Planowanie programów edukacji zdrowotnej i promocji … · Woynarowska B. Planowanie programów...

293Woynarowska B. Planowanie programów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia

Planowanie programów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowiaPlanning of programmes in health education and health promotion

Barbara Woynarowska

Zakład Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego

Introduction. Majority of implemented in Poland programmes of health education, health promotion were adapted from other countries or developed by practitioners (especially local programmes). Systematic approach to planning and evaluation is rather seldom. The overall purpose of systematic planning is to identify goals and the most effective means (strategy) of achieving them. The better a programme is planned, the more likely is to achieve its goals (success).

Aim. To present basic terms and rules concerning planning of health education and health promotion programmes, especially planning of evaluation and its stages.

Contents. On the basis of literature and own experiences difference between vertical and horizontal programmes, basic terminology used in planning process were presented. Model of systematic planning process and concept of process and outcomes evaluation and stages of their planning were described.

Key words: horizontal and vertical programmes, model of planning process, process and outcome evaluation, health education, health promotion

Wstęp. Wśród wdrażanych w Polsce programów edukacji zdrowotne i promocji zdrowia znaczna część to adaptacja programów zagranicznych lub opracowanych przez praktyków (zwłaszcza programy lokalne). Rzadko w ich opracowaniu uwzględnia się systemowe podejście do planowania i ewaluacji. Głównym celem systemowego planowania jest identyfikacja celów oraz najbardziej skutecznych metod (strategii) ich osiągania. Im staranniej jest zaplanowany program, tym większa jest szansa na jego skuteczność i osiągnięcie założonych celów (sukcesu).

Cel pracy. Przedstawienie podstawowych pojęć i zasad dotyczących planowania programów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem planowania ewaluacji i jej etapów.

Treść pracy. Na podstawie danych z piśmiennictwa i własnych doświadczeń wyjaśniono różnice między programami wertykalnymi i horyzontalnymi oraz podstawowe pojęcia używane w procesie planowania. Omówiono konstrukcje modelu planowania i podstawowe zasady ewaluacji procesu i wyników oraz zasady jej planowania.

Słowa kluczowe: programy wertykalne i horyzontalne, model procesu planowania, ewaluacja procesu i wyników, edukacja zdrowotna, promocja zdrowia

Adres do korespondencji / Address for correspondence

prof. dr hab. n. med. Barbara WoynarowskaZakład Biomedycznych i Psychologicznych Podstaw EdukacjiWydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiegoul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawatel./fax (022) 622 86 41, e-mail: [email protected]

© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 293-298

www.phie.pl

Nadesłano: 10.03.2009Zakwalifikowano do druku: 26.09.2009

Wstęp

WostatnichdekadachwdrożonowPolscewieleprogramów z zakresu edukacji zdrowotnej, adre-sowanych przede wszystkim do dzieci i młodzieży.Szczególniedużajestliczbaprogramówdotyczącychprzeciwdziałaniaużywaniusubstancjipsychoaktyw-nych i agresji 1/. Wiele programów oferuje szkołomGłównyInspektoratSanitarny(www.gis.gov.pl)orazstacje sanitarno-epidemiologiczne. Znaczna częśćprogramówtotłumaczenialubadaptacjeprogramówzagranicznych,częstoprzygotowywaneprzezfirmy

1/ Lista rekomendowanych programów profilaktycznych znajduje się na stronie internetowej Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej www.cmppp.edu.pl

produkujące środki do higieny i pielęgnacji ciała,kosmetykiileki. WieleistniejącychwPolsceprogramów,zwłaszczalokalnych,jestprzygotowywanalubadaptowanaprzezpraktyków.Zagadnienieplanowaniaiewaluacjipro-gramówinterwencyjnychwzakresieprofilaktykiróż-nychchoróborazpromocjizdrowianiebudziwiększe-gozainteresowaniaspecjalistówzdrowiapublicznego.Tylkownielicznychośrodkachwkrajuprowadzonesąbadanianadskutecznościąprogramów.Znaczącydorobek w tym zakresie ma zespół Pracowni Profi-laktykiMłodzieżowej„Pro-M”InstytutuPsychiatriiiNeurologii[1,2,3].Specyficznymodelplanowaniaiewaluacjizostałopracowanydlaprogramu„Szkołapromującazdrowie”[4,5].

