EDWARD NIESYTY

PODSTAWY PRACY Z TEKSTEM

Część pierwsza – Wprowadzenie do komunikacji werbalnej

1 KOMUNIKACJA WERBALNA

Komunikacja werbalna albo inaczej językowa umożliwia jak dotąd najskuteczniejsze porozumiewanie się członków grupy społecznej o tym samym języku. Pojawiła się na bazie starszej, niewerbalnej formy komunikowania się. Obie formy komunikowania składają się na społeczną komunikację. Określenie to ma swoje uzasadnienie w tym, że aby mogły one powstać i rozwinąć się oraz osiągnąć współczesne zróżnicowanie form jednostki komunikujące się ze sobą musiały utworzyć społeczeństwa, czyli grupy powiązane ze sobą i współpracujące dla osiągania wspólnego(ych) celu(ów). Najstarszą i najpowszechniejszą formą społeczeństwa są grupy rodzinne zorganizowane wokół rodziców. Siły łączące jednostki w pary nie są siłami społecznymi, ale biologicznymi i nie wymagają udziału rozumu, by doprowadzić do połączenia się par i podjęcia współdziałania dla spłodzenia i wychowania potomstwa. Świat zwierząt zna wiele zróżnicowanych form życia społecznego, żadna z nich nie powstała w wyniku porozumienia i umowy między tworzącymi wspólnotę jednostkami. W tym znaczeniu społeczeństwa ludzkie również mają biologiczną genezę.

Tam, gdzie kilka osobników zmuszonych jest współdziałać ze sobą dla osiągania wspólnego celu, pojawia się konieczność porozumiewania, a ponieważ umysł nie ma możliwości bezpośredniego kontaktowania się z innym, porozumiewanie zapośredniczane jest przez proces komunikowania się. Polega ono na wysyłaniu i odbieraniu komunikatów, które jako takie nie przenoszą wprost myśli, ale umożliwiają wzajemne rozpoznawanie intencji i treść myśli. Porozumienie pojawia się więc jako wynik komunikowania. W porozumiewaniu obu stronom chodzi na ogół o osiągnięcie dwóch rodzajów celów zakotwiczonych w konieczności współdziałania (współpracy). Oba różnią się od siebie tym, że w pierwszym chodzi o skoordynowanie działań, w drugim o przekazanie wiedzy. Oba cele zakotwiczone są w celu globalnym leżącym u podstaw stworzenia rodziny czyli społeczeństwa. Ten globalny cel można osiągać na różne sposoby, ale zawsze wymaga on skoordynowania działań między członkami grupy społecznej i przekazania wiedzy posiadanej przez starszych młodszym. Tak oto funkcja globalna komunikowania – porozumiewanie rozpada się na dwie funkcje instrumentalne: przekonywanie (ma ono na celu skoordynowanie działań partnerów) oraz informowanie (ma ono na celu przekazanie wiedzy od doświadczonego osobnika do niedoświadczonego). Komunikowanie leży zatem u podstaw porozumiewania i może odbywać się w różnych formach. Świat zwierzęcy zna wiele form komunikowania niewerbalnego. Badania nad etologią ukazują bogactwo form komunikacji niewerbalnej. To także dotyczy ludzi.

Ponieważ komunikowanie odbywa się za pośrednictwem komunikatów czyli szczególnego rodzaju materialnych przedmiotów, by mogło zaistnieć potrzebuje zmysłów, które poprzez odpowiednie receptory umożliwiają uczestnikom komunikacji odbieranie właściwych zespołów bodźców z zewnątrz. Każdy zmysł dostosowany jest do odbierania innego rodzaju bodźców, stąd operuje innym rodzajem sygnałów i wytwarza odmienne obrazy poznawanych stanów rzeczy w umyśle poznającego. Z drugiej strony, ponieważ komunikat zawsze ma określoną postać materialną, może dotrzeć tylko do odpowiedniego zmysłu. Komunikowanie wymaga zatem poznawania komunikatów. Stąd między komunikowaniem a poznawaniem istnieje szereg podobieństw i zależności. Należy zaraz zauważyć, że mimo podobieństw komunikowanie zasadniczo różni się od poznawania. Jego funkcja jest zasadniczo odmienna, komunikowanie bowiem służy porozumieniu między dwoma podmiotami, poznanie – zrozumieniu przedmiotu i możliwości jego użycia. W komunikowaniu obie strony nastawione są na porozumiewanie, podczas gdy w poznawaniu przedmiot poznawany nie jest nastawiony na cokolwiek poza własnymi celami. To dlatego komunikowanie daje szczególny rodzaj doświadczenia uczestniczącym w nim osobom, doświadczenie wspólnoty.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

2

Do komunikacji dochodzi, gdy obie komunikujące strony zmierzają do osiągnięcia wspólnego celu, a zatem oddziałują na siebie z intencją bycia zrozumianym, czyli zrozumienia intencji nadawcy komunikatu przez odbiorcę. Wymiana komunikatów umożliwia poprzez kolejne przybliżenia i potwierdzenia poprawianie stopnia porozumienia. Wszelka komunikacja zakłada, że obie strony zamierzają osiągnąć wspólny cel. Komunikowanie ma im to ułatwić, stąd komunikaty odnoszą się do treści, które są celowo wpisywane w nie i mają być odczytywane.

Chociaż ludzie przeważającą część (ponad 60%) informacji dotyczących świata zewnętrznego otrzymują za pośrednictwem wzroku, to nie wzrok stał się podstawą najbardziej wyrafinowanej formy komunikowania – werbalnej, ale słuch. Przyczyna tkwi w naturze instrumentów umożliwiających człowiekowi wytwarzanie i kontrolowanie wysyłanych sygnałów dostępnych słuchowi, a pośrednio kontrolowanie nadawanych komunikatów. Sygnały te istnieją dopóki są wytwarzane i zaraz potem znikają, zostawiając miejsce następnym. Z drugiej strony specyfika materii wydawanych i modulowanych dźwięków umożliwia tworzenie z nich wielu zróżnicowanych pod względem formy sygnałów-przedmiotów, które rozchodzą się we wszystkich kierunkach od ich źródła. Ma to swoje zalety i wady. Możliwość subtelnej i wielopłaszczyznowej modulacji substancji dźwiękowej stwarza niemal nieograniczone możliwości budowania zróżnicowanych komunikatów werbalnych, stąd takie bogactwo słów i form języków. One wszystkie tylko w ograniczonym zakresie naśladują treści zawarte w nich. W tym sensie język w stosunku do przekazywanych znaczeń i treści jest przezroczysty. Język tworzy rodzaj dźwiękowej rzeczywistości równie bogatej w swej różnorodności jak świat stanów podmiotów i przedmiotów realnych. Pomiędzy przedmiotami świata językowego a przedmiotami świata realnego ludzie ustanawiają relację symbolizowania.

1.1 Język – środek komunikacji międzyludzkiej Język jest instytucją społeczną, czyli zespołem reguł, których przestrzeganie umożliwia

realizowanie funkcji porozumiewania się. Reguły te można podzielić na fonetyczne, semantyczne i składniowe. Reguły fonetyczne wyznaczają sposób prawidłowego tworzenia poszczególnych dźwięków, zespołów dźwięków itd. czyli wypowiadania poszczególnych słów i zdań. Niewielkie odstępstwa od tych reguł zakłócają proces porozumiewania się.

Reguły semantyczne określają sposób przyporządkowywania znaczeń poszczególnym słowom. Reguły składniowe wyznaczają sposoby łączenia ze sobą poszczególnych słów w większe całości: frazy, zdania, wypowiedzi.

Słownictwo, składnia, ortografia, interpunkcja. Cele – jasność, zwięzłość, precyzja wypowiedzi.

1.2 Wypowiedź i jej budowa

1.2.1 Wypowiedź

Podstawową jednostką wypowiedzi i sensu jest zdanie. Wiele zdań połączonych w jedną całość tworzy wypowiedź, która może być mówiona lub pisana. Może ona przybrać postać dialogu lub monologu.

1.2.2 Dialog

Jest to rozmowa złożona z powiązanych ze sobą i następujących na przemian wypowiedzi dwóch osób. W rozmowie może uczestniczyć więcej osób.

„A: Cześć Janku. Dobrze, że cię widzę.

B: Cześć.

A: Mam prośbę, może mógłbyś mi pomoc sprawdzić wyniki obliczeń. Wczoraj cały wieczór siedziałem nad nimi, ale nadal mam wątpliwości, czy dobrze je zrobiłem.

B: Pokaż.... No nie, to nie tak... Zobacz, w tym miejscu nie zmieniłeś znaku....”

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

3

1.2.3 Monolog

Jest to wypowiedź jednej osoby. Formę monologu ma na przykład przemówienie, wykład, dłuższa wypowiedź w dyskusji.

Spotykamy również dialogi i monologi pisane. Ich przykłady można znaleźć w utworach literackich, dramatach itp.

1.2.4 Wypowiedź pisana – tekst

Wypowiedź może zostać zarejestrowana za pomocą różnych instrumentów technicznych. Odpowiednio do zastosowanego do zapisu materiału i środka technicznego zapis może mieć różną formę i przenosić w różnym zakresie substancję wypowiedzi. Najstarszy znany typ zapisu miał postać graficzną. Tak powstał tekst. Pierwsze teksty zapisywane były za pomocą pisma obrazkowego opartego na wykorzystaniu symboli i znaków mających postać mniej lub bardziej uproszczonych obrazów, które z czasem były upraszczane i uzupełniane innymi znakami. W ten sposób rozwijali pismo starożytni Egipcjanie, którzy zaczynali od pisma obrazkowego o zakończyli jego rozwój na piśmie demotycznym. Obrazek przenosił sens wypowiedzi, pozostawiając na uboczu jej strukturę dźwiękową. Dzięki tej właściwości pisma obrazkowego Chińczycy i Japończycy mogą wzajemnie rozumieć zapisane wypowiedzi, nie rozumiejąc wypowiedzi mówionych. W basenie Morza Śródziemnego wymyślono i zastosowano graficzny zapis dźwiękowej tkanki wypowiedzi. Tak powstały litery. Znamy dwa systemy zapisywania dźwiękowej tkanki wypowiedzi. Spółgłoskową – stosowana jest ona w alfabecie hebrajskim i staro arabskim (zapisywali oni jedynie samogłoski) oraz samogłoskowo-spółgłoskową. Tę zastosowali i rozwinęli Grecy i Rzymianie.

