniej ich podstawowy zrb) mieci si w tym, co mona byokreli jako zasadnicze komponenty wiadomoci narodowej, z drugiej strony wewntrznedramaty tej poezji wspbrzmiay z dylematami duej czci spoeczestwa. Nie jego grupopiniotwrczych, ale wanie spoeczestwa. Przy czym to wane Broniewski nie mwiw imieniu; nawet najbardziej wiecowym tekstom potrafi nada charakter wypowiedziosobistej. By zafascynowany tragizmem ycia pisze Kwiatkowski i wyraa go wpatetycznononszalancki, zawadiackopesymistyczny, jedyny w swoim rodzaju sposb.

Ale przecie jest moliwa jeszcze inna linia polemiki. Mimo mnogoci szczegowychopracowa i popularnych zarysw, poezja Broniewskiego nie doczekaa si dotd naukowejmonografii, i co waniejsze, nie ma penego wydania tekstw, nie mwic ju o krytycznym.Feliksa Lichodziejewska, autorka monografii bibliograficznej poety, pisze:

W bibliografii podmiotowej zarejestrowano ogem okoo tysica stu pozycji, w tymszereg cykli skadajcych si z kilku lub kilkunastu czci. Powana ilo tych pozycji toutwory nie znane nie tylko ogowi czytelnikw, ale i znawcom poezji Broniewskiego.Utworw poetyckich zanotowano ponad siedemset (tom poezji zebranych BroniewskiegoWiersze i poematy zawiera ich tylko dwiecie pidziesit dziewi), z tego dwiecieosiemdziesit jeden wierszy zachowanych tylko w formie rkopisu oraz siedemdziesit jedendrukowanych w czasopismach i nie wczonych do adnego ze zbiorkw. Artykuw, recenzjii utworw proz zarejestrowano sto szedziesit cztery, a przekadw okoo dwieciedwadziecia pozycji.

Znaczna cz tych rozproszonych lub w ogle nie drukowanych tekstw byaprzedmiotem refleksji krytycznej. Std te wiemy, e nie maj tej rangi co kanoniczne. Aleutwory z tomikw emigracyjnych, nie przedrukowywane po 1945 roku, wnosz sporonowego do obrazu poety. Caociowa analiza tekstw z czasu wojny cznie z Bani zpoezj wprowadziaby dalsze. Bogata, a w wikszoci nieznana twrczo satyryczna ifraszkopisarska pozwala w innym, przemiewczym wietle ujrze wtki, ktre w tonacjilirycznopatetycznej s obecne w twrczoci powanej. Nie byy caociowo badane i niezostay zebrane wiersze z okresu socrealistycznego, s take spore luki w grupie wierszy zostatniego okresu twrczoci. Wreszcie naleaoby na nowo przebada biografi poety iustali zwizki poszczeglnych epizodw z twrczoci poetyck...

Nie bdzie przesad, gdy powiemy, e ten chyba najpopularniejszy w okresie powojennympoeta jest rwnoczenie poet nieznanym. A raczej znanym niepenie, fragmentarycznie.

W 1962 roku ukazay si, kilkakrotnie potem wznawiane. Wiersze i poematy, ustalajce dodzi obowizujcy kanon poetycki Broniewskiego. Z jednej strony tom oddaje wczesneopcje autora (pominicie Sowa o Stalinie), z drugiej cenzorskie cicia (usunicie wierszywiziennych).

4Z BIOGRAFII. PIERWSZE WIERSZEWadysaw Broniewski urodzi si w Pocku 17 XII 1897 roku, zmar w Warszawie 10 II

1962. Rodzina bya szlachecka, ale ju od dwch pokole urzdnicza. Ojciec poety bykasjerem pockiego oddziau Banku Pastwowego, matka, Zofia z Lubowidzkich, crknotariusza Sdu Okrgowego. Ojciec zmar w 1902 roku, dziadek w 1905, po ich mierciwychowaniem przyszego poety i jego dwch sistr zajmowaa si matka, prowadzca stancjdla uczennic, i babka, Jadwiga Lubowicka, udzielajca lekcji gry na fortepianie. Wnostalgicznych wierszach jerozolimskich wspomnienia z dziecistwa powrc wraz zmotywem Chopinowskiego Mazurka h-moll:

A babka mi to graana starym fortepianiew pokoju, gdzie fotografiadwch braci rozstrzelanych.

Jeden z tych braci rzeczywicie zosta rozstrzelany w Pocku, drugi zgin w powstaniustyczniowym. W powstaniu listopadowym walczy dziadek ze strony ojca.

Byy wic i tradycje patriotyczne, i szlacheckie, i po trosze artystyczne: oboje rodzicepisali wiersze, ojciec bra udzia w pracy chru i amatorskiego teatru; wiersze pisaa takesiostra Janina.

Pocztkowo uczy si w domu, potem na kompletach Pawa Topoliskiego, od 1906 rokuw Gimnazjum Polskim Macierzy Szkolnej w Pocku, szkole z polskim jzykiemwykadowym. Uczniem by rednim. We wspomnieniach woli przywoywa modzieczelektury: Syzyfowe prace Stefana eromskiego, recytacj Reduty Ordona, ksikiMickiewicza, Sowackiego, Wyspiaskiego, ale take Ujejskiego, Konopnickiej i przedewszystkim Mieczysawa Romanowskiego.

W szkole bra udzia w legalnych i pkonspiracyjnych organizacjach modzieowych. Bywsporganizatorem szkolnego skautingu, Zwizku Modziey Niepodlegociowej, potemznalaz si w Zwizku Strzeleckim w krgu oddziaywania kierowanej przez JzefaPisudskiego PPSFrakcja Rewolucyjna.

Pierwsze znane wiersze pochodz z tego wanie okresu, cilej z 1913 roku. W tym rokubowiem Broniewski zacz prowadzi notatnik, w ktrym zapisywa powstae wwczaswiersze. I jak mona sdzi traktowa je powanie. Pisa bowiem wczeniej znany jestartobliwy wierszyk o uczennicach pockiego gimnazjum eskiego z roku 1912. Wlistopadzie 1914 roku Broniewski wraz z kolegami zacz wydawa pisemko szkolne ModziId, pisane rcznie i hektografowane. By tam i gwnym redaktorem, i gwnym autorem.W dwch numerach (drugi ukaza si w grudniu 1914 lub styczniu 1915) opublikowa siedemwierszy i kilka artykuw. Wzorcem dla tych utworw bya pnoromantyczna twrczoRomanowskiego:

Na szczyt! Na szczyt!Do szerszych, orlich lotw!Tam w grze orze wzbit!Jam z orem walczy gotw Wrd burz, byskw, grzmotw!Na szczyt!

5Tytu: Na szczyt, podpis Orl, co byo skrtem konspiracyjnego, a potem legionowegopseudonimu Orlik.

Pisa to szesnastoletni chopiec, ale, o czym trzeba pamita, u schyku epoki ModejPolski.

Dzia literacki drugiego numeru otwiera wiersz Ju do:

Nam dzisiaj nie trzeba ni ez, ni modlitwy Bez skargi, bez jku pjdziemy do bitwy,Bez skargi bdziemy konali... . [.......................]

Ju zblia si z dala wolnoci zaranie,Gdy Polska zbudzona do boju powstanie Nie do nas, kto w Polsk wierzy!

I z kurzem krwi bratniej i z dymem poarw,W proch zetrzem tyranw i katw, i carw,A przyszo ju do nas naley!

W tym nasileniu wtki romantyczne nie pojawiay si u rwienikw. JuweniliaSkamandrytw, futurystw i nieco modszych poetw krakowskiej Awangardy smodopolskie; ich bunt by antymodernistyczny. U Broniewskiego sycha saby pogosTetmajera. Wayk, modszy od niego o osiem lat, wspomina jak z ojcowskiej bibliotekiwyciga grube tomy Chimery. Tadeusz Peiper, starszy o sze lat, wspominajc czasyStrzelca, pisze o Brzozowskim...

Inne ksiki czytano w Krakowie i Warszawie, inne w Pocku. Inne te byy tradycjerodzinne, atmosfera intelektualna.

Wrd tekstw, ktre mody gimnazjalista opublikowa w szkolnym pisemku jest jedenzadziwiajcy, programowy artyku Idea polska: Zagadnienie walki klasowej jest sprawdotyczc prawie kadego narodu, jest bodaj jedn z najbardziej palcych jego sprawwewntrznych. (...) A czy my moemy marzy o jakich gruntownych zmianach wstosunkach spoecznych, czy choby tylko ich polepszeniu, dopki nie posiadamysamodzielnoci politycznej?!

6LEGIONY8 kwietnia 1915 roku Broniewski przerwa nauk gimnazjaln w smej klasie i wraz z

grup kolegw wyruszy do punktu zbornego. Ukoczy szko podoficersk w Kamiesku.Zosta przydzielony do drugiej kompanii IV puku Legionw Polskich. By tam sekcyjnym, aod sierpnia 1915 zastpc dowdcy plutonu. Bra udzia w walkach pod Jaskowem (gdziejedna trzecia puku zgina lub odniosa rany), pod Dukl, Kamieniuch, Czartorysk Gr,Optow. W lipcu 1917 roku, po odmowie przysigi na wierno Austrii, zosta internowany wSzczypiomie. By czonkiem Rady onierskiej i dowdc bloku. Zwolniony po piciumiesicach, uczestniczy w pracach Polskiej Organizacji Wojskowej. Zdaje eksternistyczniematur i zapisuje si na Wydzia Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego (15 X 1918).

Ju jednak w listopadzie tego roku powtrnie, jako ochotnik, rozpoczyna sub wojskow.Do kwietnia 1919 walczy na Woyniu z oddziaami Semena Petlury jako podporucznik,dowdca kompanii szturmowej w grupie operacyjnej majora Wadysawa BoczyUzdowskiego. Potem w szeregach I puku piechoty Legionw walczy na froncie litewsko-biaoruskim i ukraiskim. W I puku piechoty pozosta do 1921 roku; by dowdc plutonu,potem kompanii, awansowa do rangi kapitana. Bra udzia w wielu bitwach, potyczkach,odwrotach; doszed do Kijowa.

Koledzy z tamtych lat, cho ich drogi yciowe poszy w innym ni Broniewskiegokierunku pisze Lichodziejewska wspominaj Orlika jako jednego z najdzielniejszych lubwrcz najdzielniejszego oficera I puku piechoty Legionw.

Za akcj pod Drohiczynem zosta odznaczony Srebrnym Krzyem Orderu WojennegoVirtuti Militari, za akcje pod Lida, Demidwk, Kopytowem i Kniahininem czterokrotnieKrzyem Walecznych. Warto moe doda, e zostay odrzucone wnioski o odznaczenieBroniewskiego Orderem Polska Odrodzona IV klasy i Krzyem Niepodlegoci za walk wLegionach i niezomn postaw w obozie w Szczypiornie, przesane w latach 1929 i 1935przez Podkomisj IV puku piechoty Legionw Polskich. Wwczas Broniewski znajdowa sipo innej stronie frontu, tym razem ideologicznego, ni jego koledzy.

W 1921 roku wystpi z wojska, powrci na uniwersytet. Przez pewien czas pracowajeszcze jako instruktor objazdowy w Zwizku Strzeleckim. Po wydarzeniach 1922 roku,ktrych kulminacj byo zabjstwo prezydenta Gabriela Narutowicza, Broniewski dokonawyboru: znalaz si wrd czonkw Zwizku Niezalenej Modziey Socjalistycznej, rychopotem w pobliu KPP.

Warto moe przytoczy opini Lichodziejewskiej, dobrze bowiem ukazuje ona zarwnomotywy dziaa Broniewskiego, jak i osadza je w perspektywie historycznej:

Wstpienie siedemnastoletniego chopca do organizowanych przez Jzefa PisudskiegoLegionw byo w 1915 roku nie tylko wyrazem patriotycznego uniesienia, ale rwnie aktemodwagi i nonkonformizmu. W Pocku idea Legionw spotykaa si z niechci, a czstonawet z wrogoci dominujcej w tym miecie inteligencji endeckoklerykalnej. Razio nietylko powizanie z Austri. W wiadomoci wikszoci inteligencji niesprecyzowanaideologia spoeczna Pisudskiego bya czym wywrotowym, rewolucyjnym. Gromadzieuczniw pockich maszerujcych do punktu zbornego legionw towarzyszyy nastroje dalekieod aprobaty: omal kamieniami za nami nie ciskano, wyklci bylimy w opinii publicznej wspomina Broniewski po latach.

Nie byy to tylko nastroje pocczan, wyrazisty lad reakcji spoeczestwa mona odnalew legionowym hymnie My Pierwsza Brygada:

Krzyczeli, emy stumanieni,

7Nie wierzc nam, e chcie to mc!Lelimy krew osamotnieni,A nami by nasz drogi Wdz!

Ten drugi okres suby wojskowej jest podwjnie wany: po pierwsze dlatego, e wwczasuksztatowaa si osobowo pisarza, po drugie dlatego, e dysponujemy dokumentem, ktryprzyblia nam ten proces. W padzierniku 1918 zacz prowadzi dziennik, notujc wraenia,przeycia i co wane take utwory literackie: wiersze, prozy poetyckie, opowiadania ihumoreski.