ArTyKuły PoglądoWE / rEvIEW PAPErS

294 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 293-298

Wewspółczesnympodejściudopromocjizdrowia,którejnieodłącznymelementemjestedukacjazdro-wotna,podstawowązasadąjeststaranneplanowanieiewaluacjaprogramów[6].ZdaniemGreenaiKreu-tera[7]imstaranniejjestzaplanowanyprogramtymwiększa jest szansa na osiągnięcie przyjętych celów(sukcesu).Zewzględunazłożonośćdziałańwpro-mocji zdrowia niezbędne jest systemowe podejściedo ich planowania i wdrażanie praktyki opartej nadowodach.Głównymcelemsystemowegoplanowaniajestidentyfikacjacelóworaznajbardziejskutecznychmetod(sposobów,strategii)ichosiągania[8]. Celemartykułujestprzedstawieniepodstawowychpojęćizasaddotyczącychplanowaniaprogramówedu-kacjizdrowotnejipromocjizdrowia,zeszczególnymuwzględnieniemplanowaniaewaluacji.Wykorzystanodanezpiśmiennictwaiwłasnedoświadczenia.Wko-lejnychartykułachzostanąpodaneprzykładyróżnychmodeliplanowaniaopublikowanewpiśmiennictwie.

1. Programy wertykalne i horyzontalne

Znaczna większość programów wdrażanychdo praktyki jest ukierunkowana na zapobieganieokreślonymproblemomzdrowotnymchorobomlubzaburzeniom.NaprzykładwNarodowymProgramieZdrowia 2007-2015 przyjęto, jako strategiczne celezdrowotne, zapobieganie: chorobom naczyniowo-sercowymiudarommózgu,nowotworomzłośliwym,wypadkom,zaburzeniompsychicznym,przewlekłymschorzeniomukładukostno-stawowego,przewlekłymchorobomukładuoddechowego,chorobomzakaźnymizakażeniom,próchnicyzębówudzieciimłodzieży[9]. Ten typ programów określa się jako programywertykalne[8].Wynikająonezbiomedycznegopo-dejściadozdrowia,sąustalanecentralnie,zwykleniesąelastyczneinieuwzględniająpotrzeblokalnych. Wykorzystywane w promocji zdrowia społecz-no-ekologiczne podejście do zdrowia, zakładającemnogość czynników determinujących zdrowie orazzachowania zdrowotne ludzi wskazuje, że choroby,któresąprzedmiotemprogramówwertykalnychmająwspólneprzyczyny.Należądonichm.in.ryzykownezachowaniazdrowotne,czynnikiśrodowiskowe,wtymgłówniespołeczno-ekonomiczne,cechyindywidualne(np. umiejętności życiowe, umiejscowienie miejscakontroli,poczuciewłasnejwartości).Programyukie-runkowanenadziałaniawtychobszarach,określanejakohoryzontalne,sąuważanezabardziejskuteczneniżprogramywertykalne[8].Narycinie1przedsta-wionomodelpowiązaniaobugruptychprogramów.

2. Podstawowe pojęcia

Wpiśmiennictwiedotyczącymplanowaniawpro-mocjizdrowiaiedukacjizdrowotnejużywasiępew-

negozestawupojęć,któresą„zapożyczone”zinnychdziedzinnaukiipraktyki. Niżej podjęto próbę zdefiniowania tych pojęćzwykorzystaniempiśmiennictwaisłownikówjęzykapolskiego.

•Program–założenia,celeidziałaniawjakiejśdzie-dzinie.Określaobszar,którymabyćprzedmiotemdziałańiwszystkieaktywnościukierunkowanenarozwiązaniejakiegośproblemu,dokonaniazmiany

Choroby

układu

krążenia

i

udar

mózgu

Wypadki

Nowot

wory

Zdrowie

psychiczne

Edukacja zdrowotna, umiejętności życiowe

Czynniki ryzyka

Styl życia

Zdrowotna polityka publiczna

Ryc. 1. Schemat programów horyzontalnych i wertykalnych według Tonesa i Greena [8]

Fig. 1. Horizontal and vertical programmes according to Tones and Green [8]


(np. zmniejszenie zachorowalności na chorobyukładukrążenia).

•Interwencja–działania,któremajądoprowadzićdo oczekiwanej zmiany, wywieranie wpływu najednostkilubgrupywjakiejśsprawie(zwykleprzy-bierającejniepomyślnyobrót)wceluosiągnięciajakiegoś efektu; niektórzy aktorzy uważają, żeterminy „program” i „interwencja” są zamienne[10].

•Strategia – oznacza preferowany sposób działańdla osiągnięcia jakiegoś długoterminowego celu.W wyborze tego sposobu bierze się pod uwagęzałożeniateoretyczne,dowodynaukowe(wynikibadań)orazdotychczasowedoświadczenia.Termintenmożedotyczyćróżnychetapówprogramu(np.ogólnastrategia,strategiawdrażania).

•Plan–układ(porządek)zadań(pracczynności),przewidzianychdowykonaniawokreślonymcza-sie.