Odkrycie pisma było wielkim osiągnięciem, gdyż umożliwiło oderwanie wypowiedzi od aktu jej wypowiadania i utrwalenie jej. To umożliwiło przekazywanie wypowiedzi na odległość oraz w czasie.

Od końca XIX wieku zaczęto zapisywać najpierw za pomocą urządzeń mechanicznych potem elektrycznych w technice analogowej żywą tkankę wypowiedzi. Do tego służyły fonografy, adaptery i magnetofony. Film dźwiękowy umożliwił równoległe zapisanie i przekazanie wypowiedzi oraz towarzyszących jej mimiki, gestów itp. elementów. Raz zapisana wypowiedź może zostać odtworzona w dowolnym miejscu i czasie oraz przekazana osobie pozostającej poza zasięgiem wzroku i słuchu mówiącego. Nowoczesne nośniki, na których zapisuje się wypowiedzi, umożliwiają zachowanie nie tylko jej sensu czy tkanki fonetycznej, ale także intonacji i innych elementów. W ten sposób wypowiedź niemal w pełni może być przekazywana odbiorcom nawet po śmierci jej autora. Telefony, radiotelefony i wideotelefony umożliwiają prowadzenie rozmów między osobami znajdującymi się daleko od siebie.

1.2.5 Mowa niezależna i zależna Czyjaś wypowiedź może zostać przytoczona dosłownie – zaznacza się to poprzez cudzysłów lub

dwukropek – a wówczas mamy do czynienia z mową niezależną. On powiedział: „Mama pojechała na wycieczkę...” Gdy cytujemy czyjąś wypowiedź jako wplecioną w nasz tekst wówczas mamy mowę zależną. „Janek powiedział, że jego mama wyjechała na wycieczkę i dlatego nie może przyjść do szkoły.” W tekstach profesjonalnych, naukowych wprowadzamy cytaty czyichś wypowiedzi tylko wówczas, gdy zamierzamy odwołać się do cytowanych sformułowań. W innym przypadku prezentujemy omawiane poglądy własnymi słowami.

1.2.6 Spójność wypowiedzi

Wiele wypowiadanych w rozmowie fraz często nie ma postaci pełnych zdań i razem nie tworzą spójnej całości. Mimo to słuchacz może doskonale rozumieć sens wypowiedzi. Dzieje się tak, gdyż rozmowie prowadzonej na żywo towarzyszą gesty, mimika itp. niewerbalne środki komunikowania, które uzupełniają treść wypowiedzi. Ponadto, gdy jedna część myśli jest wypowiadana, inna pozostaje w domyśle rozmawiających osób. W tekście pisanym podobne braki, w tym brak spójności, może utrudnić, a nawet uniemożliwić zrozumienie sensu wypowiedzi. Piszący, chcąc uzyskać informacyjną spójność tworzonego tekstu, musi zatem zadbać nie tylko o gramatyczną poprawność poszczególnych

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

4

zdań, ale także o połączenie ich w jedną, spójną całość. Wymaga to odpowiedniego skomponowania treści w wypowiedzi. Oddzielne zdania można połączyć ze sobą według zasad spójności treściowej, ale można posłużyć się odpowiednimi wyrazami podkreślającymi równoczesność opisywanych czynności lub zdarzeń (w tym samym czasie, równocześnie), już to ich następstwo (najpierw, potem, następnie), już to wynikanie jednych faktów z drugich (w rezultacie, w następstwie tego, zatem, tak więc). A oto inne przykłady takich słów: „przecież, niewątpliwie, bowiem, z pewnością” oraz nawiązujące do tego, co zdarzyło się wcześniej lub później: „jak powiedziano, jak wiemy, jak zauważyliśmy, powtórzmy, wróćmy jeszcze raz”.

1.2.7 Funkcje wypowiedzi

Wypowiedzi językowe służą do komunikowania, które daleko wykracza poza przekazywanie informacji. W związku z tym należy zauważyć, że żywa wypowiedź odpowiednio do zamiarów autora może zawierać następujące aspekty:

• Poznawczy, gdy mówi o faktach

• Ekspresywny, gdy mówi o uczuciach

• Impresyjny, gdy wyraża życzenia

• Fatyczny, gdy odwołuje się do słuchacza, pobudza jego uwagę itp.

Odpowiednio do tego możemy wyodrębnić następujące typu zdań:

Oznajmujące Mówią coś o rzeczywistości Lód był wówczas cienki.

Rozkazujące Zawierają rozkazy i polecenia Proszę cię o to! Zróbmy to wreszcie!

Wykrzyknikowe Zawierają uczucia, wrażenia i przeżycia Oj boli! Znowu muszę to robić!

Fatyczne Zawierają wezwania Proszę państwa! Czy wszystko słychać?

Każdy tekst jest połączeniem wielu zdań w sensową i spójną całość, w związku z tym może wypełniać równolegle wszystkie te funkcje, które wypełniają opisane typy zdań. Właściwe połączenie ze sobą różnych typów zdań odpowiednio do celów stawianych sobie przez autora rzutuje na spójność tekstu i na jego adekwatność do tych zamiarów, ale także rzutuje na zakres zrozumienia otrzymywanych komunikatów przez słuchacza lub czytelnika oraz na ich stosunek do tekstu i jego autora.

1.2.8 Formy wypowiedzi

Nasza wypowiedź powinna mieć formę odpowiednią do przekazywanej treści i celu komunikacji. W związku z tym mówimy o takich typach wypowiedzi jak:

Opis Przekazuje pewien obraz rzeczy, zwierzęcia, człowieka, zjawiska itp.

Charakterystyka Przekazuje informacje o jawnych i ukrytych cechach bohatera opowiadania, grupy społecznej.

Opowiadanie Przedstawia wydarzenie lub ciąg zdarzeń. Może ono odtwarzać przebieg wydarzenia, zachowując kolejność faktów, ale również przedstawiać ich przyczynę, skutki, cel, sprawców, uczestników, okoliczności…

Sprawozdanie Odtwarza zespół faktów.

Streszczenie Odtwarza główne idee innego tekstu.

Użytkowy Zawiera np. podanie, życiorys, list urzędowy, zawiadomienie, ogłoszenie itp.

1.3 Dokumenty

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

5

Dokumenty są to utrwalone np. na piśmie wypowiedzi. Poniżej znajdujemy przykłady takich dokumentów.

Artykuł prasowy Jest to najczęściej i najpowszechniej spotykany typ dokumentu. Artykuły, odpowiednio do celu i zastosowanej formy, różnią się od siebie.

Tekst naukowy Tekst zawierający wyniki badań naukowych. Ma postać publikacji zwartej (książki) lub artykułu. Wymaga się od niego zachowania odpowiednich rygorów przy dokumentowaniu tez i uzasadnień.

Raport Wyjaśnia naturę, przyczyny lub skutki zdarzenia albo zespołu zdarzeń oraz zawiera propozycje zapobiegania im lub ich skutkom…

Opowiadanie fikcyjne Typowy przykład to nowela lub powieść, ale także baśń.

Wiersz Wiersze mogą być białe i wiązane. Oddziałują na wyobraźnię czytelnika strukturą treści i tkanki dźwiękowej.

Fotografia Zawiera obraz utrwalony na papierze światłoczułym. Może być wykorzystywana do przechowywania i dokumentowania wydarzeń, stanów rzeczy, widoków itp. Może być również wykorzystywana do tworzenia obrazów artystycznych.

Rysunek humorystyczny

Przedstawia postać lub sytuację w formie przerysowanej uwypuklając w ten sposób pewne cechy lub rysy i ukrywając inne.

Komiks Opowiadanie przedstawiane w postaci sekwencji rysunków zaopatrzonych w tzw. dymki, w których umieszcza się dialogi. Podobny w strukturze opowiadania do filmu rozbitego na poszczególne klatki.

Reklama Wykorzystuje różne środki do wywołania określonych postaw i zachowań u odbiorcy.

Grafy i tablice Ilustrują strukturę organizacyjną, przebieg procesów i wzajemne zależności między wybranymi elementami.

Prawa i rozporządzenia

Dokumenty oficjalne zawierające regulacje odnoszące się do działań i zachowań jednostek i organizacji na określonym terenie.

2 KOMUNIKATY PISANE

2.1 Specyfika wypowiedzi pisanej – tekstu Wypowiedź pisana, czyli tekst różni się swą formą od wypowiedzi ustnej. Jest on wykorzystywany

do komunikowania się osób nie będących w bezpośrednim kontakcie. Typowym przykładem tekstu jest list, za pomocą którego komunikują się osoby pozostające w pewnej odległości od siebie. Ponieważ wypowiedź pisana jest często utrwalona na przykład na papierze, jej zapis może być przechowywany jako dokument potwierdzający przebieg lub wynik zdarzenia lub czynności. Dzisiaj coraz powszechniej wypowiedzi zapisywane są również na innych niż papier nośnikach. Mogą to być np. zapisy komputerowe lub fotokopie wykonywane za pomocą kserokopiarki, ale także zapisy na taśmie filmowej, magnetofonowej lub magnetowidowej itp.

Tekst jest w naszej kulturze uprzywilejowanym i szeroko stosowanym typem wypowiedzi wykorzystywanym do komunikowania się w życiu zawodowym. Stąd w szkołach szczególnie na lekcjach języka ojczystego uczy się umiejętności pisania tekstów. Specyfika tekstu polega na tym, że jest on przede wszystkim czytany, bardzo rzadko wygłaszany. Najlepiej można dostrzec tę specyfikę podejmując próbę jego wygłoszenia. Czytane zdania brzmią sztucznie, a wygłaszający ma trudności z płynnością wypowiadania się itp. Podobnie dzieje się z tekstem mówionym, gdy zostanie zapisany i jest odczytywany po cichu. Oznacza to, że wypowiedź mówiona i pisana, by dobrze brzmiały i wypełniły swą funkcję, muszą być w odpowiednio skomponowane. Oczywiście chodzi tu o różnice dotyczące formy wypowiedzi nie zaś treści, dlatego mają one przede wszystkim naturę estetyczną i konstrukcyjną.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

6

2.2 Rola paragrafu w wypowiedzi Paragraf pojawia się zarówno w wypowiedzi ustnej jak i pisanej i jest zespołem zdań tworzących

całość ze względu na cel, jaki stawia sobie jego twórca. Jeśli autor ma na celu poinformowanie czytelnika o czymś, o czym prawdopodobnie on nie wie, nadaje paragrafowi charakter informacyjny. Gdy chce wpłynąć na zmianę poglądów czytelnika – perswazyjny. Z tego powodu możemy wyróżnić dwa typy paragrafów: informacyjny i perswazyjny. Oznacza to, że w każdym z tych typów paragrafów winny być zastosowane właściwe środki umożliwiające osiągnięcie celu i zachowanie jedności kompozycyjnej paragrafu.