Jest to okres, gdy wadza polityczna znalaza si w rkach Pisudskiego. Dla modegoBroniewskiego bya to gwarancja, e wypadki potocz si we waciwym kierunku. Wpamitniku, pod dat 16 XI 1918, pisa:

Komendant jest Dyktatorem.Upraszcza to moje wtpliwoci spoecznopolityczne; mona bezpiecznie wstpi do

wojska i nie obawia si, e bdzie ono narzdziem w niepowoanych rkach..Ostatni zapis, z 31 X 1922, dotyczy zabjstwa prezydenta Narutowicza, wycofania si

Pisudskiego z ycia politycznego; konkluzja faszyzm.Tak czytany Pamitnik byby dokumentem rozczarowa spoeczestwem paskarzy,

wzbogaconych chamw. Wojna skoczona, niepodlego osignita, a wic stajemy przedzagadnieniami, ktre dawniej przysonite byy postulatem niepodlegoci. To oczywiciezagadnienia spoeczne. Z dawna ju oscylowaem ideowo midzy PPS a komunistami pisze. Teoretycznie bliej byem komunizmu, praktycznie bliej PPS.

Wtek drugi to wspomniane zapiski literackie. Mody Broniewski notuje wraenia z lektur,z reguy nowoci wydawniczych. Od Norwida, Wyspiaskiego, Struga, Skamandrytw (zLechoniem zetkn si w 1912 roku w warszawskim gimnazjum Konopczyskiego),futurystw, po poezj rosyjsk Boka, Achmatow i Majakowskiego. W pisanych wwczaswierszach lady tych lektur s sabe; pojawiajce si wtki rewolucyjne wystpuj wstylistyce modopolskiej, w jej ekspresjonizujcej wersji, jak choby w obszernej proziepoetyckiej zanotowanej pod dat 20 X 1918.

Ale w kocowym fragmencie Pamitnika jest mowa o spotkaniu z poetami z NowejSztuki: Anatolem Sternem, Aleksandrem Watem, Mieczysawem Braunem, StanisawomBruczem. Skdind za talent najwikszy Broniewski uznaje Brauna, najbliszegoSkamandrytom. Ale te korzyci z tych spotka widzi w tym przede wszystkim, e dziki nimpozna now poezj rosyjsk: Majakowskiego, Jesienina, Szerszeniewicza i innych.Majakowski, najwaniejszy z nich wszystkich, pokaza mi nowe zupenie wiaty dodaje.

8DEBIUTZwrmy uwag na kilka elementw sytuacji modego Broniewskiego, rnicych si od

sytuacji jego rwienikw. Ci, ktrzy otwierali mu nowe horyzonty, byli od niego modsi; w1922 roku ju funkcjonowali w rodowisku literackim. Jego rwienicy Skamandryci topoeci uznani, i zwalczani przez modszych za paseizm.

T opozycj mona widzie tak, jak czyni to Lichodziejewska we wstpie do wydanej wBibliotece Polonistyki antologii opracowa Wadysaw Broniewski (1966):

,,Czynne zaangaowanie w spraw niepodlegoci Polski, konspiracja, walka w Legionach,lata frontu, obz, udzia w wojnie polsko-radzieckiej, a potem gbokie rozczarowanie dorzeczywistoci powojennej i protest przeciwko niej oto suma dowiadcze wyrniajcychBroniewskiego od dziaajcych wtedy pisarzy. Wikszo z nich lata pierwszej wojnywiatowej spdzia przy podrcznikach szkolnych lub uniwersyteckich lub przy pracyliterackiej. Niepodlego bya dla nich faktem, od ktrego czsto zacza si ich dziaalnoliteracka, a nie spraw, ktrej powicili ycie.

Tak postpujc, akcentujemy rnice w dowiadczeniach yciowych na korzy poety. Alew 1922 roku, gdy batalia Skamandrytw bya ju waciwie wygrana, epizodekspresjonistyczny zakoczony, futuryzm wchodzi w sw dojrza faz i rozpoczynaa sibatalia krakowskiej Awangardy, wiadomo literacka Broniewskiego to ju anachronizm;tak jak w 1915 roku anachronizmem byo stylizowanie wierszy na tonacj Romanowskiego.W 1922 Broniewski odkrywa Boka. Jego koledzy czytali wtedy Chlebnikowa iMajakowskiego.

W 1922 Broniewski ogosi anonimowo w Robotniku (nr 341) satyryczny wierszCarmagnola Chjeny, a rok pniej w komunistycznej Nowej Kulturze (1924, nr 2) przekadwiersza Majakowskiego Poetarobotnik. Na przeomie lat 19221923 powstay pierwszewiersze, wczone przez poet do debiutanckiego zbioru Wiatraki (1925). Z nawizanychwwczas przyjani wane pozostay zwizki z Braunem. Broniewski wcign Brauna dowsppracy z Now Kultur, co zaowocowao krtkotrwaym epizodem wspudziaufuturystw. Braun skontaktowa Broniewskiego z redaktorem Wiadomoci Literackich,Mieczysawem Grydzewskim; przez lata bdzie tu pracowa jako sekretarz redakcji,opublikuje wiele wierszy, recenzji, artykuw i przekadw. Tu te wyda pierwsze wiersze(Pochd i Cienie, 1924, nr 50). Znamienne jednak, e wczeniej usiowa si zwiza zpismem o zupenie innej orientacji artystycznej Zwrotnic Tadeusza Peipera. W kocu1923 roku przesa Peiperowi ukoczony w padzierniku tego roku poemat Ostatnia wojna.Pisa jednoczenie, e wierszy drobnych, jakie posiadam, nie zaczam, poniewa rni sicharakterem od wspomnianego utworu, i nie chciabym, aby byy razem, lub wczeniejpomieszczone. Proponowa jednoczenie przesanie przekadw wierszy Jesienina iMajakowskiego. Odpowied Peipera jest znamienna:

Poemat Paski Ostatnia wojna rozwija myl interesujco i z si. Posiada jednak za maoelementw czysto literackich. Mimo to gotw jestem zamieci czci l i 5. Prosz o inneutwory.

W momencie, gdy Broniewski usiowa nawiza wspprac ze Zwrotnic, pismo tomogo by widziane jako jednoczce szeroki front Nowej Sztuki, co w tym okresie oznaczaorne odmiany futuryzmu. Wanie ukaza si numer bilansujcy dowiadczenia tegokierunku. Zapewne Peiper odczytywa Ostatni wojn jako utwr futurystyczny. Zperspektywy Zwrotnicy by to ju etap przezwyciony. Po wznowieniu w 1926 roku,pismo stanie si organem krakowskiej Awangardy.

W poezji Broniewskiego Ostatnia wojna jest wana nie tylko jako dowd oddziaywania

9poetyki futurystycznej, ale take jako dokument odrzuconej potem wersji rewolucji:anarchistycznego buntu zrewoltowanych mas onierskich.

W lutym 1925 roku nakadem wydawnictwa Wacawa Czarskiego ukaza si debiutanckizbir Broniewskiego zatytuowany Wiatraki. Zawiera osiemnacie wierszy, cz z nich byawczeniej drukowana w Wiadomociach Literackich. Zosta przyjty dobrze, recenzencijednak zwracali uwag na wpyw Tuwima (Witold Wandurski, Karol Wiktor Zawodziski),Brauna (Wandurski), Walerego Briusowa (Zawodziski), Jesienina (Wandurski)... Ten wykazzalenoci mona by rozbudowa, wskaza na wpywy Majakowskiego, Jasieskiego... Zperspektywy pniejszych dokona na te wiersze patrzy si inaczej; zauwaamy stop poetykiSkamandra i futuryzmu, zblienie do stylu poetw skupionych wok Almanachu NowejSztuki, szczeglnie pojt fantastyk codziennoci, rozlunienie zwizkw przyczynowoskutkowych i dyskursu, a take hiperbole.

Warto z tego punktu widzenia porwna dwie wizje robotniczego pochodu w wierszachRobotnicy i Pochd. Ta pierwsza jest retorycznym obrazem zwyciskiego marszu:

Dzie nam roboczy nasta.Mot niesiemy, kilof i om. Idziemy budowa miasta,stupitrowy za domem dom.

Ta druga hiperboliczn wizj:

Trotuarw wysche gardziele poeray kipice gorco,rozarzone kaway upaday z oskotem na dach.Tum nadchodzi. Tum w niebo urasta. Par. okciami ulice roztrca.Uciekay, dzwoniy tramwaje. Sztywno, rzdem za gmachem szed gmach.

W tym pierwszym maszeruj przyszli budowniczowie, ktrych moc napdza dziejwlokomotyw, w tym drugim raczej destruktorzy.

Do atwo wskaza tu zwizki z wersj futurystycznego katastrofizmu jegonajwspanialszym wyrazem jest Europa Anatola Sterna.

I syszy Jokohama guchy, stumiony huk,jak gdyby tupot podziemny, lub wielk bitw gdzie blisko,jak gdyby druzgotane pitami olbrzymich ngwaliy si drapacze nieba w San Francisco.

Mona w tym widzie daleki pogos koncepcji Lwa Trockiego: wszechwiatowejproletariackiej rewolucji.

10

AKCESW 1925 roku ukazay si take Trzy salwy. Biuletyn poetycki, wsplny tom Broniewskiego,

Stanisawa Ryszarda Standego i Witolda Wandurskiego. Pocztkowo mia to by wsplnytom Broniewskiego i Wandurskiego, ale w 1925 Broniewski pozna S. R. Standego, idoczono jego wiersze.

Tom zosta poprzedzony krtk przedmow autorstwa Broniewskiego i Wandurskiego:Nie o sobie piszemy. Jestemy robotnikami sowa. Musimy wypowiedzie to, czego inni

ludzie warsztatu wypowiedzie nie mog. W bezlitosnej walce proletariatu z buruazj stoimyzdecydowanie po lewej stronie barykady. (...) Walczymy o nowy ad Spoeczny. Walka ta jestnajwysz treci naszej twrczoci.

Dat opublikowania Trzech salw przyjo si uwaa za pocztek poezji proletariackiej,jako odrbnego prdu w literaturze dwudziestolecia midzywojennego. Bierze si pod uwagi fakt, i trjka poetw wystpia jako grupa, i to, e swe wystpienie poprzedzia manifestem.Z perspektywy pniejszych dokona istotnie tak rzecz wyglda, wspczenie jednakwiersze, Broniewskiego zwaszcza, budziy w krgach lewicy wiele zastrzee. Paradoksalnieobiektem krytyki byo to, co si stao rdem sukcesu. Oto przykad stosunkowo prosty wiersz Pionierom:

Jeli serce w piersi za cikie,pier rozetnij i serce rwij!Wyciel drog wionie zwyciskiejmostem ramion, purpur krwi.

Jeli z pieni krew nie wytrynie,starczy okrzyk rozgrzanych luf.Wyt oczy! Zby zacinij!Stawaj w szereg! Nie trzeba sw.

C, e depc! C, e s si?C, e miad kolbami twarz?W mur gowami! Serca przez wyom!W dni Bastyli zwyciski marsz.

W pier niech bij motem nie pknie.Zatnij usta, cho w ustach krew...Jeszcze bdzie janiej i pikniej,bdzie rado i bdzie piew.

Wiersz powsta 23 II 1925 roku na zamwienie modziey zwizanej z pismem Pionier.Zwizek Pionierw powsta po rozamie dokonanym na III Zjedzie Wolnego Harcerstwa.Pismo byo redagowane przez aktywistw Zwizku Modziey Komunistycznej i ZNMSycie. Wiersz, wydrukowany na pierwszej stronie drugiego (ostatniego legalnego) numeru,by odczytywany jednoznacznie. Zreszt w 1930 roku ukaza si, wraz z nutami (autoremmelodii by Jan Dubowski) na amach wydawanej w Moskwie Kultury Mas.

Tymczasem Andrzej Stawar, miarodajny wwczas krytyk marksistowski, uzna ten wierszza obcy modziey robotniczej.

Jasne rwnie pisa w Dwigni (1927, nr 4), e nie o pionierach mowa e trzeba tu

11

szuka wyjanie raczej w psychologii wychodcy klasowego, zrywajcego ze swoj klas,a tak bardzo zaangaowanego w jej nawykach, tradycji, i zdaje mu si, e musi przy tymrozerwa serce za cikie od sentymentw, wspomnie i tradycji. Pionier, robotnik nie jesttym wszystkim obciony nie potrzebuje wic rwa serca, choby symbolicznie. Wie, emost ku wionie zwyciskiej trzeba budowa inaczej i walczy inaczej, ni mu to kae poeta(...) eliminujcy pierwiastki racjonalnej organizacji. (...) Wiersz sam ma pewien zdobywczyrytm marsza i zewntrznie moe by tak wanie rozumiany. Ale jego tre istotn stanowipewna szarpanina wewntrzna, przechodzca w nastawienie czysto ofiarnicze. Mamy tuwbrew pozorom czysto statyczne rozumienie spraw walki spoecznej z akcentem naprzewalczenie pewnych spraw czysto wewntrznych.