•Cel–określatocozamierzamyosiągnąć.•Zadanie–precyzyjneokreślenietego,cozamierza-

myzrobić,abyosiągnąćcel.•Metoda–specyficznesposobylubpodejściawyko-

rzystywanewrealizacjizadań. W piśmiennictwie angielskim istnieje bardziejzłożonaterminologiadotyczącatakichpojęć jakcelizadania.Wyróżniasięterminy:purpose, aim, goal, objective, target.Niesąoneprecyzyjniezdefiniowane,aleprzyjmujesiępewnąichhierarchię[11];

–na szczycie hierarchii jestpurpose, termin któryoznaczacelnadrzędny,misjęprogramusformuło-wanądośćszeroko;

–w środku hierarchii znajduje się terminaim lubgoal,oznaczającycozamierzamyzrobićwogólnymznaczeniu;

–na dole tej hierarchii znajdują sięobjectives lubtargets – określające dokładnie i konkretnie conależyzrobić.

Terminyteniemajądobrychodpowiednikówwję-zykupolskimiwpraktyceokreślasięceleprogramuizadaniadlaichosiągnięcia.Relacjemiędzycelami,zadaniami i metodami oraz pytania jaki stawiamywichformułowaniuilustrujerycina2.Wustalaniucelów i zadań należy zwrócić uwagę, aby były one:precyzyjnie sformułowane, specyficzne, mierzalne,spójneiokreślonybyłczasdlaichosiągnięcia(reali-zacji).WjęzykuangielskimodpowiadatemuakronimSMART (Specific, Measurable, Achievable, Relevant, Time bound)[12].

3. Modele planowania

Planowaniejestprocesemobejmującymwieleeta-pówiwpiśmiennictwieopisanowielemodeliprocesuplanowania. Różnią się one pewnymi elementamii stopniem szczegółowości zależnymi od specyfiki

programuijegocelów.Istniejąjednakwspólnepod-stawowezałożenia,któreilustrujepropozycjaHubleya[12]orazDignanaiCarra[13]. ZdaniemHubleya[12]wplanowaniuprogramunależypodjąćczterydecyzjedotyczące:

–aktualnej sytuacji (stanu wyjściowego) – gdziejesteśmyobecnie?

–pożądanychprzyszłychefektów–dokądchcemydojść?

–metodlubstrategii–wjakisposóbtamdojdziemy?–strategiiewaluacji–wjakisposóbsprawdzimy,że

tamdoszliśmy? Odpowiedzi na te pytania stanowią integralnączęśćmodeluDignanaiCarra[13](ryc.3),składa-jącegosięzczterechetapów:

1. Diagnoza potrzeb – analiza sytuacji populacji(społeczności),wktórejrealizowanybędziepro-gram:jejcharakterystyka,specyficzneproblemyzdrowotneiichprzyczyny,wybórproblemu/ówpriorytetowego/ych.

2. Budowanieplanudziałań–określeniecelówiza-dańdlaichosiągnięcia,zasobów,potencjalnychtrudności,strategiiimetodinterwencji.

3. Wdrożenie programu oraz monitorowanie jegoprzebieguiewaluacjaprocesu.

4. Ewaluacjawynikówprogramu.

Ryc. 2. Zależności między celem, zadaniami i metodami

Fig. 2. Relationship between aim, objectives and methods

Zadanie 1 Zadanie 3Zadanie 2 Co zrobić, aby osiągnąć cel?

W jaki sposób zrealizować zadanie?M3 M2M2 M1 M1M1

Cel Co chcesz osiągnąć?

(M = metoda)

Analiza sytuacjipopulacji (społeczności)

Budowa planu programu

Diagnoza potrzeb

Wdrożenie programu

Ewaluacja

Ryc. 3. Model planowania według Dignana i Carra [13]

Fig. 3. Model of planning according Dignan and Carr [13]


Podejście to, z pewnymi modyfikacjami, jest wy-korzystywane w modelach planowania programówopracowanychprzezróżnychautorów.Wkolejnychar-tykułachprzedstawionezostanąprzykładykilkumodeliplanowania, w tym modele wykorzystywane wPolscewprogramieszkołapromującazdrowie[4,5]orazmodelPRECEDE-PROCEEDGreenaiKreutera[7].

4. Ewaluacja programu i jej planowanie

Termin „ewaluacja” jest w języku polskim od-powiednikiem angielskiego określenia evaluation.Istnieje wiele jego definicji. Na przykład ewaluacjato:

–sprawdzanietego,czyosiągnęliśmyustalonecele,czydziałanianaszezakończyłysięsukcesem;

–zbieranieinformacjiizdawanierelacjiztego,jaksięrzeczymająpoto,abyułatwićpodejmowaniedecyzji[14];

–systematycznebadaniewartościicechkonkretnegoprogramu,działanialubobiektuzpunktuwidzeniaprzyjętych kryteriów, w celu jego usprawnienia,rozwojulublepszegozrozumienia[15];