2.3 Organizacja paragrafu Komponując paragraf, autor może uzyskać jego spójność, zachowując jedność przestrzenną,

chronologiczną, informacyjną lub argumentacyjną. Stąd możemy wyróżnić następujące typy organizacji paragrafów: przestrzenny, chronologiczny, informacyjny, argumentacyjny. Jedność przestrzenna jest zachowana, gdy podstawą doboru opisywanych zdarzeń lub przedmiotów jest fakt ich występowania w określonej przestrzeni. Tym samym pominięte zostaje to, co ma miejsce poza ową przestrzenią. Jedność chronologiczna polega na połączeniu opisywanych zdarzeń mających miejsce w określonym punkcie lub odcinku czasowym. Jedność informacyjna jest zachowana, gdy przedstawiamy te elementy, które składają się na wiedzę o określonym zdarzeniu, przedmiocie itp. Jedność argumentacyjna jest zachowana, gdy organizujemy przytaczane argumenty ze względu na cel, jakim jest zmiana czyichś poglądów na inne.

2.4 Paragraf informacyjny i perswazyjny

2.4.1 Paragraf informacyjny

Paragraf informacyjny ma na celu poszerzenie czyjejś wiedzy na określony temat. W związku z tym powinniśmy pamiętać o nadaniu mu struktury logicznej, która może być oparta na przechodzeniu w opisie od szczegółów do ogółu czyli od prezentacji elementów do obrazu całości lub na odwrót. Opisując jakieś zdarzenie, możemy zacząć od prezentacji aktorów zdarzenia, następnie przejść do prezentacji faktów, przyczyn, skutków, reakcji na zdarzenie i zakończyć wskazaniem na jego następstwa. Odpowiednio do tego, co wydaje się nam istotniejsze w opisywanym przedmiocie, możemy zmieniać proporcje między poszczególnymi elementami lub też zmieniać kolejność prezentowania. Jednym ze sposobów opisywania wydarzeń jest rozpoczęcie od ich następstw, a dopiero potem przechodzenie do opisu ich uczestników, przyczyn i źródeł.

2.4.2 Paragraf perswazyjny

Paragraf perswazyjny zmierza do przekonania czytelnika do zmiany jego poglądów w określonej dziedzinie lub w odniesieniu do określonych zdarzeń. Tym samym autor zakłada, że czytelnik ma określone poglądy, które – w jego przekonaniu – są błędne lub zniekształcone i powinny zostać zmienione. O ile paragraf informacyjny stosujemy, gdy zamierzamy dostarczyć czytelnikowi nową wiedzę, o tyle paragraf perswazyjny stosujemy, gdy sądzimy, że czytelnik ma w jakimś zakresie błędną wiedzę.

Paragraf perswazyjny można różnie zorganizować. Można mu nadać postać scenariusza połączonego z anegdotą, można odwołać się do realnego przykładu, ale także można oprzeć go na stylizowanej i uargumentowanej demonstracji.

2.5 Redakcja tekstu Paragraf jest podstawową jednostką organizacji tekstu. Złożone teksty składają się z wielu

paragrafów podstawowych, które włączane są w całość według porządku umożliwiającego zachowanie wewnętrznej spójności tekstu. O organizacji tekstu decyduje przekazywana treść, czyli przekazywane idee i ich wzajemna zależność. Im bardziej złożona jest idea wiodąca organizująca tekst, tym bardziej złożona będzie jego struktura i powiązania między częściami. Tekst w związku z tym może się dzielić na części, które z kolei mogą zostać podzielone na rozdziały i podrozdziały. Na

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

7

najniższym poziomie struktury organizacyjnej tekstu znajdują się paragrafy podstawowe. Chcąc nadać spójność całemu tekstowi, należy zadbać, żeby poszczególne paragrafy były odpowiednio uporządkowane i powiązane ze sobą. Oznacza to, że, budując każdy paragraf, powinno się pamiętać o zachowaniu spójności całego tekstu.

2.5.1 Budowa paragrafu

Każdy paragraf organizowany jest wokół jakiejś idei. W związku z tym, budując go, należy zacząć od jasnego uświadomienia sobie owej idei. Idea ta ma postać twierdzenia, że ma miejsce jakiś stan rzeczy lub jakiś związek między zjawiskami itp.

W strukturze paragrafu należy zachować następujące elementy:

• Powiązać go z poprzednim paragrafem

• Zaprezentować ideę wiodącą, uzasadniające ją argumenty i przykład(y)

• Nawiązać do następnego paragrafu.

2.5.2 Idea wiodąca

Jest to idea (teza, myśl, twierdzenie, przypuszczenie…), z powodu której paragraf został zbudowany (napisany). Cała treść paragrafu służy wyjaśnieniu i udowodnieniu tej idei. Wraz ze zmianą idei wiodącej następuje zmiana paragrafu. Tekst w związku z tym ma budowę hierarchiczną, ponieważ wszystkie zawarte w nim idee, argumenty i ilustracje (przykłady) są podporządkowywane idei wiodącej. Nie oznacza to, że główna idea musi znajdować się na jego początku. Jeśli jest wynikiem wnioskowania, może pojawić się na jego końcu. Gdy główna idea jest oparta na ideach składowych albo na ideach cząstkowych, należy zwrócić uwagę na właściwe powiązanie owych idei w tekście i na zachowanie odpowiedniego porządku między nimi.

2.5.3 Argumenty

Rolą argumentów jest uzasadnienie słuszności idei. Bez nich idea pozostałaby pusta lub gołosłowna. Podlegają one ocenie przez czytającego lub słuchającego wypowiedzi. Może on podważać ich wagę lub przeciwstawić im kontrargumenty. Odrzucenie lub podważenie czyjejś idei nie może polegać wyłącznie na przedstawieniu kontridei, ale musi albo poważać przedstawione argumenty, albo sięgać do argumentów dowodzących (uzasadniających) inną ideę.

2.5.4 Przykłady

Służą one zilustrowaniu tego, co się twierdzi lub demonstruje. Konkretyzują one to, co w sposób abstrakcyjny dowodzą argumenty. Uzupełniają więc argumentację. Ponieważ ukazują przykład, same przez się nie wystarczają by dowieść słuszności głoszonej idei i przedstawionych argumentów.

2.5.5 Organizacja paragrafu

Pisanie tekstu wymaga wyboru właściwych środków pozwalających na uzyskanie jasnej jego struktury ułatwiającej zrozumienie przekazywanej treści. Nie oznacza to, że mamy tylko jeden typ organizacji paragrafu. Wiele zależy tu od umiejętności piszącego.

Powiązanie z paragrafem poprzednim jest ważnym elementem w strukturze paragrafu, ale nie musi pojawiać się na jego początku. Może ono zostać umieszczone na końcu poprzedniego paragrafu. Z drugiej strony żaden paragraf, który nie jest ostatnim w tekście, nie powinien kończyć się bez zapowiedzenia kontynuacji.

Bywa, że w czytanym tekście nie znajdujemy jasno wyłożonej idei wiodącej, ponieważ została ona ukryta, ale da się ją wyłuskać z przytoczonych argumentów. Czasem idea wiodąca jednego paragrafu znajduje się w paragrafie następnym. Czytając i pisząc tekst, należy pamiętać o tych możliwościach. Niektórzy autorzy, dążąc do jasnego i wyraźnego sformułowania idei wiodących oraz klarownego przejścia do następnej, unikają wskazanych wyżej możliwości stylistycznych. Tymczasem wyraźne

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

8

formułowanie wszystkich idei i argumentów oraz przykładów jest konieczne jedynie w przypadku, gdy czytelnik niewiele wie na dany temat. Ukrywanie lub umieszczanie głównej idei w miejscach nieoczekiwanych zmusza czytelnika do wytężonej pracy podczas czytania i może mu sprawiać przyjemność. Pozostawiając czytelnikowi obowiązek odkrywania i uzupełniania rozumowania, autor dodaje czytaniu pikanterii i dramaturgii. Pośrednio dowodzi, że uważa czytelnika za osobę mądrą i domyślną.

2.5.6 Typy organizacji tekstu (paragrafu)

Teksty (paragrafy) mogą być różnie zbudowane. W związku z tym można podzielić je na typy odpowiednio do zastosowanej organizacji. Część z nich nie zachowuje rozumowania logicznego jako podstawy argumentowania, inne – tak. A oto przykłady głównych typów organizacji tekstu:

2.5.6.1 Wyjaśnianie Organizacja Zastosowanie

Idea wiodąca wypowiadana jest bezpośrednio.

Następujące po sobie zdania ujawniają stopniowo treść idei, ukazując jej zakres i niuanse.

Przykłady konkretyzują wyjaśnienia.

W ten sposób mogą być wypowiadane idee abstrakcyjne lub niejasne.

Siła tego typu paragrafu polega nie tyle na sile dowodów, co na klarowności wyjaśnień.

2.5.6.2 Analogia Organizacja Zastosowanie

Analogia polega na przywołaniu procesu lub rozumowania, które rozwija się podobnie do idei wiodącej, a wywodzi się z dziedziny mniej złożonej lub lepiej znanej autorowi i czytelnikowi.

Umożliwia on przybliżenie zbyt dziwnej, mało znanej lub nowej idei.

Analogia nie jest dowodem, a jedynie sposobem zaprezentowania idei.

2.5.6.3 Wyliczenie Organizacja Zastosowanie

Autor operuje wyliczeniami.