Nie sposb nie zauway, i wiersz posuguje si symbolik o duym stopniu oglnoci,budujc jednoczenie przejrzysty ukad zalenoci. Jest to sytuacja, w ktrej po naszejstronie jest suszno i nadzieja, po stronie ich brutalna sia. Jedyny symbol historyczny Bastylia, te nie jest jednoznaczny. W ukadzie si spoecznych roku 1925 trudno byobyznale ugrupowanie, ktre mogoby uzna za swoje wartoci reprezentowane przezBastyli. Nie mwic ju o tym, i konkretno symbolu zostaje dodatkowo osabiona, dozdobycia jest przecie nie Bastylia twierdza reakcji, ale dni Bastylia, jednym sowem przyszo.

Podobnie oglnie bdzie janiej i pikniej, bdzie rado i bdzie piew jestformuowana wizja przyszoci. Jej realizacja i to wanie budzio zastrzeenia Stawara jest zalena przede wszystkim od uczestnikw walki, od ich zdolnoci do powice, dowyrzeczenia si wszystkiego w imi idei.

Ten zesp oglnie formuowanych idei i wezwa konkretyzuje si w odniesieniu dopodmiotu mwicego. W wydanym w 1949 roku, przeznaczonym dla onierzy wyborzewierszy Okop i barykada Broniewski pisa, i jest to wierszhaso wszystkich walczcych owolno i sprawiedliwo spoeczn.

Te idee inaczej konkretyzoway si w wierszu drukowanym w Pionierze i KulturzeMas, inaczej, gdy (pod zmienionym tytuem Modym) zosta anonimowo przedrukowany wantologii Werble wolnoci, wydanej w 1942 roku przez Komisj Propagandy Biura Informacjii Propagandy Komendy Gwnej Armii Krajowej, jeszcze inaczej, gdy wydrukowao wierszkonspiracyjne pismo Batalionw Chopskich Orle Ciosy (1944, nr 33)...

Rzecz jednak w tym, i w tych wszystkich tak odmiennych konkretyzacjach jedno nieulegao zmianie: zarysowany w wierszu wzorzec postawy. Jej rodowd trafnie wskazaStawar: Mickiewiczowska Oda do modoci.

Ale te romantyczna wizja bohatera, romantyczny wzorzec odczuwania by funkcjonalnypodwjnie: po pierwsze dlatego, i protest spoeczny jest istotn czci romantycznegowiatopogldu, po drugie dlatego, i romantyczny wzorzec odczuwania by wasnocipowszechn. Zesp aluzji, nawet jeli robotniczy czytelnicy nie poznali go w szkole,przenika do ich wiadomoci poprzez pieni, popularne ksiki, broszury polityczne, jzykgazety. W tym sensie by to powszechny wzorzec odczuwania i jzyk powszechniezrozumiay, nawet jeli nie identyfikowano pierwowzoru.

Tu Broniewski by oryginalny. Pozostali autorzy Trzech salw kontynuowali raczej wzorzecJasieskiego. Ale te Jasieski i Stem, wydajc w 1924 roku tom rewolucyjnych wierszyZiemia na lewo, nie mieli raczej wtpliwoci, e bdzie i on blunierczo rzucony narokokowe graciki niejednego buduaru i salonu.

12

ROMANTYK REWOLUCJIPunktem wyjcia pisze Ryszard Przybylski (w zbiorowym tomie Literatura polska

19181932, 1975) by dla Broniewskiego, jak i dla romantykw, protest indywidualny,ktry wszake przemieni si w bunt spoeczny. Niezadowolenie samotnika przygotowaoapologi walki rewolucyjnej. Ale te, dodajmy, t walk traktowa jako cig dalszy walknarodowowyzwoleczych. Druga Rzeczpospolita zacytujmy raz jeszcze Przybylskiego bya dla niego pastwem tak niedoskonaym, e gotw by j narazi nawet na wojndomow, aby tylko zdruzgota jej niesprawiedliwe jak sdzi zasady spoeczne. Cigdalszy take jego legionowych walk. Z tej perspektywy to, co si stao po przewrociemajowym (ktry zreszt popar i to czynnie, walczc na barykadach) byo zdrad.

W 1927 roku, nakadem Ksiki ukaza si drugi zbir wierszy Broniewskiego,zatytuowany Dymy nad miastem. Cz zawartych tu wierszy bya wczeniej publikowana wTrzech salwach. Wiersz wany dla ewolucji postawy Do towarzyszy broni zostaskonfiskowany; kartk z nim wycito z caego nakadu ksiki, lad pozosta w spisie rzeczy:

Umiecie umiera na frontach,umiecie zdobywa Belweder,lecz w zwyciski wasz piew si wpltaten krzyk, co przez kraty si przedar.

Sze tysicy zamknitych w wizieniachwoa dzi do was: Otwrzcie,przywoajcie niedawne wspomnienia,winiowie w Szczypiornie i w Huszcie.

Nie dostalicie Polski za darmo,krwi spacilicie wolno i saw,wy spod kopyt carskim andarmomwydzieralicie woln Warszaw.

Odpdzilicie ory dwugowe,zaguszylicie brzki kajdan,kajdanami dzi dzwoni znowuw defensywach komisarz Kajdan.

Dzi Warszawa zuchwaa, prawdziwaznw si budzi w trzasku mitraliez.Dlaczego dzi znowu przy waskrwi si tucz te same kanalie?

Pynie krew, pynie krew majowana ulicach w szarach policji...Suchajcie: to do was, to do waswoaj deptani i bici!

Bagnetami w te mury, miao!Bramy wizienne na ocie!

13

Warszawo w ogniu wystrzaw,gorcy zapachu wolnoci!

Jedna z wczeniejszych wersji utworu, zachowana w rkopisie, ma nieco innezakoczenie: majowy zapach wolnoci. Realia, do ktrych tekst si odwouje, to zamachmajowy z 1926 roku. Dla Broniewskiego, podobnie jak dla KPP, obalenie rzdu ChjenoPiasta wydawao si waniejsze od ewentualnych zagroe. Waya tu legenda Pisudskiego,powizania personalne i nadzieja na powstanie koalicyjnego rzdu z udziaem ugrupowalewicowych. To jedna perspektywa, sygnalizowana obrazem Warszawy, ktra znw sibudzi w trzasku mitraliez, krwi majowej. Warto te pamita, e Broniewski bra czynnyudzia w walkach majowych po stronie Pisudskiego. Wiersz jednak powsta nie w maju, alewe wrzeniu. Na wskazan wyej perspektyw nakada si perspektywa druga, ta, w ktrejpoparcie opisywanych wydarze byo bdem majowym. Charakterystyczne, e poniepowodzeniach z publikacj wiersza w Cyruliku Warszawskim, skierowa go do druku wRobociarzu, organie PPSLewicy powstaej po rozamie PPS. I tu zosta skonfiskowany,ukaza si dopiero w tekcie interpelacji posw Niezalenej Partii Chopskiej... protestujcejprzeciw jego konfiskacie. By to wybieg, interpelacje poselskie bowiem byy zwolnione odcenzury.

Adresatem wiersza s podwjni towarzysze walki: ci, z ktrymi walczy na frontach, i zktrymi powtrnie zjednoczy si w walkach maja 1926, ale apel jest kierowany w imieniuuwizionych przeciwnikw politycznych.

Zauwamy osobliw ambiwalencj uczuciow: pomidzy frontami, odpdzaniem orwdwugowych i krwi majow i te majowymi trzaskami mitraliez jest tu postawionyznak rwnoci. To wanie pozwolio w 1932 roku Witoldowi Wandurskiemu nazwa tenwiersz dzieem lewofaszystowskim. Do pomajowych zwycizcw woaj zdeptani i bici.

Na podobnych ambiwalencjach jest oparta synna Ra, po raz pierwszy opublikowana wWiadomociach Literackich (1925, nr 51) powiconych eromskiemu. Jest to zarazemhod zoony eromskiemu, jak i polemika z jego pogldami. Polemika ta dotyczy przedewszystkim oceny sytuacji powojennej, solidarystycznej wizji:

Niech ta ziemia wiosnami zapomnikrew zakrzep stokrotn warstw,jasny dom niech zbuduj bezdomni,niech z popiow stanie mocarstwo!

przeciwstawia Broniewski realn ocen sytuacji, w ktrej nie zwalony jest murcytadeli i ta sama krzywda, ta sama / idzie z krzykiem na wsie i miasta.

Utwr by przedmiotem wielu sprzecznych ocen. Stawar, w przywoanej tu ju recenzji zDwigni, stwierdza, e wiersz wietnie oddaje ideologi eromskiego, aleprzeciwstawienie si tej ideologii waciwie nie dochodzi do gosu. Podobnie sdzireprezentujcy odmienn opcj Karol Wiktor Zawodziski. Pniejsze interpretacje, cznie zobszern analiz Rajmunda Kuliskiego (Nowa Kultura 1963, nr 6) akcentoway raczej to,e kocowe fragmenty tekstu wskazuj, i w bezdomnych widzia Broniewski sisprawcz przemian, podmiot historii:

Niech wicher nas rwie i amie,niech koci, jak ziarno, rozsieje po stokro wzejdziemy wiosnami,skrwawieni, bezdomni, sami,r z serca Okrzei.

14

Ot to wcale nie jest jednoznaczne. Mona wprawdzie w zdaniach krzywda podziupiora buntu / zaprzgniemy do pugw upiora widzie przeciwstawienie si pugom sw[ktre] nie przeoray gruntu, a wic postulat rewolucji, jej wizja jednak (i zapewne towanie budzio opr Stawara) realizuje si w postulacie rwnie oglnym i utopijnym jakszklane domy: wyroniemy powszednim chlebem, / wyroniemy radoci czowieka.

Jest to wci bunt samotnych, stracecw.Mona powiedzie, e polemizujc z eromskim, z jego wizj solidaryzmu zwaszcza,

pozostawa Broniewski w krgu jego aksjologii.Tak naprawd to, czego da Stawar, zrealizowa Broniewski po latach i w zupenie innej

rzeczywistoci; najpeniej w Sowie o Stalinie.Tylko dodatkowa, pozatekstowa informacja, i wiersz Na mier rewolucjonisty odnosi si

do mierci Naftalego Botwina, skazanego w procesie doranym za wykonanie wyroku miercina prowokatorze, pozwala lokalizowa ten wiersz w krgu ideologii KPP. Zostaopublikowany anonimowo w czasopimie Wizie Polityczny (1925, nr 5/6; by to organMidzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom), obok opisu mierci Botwina iegzekucji, w ktrej zostali straceni Wadysaw Hibner, Wadysaw Kniewski i HenrykRutkowski. Tam brzmia jednoznacznie. Jedna z wersji rkopimiennych, zachowanych wMuzeum Broniewskiego ma tytu Botwin. Botwin mia rzeczywicie dwadziecia lat, alezosta stracony w Brygidkach Lwowskich (6 VIII 1925); na stokach cytadeli warszawskiejstracono (21 VIII 1925) Hibnera, Kniewskiego i Rutkowskiego. Odstpstwo od prawdyhistorycznej jest znamienne modelowy (i symboliczny) rewolucjonista p o w i n i e n zginna stokach cytadeli, w ten sposb bowiem przedua tradycj Okrzejw. Skdind zreszttylko pozatekstowe informacje nie pozwalaj opisu tej mierci odnie do Okrzei wanie, tensam wiek w momencie mierci, i stoki cytadeli... Tylko data mierci inna 1905. Zbienocis zreszt rwnie inne: Okrzeja zosta ujty podczas zamachu na komisariat policji(carskiej), Botwin po wykonaniu wyroku na konfidencie policji (polskiej).

Ot ten sposb konstruowania rzeczywistoci przedstawionej pozwala akceptowa tewiersze take tym, dla ktrych nie do przyjcia by czyn Botwina. I jego motywacje. Wwierszu s one tak okrelone, e nic nie przeszkadza, by przypisa je Okrzei, czyktremukolwiek z bojowcw Pisudskiego:

Bo jest ycie pikniejsze, nowe,i y warto, i umrze warto!

Trzeba umie umiera piknie, mwi poeta, i dodaje a si pode zadziwi i zlknie.Ale o tym podym wiemy tylko, e w jego imieniu andarmi wyprowadzaj skazanegopod kule plutonu egzekucyjnego...

Jest to ta sama sytuacja, ktr opisywalimy analizujc wiersz Pionierom: konstruowaniesytuacji modelowej, pozwalajcej na rnorakie konkretyzacje.

Ta prosta i klarowna sytuacja zacznie si jednak gmatwa, gdy spytamy, za co mianowiciebohater wiersza zosta skazany. Ot wprawdzie zosta skazany za zabicie prowokatora,niemniej jednak funkcjonariusza pastwa. Tego samego pastwa, o ktre poeta walczy wLegionach i ktrego broni w 1920 roku. Czy jednak rzeczywicie tego samego? Nie, powiadaBroniewski, tamte idee zostay zawaszczone, walka nie skoczya si wraz z formalnymodzyskaniem niepodlegoci, tamte kajdany zostay skruszone, ale pozostay te, ktrymidzwoni (...) komisarz Kajdan: kajdany spoeczne. Tak jak walka rewolucjonistw w 1925roku przedua czyn Okrzei, tak zabity przez Botwina Cechnowski ucielenia to, z czymwalczy. O tym wanie mwi wiersz Szpicel:

15

By w ochranie, w K-stelle, w defensywie polskiej,kiedy mwi te sowa, on tu jest i syszy,on szepcze towarzyszom: Jutro wiec na Wolskiej,i jutro palcem wskae wasnych towarzyszy.