Kolejne argumenty dodaje do siebie, łącząc je za pomocą odpowiednich spójników: najpierw, potem, z kolei, na końcu.

Ten typ paragrafu daje wrażenie kumulowania i rozszerzania dowodów. Nadmierne korzystanie z niego daje wrażenie monotonii.

2.5.6.4 Porównanie Organizacja Zastosowanie

Zestawiamy ze sobą zdarzenia z różnych miejsc lub epok, porównując to, co było w nich stałe lub zmienne.

Zależnie od idei wiodącej, może ona zostać wypowiedziana na początku, w trakcie lub na końcu i będąc nicią przewodnią tekstu.

Jest to bardzo użyteczny typ paragrafu. Umożliwia ukazanie, w jakiej mierze opisywane zjawisko trwa lub zmienia się w czasie lub przestrzeni.

Należy zadbać o rzeczowość porównania, ścisłość obserwacji, porównywalność zestawianych elementów.

2.5.6.5 Dedukcja Organizacja Zastosowanie

Łączy co najmniej dwie idee w układ przyczyny i skutku. Wymaga zastosowania wyrażeń

Jest to typ paragrafu demonstracyjnego. Umożliwia ukazanie ideo wiodącej jako

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

9

podkreślających sposób powiązania idei ze sobą.

Idea wiodąca to wynik końcowy rozumowania.

Struktura dedukcji: idea-argument (1) → idea-argument (2) → idea-argument (3) ↔ idea wiodąca.

dopełnienia teoretycznego.

Ten typ rozumowania spotykamy w nauce.

Ma on mniejsze zastosowanie tam, gdzie odwołujemy się do opinii.

Jego skuteczność zależy od wiarygodności argumentów.

2.5.6.6 Indukcja Organizacja Zastosowanie

Rozumowanie indukcyjne ma miejsce, gdy prezentujemy serię faktów, na podstawie których wyprowadzamy ideę ogólną.

Zbiór faktów umożliwia odniesienie się do konkretnej rzeczywistości. Najskuteczniejszy do analizowania opisywanej rzeczywistości.

2.5.6.7 Koncesja Organizacja Zastosowanie

Zaczynamy od zaprezentowania idei i argumentu przeciwnego do własnych przekonań, po czym zgłaszamy zastrzeżenia. Następnie wprowadzamy własną ideę wiodącą i uzasadniamy ją, posługując się dowolnym typem paragrafu. Używamy zwrotów typu: z pewnością...., ale.

Jest to typ paragrafu odpowiedni do wprowadzenia idei szokującej, naruszającej utarte sposoby myślenia.

Koncesja na rzecz przeciwnej idei umożliwia ostrożne przygotowanie słuchacza.

2.5.6.8 Negacja Organizacja Zastosowanie

Dowodzimy słuszności określonej idei poprzez wykazanie, że jej zaprzeczenie jest niesłuszne.

Ten typ rozumowania napotykamy w nauce, jest on jednak trudny do stosowania.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

10

Część druga – Analizowanie i streszczanie

3 ANALIZOWANIE I STRESZCZANIE TEKSTU

3.1 Czytanie i analiza tekstu Czytanie czyichś tekstów jest źródłem zdobywania informacji idei i argumentów ułatwiających

nam zrozumienie badanego problemu i poszerzanie posiadanej wiedzy. Czasami w czytanym tekście znajdujemy idee, z którymi zmuszeni jesteśmy polemizować broniąc własnych idei. Chcąc skorzystać z idei zawartych w czyimś tekście, musimy nauczyć się analizować go tak, by mieć pewność, że właściwie zrozumieliśmy głoszone przez kogoś idee i argumenty, a w konsekwencji tok rozumowania. Tylko w ten sposób możemy zabezpieczyć się przed błędami interpretacji i zdobyć idee twórcze.

Streszczanie tekstu często towarzyszy czytaniu, a polega na napisaniu własnego tekstu, w którym zawarte zostaną wyłącznie istotne idee obecne w przeczytanym tekście. Odrzuca się wówczas informacje drugorzędne i komentarze. Poszczególne idee w streszczeniu pojawiają się w tej samej kolejności, jak w tekście streszczanym. Zachowujemy łączące je związki logiczne. Streszczenie nie powinno przekraczać dziesiątej części tekstu streszczanego. Powinno ono być napisane własnymi słowami streszczającego i nie powtarzać poszczególnych wyrażeń ani zdań autora. Analiza i streszczanie tekstu wymaga dwóch grup umiejętności. Pierwsza umożliwia zrozumienie czytanego tekstu, druga – sformułowanie własnego zapisu zrozumianych treści. Poniżej przedstawione zostały obie grupy umiejętności:

Czynność Potrzebne umiejętności

Precyzyjne czytanie

Wydobywanie głównych idei tekstu

Wydobywanie logicznej struktury tekstu

Rozumienie

Znajomość i rozumienie wielu słów

Respektowanie systemu wypowiedzi

Unikanie osobistych komentarzy

Bycie zwięzłym

Przeformułowywanie

Bycie niezależnym od stylu autora

3.2 Zasady analizowania tekstu Rozumne czytanie i streszczanie tekstu wymaga zachowania następujących kroków:

• Wstępnego zapoznania z tekstem

• Wstępnej lektury

• Analizy elementów tekstu

• Rekonstrukcji planu

• Zrozumienia tekstu

• Sformułowania i napisania streszczenia

3.2.1 Wstępne zapoznanie z tekstem

O tekście można się wiele dowiedzieć nim jeszcze zostanie przeczytany. Każdy czytelnik, biorąc do ręki dowolny tekst, na ogół nie przystępuje do lektury bez żadnego doświadczenia, ma on bowiem mniejszą lub większą wiedzą wyniesioną z wcześniejszych lektur. Dotyczy ona nie tylko dziedziny poruszanej w tekście, ale także autora tekstu. To powoduje, że podczas lektury kolejnego tekstu ma okazję do rozszerzenia posiadanej już wiedzy, która z kolei ułatwia mu stawianie hipotez umożliwiających łatwiejsze wydobywanie sensu z czytanego tekstu i dostrzeganie szczegółów.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

11

Biorąc do ręki nowy tekst dobrze jest zacząć lekturę od zapoznania się z:

Typem tekstu Tekst może mieć charakter informacyjny lub perswazyjny. Różnią się one stylem i sposobem podejścia do tematu. Esej literacki czy naukowy posługuje się bardziej abstrakcyjnym słownictwem niż artykuł gazetowy. Każdy typ tekstu zaspokaja specyficzne oczekiwania wybranej grupy czytelników.

Tytułem tekstu Wskazuje on na treść, temat i podejmowaną problematykę.

Nazwiskiem autora Znajomość autora, jego postaw i opcji ideowych wskazuje na orientację tekstu.

Tytułem dzieła lub czasopisma

Zawsze wiąże się on w pewien sposób z treścią czytanego tekstu. Znajomość tytułu czasopisma jest szczególnie ważna, ponieważ wskazuje na reprezentowaną w nim tendencję polityczną, społeczną, filozoficzną itp.

Datą powstania Wskazuje ona na sposób potraktowania tematu, sposób jego przedstawienia itp.

3.2.2 Wstępna lektura

Ma ona na celu uchwycenie intencji autora, powodu napisania tekstu i podstawowych cech jego pisania. Poszczególne idee nabierają właściwego sensu w kontekście tego, co je poprzedza i co następuje po nich. Nie należy zatem wyrywać poszczególnych idei z kontekstu. Zaczynając od uchwycenia sensu całości, uzyskuje się obraz umożliwiający umieszczenie każdej idei we właściwym kontekście, co pozwala:

• lepiej uchwycić różnicę między tym, co istotne i tym, co drugorzędne.

• lepiej zrozumieć właściwe ukierunkowanie każdej idei, jej element główny i nie mieszać go z innymi informacjami.

3.3 Elementy tekstu Podczas lektury warto zadać sobie przedstawione poniżej pytania, zwracając uwagę na elementy, w

których znajdziemy na nie odpowiedź.

Co autor chciał powiedzieć? Temat, problematyka

Jak chciał to powiedzieć? Organizacja tekstu, ton wypowiedzi

O kim i do kogo się mówi? Do kogo, o kim

3.3.1 Temat

Jest nim sprawa, zjawisko, rzeczywistość, pojęcie itp., czyli to, o czym mówi się w całym tekście. Może on znajdować swoje odzwierciedlenie w tytule.

3.3.2 Problematyka

Składa się na nią postawione pytanie, podniesiony problem, proponowany sposób analizowania tematu. Jest ona trudniejsza do zdefiniowania niż temat. Dopiero lektura, a czasem nawet ponowne przeczytanie tekstu umożliwia jej określenie.

3.3.3 Organizacja

Chodzi tu o bezpośrednio widoczną logiczną strukturę tekstu. Sprawdzamy czy tekst ma wprowadzenie i konkluzje i czy umożliwiają one lepsze zrozumienie generalnego sensu tekstu. Sprawdzamy też jak kolejne elementy rozwinięcia są oznaczone i czy znajduje to odzwierciedlenie w dobrze widocznym układzie logicznym.

3.3.4 Ton

Określa on sposób przekazywania idei. Analizując tekst staramy się określić jego położenie na skali od żartu do tonu katastroficznego. Najtrudniejszy do uchwycenia jest ton ironiczny. Jego

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

12

typowym środkiem jest antyfraza. Polega ona na wygłaszaniu idei przeciwnych do tych, które uważa się za słuszne. Czytelnikowi pozostawia się zadanie odkrycia owego odwrócenia i właściwych poglądów autora. Jak łatwo sobie wyobrazić, tekst ironiczny niesie liczne trudności interpretacyjne. Jeśli ironia nie zostanie od razu uchwycona przez czytelnika, może to prowadzić do tragicznych pomyłek.

3.3.5 Wypowiedź

Chodzi tu o uchwycenie relacji między autorem a tym, co i do kogo on mówi. Stosunek do tego, co mówi może przybrać trzy różne formy:

Mówi we własnym imieniu

Które aprobuje

Autor

Przytacza słowa innego

Które odrzuca

Stosunek do rozmówców może przybrać dwie formy:

Utożsamia się z rozmówcami Stosuje formę „my” Autor

Dystansuje się od rozmówców „Ja” przeciwstawia „my”

3.4 Jednostki sensu Ich poszukiwanie staje się podstawą późniejszego tworzenia streszczenia, wypracowania jego

planu i redakcji. Poszczególne jednostki sensu mogą obejmować jeden akapit lub paragraf, ale częściej zdarza się, że dwie lub trzy jednostki przypadają na jeden paragraf. Poszukiwanie jednostek sensu umożliwia uchwycenie następstwa idei. W niewielkim tekście może ona być niecałą frazą, w tekście większym może składać się z kilku zdań, które rozwijają główną ideę. Zmiana jednostki następuje, gdy przechodzi się do innej idei o tym samym poziomie ogólności. Czytając możemy zaznaczać zmianę jednostek sensu za pomocą pionowych kresek oddzielających kolejne fragmenty tekstu.

W tekście jednostki sensu mogą być ze sobą łączone w różny sposób, na co należy zwrócić uwagę podczas lektury. W ten sposób odkrywamy organizację tekstu, która wyraża się w porządku rządzącym strukturą połączeń między występującymi w nim ideami. Ów porządek może przybierać różne formy. Dobrze jest jasno uświadomić sobie na jakim porządku oparł swój tekst autor. A oto główne przykłady porządków organizujących tekst:

Porządek oparty na wyliczaniu

Przy tym typie organizacji tekstu poszczególne jednostki sensu pojawiają się kolejno obok po sobie. W streszczeniu wyliczamy je jedna po drugiej bez rozwijania ich w zdania. Przejście od jednej idei do drugiej jest równoznaczne z ich następstwem. W tekście idee te łączone są ze sobą takimi wyrażeniami jak „i”, „co więcej”, „ponadto”, „jeszcze” lub „na koniec”. A oto kilka przykładów organizacji tekstu: od jednej przyczyny do następnej, od jednej konsekwencji do następnej, od jednego rozwiązania do następnego...

Porządek oparty na dedukcji

Przejście między kolejnymi jednostkami oznacza postęp w rozumowaniu. Oto przykłady: od przyczyny do konsekwencji, od wyjaśnianego faktu do interpretacji i od akceptacji do zastrzeżeń.

Porządek oparty na relacjach czasowych lub przestrzennych

Ma on miejsce, gdy przechodzi się od analizy lub wyjaśnienia jednego faktu lub konsekwencji w określonej epoce lub miejscu do analizy lub wyjaśnienia faktu lub konsekwencji w innej epoce lub miejscu. Ten typ porównania umożliwia często postawienie hipotezy lub dokonanie dedukcji, które następnie mogą zostać potwierdzone lub nie. Jeśli się potwierdzą, pojawi się trzecia jednostka sensu umożliwiająca spięcie całości. Gdy przechodzimy od teraźniejszości do przyszłości nie da się mówić o porównaniu. Projekcja w przyszłość może być rozumiana raczej jako dedukcja.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

13

Ważne jest aby podczas lektury dostrzegać miejsca, w który dochodzi do zmiany jednostek sensu. Może się to dziać w dwóch formach: Albo dochodzi do zmiany jednostki sensu przy zachowaniu poprzedniego toku rozumowania, albo mamy równoczesną zmianę zespołu jednostek sensu i cały tekst zmienia orientację,

W pierwszym przypadku między daną jednostką i wieloma wcześniejszymi jednostkami, a nie tylko między jednostkami następującymi bezpośrednio po sobie zostaje zachowany związek logiczny (zestawienie, dedukcja, porównanie...).

W drugim przypadku po zastosowanym cięciu tekstu pojawia się kolejny fragment, który rozwiązuje badany problem. Zrozumienie tekstu wymaga dostrzeżenia dokonanego tu przejścia.

3.5 Analiza organizacji logicznej Ten etap czytania ma na celu wydobycie hierarchicznej i logicznej struktury tekstu poprzez

ujawnienie związków miedzy poszczególnymi ideami.

Związek logiczny obejmuje relację między poprzednikiem a następnikiem, czyli między tym, co poprzedza i tym, co następuje w tekście. Związek ten może mieć różną naturę, odpowiednio do której operuje on wyliczeniem, opozycją, dedukcją (wynikaniem), porównaniem, przyzwoleniem, potępieniem...

Związek ten może przybierać różne formy gramatyczne. Może on zostać wyrażony przez jedno słowo lub wyrażenie, ale także przez całe zdanie lub złożoną frazę. W porównaniu często pojawiają się takie słowa lub wyrażenia jak: „tym samym”, „podobnie”; zdania jak: „sytuacja ta może być porównana z...” lub frazy, jak: „jeśli się chce zrozumieć ten rozwój, należy porównać tę sytuację z sytuacją sprzed kilku lat.”

W tekście operującym wynikaniem (dedukcją) pojawiają się słowa, jak: „zatem”, „w ten sposób”, „z tego wynika, że...”, „można wnioskować, że...” i „jeśli..., to...”

Odkrywanie związków logicznych nie zawsze jest łatwe, gdy w tekście nie znajdujemy typowych sformułowań. Trudności w ich odkrywaniu najczęściej mają źródło w dwóch powodach.

Związki logiczne mogą nie być jawnie wyrażone. Ma to miejsce, gdy autor nie dopowiada do końca opisywanej relacji, a wtedy czytelnik sam musi ją ujawnić np. wpisując w tekst związki logiczne, które wydają się najbardziej odpowiednie.

Związki logiczne przybrały postać hierarchiczną. Ma to miejsce, gdy nie dostrzega się związków logicznych między dwiema jednostkami sensu lub gdy dostrzegane związki logiczne służą nie tyle do powiązania dwóch istotnych idei, ale do wyrażenia jednej idei. Bywa też, że związki logiczne zachodzące między jednostkami sensu nie wiążą w sposób konieczny tych jednostek sensu. Najczęściej sięgają one dalej, wprowadzając np. relację między dwoma zespołami jednostek sensu. Odkrycie tych związków pomaga w rekonstrukcji hierarchicznej struktury planu i umożliwia zidentyfikowanie zespołów jednostek sensu. Zespoły jednostek sensu występują na wyższym poziomie organizacji. Jeśli tekst obejmuje dwa lub trzy poziomy (rzadko więcej), zespół może obejmować dwie lub trzy części tekstu składające się z kilku akapitów.

Na takie zespoły mogą składać się:

• Zespoły przyczyn (każda przyczyna jest jednostką sensu);

• Zespoły konsekwencji

• Zespoły rozwiązań

• Fakt i jego konsekwencje (jednostka sensu: fakt oraz każda z konsekwencji)

• Fakt i jego analiza umożliwiająca dojście do idei

• Idea i jej uzasadnienia...

3.6 Rekonstruowanie planu

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

14

Gdy tekst jest trudny, dobrze jest napisać plan, który ułatwi zrozumienie hierarchicznej struktury idei. Struktura tekstu często daje się uchwycić poprzez tytuły rozdziałów i podrozdziałów.

Analizując strukturę tytułów i podtytułów, zaczynamy od podkreślenia w jednostkach sensu tego, co reprezentuje główną ideę. Celem jest tu wydobycie jedynie tych słów, wyrażeń i zdań, które umożliwiają odnalezienie sensu i przejść między nimi podczas odczytywania podkreślonych fragmentów.

Wydobywając główne idee w tekście, nadajemy tytuły poszczególnym jego fragmentom, używając do tego wyrażeń, fraz podmiotowych, krótkich zdań. Robimy to w języku osobistym, gdyż to ułatwi nam potem zredagowanie streszczenia.

Oddając hierarchię idei w strukturze tekstu, duże litery (A, B, C..) rezerwujemy do zespołów jednostek sensu, a cyfry arabskie (1, 2, 3..) do samych jednostek. Do oznaczenia elementów trzeciego poziomu wprowadzamy małe litery (a, b, c..). Dobrze jest przesuwać w prawo kolejne poziomy podtytułów, co umożliwia graficzne wyrażenie poziomu ich ważności i zależności między nimi. Tytuły i podtytuły łączymy powiązaniami przeformułowanymi w stosunku do streszczanego tekstu.

3.7 Rozumienie tekstu Warunkiem zrozumienia tekstu jest zrozumienie składających się nań słów. Wiele słów ma złożoną

strukturę, stąd dobrze jest poznać sposób ich budowania, zwracając uwagę na takie elementy jak: przedrostek, rdzeń i przyrostek oraz na ich wpływ na zmianę znaczenia. Obok słów ojczystych każdy język zawiera wiele zapożyczeń, stąd dobrze jest poznać sposób budowania tych słów w ich oryginalnych językach. Wielką pomocą w rozumieniu słów mogą służyć liczne słowniki, w tym słowniki wyrazów obcych, encyklopedie, leksykony, słowniki frazeologiczne itp. Wszystkie one są źródłem informacji o słowach, nazwach i wyrażeniach oraz o sposobach ich używania.

Wyjaśnianie słów polega na odkryciu właściwego znaczenia, w jakim słowa zostały w tekście użyte. Ponieważ wiele słów tworzy wyrażenia, kolejnym krokiem jest wyjaśnianie wyrażeń. Należy pamiętać, że o ostatecznym znaczeniu, jakie słowo lub wyrażenie ma w danym tekście decyduje kontekst, w jakim zostało ono użyte. Idąc dalej, należy zwrócić uwagę na takie elementy tekstu jak styl i takie instrumenty jak figury stylistyczne. Najczęściej spotykane figury stylistyczne to: metafora, peryfraza, eufemizm, litotes i hiperbola, ironia i humor.

Metafora albo przenośnia polega na takim połączeniu wyrazów, by przynajmniej jeden zyskał nowe znaczenie.

Peryfraza albo omówienie ma miejsce, gdy słowo oznaczające przedmiot, czynność lub cechę zastępujemy opisem, metaforą lub charakterystyką.

Eufemizm to wprowadzenia wyrażenia bardziej oględnego na oznaczenie czegoś – zamiast kłamca mówimy o kimś fantasta.

Litotes to chwyt stylistyczny polegający na zastąpieniu wyrażenia określającego cechę czegoś za pomocą zaprzeczonej przeciwstawności – zamiast „wielki” mówimy „niemały”.

Hiperbola polega na użyciu przesady w opisie przedmiotu lub zjawiska np. „bezbrzeżne morze”.