A potem dugo, tpo bdzie wali w mord,a powybija zby i ziemi zakrwawi...Jemu pienidze pac, jemu daj order,on co dzie wolny chodzi po wolnej Warszawie.

Ochrana to carska tajna policja, K-stelle (Kundschaftsstelle) austriacki wywiadwojskowy, defensywa kontrwywiad polski...

Trzeba byo przyj, i to, co si dziao po zamachu majowym, byo w istocie formutajonej wojny domowej. Linie podziau biegy wzdu przedziaw klasowych. Podoemwalki nie byy, jak wczeniej, sprawy narodowe, lecz spoeczne. Walka ta uniewania dawnebraterstwo broni, dawne sojusze, a take obowizki wobec pastwa, ktre postrzegane byojako wrogie. Ten zesp obowizkw i powinnoci, ktry wpierw by formuowany wodniesieniu do wsplnoty narodowej, teraz odnosi si do wsplnoty klasowej. A skoro tak, towszelkie normy wynikajce z etyki i taktyki walki s nadal aktualne tyle e przeciwnik sizmieni.

Tak te swe nowe zadania formuuje poeta:

W czas zdrad, i klsk,gdy osacz was morem i godem,gdy za gardo was zdusi lk ja si nie poddam

Pie moja pjdzie z wami!Przodem!(O sobie samym)

W pocztkach 1927 roku Broniewski napisa Pie o wojnie domowej. Wstp do poematu poemat nie powsta, pozosta tylko wstp. Podobnie jak inne utwory wice si zdowiadczeniami przewrotu 1926 roku, formuuje on postulat poezji walczcej:

Te sowa rosy w dugim marszu,janiejsze co dzie, co dzie twardsze,syszaem je w ulicznym stuku,Syszaem ywe serce bruku,ten zgiek bolesny i fatalny, ten krzyk na placu Teatralnymi szelest krwi plamicej chodnik,i oddech bitych, zych i godnych.

Jako swoist odpowied na dowiadczenia 1926 roku naley te potraktowa poematKomuna paryska.

16

SPRPostulat poezji rewolucyjnej, tak jak go pojmowa Broniewski, wchodzi w wielorakie

zwizki z dyskusjami wok poezji proletariackiej, literatury (sztuki) klasowej, a takeroli artysty w ruchu robotniczym. Polskie dyskusje zwizane z tymi zagadnieniamiksztatoway si pocztkowo pod wpywem radzieckiego Proletariatu.

Proletariat gosia rezolucja Pierwszej Wszechrosyjskiej Konferencji OrganizacjiKulturalnoOwiatowych z 1918 roku musi mie swoj wasn sztuk klasow, abyorganizowa siy w spoecznej walce, pracy i budowie. Duch tej sztuki jest duchemkolektywizmu pracy: spostrzega on i odzwierciedla wiat z punktu widzenia pracykolektywnej.

W artykule O sztuka proletariack, inicjujcym w Polsce dyskusje, pochodne zresztwzgldem radzieckich, Jan Hempel odrzuca zarwno klasyk, jak i wytwory nowoczesnychpoetw buruazyjnych, poniewa nie czyni zado (...) potrzebom duchowymwielkoprzemysowego proletariatu.5 W imi tych samych potrzeb, twierdzi Wandurski,proletariat musi odrzuci twrczo Majakowskiego, albowiem nie porywa, nie sugestionujemas, nie oddziaywa na nie bezporednio budzi raczej pewne zdziwienie.6

W pniejszym okresie oddziayway raczej koncepcje Lefu i Majakowskiego wanie.Najbliszy tego wzorca by Bruno Jasieski, jako autor Pieni o godzie. Broniewski zbliasi do w Ostatniej wojnie. Ale jego pniejsza twrczo posza w innym kierunku.

Spr dotyczy rnych spraw: autonomii i utylitaryzmu poezji, perspektywy jednostkowej ikolektywistycznej, tradycji wreszcie. Stanowiska Proletkultu i Lefu w tym jednym byyzgodne odrzucay tradycj, jakkolwiek w imi odmiennych racji.

Broniewski przeciwnie.Zdaniem poety:Panowanie nad yciem, rozszerzenie i spotgowanie go do tych granic, ktre zakrela

geniusz ludzki i utysickrotnione maszyn rami czowieka oto cele, ku ktrym wraz z cawielomilionow mas zmierza poezja proletariacka, natchniona logik czynu sigajcych powiat warstw proletariackich. Poeci tego wyzwalajcego si wiata nie pisz d l ap r o l e t a r i a t u , ale j a k o p r o l e t a r i a t . Praca ich jest wyrazem ycia, a nie jegozapowiedzi.7 W tym samym artykule pisze Broniewski o dwu wierszachwzorach:Warszawiance Wacawa wicickiego i Mazurze kajdaniarskim Ludwika Waryskiego, idodaje: W takie groby zaglda bdzie czsto poezja proletariacka, bo z nich bierzeprometejsk wiar swego zwyciskiego jutra.

To, co znaczy, e poeci pisz jako proletariat precyzowa Broniewski w wywiadzieogoszonym w Gosie Literackim (1928, nr 12); przejmuj jego aksjologi. Przyjmujklasowe kryterium prawdy, klasowy punkt widzenia, a co za tym idzie ogldrzeczywistoci. Skdind ten tekst pokazuje Broniewskiego takim, jakim chcia si widzie. Awic: wyrzeczenie si frazeologii duchowej na rzecz konkretnych zagadnie yciowych,cech sztuki sta si musi trzewo, wiadomo. Ideaem miaby by kosmicznyrealizm. Jak miaby si realizowa, Broniewski nie precyzuje.

Znamienne, e Broniewski bardzo ostronie podchodzi do dwu zasadniczych spraw:postulatu utylitaryzmu i perspektywy kolektywistycznej. Niezbyt daj si one pogodzi zprometejsk wiar.

W recenzji Stawara, kilkakrotnie ju przywoywanej, znajduje si znamienne zdanie:Z poetw, ktrzy na jesieni 1925 roku wydali zbir Trzy salwy, W. Broniewski wykaza

niewtpliwie najwicej siy lirycznej i najmniej konsekwentnego wyczucia spoecznego.W 1930 roku w Miesiczniku Literackim poeta opublikowa dwa wiersze: Bakunin (nr

17

3) i Rimbaud (nr 5), oba utrzymane w konwencji, jak j nazywa Magorzata Baranowska,portretu w ksztacie ballady, oba posuguj si romantycznymi stereotypami, jednoczeniekonstruujc wyrazisty wzorzec osobowy.

Broniewski stawia rewolucjonist i poet pisze Baranowska w tomie W. Broniewski wpoezji polskiej w sytuacji indywidualnego wyboru, a waciwie korzysta z yciorysw, ktreznane s z tego, e zawieraj w sobie problem wyboru. Bakunin i Rimbaud sportretowanizostali w chwili jakby wykonywania wasnego testamentu. Broniewski poddaje ich dziaaniuywiow, wedug symboliki romantycznej, majcych stae znaczenie. Jednoczenieprzeduajc chwil ich wyboru w wieczno, chroni ich przed zaklasyfikowaniem wkategoriach instytucji poety i instytucji rewolucjonisty.

Drukowane w komunistycznym pimie, wiersze te tym wyraziciej udowadniay tyleromantyczny rodowd, co anarchistyczn postaw. Bunt, ktry jest skierowany przeciwinstytucjom i nie daje si zinstytucjonalizowa. Imperatyw wyboru indywidualnego trudnodawa si pogodzi z imperatywem podlegoci. Tymczasem, w 1930 roku, w krgach KPPszo nie o jednoczenie w imi buntu, ale w imi funkcjonalnych dziaa. Te za wymagaystruktur partyjnych i partyjnej dyscypliny.

W tym samym roku, w tym samym pimie (nr 13), zosta ogoszony wiersz Broniewskiegozaczynajcy si od sw yj sobie, jestem poet... Wraz z dwoma innymi zoy si na cyklWiersze o wczesnej wionie pisane pn jesieni:

yj sobie, jestem poet,diabli komu do tego,a, depcz warszawski beton,pisz wiersze z niczego.

W oficynie na Mokotowiemieszkam, pac komorne,patrz w chmury wieczorne:mied stopiona z oowiem.

Hoduj rado zamarw ciasnych szczelinach bytu,a przyjdzie wiosna spazmem za gardocinie, za serce schwyta...

A wtenczas ziele wszystkaboli najmniejsz gazk,guszy szelestem listka,ronie w sowa bez zwizku.

Tak wiersz z niczego powstaje,boli, raduje z niczego...Nie pi do rana, wstaj diabli komu do tego.

Najstraszniej noc z dalasucha rzeki szelestw:narasta, narasta fala,ju oknem rwie, ju jest tu,

18

za wosy porywa, pdziwrd wiatw rnoci i mnstwa,po stromej, ostrej krawdzi:twrczoci i samobjstwa.

O wicie jestem znuony,patrz w okno i milcz.Wtedy mi ciy najmilsze,smutne spojrzenie ony...

Parzy stopy warszawski beton,i jest w tym wierszu co zego...yj sobie, jestem poet,diabli komu do tego.

Feliksa Lichodziejewska wie ten wiersz ze sporami w krgu najbliszych przyjacipoety:

Prawdopodobnie opublikowanie wierszy powiconych wybitnym, pod prd idcymindywidualnociom, wzmogo krytyk poezji Broniewskiego, co w nastpstwie spowodowaot przekorn obron niezalenoci poetyckiej.

Ju w nastpnym numerze Miesicznika Stanisaw Ryszard Stande replikowa,odwoujc si do sw pisz wiersze z niczego i diabli komu do tego:

Lecz jeli tak, to czemuludziom zawracasz gowy?Nikt ci nie prosi: przemw,rzu nam z niczego sowa!

Nie panujesz nad wiatem wrae,rwnouprawniasz wszystko dlatego tysic straszy ci twarzyi wyj nie moesz z koliska.

Przeoywszy te zdania na jzyk postulatw, powiedzielibymy, i sprzeciw Standegobudzio to, co mieci si w koncepcji autotelicznoci poezji. Jest ona wypowiedzi sucprzede wszystkim celom poetyckim i zalen od swych wewntrznych regu. Jej odwrotno,heteroteliczna koncepcja poezji, akcentuje przede wszystkim zobowizania zewntrzne.Wypowied jest wana z uwagi na wartoci, ktrym suy. Ta druga z natury rzeczy zakadagradacj elementw rzeczywistoci, jedne s bardziej wane, inne mniej. Std zarzut:rwnouprawniasz wszystko, jednym sowem nie masz busoli, ktra pozwala ci poruszasi po wiecie wrae.

Replika Broniewskiego, zachowana w rkopisie, akcentowaa swoisto wypowiedzipoetyckiej:

Ja nie pisz bynajmniej na przekrtezom, jakie powzia M. K.,ale wiersz to nie jest Im-Pre-Korani Hempla ze Standem polemika.

M. K. to Midzynarodwka Komunistyczna, Komintem, Im-Pre-Kor to jej organ

19

Intemationale Presse-Korrespondenz. Innymi sowy, powiada Broniewski, nawetpodejmujc podobne sprawy, poezja czyni sobie to waciwymi rodkami i z wasnejperspektywy. Oznacza to take, i wypowied poetycka nie jest zorientowana taktycznie:

Wiem o swojej saboci i sile,wiem, na jakie schodz manowcei nie lkam si w yciu odchyle,nic ludzkiego nie jest mi obce.

W konkretnej sytuacji Broniewskiego, z uwagi na miejsce jakie zajmowa, spr ten miatake nieco inn wymow: co mianowicie wolno poecie walczcego proletariatu? Czy moemie chwile saboci? Czy moe wypowiada opinie niezupenie zgodne z zalecanymi? Czyma prawo do pogldw i odczu prywatnych? Na ile obowizuje go dyscyplina partyjna?

W poczeniu jednak z Bakuninem i Rimbaudem spr nabiera wymiaru szerszego: odnosisi do roli jednostki w historii, relacji midzy obiektywnymi prawami rozwoju a roljednostek wybitnych, a w konsekwencji indywidualistycznego i kolektywistycznegonastawienia.

Tu przyjaciele raczej nie mogli si porozumie.Spr z pocztku mia charakter towarzyski. Z tego okresu pochodzi fraszka o Wandurskim,

zapisana przez Lichodziejewsk:

Poucza mnie Wandurski, jak mam pisa twardo,jakie wiersze s gorsze, a jakie s lepsze.Witoldzie, jeli cenisz tylko chleb z musztard,nie przychod do Ziemiaskiej, bo ciastka popieprz.

Ostatni dokument tego sporu wiersz zaczynajcy si od sw Przyjacielu, los nasporni... ma jednak charakter deklaracji jak najbardziej powanej:

Nie pozwol nikomu dotknharfy mej ze stu y stustrunnej,bd nis j gron, samotn choby cisza bya od trumny.

Jest to autocytat z wiersza Poezja, ktry otwiera tom Trzy salwy:

Jeli w pieni potrzebna ci harfa jeli harfa ma zakl pioruny,rozka yy na struny wyszarpai naciga, i trca jak struny.

To oczywicie harfa Derwida z Lilii Wenedy Sowackiego. Ale take odwoanie doznanego fragmentu wiersza Jesienina o tym, e odda ca dusz majowi i padziernikowi,tylko liry milej nie odda. Jednym sowem deklaracja autonomii poezji.

Przy czym tak sformuowane funkcje poezji cay spr przenosz na paszczyzn inn, nispr o prawo do prywatnoci. Jest to w istocie spr o romantyczne przewodnictwo dusz. Askoro tak, to poezja sytuuje si niejako ponad zwizkami funkcjonalnymi, wynikajcymi zuczestnictwa we wsplnym ruchu. Pie jest w szczeglny sposb niepodlega. Take tezomjakie, podja M. K.. Jakkolwiek moe by z nimi zbiena. I to wanie wyznacza odrbnoBroniewskiego w nurcie zwanym rewolucyjnym. I ju tylko na marginesie dodajmy, i dwaj

20

polemici wkrtce potem, zagroeni aresztowaniem, wyemigrowali do ZSRR, gdzie zginli wczasie stalinowskich czystek. W drukowanym ju na emigracji zbiorze Standego Czowiekkroczy po ziemi (1934) znalazy si dwa krtkie wiersze, zaczynajce si od sw Wzburzonemorze bije o brzeg... i To przychodzi jak wiatr..., bliskie w tonie wierszowiBroniewskiego, z ktrym polemizowa. Wspieraoby to tez Lichodziejewskiej, e w istociespr dotyczy nie Wierszy o wczesnej wionie pisanych pn jesieni, ale Bakunina iRimbauda.

21

TROSKA I PIEOmwione wyej wiersze weszy w skad wydanego w 1932 roku tomu Troska i pie;

znalazy si tam take, pod zmienionym tytuem Rok 1871, fragmenty poematu KomunaParyska. Osobno utwr ukaza si w 1929 roku nakadem Ksiki i zosta skonfiskowanyprzez cenzur. Zachowao si kilka egzemplarzy i one byy podstaw licznych odpiswkrcych wrd czytelnikw. W tym wydaniu (i w reedycji z 1947 roku) oprcz tekstuksika zawieraa sze dwubarwnych ilustracji Wadysawa Daszewskiego, kalendariumKomuny oraz cytaty z jej dokumentw i pism Marksa i Lenina. Autor poprzedzi tekstprzedmow, w ktrej, przywoujc przykady Midzynarodwki, Warszawianki i CzerwonegoSztandaru, pisze:

Niech i moja Komuna Paryska bdzie nie tylko mniej lub bardziej podobajcym siutworem poetyckim, ale i orem we wsplnej walce twojej i mojej, czytelniku.

Poemat ma lun, raczej liryczn ni epick, konstrukcj. Jeszcze w 1950 roku JanMarszaek zarzuca mu brak okrelonego wtku tematycznego organizujcego cao wutwr jednolity.

W 1929 roku tekst mg by odczytywany aktualizujce. Z jednej strony jakoprzywoujcy wczesne pacyfikacje robotniczych manifestacji, z drugiej nawoujcy dowojny domowej, a take jako szczeglnego rodzaju polemika ze zwycizcami 1926 roku.Stawiano pod mur po dziesiciu i egzekucje na stokach cytadeli, Kamienie mokre / odludzkiej krwi i wydarzenia na placu Teatralnym w 1928 roku. Nie mwic ju o tym, epodobnie aktualizujce odczytywano zdania o zgrai katw / z bagnetem, zotem, krzyem...

Troska i pie i wydany w 1938 roku Krzyk ostateczny jest najpeniejszym gosemBroniewskiego poety rewolucyjnego. Zawieraj teksty tak klasyczne, jak Elegia o mierciLudwika Waryskiego, Zagbie Dbrowskie, Ballada o placu Teatralnym, Bakunin iRimbaud, Krzyk ostateczny, No pasaran, Cze i dynamit, Manniicher, Ulica Mila, Ksiyculicy Pawiej. Podobnie jak poprzednie, i te tomy zostay ocenzurowane, wykropkowanofragmenty Zagbia Dbrowskiego i Lekkiej atletyki, wycito kart z tekstem Magnitogorska.

Jednoczenie jest to kocowy etap przewartociowa, ujtych wszake nie jako stan, leczproces. Warto moe zwrci uwag, e Waryski (wiersz o nim otwiera pierwszy z tychzbiorw) symbolizuje tu wspln tradycj PPS i KPP. Wicej synna strofa:

Gdzie w grze, krzykliwy i czarny,rj ptactwa rozsypa si w szereg,jak czcionki w podziemnej drukami,gdy noc skadali we czterech...

przywoywana najczciej jako przykad obrazowych ekwiwalentw, ukazujcych jakwyglda wiat w perspektywie podmiotu mwicego (Sandauer), wprowadza dodatkowysygna cznoci. Jest to bowiem t a k e element z biografii Pisudskiego. W literaturzepomajowej, w tekstach przywoujcych osob Pisudskiego, pojawia si on w rnychwcieleniach: jako komendant, naczelnik, ale take PPS-owski bojowiec, redaktorRobotnika. Pisudski w kaszkiecie i Pisudski w maciejwce, w niebieskiej bluzie roboczej iw mundurze szarym. Opozycje postaw. W kadym z tych obrazw aktualizowa si innyelement tradycji.

widz go wcischylonego nad mokr pacht Robotnika

22

w jakiej wilgotnej, ciemnej suterynie

pisa w poemacie Pisudski(w 1934 roku poemat zosta skonfiskowany) AnatolStem.

Waryski w Genewie mwi swym towarzyszom, e musi do kraju, to znaczy: do odzi,Zagbia, Warszawy. W tomie ogldamy te orodki d z i . W wierszu d, jako miejsce,gdzie:

tucz si odzi tuste Scheiblery,im tylko rado z naszej niedoli,nam na ulicach koskie kopyta

mier si wysnuje z wtkw baweny...

W Zagbiu Dbrowskim

Wgiel dobywa Zagbie,Zagbie dobywa mier.[........................................l .i zamienia czarn potgna mr, na ndz, na gd.[...........................................]w noc godu, kryzysu, faszyzmu.

Obraz Warszawy przynosi jeden z najlepszych, wielokrotnie interpretowanych wierszyBroniewskiego Ballada o placu Teatralnym. Badania F. Lichodziejewskiej pozwoliyustali okres powstania: najwczeniejsza wersja rkopimienna l VI 1930, najwczeniejszawersja caoci 5 I 1931; drukiem utwr ukaza si w Miesiczniku Literackim (1931, nr18), datowanym maj-czerwiec. Spr o to, jakich wydarze dotyczy 1926?, 1927? rozstrzyga list autora (z l V 1928, do ony Janiny):

Pisz ten list pod wraeniem krwawej masakry, w jakiej znalazem si dzi na placuTeatralnym. Byem tam w czasie, gdy milicja PPS (czy te jaka pokrewna instytucja?)strzelaa w tum. Strzay pady od ulicy Nowosenatorskiej i powstaa nieopisana panika.Ludzie tratowali si, deptali, zabijali pdzc na olep. Kilku zabitych, kilkudziesiciurannych. (...) Widziaem pod filarami teatru dwa trupy jakich dwch modych robociarzyydowskich. Pniej na plac wpada policja konna i piesza, i dopiero wtedy zacza kolbami iszablami okada przewanie gapiw. (...) Pozostao wraenie, z ktrego nie mog siotrzsn.

Na tym samym placu Teatralnym rozgrywa si spektakl, rodem tyle z teatru ogromnegoWyspiaskiego, co teatru dziejw. Oto dwa epizody:

[l] Doleci echo z dna legendyi zadry bruk, i serce zadry to szabel bysk i wrzask komendy,ura-a! i ttent kopyt w szary!

Kozackim cwaem, wistem kuliosacza groza plac rozlegy grajc ujrz do: pi ulic,i Teatr Wielki: lir z cegy.

23

[2] W dwudziestym czwartym, pitym, szstymja byem w tumie wrd masakry:na placu zakrwawionym, pustympozosta cie, co wiat mi zakry,

i kiedy tum po szary znikawrd ulic, ktre z krzykiem biegy,cie sta nad trupem robotnikao teatr wsparty: lir z cegy...

Symetria tych opisw jest oczywista: gincy w masakrach przeduaj dzieo tych, ktrzyginli w kozackich szarach, ci co t e r a z strzelaj, przeduaj dzieo kozakw. Aby tak simogo sta, tamta tradycja musiaa zosta zapomniana, albo raczej zafaszowana:

Lecz milczy pie o Pitym roku,w teatrze graj Lohengrina

Zafaszowanie to w praktyce pastwa oznacza, e bojownicy staj si ciemiycielami:

i pusty plac, we mgle i mroku,przechodzi upir szpiega Grna.

Wiktor Grn, naczelnik wydziau ledczego carskiej Ochrany w Warszawie, zasynokruciestwem w prowadzeniu ledztwa przeciw uczestnikom manifestacji 1905 roku; w1907 zosta zabity z wyroku sdu PPS.

To jedna paszczyzna wiersza, dotyczca dziejw tych, co z bojowcw, legionistw, stalisi warstw rzdzc, zdradzajc po drodze swe idee. Druga, mniej jasna, dotyczy tradycji:

Przechodzi plac i staje w bramiepaacu Blanka (urzd ledczy),a stamtd milczc patrzy na mniei wietrzy krew, i w pie m wietrzy...

Ten ucieleniony upir szpiega Grna jest rwnoczenie upiorem zdrady.

Pod mask szpiega moe skrytyjest kto bez twarzy, bez imienialecz myl w Polsce znamienity,pan wielki serca i sumienia?...

Kto ty jeste! krokw moich szpicelczy myli druh, kto niegdy bliski,poeta, mwca, wdz, myliciel,co zami cay kraj nazwiskiem?

Najwczeniejsza, z 1934 roku, interpretacja Stawara, przywouje wprawdzie znanepodejrzenia zwizane z Brzozowskim, jednak gwny sens wiersza widzi w tym, e wniejasnych, jakby malign przesyconych sowach oddaje poeta trwao, powszechnozdrady, trwajcej bezustannie, przesycajcej elementy niegdy bliskie. Artur Sandauer te

24

przyjmuje wykadni obiektu zbiorowego. Upir to nie kto konkretny, ale obz rzdzcy,sanacja. Druga paszczyzna sporu dotyczy nie realiw, ale wartoci, romantycznych tradycji isymboli. Kluczow jest scena, w ktrej podmiot wspomina scen masakry:

Bya to chwila olnienia, w ktrej wszystkie owe wspzalenoci i filiacje stay mu sijasne. Strzelajcy lub ich mocodawcy byli przecie lat temu jeszcze par jego towarzyszamibroni; powoywali si na t sam tradycj, ktrej i on czu si kontynuatorem; a jednakzdradzili j, gdy przyjli tylko jej martw liter, a nie jej yw tre. Mia wwczas uczucie,jak gdyby pokazano karykatur drogiej niegdy osoby; w nagym bysku dojrza, dokdprowadzia owa droga, ktr lat temu siedem n i e poszed. C dziwnego, e polemika zromantyzmem, z t a k i m romantyzmem, nabiera cech pamfletu; e tak, zdawaoby si,odlege zagadnienie staje si spraw palc. Tamten romantyzm to upir historii...

Grzegorz Lasota, powoujc si zreszt na rozmow z Broniewskim, wskazywa, i poetato Wyspiaski, mwca to Daszyski, wdz to Pilsudski, myliciel to Brzozowski. Czterynazwiska, cztery postawy, a waciwie cztery mity postpowej inteligencji pierwszych latpowojennych.8

Rajmund Kuliski, nie kwestionujc tych deszyfracji, powiada, i postawy sygnalizowaneprzez te postacie nie s, jak chcia Lasota, pozornie odlege, ale cakowicie sprzeczne.Upir zdrady to Pisudski, niegdy druh, dzi przeciwnik, druhami myli pozostalinatomiast nadal Wyspiaski i Brzozowski.9

Co prawda po drodze gdzie znik Daszyski, ale to drobiazg... Ta integracja da siuzasadni na gruncie analizy izolowanej strofy; wwczas liczb pojedyncz, cho mowa jesto czterech osobach, potraktujemy jako licencj poetyck. Zwrotki 9-13 stanowi jednakcao. Opowiadaj o jednej osobie: upiorze szpiega Grna. W najbliszym ssiedztwie tejzwrotki s dwie jego charakterystyki: (l) myl w Polsce znakomity, / pan wielki serca isumienia, (2) upir zdrady. To jemu, dwukrotnie, zadaje pytanie Kto jeste?. Gdy zoczu znika w bram wszedszy

(...) myl poda w jego ladyi trupa, trupa w Polsce wietrzy...

Wiersz jest wyranie czwrdzielny. Cz pierwsza (strofy 15) opowiada o nocnejprzechadzce poety, ktry zastanawia si nad sob, statusem poezji, widzi si w dwchwykluczajcych si posannictwach:

[l] Zaklinacz sw, szarlatan uczu,poeta tylko, tylko bazen? wic tylko smutki noc wczyoi trupa gra w teatrze marze?...

[2] A moe depcc malowidabezpodnych snw rekwizytorni olepi cienie, zdmuchn widmai wyj na wielki plac historii?...

Postanawia:

Niech mwi noc i gwar uliczny,i mga na placu Teatralnym tu jeli jk to jk tragiczny,tu jeli krok to krok fatalny.