Ironia – ukryta drwina, szyderstwo lub złośliwość zawarta w pozornie aprobującej wypowiedzi.

Humor – dostrzeganie zabawnej strony życia lub opisywanego zdarzenia czy zjawiska.

4 STRESZCZANIE TEKSTU

Proces właściwego streszczania czytanego tekstu wymaga przestrzegania zespołu zasad, które mają zagwarantować, że treść czytanego tekstu została dobrze zrozumiana i oddana. Należy przede wszystkim strzec się przepisywania streszczanego tekstu, a to oznacza konieczność przeformułowywania (parafrazowania) zawartych w nim sformułowań. Jednocześnie należy dbać o zachowanie sensu oraz systemu wypowiedzi tak w zakresie nadawcy, odbiorcy jak i czasu, a z drugiej posługiwać się własnym stylem w zakresie stosowanego słownictwa oraz składni.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

15

W zasadzie w streszczeniach należy unikać cytowania, które polega na dosłownym przytaczaniu całych wyrażeń, zdań lub fragmentów tekstu. Jest to uzasadnione tym, że cytat zwalnia z konieczności odpowiedniego doboru słów i wyrażeń, budowania poprawnych i eleganckich zdań. Ponadto cytaty mogą maskować niezrozumienie idei zawartych w cytowanych fragmentach tekstu i stwarzać fałszywe wrażenie, że tekst został rozumiany.

Wymóg użycia osobistego stylu nie jest nadmiernym rygoryzmem, ale sposobem zmuszenia czytelnika do opanowania umiejętności rozumienia i wypowiadania (wyrażania) się. Posługiwanie się cytatami może być uzasadnione tylko w wyjątkowych sytuacjach.

Aby uniknąć powtarzania zdań autora, należy sięgać do osobistej składani, która eliminuje zastępowanie słów pochodzących ze streszczanego tekstu synonimami i zamiast streszczania frazy po frazie, streszczać jednostkę sensu po jednostce sensu. Powinniśmy przy tym pamiętać, żeby słownictwo streszczenia różniło się od słownictwa streszczanego tekstu. Oczywiście, można zachować niektóre słowa autora, gdy zostały doskonale użyte i nie mają odpowiednich synonimów, jak np. słowo telematyka użyte na określenie wszystkich nowoczesnych środków komunikacji. Należy unikać zastępowania takich terminów np. poprzez peryfrazy, gdyż straci na tym zwięzłość. Poza tym w tekście na pewno znajdziemy wiele słów i fraz, które mają swoje synonimy, a ich zastosowanie dowiedzie, że redaktor streszczenia nie jest niewolnikiem słownictwa autora. Ważne jest, by dobrane słowa były równie precyzyjne jak terminy oryginalne i by streszczenie nie było zbyt rozwlekłe.

Zachowanie systemu wypowiedzi polega na tym, że w streszczeniu damy wskazówki umożliwiające odtworzenie kto mówi, do kogo mówi i jak rozmówca sytuuje się w stosunku do czasu i miejsca wypowiedzi. Dążąc do zachowania w streszczeniu tych cech wypowiedzi autora, należy zadbać, ażeby, jeśli „ja” w tekście zostało użyte z naciskiem, również w streszczeniu zachowało tę cechę, by zachować stosunek autora do czytelników, gdy użył on formy „my” lub „wy”, by został zachowany punkt widzenia autora, gdy ten np. zwraca się do młodzieży poprzez trzecią osobę oraz by zachowana została w streszczeniu sytuacja czasowa np. odesłanie do przeszłości lub przyszłości.

Należy uważać, żeby nie zagubić sensu tekstu w czasie redagowania streszczenia. Najprostszym sposobem jest tu streszczanie każdej jednostki sensu za pomocą osobnego tytułu wprowadzanego do planu i za pomocą wyrażeń podkreślanych w tekście. W ten sposób najskuteczniej odnajdujemy istotę tekstu.

Redagując streszczenie powinniśmy bronić się zarówno przed nadmiernym wydłużaniem go jak i skracaniem. Niemniej powinniśmy rozwijać umiejętność właściwego pisania streszczeń, wyczyszczając je ze zbędnych i nietrafnych sformułowań. Chodzi tu o pracę nad własnym stylem.

Optymalne streszczenie redukuje streszczany tekst do 10%. Starając się zachować ten rozmiar streszczenia winniśmy dbać zarówno o jego zwięzłość jak i o styl.

Dążąc do uzyskania właściwego stylu i zwięzłości streszczenia, powinniśmy zwrócić uwagę na grupy podmiotu i orzeczenia, na zdania dopełniające, oznajmujące i okolicznikowe oraz na wyliczenia, które stają się często źródłem rozwlekania tekstu. Idąc w tym kierunku powinniśmy w miarę możliwości grupę czasownikową zastępować czasownikiem o tym samym znaczeniu, a wyliczenia – terminami ogólnymi, np. telewizja, radio, dzienniki poprzez media.

Opanowanie i doskonalenie umiejętności rozumnego czytania i pisania streszczeń jest podstawą właściwego i sprawnego pisania samodzielnych tekstów. Praca zawodowa na wielu stanowiskach menedżerskich i umysłowych wymaga korzystania z informacji zdobywanych poprzez czytanie odpowiednich tekstów, które stają się podstawą do podejmowania różnych decyzji w tym do przygotowywania własnych opracowań.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

16

Część trzecia – Tworzenie i redagowanie tekstu

5 TEKSTY ZAWODOWE

W pracy zawodowej opracowywanie i redagowanie tekstów odgrywa kluczową rolę. Są wśród nich listy, notatki, protokoły, sprawozdania i raporty. Każdy z wymienionych rodzajów tekstów powstaje w innych okolicznościach, ma do wypełnienia inną rolę i dlatego powinien przybrać inną formę.

5.1 Listy Listy jako forma korespondencji mają długą historię. Możemy je podzielić na prywatne i oficjalne

lub urzędowe, klasyczne i elektroniczne, handlowe itp. ...

Mają za zadanie przekazać drugiej ze stron nasze stanowisko w określonych sprawach. Są wykorzystywane do przedstawiania ofert, odpowiadania na oferty, informowani

5.2 Notatki Tworzymy je w celu zapisu określonego stanu rzeczy lub zdarzenia.

5.3 Protokoły Klasyczny protokół powstaje podczas zebrania lub dyskusji nad określonym problemem i ma za

zadanie oddać przebieg zebrania czy dyskusji oraz treść oraz kolejność poszczególnych wypowiedzi, postulatów i wniosków.

5.4 Sprawozdania Są to teksty, które mają na celu przedstawienie określonego stanu rzeczy, czasem jego przyczyn

lub przewidywanych skutków.

5.5 Raporty Najbardziej złożonymi tekstami stosowanymi w różnych instytucjach w tym w przedsiębiorstwach

są raporty, które oprócz opisu, analizy i wyjaśnienia określonej sytuacji czy zespołu stanów rzeczy, zawierają sugestie w sprawie postępowania na przyszłość.

Typowy raport (esej) składa się z: wprowadzenia, rozwinięcia i konkluzji, a jego długość zależy od złożoności opracowywanego tematu. Jego redakcja powinna być pełna i poprawna, a temat odnosić się do części lub całości idei zawartych w tekście. Podstawą do opracowania raport może być analiza innych tekstów lub samodzielnie zebrane materiały. Efektywność naszego pisania zależy od tego czy i jak rozumiemy to, co chcemy powiedzieć, czy potrafimy swój zamiar wypowiedzieć oraz czy umiemy naszą wypowiedź właściwie zredagować. Do efektywnego pisania raportów potrzebne jest opanowanie umiejętności formułowania tematu, zbierania i analizowania materiałów, budowania planu, pisania paragrafów, redagowania tekstu, pisania podsumowań, doboru właściwych słów, używania właściwej składni, bycia zwięzłym i tworzenia całości.

6 PRZYGOTOWYWANIE RAPORTU (ESEJU)1

6.1 Etapy pracy nad raportem Raporty tworzone są często na zlecenie kierowników, którzy stają wobec konieczności podjęcia

jakiejś decyzji, a jednocześnie nie mają wystarczającej wiedzy w obszarze, którego ta decyzja dotyczy. Osobą, od której oczekują pomocy w przygotowaniu decyzji jest ekspert. Może nim być osoba z zewnątrz np. pracownik firmy konsultingowej lub osoba z wewnątrz przedsiębiorstwa np.

1 Raport w zasadzie ma tę samą strukturę, co esej. Oba są to kompozycje tekstowe. Prace dyplomowe pisane

na zakończenie studiów szczególnie inżynierskich czy z zakresu zarządzania często mają postać raportu. Stąd uwagi na temat pisania raportu mogą być wykorzystane podczas przygotowywania pracy dyplomowej.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

17

pracownik wybranej komórki zajmujący się przygotowywaniem analiz z danego zakresu działalności przedsiębiorstwa. To narzuca wymogi, jakim powinien odpowiadać raport. Temat raportu narzuca w tej sytuacji zlecający jego przygotowanie kierownik.

W każdym przypadku raport powinien powstać jako wynik samodzielnej pracy nad określonym problemem. Należy przy tym postępować według ścisłego planu. A oto kolejne jego etapy:

• Analiza tematu, gromadzenie, studiowanie i klasyfikowanie materiałów

• Poszukiwanie i formułowanie idei (pomysłów)

• Budowanie planu

• Opracowanie i przedstawienie konkluzji

• Redagowanie tekstu

• Pisanie wprowadzenia

6.2 Analiza tematu Jasne zdanie sobie sprawy z tematu raportu jest ważne, ponieważ pozwala uniknąć błędów

interpretacyjnych i ukierunkowuje refleksję. Jeżeli raport został zlecony należy zastanowić się nad zakresem zlecenia. Dobrze jest zrobić notatki, w których zostanie oddzielony materiał będący przedmiotem refleksji i refleksje na jego temat oraz wnioski. Należy jasno odróżniać idee, argumenty i przykłady. Notowanie własnych refleksji ułatwia rozwijanie idei i sprawdzanie czy każda myśl jest dobrze rozumiana.

Ujęcie idei zawartych w temacie w formie schematu ułatwia refleksję nad nią i właściwe ujęcie jej elementów.