25

Dzieje si pierwsza cz spektaklu (zwrotki 613). Powracaj wspomnienia 1905 roku,ale przecie poeta wie, e s to wanie wspomnienia; bojowcy zginli, nadchodzi upirszpiega Grna. On teraz bdzie bohaterem, tak jak jest w rzeczywistoci. Gdy znika wbramie (pamitajmy: urzdu ledczego), poeta ponawia gest Konrada z WyzwoleniaWyspiaskiego: uj teatr jak instrument. To, co w Wyzwoleniu dziao si w podziemiachkrlewskich grobw, tu dzieje si na wielkiej scenie historii, w wierszu na placu,podobnym wielkiej scenie.

Niech ywi i umarli zjadna wiec kuligiem! szumnie, gwarnie,cmentarn, huczn maskaraddefensyw, wizie i trupiarni.

Defensywa to polski kontrwywiad. Na plac zjedaj d z i wizieni i d z i mordowani wwizieniach, d z i rozstrzeliwani.

Bohaterem negatywnym tego spektaklu (zwrotki 1420) jest upir zdrady, on czyha wdurnie, on jak zawsze pierwszy w tum wystrzeli:

W burzliwy ranek rewolucjion zdradzi serca i rozumy,pomiesza sowa, myli skci,zatryumfuje znw nad tumem.

Znw, wic jest to ponowienie zdrady. Jeli przyjmiemy, i burzliwym rankiemrewolucji jest zgodnie z wczesnymi ocenami KPP zamach majowy, to jegokonsekwencje zgodnie z ocenami pniejszymi s pomieszaniem serc, myliskceniem. Byaby to take aluzja do ywych w obozie antylegionowym dyskusji opowizaniu kierownictwa Legionw z austriackim i niemieckim wywiadem wojskowym.Obraz: wrd trupw bdzie tkwi jak pomnik / wzniesiony katom i mordercomnawizywaby do dyskusji o wzniesieniu pomnika ku czci zabitych w walkach maja 1926.Sprzeciwi si temu Pisudski: nie wznosi si pomnikw upamitajcych bratobjcze walki.

Z tej nowej perspektywy (ju po ocenie bdu majowego) bya to klska, o ktrejpami my, potomni, / wyrwiemy choby razem z sercem.

I wanie po tym zdaniu nastpuj cytowane ju dwie strofy przywoujce masakry.Tak zinterpretowany wiersz dotyczyby rzeczywicie rozrachunku z legionow

przeszoci, byby ocen obozu pomajowego.Ale niejasna jest w tym wszystkim rola podmiotu. Pierwsze strofy wiersza mwi o tym,

e poeta nie jest sam, jest z nim cie, i to do niego kieruje pytanie, analogiczne jak doupiora szpiega Grna:

Mijaj dni, i trzeba myle,Kim jestem ja i ty, mj cieniu.

Kocowy fragment (strofy 2124) take nie przynosi rozstrzygnicia:

lecz ja, staczajc bj z upioremo trupi plac i lir trupi,do rki ywe serce bior,by chepta krew mj cie, mj upir.

26

Gdy cienia zdrady krwi nasyc,natenczas pie, co trwogi nie zna,zuchwaa leci na ulicei wiedzie tumy, za, drapiena,

Mona powiedzie, e cay ten dramat rozgrywa si w wiadomoci poety. Jegowewntrzny dramat, wynikajcy z rozstania si z towarzyszami walki (z ich perspektywy jestto zdrada), nakada si na dramat spoeczny, ten za jest interpretowany w duchu tradycjiromantycznej. Spr toczy si tyle o spoeczn wizj, co narodow tradycj. Teatr ogromnyWyspiaskiego przeradza si w realny plac Teatralny, gdzie misterium dziejw gra sikrwawe, KonradBroniewski z krgu czarw Sztuki wchodzi na wielki plac historii...Aluzje do Mickiewicza, Sowackiego (lira z cegy odwouje si do struny kamiennej),interpretacji Brzozowskiego polemizujcego z Wyspiaskim... Cay ten spr jest w istociesporem o prawomocno dziedzictwa tradycji...

Ale fina wiersza, formuujcy wizj nowej rewolucji, do ktrej powiedzie tumy piepoety

na plac Czerwony, Teatralny,gdzie krzycze umie bruk uliczny,

nie likwiduje dylematu fatalnych wyborw

gdzie jeli krok to krok fatalny,a jeli jk to jk tragiczny.

Osobliwo tego wiersza polega te na tym, e nie daje si on jednoznacznieinterpretowa. Plan sensw ewokowanych przez aluzje, symbole nie daje si uzgodni zplanem wygldw, z tym, co realnie dzieje si w wierszu. Moglibymy powiedzie inaczej:jest to sprzeczno midzy tym, jakim poeta by, a jakim chcia si wydawa. Rzeczywistym iwirtualnym.

Dylemat, ktry w Balladzie... jawi si w kategoriach tragicznych wyborw,niejednoznacznych, obcionych kompleksem zdrady, w wierszu Mannlicher jest ju prostymwyborem onierskim. Nie gaskao mnie ycie po gowie, / nie pijaem ptasiego mleka,mwi. Ale wanie to trudne ycie hartuje tak wyrasta si na czowieka. Std zupenymszczeniakiem wzi karabin do garci, walczy, bo taka bya konieczno. Koniecznocite byo eby w mierci, w grozie zniszczenia / zaci usta i czoo zmarszczy.

Oczywicie moliwe to byo za cen niewiedzy, podporzdkowania si dyrektywom ikomendzie: Byem wtedy jak szczeniak lepy, / na wiat patrzy za mnie mannlicher.

e n a p r a w d tak nie byo, wiadectwem Pamitnik 19181922, dokumentujcy irozterki, i do jasn ocen sytuacji. Epizody tej walki, ktre przywouje w nastpnej strofie Styr i Stochd, to kampania przeciw wojskom Budionnego; w powojennym wierszu Mojabiblioteka te epizody bdzie czy z pierwsz lektur Lenina... S to tereny etnicznieukraiskie tak zapewne trzeba uzupeni przemilczenie: Dowiedziaem si, o czym milczy/ czarny Styr i zielony Stochd...

Tam wanie: Gryz ziemi moi najblisi, / nawchali si dosy prochu.Lecz nie doszedem tam, dokd szlimy. W takim ukadzie wybr jest oczywisty: (...)

id jak onierz dalej, / inny, dalszy, trudniejszy cel mam.Ale zauwamy, e po akcie wyboru wszystko znw staje si jasne, proste: i jak stary

mannlicher wali / wiersz mj gniewny bro szybkostrzelna.

27

Wiersze tego typu tak naprawd s zrozumiae tylko wtedy, gdy czytamy je c z n i e zBallad..., a take z penymi wewntrznych powika i ciemnych nastrojw wierszamiosobistymi. Cay dramatyzm wyboru zosta tu przesunity poza stref rzeczywistociprzedstawionej, dzieje si w jej vorgeschichte, przedakcji...

Zwrmy uwag, i w obu wierszach mamy do czynienia z zupenie innym zasobemmateriau wyobraeniowego. Tam rozbudowane aluzje, symbole kulturowe, tu realiaznane z frontowego dowiadczenia. Ale te kto inny jest bohaterem: w Balladzie... poeta,jak u Norwida organizator wyobrani narodowej, w Mannlicherze onierz walkinarodowej, potem klasowej. To wanie owe, sygnalizowane przez Sandauera, obrazoweekwiwalenty. Sposb mylenia bohatera ujawnia si nie w odautorskim komentarzupsychologicznym, ale w takim ksztatowaniu rzeczywistoci przedstawionej, ktraoddawaaby zarwno jego horyzont poznawczy, jak i specyfik mylenia, typ skojarze.Mistrzostwo, ale i ograniczenia tej metody mona przeledzi w wierszu Ksiyc ulicyPawiej. Jego bohaterem jest biedny krawiec ydowski, Izaak Gutkind, dorastajcy do statusuwiadomego proletariusza. Status materialny: cikie ycie: led, kawa chleba, /tygodniami nic wicej prawie wyznacza puap marze, std obraz: Pikny ksiyc ulicyPawiej, / jak jajeczna chaa ciutki.

Zasada jest ta sama, co w pochodzcym z lat 19271928 wierszu Ziemniaki JulianaPrzybosia, w ktrym jest mowa o wiejskich wyrobnikach:

a w niedopenione cebrzysko rkuchn pokorncinie kto zachodzce soce z ostatni sw buk,i patrz! jak zgodniali zjedliby zorz wieczorn.

Ten cig krawieckich skojarze jest duszy: Szy i myla: Jak by ig / przyszyksiyc, ten guzik zoty?; oraz: rosy dni jak ata na acie.

Zestaw informacji o bohaterze rozpada si na dwie grupy. Spord podanych bezporedniowiemy, e jego ojciec mia warsztat krawiecki, w wieku niespena jedenastu lat zosta oddanydo terminu, w momencie gdy mia lat siedemnacie, zmar ojciec i wtedy zacz siutrzymywa z pracy najemnej, wstpi do klasowego zwizku zawodowego, bra udzia wdemonstracji, zosta skazany na pi lat wizienia... Informacje porednie wskazuj, epochodzi z rodziny ydowskiej, niezasymilowanej, na co wskazuje imi; zapewne uczy siw szkole polskiej, ale mona przypuszcza, e uczszcza take do chederu... Przez analogido statusu wychodcy klasowego moglibymy jego status okreli mianem wychodcykulturowego. Tymczasem odwoania do wiadomoci kulturowej s nieobecne.

Ten tryb mylenia, z jakim mamy do czynienia w wierszu zakadajc, i sposbobrazowania odbija wiadomo bohatera posiada prawdopodobiestwo socjologiczne, niepsychologicznie. Ale te idzie tu o skonstruowanie sytuacji modelowej. Byt okrelawiadomo. I tej modelowej sytuacji s podporzdkowane wszystkie rodki.

Tak te jest skonstruowany wiersz Magnitogorsk albo rozmowa z Janem, nawizujcy doaresztowania w 1931 roku wraz z zespoem Miesicznika Literackiego. Poeta, osadzony wWizieniu Centralnym 13 IX 1931, przebywa w nim dwa miesice. Aresztowano te JanaHempela, Stanisawa Ryszarda Standego, Aleksandra Wata i innych.

Nas aresztowano wspomina Wat w tomie Mj wiek (1990) we wrzeniu, w witaydowskie Nowego Roku. Wpakowali nas w piwnice defensywy. Defensywa miecia si wpiwnicach tego samego Wizienia Centralnego przy Daniowiczowskiej, w ktrym pniejsiedzielimy. Na pitrach byy gabinety ledczych, a na dole w piwnicach bya defensywa. Inas wpakowali do takiej bardzo duej celi, gdzie akurat siedzieli piekarze ydowscy. To byzwizek bardzo komunistyczny, nie wiem czy urzdzali strajk, ale na wita ich zabrali iwsadzili do defensywy.

28

Wiersz mwi o nieco pniejszym okresie, gdy zesp Miesicznika przebywa ju wosobnej celi. Std siedz z Janem w trzynastej celi, trzy dni temu razem nas wzili iKto nabazgra wglem na cianie: Niechaj yje walka piekarzy.

Zdaniem Wata Wiersz Broniewskiego, dobry wiersz, w rzeczywistoci oddawa nie tylenastrj Broniewskiego, ile nastrj Hempla. By takim ojcem celi wspomina. I jeszcze:spokj, majestat, dobro, ktra od niego promieniowaa, spokojne skupienie, ktrejednoczenie byo jakim jdrem promieniujcej dobroci.

Wat tak wyjania genez kluczowego fragmentu wiersza:Kiedy wrd nocy Hempel obudzi si, mia rzeczywicie straszne ble odka, mia

wrzd odka, i powiedzia: A teraz dwa piece zapalono w Magnitogorsku. Nie pamitamtego momentu, ale rzeczywicie siedzc w tej strasznej mierdzcej celi, on mwi z jakimcichym pomieniem o Magnitogorsku. (...) Rzeczywicie marzylimy Magnitogorskiem,mwilimy Magnitogorskiem, magnitogorskimi piecami. Wtedy naprawd nie wiedzielimy,potem, troch pniej ju si wiedziao w partii, zwaszcza w sferach inteligencji, ale wtedynie wiedzielimy, e ten Magnitogorsk by zbudowany na trupach chopw spdzonych zUkrainy, z caej Rosji, nieszczliwych rodzin, niesychanej ndzy istnienia. (...) Spdzone zcaego kraju nieszczliwe masy, ktre pod kierownictwem kilku czy kilkunastu zapalonychentuzjastw, w najgorszej ndzy, umierajc, buduj Magnitogorsk. Nie wiedzielimy o tym,ale gdybymy nawet wiedzieli, nie sdz, aby to w tym okresie zmienio wiele. Mielimy jugotowe odpowiedzi: cena rewolucji, po prostu weszlimy w ten krg, (...) gdzie ludzie smateriaem ludzkim, abstrakcj, przechodz w abstrakcj. Wic oczywicie ludzie sideami, su idei, s czci idei, s instrumentem idei i przypuszczam, e to by nas nieszokowao.

I ten wiersz, podobnie jak Mannlicher, posuguje si energicznym wojskowymsownictwem: razem nas wzili, posadzili, trzymaj i basta, zup dali, e pies jej niezje, smrd, robactwo, cikie chrapanie, rnie w yciu si darzy, Ja c?Gwizda... Idealnie pasujce do opisu aresztu wojskowego. Tymczasem jest to areszt ledczydla winiw politycznych. To prawda, e istnieje wiadomo zagroenia sygnalizuje tosposb opisu rzeczywistoci zewntrznej: wit by szary, pezn niechtnie, / jakby mieli gozarn nad miastem.

Z drugiej jednak strony podmiot w i e, jaka jest r e a l n a groba: mog siedzie takchoby miesic.

Na prawach przypisu dodajmy jeszcze, e jak wiele innych i to wydarzenie, obokpowanej, ma swoj wersj prywatnosatyryczn, co tu kry, raczej skatologiczn (tekstpodajemy w wersji zapisanej przez Wata):

Co nam zostanie z tych lat, z tej celi wrednej,gdy wreszcie skona ju Wat i Stawar biedny,ciche marzenia i szept, i sranie w kucki,tu Jan odlewa si szed, sra Nowogrdzki,

Broniewski jakim si chcia widzie to nie tyle, jak postulowa we wstpie do Trzechsalw, poetarobotnik, ale poetaonierz. Raczej bojownik ni ideolog. Znamienne, e w tychwierszach, jeli pomin blok wicych si ze sporem wok Wierszy o wczesnej wionie...,odnajdziemy bardzo sabe refleksy sporw toczcych si w krgach wczesnej lewicy,zarwno komunistycznej, jak i PPSowskiej. Co najwyej moemy rzec, i poczwszy odwczesnych lat trzydziestych, zagszcza si atmosfera. W wierszach spoecznych dominujbd to wiadectwa represji (Do towarzysza winia, Bezrobotny, Psy policyjne w ucku),bd odwrotnie: postulaty bezkompromisowej walki, jak w wierszu Do przyjaci poetw:

29

Mao nas,a odnajdujemy si w tumie,zczeni krokiem elaznym,zczeni pieni elazn my,podpalacze serc,dynamitardzi sumie,recydywici marzenia,gniewu i entuzjazmu

Wtedy to powstaj wiersze powicone walkom w Hiszpanii (Cze i dynamit, Nopasaran!). To wanie w wierszu Do przyjaci poetw uy Broniewski sw, ktre stay sinazw caej epoki: czasy pogardy. Ale te, jak Przybo w wierszach z lat trzydziestych, pozbliajcej si wojnie spodziewa si rozstrzygni w ostatecznym rozrachunku korzystnych: przyjdzie dzie, / i radonie bdziemy podpala!

Ale Krzyk ostateczny formuuje wizj apokalipsy: Dzie godu, ognia, powietrza i wojny /z dziejowej rodzi si nocy.

To w tym wierszu jest mowa o cywilizacji olepej, o tym, e syszy nowych potopwprzybr, tupot milionw ng, i e Spon miasta. / Run laboratoria oraz: Dziestraszny rodzi si z nocy. / Bdzie gd, pooga i mr.

30

POETAONIERZ. Z BIOGRAFIIW okresie midzywojennym Broniewski utrzymywa si nie tyle z pracy literackiej, co

redaktorskiej. W latach 19231925 by sekretarzem Nowej Kultury, w latach 19251936 sekretarzem technicznym Wiadomoci Literackich, w latach 19361938 redaktoremtechnicznym Czarno na Biaem. Liczne wspomnienia z tamtego okresu przywouj obrazredakcyjnego biurka i wskich szpalt korektorskich. W 1926 oeni si z Janin z Kunigw(pniejsz pisark). W 1929 roku urodzia si crka Joanna. Sporo tumaczy, pisywa tekstypiosenek (take do filmw, spektakli teatralnych), sporadycznie zajmowa si krytykliterack i publicystyk. Wyjeda do Niemiec i Francji, w 1932 roku przez kilka miesicyprzebywa w ZSRR. Wsppracowa te z redakcjami pism KPP: Dwigni (19271929),Miesicznikiem Literackim (19291931), z pras PPS, MOPR, z wydawnictwamijednolitofrontowymi. Bra udzia w Kongresie Pracownikw Kultury we Lwowie (1936). W1938, po rozwodzie z Janin Broniewsk, polubi Mari Zarbisk, aktork. Otrzymajedyn w okresie midzywojennym nagrod literack, ufundowan przez Zwizek ZawodowyLiteratw Polskich (1939).

We wrzeniu 1939 roku Broniewski zgosi si do wojska, jednak nie zostazmobilizowany. Na wasn rk postanowi zgosi si do swojego puku, przez Lublin,Lww, do Tarnopola; otrzyma przydzia do Orodka Zapasowego 28 Dywizji w Zbarau. Wwalkach ju nie bra udziau. Po aneksji wschodnich terenw przez ZSRR, znalaz si weLwowie; tu te przebywaa ona i crka.

Bra udzia w pracach organizacyjnych zwizanych z powoaniem Zwizku Pisarzy, wraz zinnymi podpisa owiadczenie z 19 XI 1939 Pisarze polscy witaj zjednoczenie Ukrainy.Jednak gdy we wrzeniu nastpnego roku dua grupa pisarzy polskich bya przyjmowana doZwizku Radzieckich Pisarzy Ukrainy, Broniewskiego wrd nich nie byo 23 I 1940 rokuzosta aresztowany. Geneza i przyczyny tego wydarzenia nie s jasne. Realia wyglday tak,e po wieczorze literackim i sprowokowaniu awantury przez NKWD zostaa aresztowanagrupa pisarzy biesiadujca w restauracji Aronsona. Prcz Broniewskiego by tam: TadeuszPeiper, Juliusz Balicki, Wojciech Skuza, Aleksander Wat oraz Anatol Stern. Tej samej nocyzabrano z mieszka innych, m. in. Tadeusza Parnickiego, Wacawa Grubiskiego. czniearesztowano okoo dwudziestu pisarzy. Poprzedzio to o miesic pierwsz fal deportacjiludnoci polskiej w gb ZSRR. Trzy dni po aresztowaniu Czerwony Sztandar opublikowaartyku Zgnie gadzin nacjonalistyczn, pitnujcy z jednej strony nacjonalizm polski,deprawacj moraln i orgie pijackie stwarzajce grunt, na ktrym eruj agenturykontrrewolucyjne, z drugiej strony ponawiajcy te zarzuty, ktre stay u postaw rozwizaniaKPP. Tak wic Sterna oskarono o to, e rozpocz karier z kontrrewolucjonistJasieskim, Wata o agitacj trockistowsk, Broniewskiego o to, e by oficerem drugiegooddziau (defensywy wojskowej). Prawda take o to, e ostatnio we Lwowie uprawiaszowinistyczn agitacj przy pomocy wierszyde nacjonalistycznych...

Po aresztowaniu zosta osadzony w lwowskim wizieniu na Zamarstynowie, potem wmoskiewskiej ubiance, w AmaAcie. Zwolniono go w sierpniu 1941, po ukadzie SikorskiMajski. Przez kilka miesicy pracowa jako korespondent wojenny w redakcji wydawanegoprzez ambasad pisma Polska, ale jako stypendysta Funduszu Kultury. 14 IV 1942 wstpido Armii Polskiej na Wschodzie, dowodzonej przez generaa Wadysawa Andersa, by m. in.oficerem owiatowym w Szkole Podchorych VI Dywizji Piechoty. Po ukadzie radziecko-brytyjskim, wraz z armi ewakuowa si do Iranu, potem do Palestyny. Wiktor Weintraub wewstpie do paryskiego wydania Wierszy (1962), wspomina:

Przy ewakuacji z Rosji protestowa przeciwko dyskryminacjom przeciwko ydom wrd

31

ludnoci cywilnej. Doszo na tym tle do scysji, awantur...Konflikty narastay, m. in. powodem sta si wiersz Mniejsza o to, interpretowany jako

dowd antypatriotycznej i wywrotowej dziaalnoci poety. Od stycznia 1943 do czerwca 1945Broniewski by redaktorem technicznym armijnego dwutygodnika W Drodze. W 1945powrci do kraju i zamieszka najpierw w odzi, potem w Warszawie.

32

KIEDY PRZYJD PODPALI DOM...Inicjalny wers wiersza Bagnet na bro, napisanego 3 IV 1939 roku, powtarza motyw z

wczeniejszego o par miesicy Krzyku ostatecznego, ale w innym ujciu: tam my mielimypodpala, tu podpalaj nas. Ale te zmienia si perspektywa: z klasowej na narodow. Araczej ta pierwsza ulega zawieszeniu w obliczu wsplnego zagroenia. Dramatyczne napiciemidzy tymi perspektywami, a take racjami i powinnociami rzdzi znaczn czci wierszypowstaych we wczesnych latach czterdziestych.

Bagnet na bro zosta wydrukowany 9 kwietnia w Czarno na Biaem. By to pierwszytej rangi wiersz mobilizacyjny. Natychmiast zosta przedrukowany w pismach bardzo rnychorientacji politycznych, by te kolportowany jak wspomina redaktor tygodnika w formieulotek. Jeli jednak przytoczylimy wczeniej opini partyjnych ortodoksw, to warto poznaopini ortodoksw narodowych.

Moe dlatego pisaa Maria Jehanne Wielopolska poczu p. Broniewski animuszbojowy, e zapachniaa wojna z Niemcami, gdzie tacy jak on nie wychodz z obozwkoncentracyjnych?! Chcielibymy wierzy, e mimo nie okazanej skruchy obudzi si w panuBroniewskim instynkt zdrowej rasy, przynalenoci pastwowej...10

Idzie tu o strof:

S w ojczynie rachunki krzywd,obca do ich te nie przekreli,ale krwi nie odmwi nikt:wysczymy j z piersi i pieni.C e nieraz smakowa gorzkona tej ziemi wizienny chleb?Za t do podniesion nad Polsk kula w eb.

ktra zawiesza rozrachunki spoeczne, ale przecie ich nie uniewania. Przesuwa je jednak rzecz wana dla postawy Broniewskiego w latach czterdziestych na plan dalszy; istniejebowiem pewna gradacja zagroe. Dzi najwaniejsza jest obrona niepodlegoci.

Tak te naley interpretowa autocytat: Ogniomistrzu i serc, i sw, / poeto, nie w pienitroska.

Troska i pie to, pamitamy, tytu tomu z 1932, jednoznacznego w swej spoecznejwymowie. D z i wszake linie podziau biegn inaczej:

Dzisiaj wiersz to strzelecki rw, okrzyk i rozkaz:Bagnet na bro!

Wszake, czego przekonujco dowid Zbigniew Siatkowski w interpretacjiopublikowanej w zbiorowym tomie Z problemw literatury polskiej. Literaturamidzywojenna (1965), w tym wierszu jest rwnie wane kocowe sformuowanie:

A gdyby umiera przyszo,przypomnimy, co rzek Cambronne,i powiemy to samo nad Wis.

S dwie wersje odpowiedzi generaa Pierre Cambronnea na propozycj poddania si pod

33

Waterloo wojsk francuskich. Jedna wzniosa: gwardia umiera, ale si nie poddaje, druga onierska: merde (gwno). Ale zwraca uwag Siatkowski jest to take aluzja dowiersza Eugeniusza Pottiera (twrcy Midzynarodwki) z listopada 1870, wzywajcego doobrony Parya przed Prusakami. Podobnie jak w wierszu Broniewskiego, finaem jest tualuzja do Cambronnea i jego odpowiedzi. Siatkowski wskazuje te na podobiestwobudowy, na liczne odwoania do Pottiera we wczeniejszych wierszach Broniewskiego... WBagnecie na bro zwizki te pisze Siatkowski realizuj si na rnych paszczyznach: odleksykalnej i syntaktycznej poprzez kompozycyjn a po ideologiczn i najwikszegoznaczenia nabraa ta ostatnia.

Bezporednio po klsce wrzeniowej powsta wiersz onierz polski, w listopadzie tegoroku wiersz bez tytuu zaczynajcy si od sw Syn podbitego narodu, syn niepodlegejpieni. Wszystkie trzy, opatrzone nadtytuem Trzy wiersze o Polsce, zostay opublikowane wmoskiewskich Nowych Widnokrgach (1941, nr 7, lipiec). To, co w styczniu 1940 byonacjonalistycznym wierszydem, teraz stawao si ze wszech miar suszne, ale 22 VI 1941wybucha wojna niemieckoradziecka: dawny sojusznik sta si wrogiem, dawny przeciwnik sojusznikiem.

onierz polski jest nawizaniem do ludowej pieni o onierzutuaczu, ale podmiot tegowiersza czy w sobie cechy onierza i inteligentapoety. Jest to opis klski. Utwr ju winicjalnym wersie przywouje romantyczn definicj Syn podbitego narodu, syn niepodlegejpieni. Artur Sandauer pisze, i jest to wiersz przerzucony jak przso midzy minionPolsk romantykw i rewolucjonistw a przysz Polsk socjalizmu. Tak monainterpretowa zdania: Chc, eby z gruzw Warszawy rs elbetonem socjalizm, azwaszcza internacjonalistyczne z ducha: Podaj mi do, Biaorusi, podaj mi do, Ukraino /wy mi dacie na drog wasz sierp i mot niepodlegy, Tyle e w 1939 roku, po pakcieRibbentropMootow, a przed napaci Niemiec na ZSRR, byy one wanienacjonalistyczne, antyradzieckie. Domagay si bowiem sojuszu z interesami Polski krajw,ktre na jej upadku terytorialnie skorzystay. Potpiay Niemcy, z ktrymi ZSRR wanie byow sojuszu...