6.3 Poszukiwanie idei (pomysłów) Rzadko rozpoczynamy pracę nad problematyką dotąd nie badaną. Najczęściej sięgamy do czyichś

tekstów i zawartych w nich idei na interesujący nas temat. Stąd nasze działania polegają na analizie istniejących ujęć określonych idei, do których dodajemy własny komentarz. W tym przypadku zawsze należy zaczynać od jasnego i precyzyjnego uchwycenia idei autora w jego tekście, jasnego odróżnienia tego, co jest ideą autora, a co naszą. Można posłużyć się cytatem, ale nie powinien on być zbyt rozwlekły. Można powiedzieć, że mamy tu pracę nad analizowaną problematyką wykorzystującą istniejące już ujęcia.

W poszukiwaniu własnego nowego ujęcia jakiegoś problemu możemy sięgać do różnych metod. Jedną z nich jest metoda „wolnych skojarzeń”. Jest to metoda, którą posługujemy się, gdy temat sam nie narzuca nam swej struktury. Wychodzimy wówczas od kluczowych pojęć zawartych w czyimś ujęciu tej idei i tworzymy skojarzone z nimi sformułowania, które pomogą nam uchwycić badany temat. Opierając się na zdaniu: „Człowiek twórczy odnawia się i żyje w pełni.”, kolejno tworzymy skojarzenia do słów: tworzyć, odnawiać się i żyć w pełni.

Metoda „bezpośredniej kontrargumentacji” stosowana jest, gdy nie znajdujemy żadnego kontrargumentu wobec jakiegoś sformułowania badanego problemu. Wówczas wcielamy się w rolę złośliwego krytyka i poszukujemy wszelkich możliwych argumentów, które pozwoliłyby nam odrzucić analizowaną ideę. W ten sposób rozszerzamy obszar naszej refleksji nad badanym problemem.

Innym sposobem poszukiwania nowych idei jest „podwójna kontrargumentacja”. W przeciwieństwie do poprzedniej procedury poszukujemy tego, co umożliwia odrzucenie zarzutów wobec analizowanej przez nas idei.

Metoda pytań „co, jak, dlaczego” umożliwia uchwycenie w analizowanym zjawisku jego natury (definicji), przebiegu (funkcjonowania) oraz przyczyn pojawienia się.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

18

Metoda „rozkładu” jest najtrudniejsza, ale najskuteczniejsza. Polega ona na rozkładaniu problemu wyjściowego na problemy składowe lub cząstkowe i poszukiwaniu usprawiedliwień, zaprzeczeń, ilustracji.

Kolejna metoda opiera się na „analizie przykładów”. Punktem wyjścia są tu przykłady, do których sięgamy, by je analizować, wykorzystując zawarte w nich ilustracje lub dane. Przykłady te mogą pochodzić z różnych źródeł i mieć różną naturę.

Źródło Typ przykładu Ograniczenia typu

Przeżyte doświadczenie

Anegdoty opowiadające to, co przeżyliśmy sami lub inni.

Anegdota nie daje możliwości uogólnienia teoretycznego. Jest tylko ilustracją.

Wyobraźnia Tworzymy prawdopodobną opowieść, rodzaj fabuły ukazującej, że dana rzecz mogłaby się zdarzyć.

Jest to jedynie subiektywne wyrażenie. Ono ilustruje ideę, ale nie dowodzi jej prawdziwości.

Dane ekonomiczne i społeczne

Odwołujemy się do badań, statystyki i liczb, które potwierdzają nasze twierdzenia.

Należy opierać się wyłącznie na sprawdzonych danych.

Kultura i historia Znajomość literatury, malarstwa, muzyki, kina, historii dostarcza wielu porównań.

Są one zawsze mile widziane, ale każdy błąd podkreśla kruchość kultury.

Jedną z metod postępowania podczas poszukiwania nowych idei jest „odwrócenie punktu wyjścia”. Niezależnie od wyników poszukiwania idei dobrze jest na moment odwrócić porządek refleksji i zacząć od konkretu by następnie dojść do abstrakcji. Jest to najlepsza metoda dla tych, dla których konkret jest najłatwiejszym punktem rozpoczęcia rozumowania.

7 BUDOWANIE PLANU

Nie da się zacząć pisania raportu, jeśli wcześniej nie opracujemy jego planu, a to niesie ze sobą wiele problemów. Plan powinien zostać zbudowany jako wynik pracy nad ideami, argumentami i przykładami i dostosowany do celu, jaki stawia sobie autor raportu. Plany mogą być tematyczne, dedukcyjne lub oparte na opozycjach.

7.1 Rola i struktura planu Plan powstaje jako wynik uporządkowania idei w paragrafy i grupy paragrafów. Jego podstawą jest

wcześniejsza analiza idei. Jego zbudowanie wymaga umiejętności łączenia i hierarchizowania idei.

Układ idei w planie nie powinien być przypadkowy ani dowolny. Budowanie planu opiera się na zasadzie, że każda kolejna idea wnosi coś do pojmowania szerszej całości. Stąd każda idea zostaje umieszczona na swoim miejscu w hierarchicznej strukturze całości. Według tej zasady w paragrafie przykłady podporządkowane są argumentom, a argumenty – idei wiodącej, idee wiodące natomiast łączą się w części rozwijające ideą ogólną.

A oto schemat ukazujący strukturę części w raporcie.

Idea ogólna

Idea wiodąca Idea wiodąca Idea wiodąca

Argument Argument Argument Argument Argument Argument

Przykład Przykład Przykład Przykład Przykład Przykład

Wybieranie planu zaczyna się od sformułowania dwóch lub trzech idei ogólnych, które umożliwią zbudowanie opartych na nich dwóch lub trzech części tekstu i określenie sposobu powiązania ich ze sobą. Następnie porządkujemy i hierarchicznie podporządkowujemy idee wewnątrz każdej części.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

19

Kolejny krok polega na uporządkowaniu każdej części. Chodzi tu o nadanie każdej idei odpowiedniego statusu wewnątrz części. Zaczynamy od wydobycia w każdej z nich od dwóch do czterech idei wiodących, czyli najogólniejszych twierdzeń, które mogą zostać poparte innymi ideami. Mogą to być idee, które wcześniej zostały przez nas wpisane na listę. W trakcie analizowania owej listy mogą zostać odkryte inne idee. Gdy mamy już listę wybranych idei, staje się możliwe podzielenie między owe idee wszystkiego tego, co zostało pomyślane dla danej części.

Każda z idei wiodących winna być powiązana z innymi związkami logicznymi. Powinny one być ułożone w porządku rosnącym odpowiednio do ich ważności w rozumowaniu lub położenia w tekście. Ich porządek winien dowodzić, że w miarę rozwoju refleksji myślenie staje się coraz bogatsze.

Jednym ze sposobów sprawdzenia kompletności planu i rozumowania jest stworzenie schematycznej prezentacji jego struktury. A oto przykład:

Informować więcej nie znaczy lepiej. Co o tym myśleć?

Jest prawdą, że nadmiar informacji nudzi,

Trzeba być ostrożnym z tego rodzaju ograniczeniem

Protestowanie przeciw wzrostowi informacji może być niebezpieczne

7.2 Plany wyrażające stanowisko autora Gdy celem raportu lub eseju jest zajęcie własnego stanowiska wobec myśli kogoś innego, można

przyjąć wobec nich różną postawę, stąd kilka możliwych typów planów. Inne typy planów pojawiają się, gdy nie zajmujemy stanowiska wobec kogoś innego.

Plan aprobująco-krytyczny stosujemy, gdy analizowana przez nas teza wydaje się nam częściowo słuszna. Polega on na tym, że zaczynamy od ukazania, w jakiej mierze rozwijana idea jest prawdziwa, następnie wskazujemy na ograniczenia tej idei, by na koniec przedstawić zarzuty wobec niej.

Przykład. „Jest wielką siłą być poza swoim czasem.”

• realne korzyści z kontaktu z przeszłością, ale

• jest podstawową wartością być we własnych czasach.

Plan negujący i zmieniający tezę używamy, gdy nie mamy żadnego argumentu uzasadniającego proponowaną tezę, a w zamian mamy argumenty rozwijające inną koncepcję. Jego użycie polega na rozpoczęciu od argumentowania przeciw badanej tezie, by dokonać podsumowania, które każe nam zmienić orientację i przejść do rozwijania tezy związanej z nową orientacją.

Przykład. Czy myślicie, że rola pisarza polega na interweniowaniu w życie polityczne? Zwolennik sztuki dla sztuki, który odrzuca wszelką formę literatury zaangażowanej przyjmie ten typ planu i rozwinie przeciwstawną koncepcję sztuki.

Plan dystansujący i przybliżający stosujemy, gdy w pełni akceptujemy głoszoną ideę, ale nie chcemy jej pozostawić bez ukazania wszystkich niuansów. Jego użycie polega na ukazaniu argumentów ograniczających daną tezę, by przejść do przedstawienia tych ograniczeń jako drugorzędnych i zakończyć ukazaniem słuszności naszej idei.

Plan wyjaśniająco-pogłębiający stosujemy, gdy wprost akceptujemy daną tezę, ale teza ta jest bardzo złożona. W tym przypadku zaczynamy od wyjaśnienia danej tezy, by rozwinąć argumentację lepiej uzasadniającą tę tezę.

7.3 Plany oparte na dedukcji Są to te rodzaje planów, które umożliwiają wyciąganie wniosków. Oparte są one na

rygorystycznym wnioskowaniu. Mamy w nich do czynienia z logicznym przejściem od jednej części rozumowania do drugiej. Stosując ten typ planów należy uważać, by nie popaść w sztuczność i przesadę. Niosą one ryzyko łatwego wyjścia poza temat. Ten typ planu wybieramy najczęściej wtedy, gdy analizujemy jakiś problem, chcąc ukazać jego konsekwencje. Stosuje się go zatem do tematów wymagających wyjaśnienia przyczyn, ukazania konsekwencji, znalezienia rozwiązań lub też

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

20

opracowania pogłębionej analizy sytuacji albo zjawiska. Operują one wnioskowaniem wyjaśniającym powiązania między elementami analizowanego przedmiotu.