Nie jedyny to przykad sprzecznoci racji ideowych i politycznych. W kocu 1939 rokupowsta nie publikowany wiersz, ktry ju jednoznacznie formuuje zarzut ciosu w plecy:

I byby nowy Grunwald,byyby nowe Powce,gdyby nie te bombowcei gdyby nie te czogiznad Wogi.

Co prawda, biorc pod uwag zarwno wczesny potencja wojskowy, jak i ukad simidzynarodowych, trudno te zdanie traktowa inaczej jak pobone yczenie...

Blok wierszy wiziennych tworz: krtki utwr w jzyku rosyjskim zaczynajcy si odsw Czeowiek eto zwuczit gordo, List z wizienia, Rozmowa z Histori, Kasztan. Dotych dowiadcze nawizuje zdanie z wiersza Do poezji:

Moje ycie podobne lustru,w ktrym zy przeglda si los:kade prawo i kady ustrjw caopalny rzuca mnie stos.

Rozmowa z histori to uwzgldniajc wszelkie rnice nowa wersja Magnitogorska. Tasama sytuacja: wizienna cela; tam widoczny zza okna wiat (...) szary, tu zza kraty

34

podglda Orion, a nawet rozmwca jest podobnie skonstruowany: tam realny Jan (Hempel)ucielenia ideologiczne prawa dialektyki, tu rozmwc jest Historia. Tam: siedz odpitku, tu: kiblujemy pomau (...) ja od miesica. Tamten dialog ma jednak wymiarnadziei, wizienie to co, co rewolucjonista wkalkulowuje w sw dziaalno; wielkie pieceMagnitogorska symbolizuj cel walki. Tu tej logiki brak:

Rewolucyjny poetamam zgin w mamrze sowieckim?!Historio, przecie to nietakt,kto z nas po prostu jest dzieckiem!

Std mowa jest o paradoksach, psich figlach... Ale Historia milczy. A raczej opowiada (...) stare kaway, umiecha si, na wp drwica. Niefrasobliwy, znany zMagnitogorska ton:

Wic wstyd si sdziwa damo,i wypu z Zamarstynowa...(Na krymina zaraz za bramzasuymy sobie od nowa).

Tej niefrasobliwoci jest pozbawiony Kasztan, liryczna opowie o mierci podchoregoTadeusza Cynkina, powstaa po caej wiziennej odysei. W lutymmarcu, gdy pisaRozmow... mg w aresztowaniu widzie psie figle historii, tu jest atmosfera beznadziei.Autowzorzec to oczywicie Elegia o mierci Ludwika Waryskiego. Przedmiertna maligna,ja musz do kraju ja musz doczy; tak jak tam umierajcemu rj ptactwa rozsypujesi w szereg czcionek, tak tu umierajcy podchory w pkaniu pkw kasztanw syszy, erw si granaty. Ale wzorcem obrazowym, stylistycznym, wersyfikacyjnym wreszcie jestwzorcowy wiersz modopolski Deszcz jesienny Leopolda Staffa. Ale te sytuacja w ktrejJak wolno mijay tygodnie, miesice / wrd troski okropnej, wrd nudy drczcej zdaje si by odpowiednikiem tej, o ktrej pisa Staff:

Przez ogrd mj szatan szed smutny miertelnieI zmieni go w straszn, okropn pustelni...

Tak jak tam niewytumaczalne jest rdo wszechogarniajcego smutku, rozpaczy, tak tuniewytumaczalna jest p r z y c z y n a sytuacji. Ten wzorzec nakada si na reminiscencje z IIIczci Dziadw: podobnie jak tam finaem wiersza jest okrzyk stranika wiziennego: Ujdi,zakliuczonnyj, ujdi ot rieszotki.

W Kasztanie Broniewski okreli sw now sytuacj pielgrzyma, znan z poezjiromantycznej:

(...) Kto walczc uchodzi spod gromu,kto dom swj postrada i drog do domu,ten nie wie, co pocz ze swoj rozpacz,i zami si dawi, bo oczy nie pacz,i milczy bo jake to mwi i komu?

W Licie z wizienia do tego wzorca nawie wprost: bo dzi Pielgrzymw jam rwienik/ Wygnacw depcz lad. Jest to jeden z gwnych motyww jego twrczoci wychodczej.

Pierwszy wiersz napisany po wyjciu z wizienia to Droga, dedykowana Ksaweremu

35

Pruszyskiemu. Pruszyski by wwczas wsppracownikiem tygodnika Polska,wydawanego przez ambasad, i autorem ksiki Droga wioda przez Narvik. Do niej towanie nawizuje pierwszy wers utworu: Droga wioda z daleka, droga wioda przezNarvik. Ta droga prowadzi do Warszawy, Lwowa i Wilna, do Wisy, Bugu i Narwi. Takjak Bagnet na bro w okresie tu przedwojennym i w pierwszych dniach wojny, tak Drog wokresie walk polskiego wojska i polskiego podziemia odczytywano przede wszystkim jakoapel. Tak zreszt jest skonstruowana jako apel-rozkaz:

Podchory, dowdco druyny nie ma mierci; jest: rozkaz,Kada mogia to okop, kady trup to drogowskaz.

Podobny motyw podejmuje w wierszu Co mi tam troski:

Pilnie szukaj kierunku: poprzez fiordy i niegi,droga wiedzie do Polski ze wszystkich na wiecie Norwegij.

Dramatycznym wiadectwem wczesnych rozterek poety jest Zadymka, utwr powstay popobycie w orodkach armii polskiej w ZSRR. Jeden z tych orodkw mieci si w Tockojena obszarze orenburskim. I ten wiersz podejmuje motyw drogi do Polski, armii, walki, alemwi take o walce wewntrznej:

O, jake smutno przez ten krwawy wiati cmentarzyskiem idej...Wiatr w oczy wieje. Orenburski wiatr.Szedem. I bd. Id.

Ten obraz cmentarzyska idei zwyko si czy z blokiem wierszy krytycznych wobecpolityki ZSRR, potem take mocarstw zachodnich. Jest to suszne, gdy mwi si o polityce,nie w peni suszne gdy chodzi o pogldy. W 1943 roku Broniewski udzieli wywiaduukazujcym si w TelAwiwie Wiadomociom Polskim Politycznym i Literackim (nr 26).Mwi tam m. in.:

adne wizienie nie moe wpyn na wyrzeczenie si ideaw. Wydaje mi si, e j a niezmieniem si zupenie, jeli chodzi o moje pogldy. Skoro mimo to znalazem si t a m podkluczem, to zapewne tam si co zmienio. W Polsce wyzwolonej walczy bd nadal orealizacj postulatw spoecznych, nie wyrzekajc si absolutnie niczego. Warunkiem jednakwstpnym dla zmian w przyszej Polsce jest walka o jej oswobodzenie, o jej niepodlego.

Wtek wizienny wraca w Drodze; Tuacza armia ukazuje go w perspektywie zbiorowej.Dobywalimy wgiel / pod polarnym a krgiem, / lub spawialimy las na Pieczorze pisze. Mymy ostrym toporem / rozprawiali si z borem / nie dla Polski: dla Rosji... dlaRosji... Ale te wspomnienia s snute w angielskiej kantynie, / przy dziewczynie i winie, tu

wspominamy jak gdzie na adodzeod tyfusu, malarii,tysicamimy marlii tysice nas pady po drodze

Z tej perspektywy agry i tiurmy s tylko odlegym wspomnieniem. onierskaperspektywa kae nie liczy si z realiami:

36

dojdziemy do Wisy i Warty,staniemy na lsku, nad morzem!Rozmowa bdzie krciutkao Wilnie, Krzemiecu i Lwowie.Nie damy te Nowogrdka,dlaczego? niech Adam odpowie.

W Przepisie na poezj, pisanym ju po konferencji w Jacie, ten motyw pojawi si jeszczeraz:

Furda nam kwestia granicz gosem obcych wycznym,bo my zrobimy powstaniew roku dwutysicznym.

W wymiarze dramatu motyw przetargw politycznych jawi si w Targowisku. Pacz,moja muzo pikna, / pocieszycielko strapionych

Jak niewolnica nagaoto jestemy na targu,bicz historii nas smaga,sowo zamiera na wargach,

Wyj wok nas hieny, gwar targowiska... nic dziwnego, e po i c h rozstrzygniciachnie spodziewa si niczego innego, jak tylko tego, e run jedne potgi, / inne przytocz nampiersi.

Jeli pominiemy nadzieje, i z witezi wyoni si toni / zatopieni rycerze i grody i nanowy szlak wyrusz zmartwychwstae wojska, wiersze te formuuj gorzk wiadomobycia; przedmiotem, nie podmiotem historii. Warto pamita, e wiersze te (zwaszczaPrzepis na poezj) kieruj rwnie ostre zarzuty pod adresem rzdu londyskiego. Taknaprawd s wiadectwem rozpaczy.

Wtek podpalonego domu zamyka Homo Sapiens. Obraz wojsk, zdyscyplinowanych,walczcych, zastpuje tu obraz mrocznych miast, gdzie jak stada wypdzanych szczurw /gromady ludzi poraonych. Poeta, mciwy lotnik, wiecc reflektorem serca wciela siw czterech jedcw Apokalipsy. Rzuca bomby: pierwsz na Berlin za zbrodnie wojny, zapancerny / rajd przez ojczyzny mojej piersi, drug w grb smoleski (Katy): za krewniewinn z rki kata, trzeci na sprawcw wojny: tych co wierz, / e do jest rozda broonierzom / i poszczu ludy armie / wtedy si wicej zota zgarnie, czwart

Zachowam jeszcze bomb jednna czas, gdy blaski wojny zbledn,gdy bliski bdzie ju dzie karyza Wielkie Zaciemnienie sumie,gdy moni szuka bd miarywolnoci ludw...Gdy w ich tumienie bdzie Polski wtenczas, pieni,a w serce ziemi bij! Twe bombyniech jak Jerycha wrzasn trby, niech bij w ludzko najboleniej,

37

niech do otchani sumie dotr,by na skrwawionej globu mapiestan do walki przeciw otromdobry, spokojny Homo Sapiens.

Oczywicie wierszy wojskowych napisa Broniewski wicej, wrd nich nie dokoczonypoemat Bania z poezj.

38

PACZ NAD RZEKAMI BABILONUPrzesunicie z optyki klasowej na narodow nie byo jedyn zmian, jaka dokonaa si w

liryce wojennej Broniewskiego. Rwnie wane jest uprywatnienie si tej liryki, jak ipojawienie si w niej perspektywy historycznej. Zarwno wiersze nalece do nurturewolucyjnego, jak i onierskie traktoway histori jako proces celowy: raz jako denie dowyzwolenia proletariatu, raz wyzwolenia ojczyzny. To wszystko, co dzieje si teraz i dziaosi w przeszoci, jest wane ze wzgldu na ten cel. Ale te histori oglda z perspektywywielkich ludzi, czynnikw sprawczych, nawet gdy jak w Ksiycu ulicy Pawiej mwi oszeregowych funkcjonariuszach, to przecie na swoim odcinku byli to przywdcy (strajk wMurdzielu / poprowadzi towarzysz Gutkind). Teraz oglda j z perspektywy bezimiennychtumw.

Poeta, ktry (jak Sowacki w grb Agamemnona) wstpuje w Grb Tamerlana w takwanie zatytuowanym wierszu, widzi w nim nie twrc imperium, nowej mapy wiata, aledestruktora, sprawc nieprzeliczonych mierci. Tymczasem ycie si sprawdza. miersi nie sprawdza:

Groby murszej. Gin religie.Armie topniej. Mr ich wodzowie.

Zapewne w najazdach mongolskich mona si dopatrywa prefiguracji wojenhitlerowskich, mona jak czyni Wat w Tamerlanie widzie aluzj do Stalina... Mona te,analizujc funkcj zmodyfikowanej aluzji do wiersza Sowackiego, mwi zarwno oproblematyce win narodowych, jak i opozycji wojen najedczych i obronnych... Ale przeciepodstawowa opozycja tego wiersza to wdz i czowiek; podmiot i przedmiot historii, irwnoczenie nadzieja, e

Czowiek jest dobry, mdry, spokojny,pola chce ora, pikne i yzne,godu, powietrza ognia i wojny nie chcei w siebie wierzy: w Ojczyzn.

Ale trzeba pamita, i rewolucyjna poezja Broniewskiego rysowaa wizj jegoupodmiotowienia, uczynienia z bezimiennego tumu podmiotu historii, sprawcy przemian...

Drugie z tych trwaych przeksztace to przewiadczenie, e po dziejowych burzachpozostaje uprzedmiotowiona praca, jak w tym Norwidowskim obrazie z Pejzaypalestyskich: lecz Roma trwa w wodocigach / przez Galile.

Akwedukt, trwajcy niewzruszenie jak prawo, powsta z woli cezarw / ktraniewolnym lud czyni, ale jest dzieem tych wanie bezimiennych tumw, pomnikiem ichurzeczowionego trudu. Co prawda,