A oto kilka przykładów planów opartych na dedukcji:

Analiza wybranego zjawiska w celu poszukanie przyczyny

Analiza sytuacji w celu poszukanie konsekwencji

Analiza problemu w celu znalezienia rozwiązania

1. przyczyny, 2. konsekwencje 3. rozwiązania

1. konstatacje 2. przyczyny 3. rozwiązania

Dedukcje nie muszą stanowić jednolitego rozumowania we wszystkich częściach planu. Można sobie wyobrazić plan, w którym w każdej części z osobna ma miejsce oddzielne wnioskowanie. W tym przypadku mamy plan generalny oparty na sukcesji czyli następstwie, ale każdy z tematów w poszczególnych częściach ma postać klasycznego wnioskowania. W tym przypadku dopiero w konkluzji pojawia się zestawienie wszystkich rozwiązań.

7.4 Plany oparte na sukcesji Należą tu te typy planów, które dzielą przedstawiany problem na wiele części wprowadzanych

sukcesywnie.

Plan oparty na dekompozycji czyli rozkładzie problemu na części polega na podzieleniu problemu głównego na problemy cząstkowe. Ten typ planu umożliwia bardziej analityczne ich przemyślenie.

Plan oparty na rozwijaniu wprowadzonej definicji stosuje się, gdy temat dotyczy złożonego pojęcia, które wymaga zdefiniowania. Można wtedy zaproponować albo wiele definicji, przybliżających dane pojęcie, albo wieloelementową definicję.

Dobrym sposobem wyjaśniania badanych problemów jest odwołanie się do nauk humanistycznych lub społecznych. Dostarczają one różnorodnych narzędzi badawczych. W tym przypadku autor może sięgać w kolejnych częściach rozprawy do różnych dziedzin nauk humanistycznych. Tym samym w kolejnych częściach może pojawić się podejście odpowiadające różnym dziedzinom nauki. W przypadku nauk społecznych wchodzą w grę cztery podstawowe podejścia, chociaż nie wszystkie z nich są używane w każdym temacie. Ich dobór winien odpowiadać tematowi i własnemu podejściu autora. W związku z tym możemy mówić o:

Podejściu historycznym

Podejściu ekonomicznym

Podejściu psychologicznym

Podejściu socjologicznym

Podczas budowania planów opartych na sukcesji należy dobrze przemyśleć podział i dobór poszczególnych części. Wartość planu zależy bowiem od wyników tego doboru. Następnie należy ułożyć części w porządku rozwijającym złożoność problemu lub pogłębiającym temat. Na koniec trzeba drobiazgowo przemyśleć przejścia między poszczególnych częściami. Ryzyko związane z planem opartym na sukcesji wiąże się z mimowolnym przekształceniem następstwa zdarzeń w porównanie. Trzeba przy tym pamiętać, żeby powiązania dawały wartościowe przejścia od jednego tematu do drugiego, ponieważ w przypadku sukcesji (następstwa) nie mamy wewnętrznej logiki, która – jak w przypadku dedukcji czy opozycji – zapewniałaby porządek naturalną organizację całości.

8 REDAGOWANIE TEKSTU

Cechy dobrego stylu to ścisłość, lekkość i elegancja. Uzyskuje się je używając zdań jasnych i harmonijnych. Należy przy tym zwrócić uwagę na dwa obszary, od których zależy styl. Pierwszy dotyczy słownictwa, drugi składni.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

21

W zakresie słownictwa należy skupić się na usuwaniu sformułowań okrężnych, poszukiwaniu rejestru bardziej wzniosłego i ograniczaniu powtórzeń. W zakresie składni należy dbać o lekkość frazy i o efekty stylowe takie jak: współbrzmienia, rytm i figury stylistyczne. Celem jest tu uzyskanie płynności w czytaniu i trafności w zakresie oddawania sensu. Sformułowania okrężne powodują, że czytelnik gubi myśl autora i odczuwa znudzenie. Dbajmy zatem o zwięzłość i spójność redagowanego tekstu oraz o jego obiektywność.

8.1 Stosowanie figur stylistycznych (2) Metafora

Peryfraza,

Eufemizm,

Litotes i hiperbola,

Ironia i humor...

8.2 Wprowadzanie cytatów (2-1)

8.3 Graficzne formy informacji (2-1) Ryciny

Diagramy

Organigramy

Rysunki, rysunek techniczny,

Fotografie...

9 PISANIE WPROWADZENIA I KONKLUZJI

Rolą wprowadzenia jest ukazanie zdolności autora do jasnego i precyzyjnego przedstawienia tematu. W istocie wprowadzenie ma zainteresować czytelnika, który być może czytał już wiele podobnych wprowadzeń. Stąd wprowadzenie winno dać czytelnikowi pierwsze korzystnie wrażenie.

Dobrze zbudowane wprowadzenie wiedzie od zapowiedzi do streszczenia i ma na celu ukazanie wszystkie dane problemu. Zaczynamy je zatem od stworzenia kontekstu, następnie prezentujemy temat, by zapowiedzieć plan tekstu.

Tworzenie kontekstu polega na wprowadzeniu tematu poprzez przywołanie problemu lub sytuacji szerszej niż ten temat, ale takich, których częścią jest ten temat. Zabieg ten daje dwie korzyści: stwarza kontekst dla analizowanej kwestii i przygotowuje czytelnika, tym samym chroni go od zbyt brutalnego wejścia w temat.

A oto kilka sposobów tworzenia kontekstu:

Tekst podsumowany. Temat może być elementem szerszej refleksji rozwijanej przez autora. Wprowadzenie tematu może być zatem odnalezieniem i sformułowaniem tego globalnego myślenia, które przypisuje się autorowi.

Refleksja teoretyczna. Gdy analizowana idea jest względnie niezależna od istotnych twierdzeń tekstu, przywołujemy dziedzinę humanistyczną, społeczną ekonomiczną, kulturową..., do której ona należy.

Konkretne dane. Można również oprzeć się na konkretnym fakcie, na dany statystycznych, które pozwalają podnieść problem przedstawiony w temacie.

9.1 Etap drugi: prezentacja tematu Zawiera ona wszystkie te informacje, które umożliwiają poznanie tego, o co chodzi.

A oto cztery zalecenia:

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

22

Etap ten związany jest z pierwszym poprzez wypowiedziany lub niewypowiedziany związek logiczny. Przejście od pierwszego do drugiego etapu nie jest sztuczne i jest uzasadnione.

Określamy autora komentowanej myśli, cytujemy tytuł dzieła lub czasopisma.

Kiedy w przedstawieniu tematu znajduje się zbyt długi cytat przedstawiamy go w postaci streszczenia. Dokonujemy tego w kilku słowach. Można zacytować kilka wyrażeń autora włączonych we własne zdania.

Problem jest przedstawiany ściśle i precyzyjnie. Trzeba postępować tak, jakby czytelnik nie znał tematu, o którym mowa.

9.2 Etap trzeci Polega on na przedstawieniu w kilku zdaniach dwóch lub trzech etapów planu, robiąc to w sposób

możliwie płynny z naciskiem na powiązania logiczne między poszczególnymi etapami.

Należy równocześnie unikać wielu błędów podczas budowania zdań.

Nie należy przekształcać wypowiedzi zawierających informacje w antycypowane odpowiedzi. Odpowiedzi powinny pojawiać się jako zamknięcia, w konkluzjach. To dlatego prezentacja może przybrać postać pytań.

Nie należy mnożyć liczby pytań, byłoby to niezręczne. Ograniczmy się do dwóch pytań.

9.3 Kiedy redagować wprowadzenie? Jest to moment kluczowy pracy. Powinno ono być napisane szczególnie dobrze i rozważnie. Jest to

powód, dla którego winno ono zostać napisane najpierw na brudno, a przed przepisaniem sprawdzamy jego styl i zawartość.

9.4 Konkluzje Konkluzje powinny wywołać na czytelniku ostatnie dobre wrażenie. Jest to miejsce na osobistą

refleksję równocześnie zamykającą jak i cieniującą.

9.4.1 Dwie formy

Podsumowanie Streszczenie rozwinięcia

Rozszerzenie Wyjście poza rozwinięcie

9.4.2 Podsumowanie

Należy tu syntetycznie odtworzyć przeprowadzony rozumowanie w rozwinięciu, ażeby ukazać jak doszło się do danej odpowiedzi. Gdy ważne jest ukazanie niezgody z tezami autora, wprowadza się najpierw kilka słów koncesji na jego rzecz, a dopiero potem krótko podsumowuje się główne powody uzasadniające niezgodę.

Wielką wartość ma zwięzłość podsumowania, umiejętność do wybierania uderzających sformułowań ujmujących zdecydowanie to, co się myśli.

Jakich błędów należy unikać?

• Zbyt długiego podsumowania

• Wprowadzania nowych idei

• Przedstawiania nowych przykładów

9.4.3 Rozszerzenie

Chodzi tu o wskazanie nowych kierunków myśli, ewentualnie późniejszych badań. W ten sposób ukazuje się, że właśnie zakończona analiza może przejść w szerszą całość. Jest to intencjonalne wychylenie się ku czemuś, co zostało zaczęte we wprowadzeniu.

Edward Niesyty: Komunikowanie werbalne

23

Rozszerzenie nie jest obowiązkowe. Ma ono sens jedynie wówczas, gdy zakończenie rozwinięcia umożliwia otwarcie nowego obszaru dyskusji. Niektóre tematy są zbytnio skupione na swoim przedmiocie, by można wykraczać poza nie.

Jakich błędów unikać?

• zbyt szerokiego rozszerzenia

• rozszerzenia, które odpowiada całemu tematowi

• rozszerzenia, które zbytnio oddala się od podnoszonych w rozwinięciu problemów

• rozszerzenia, które stawia zbyt wiele pytań.

9.4.4 Kiedy redagować konkluzje?

Jest ono pisane na brudno tuż przed rozpoczęciem rozwinięcia.

Dlaczego wyprzedza ono pisanie rozwinięcia?

Pisanie konkluzji na końcu, gdy jesteśmy już zmęczeni niesie ryzyko niestaranności

Konkluzje napisane wcześniej mogą zostać poprawione przed przepisaniem

Świadomość, że ostatnie linijki tekstu są już gotowe pomaga psychicznie i dodaje odwagi.