Planowanie ewaluacji jest integralną częściącałego procesu planowania programu. Tylko w tensposóbmożnadostosowaćewaluacjędospecyficznychzałożeńkonkretnegoprogramu. Ewaluacjaniejestsynonimemocenianiaikontroli(nadzoru),aninowąjejformąiodnosząsiędoniejtakie określenia jak: badanie, zbieranie informacji,analizowanie,sprawdzanie,komunikowanie(zdawa-nie relacji). Niezbędnym elementem ewaluacji jestwartościowanie2/działań,czylibadanieczydziałaniaiichwynikisąwartościowe–cenne,użyteczne;kryte-riumwartościustalająludzieprogramującydziałaniaiichuczestnicy. Wyróżniasięewaluacjęprocesuiewaluacjęwy-ników(tab.I).Obarodzajeewaluacjisąkomplemen-tarneiniezbędne. Ewaluacja procesu, zwana także formatywną(formującą), polega na ciągłej obserwacji tego codzieje się w programie po to, aby w razie potrzebydokonywać bieżącej korekty lub modyfikacji planu.Wczasierealizacjiprogramuzachodziwieleinterakcjimiędzyludźmiiorganizacjami,zmieniająsięwarunki,pojawiają się trudności lub nowa szansa. Ewaluacjaprocesu pokazuje przede wszystkim wysiłki ludziiichaktywnośćorazsprawność ikorzyścizsamegodziałania. Stwarza możliwości do współdziałania,dialogu w zespole koordynującym i z uczestnikamiprogramu,refleksji,wspólnegouczeniasię,twórcze-gorozwiązywaniatrudnościitd.Jestonaszczególnieważna,gdy:2/ Członem wyrazu „evaluation” w jęz. angielskim jest „valuation” – czyli

wartościowanie.

–programdotyczyróżnychaspektówzdrowiaiwieluludzi;

–programtrwazbytkrótko,abydokonałysięzmianywzachowaniachlubstaniezdrowialudzi,naktóretrzebaczekaćzwyklewielelat;

–wyniki programu są trudne do zmierzenia (np.trudnoobiektywniezmierzyćumiejętnościradze-niasobiezestresem,zmianykomunikowaniasięludziitd.).

Ewaluacjawyników(efektów),zwanatakżesu-matywną(sumujacą),poleganaocenieskutecznościijakościdziałańpodejmowanychwprogramie.Doty-czyćmożeonacelówprogramuorazzadań.Dokonujesięjej:

–wróżnychfazachrealizacjiprogramu.Naprzykład:wokresieprzygotowawczym–ustaleniestanugoto-wościdorozpoczęciaprogramu,jegoprzydatnościi realności wdrożenia; po zakończeniu jakiegośetapuprogramu–analizarealizacjizadań,efektówetapowych;

–pozakończeniuprogramujakobadanie:bezpośred-nichefektów–stopniaosiągnięciaprzyjętychcelówprogramu lub odroczonych efektów – badanietrwałościzmian,poupływieokreślonegoczasuodzakończeniaprogramu.

Ewaluacjawynikówstwarzapodstawydopodej-mowaniadecyzjicodalejzprogramem?Czynależygokontynuować,zmodyfikować,zaprzestać?

Tabela I. Cechy ewaluacji procesu i ewaluacji wyników programuTable I. Characteristics of process and outcomes evaluation

Ewaluacja procesu(formatywna)

Ewaluacja wyników(sumatywna)

Cel Obserwowanie, śledzenie (moni-torowanie) przebiegu realizacji programu, dla dokonywania ewen-tualnych korekt lub modyfikacji planu.

Zbadanie stopnia– realizacji ustalonych

zadań,– osiągnięcia przyjętych

celów programu,

Pytania, jakie sta-wiają sobie ewaluatorzy

Czy program został wdrożony?Czy dążymy do osiągnięcia celu?Czy zadania realizowane są zgodnie z planem?Jeśli nie, to dlaczego?Czy program dociera do odbior-ców?Co sądzą o programie jego uczestnicy?Jakie są trudności w realizacji i ich przyczyny?Co wymaga korekty, uzupełnie-nia?

Jakie są efekty realizacji zadań, w stosunku do przyjętego kryterium sukcesu?Czy osiągnięto cel i w ja-kim stopniu do przyjęte-go kryterium sukcesu?Czy program powinien być kontynuowany?Co należy zmodyfikować?

Kiedy do-konuje się Ewaluacji?

W całym okresie realizacji programu.

– Po zakończeniu kolej-nych etapów przygo-towywania i realizacji programu.

– Bezpośrednio po zakoń-czeniu programu i po upływie pewnego czasu (ewaluacja odroczona).


Odbiorcami ewaluacji są realizatorzy i uczest-nicy programu, organizacje wspierające, sponsorzy.Wykonawcamiewaluacji(ewaluatorami)mogąbyć:1)realizatorzyprogramu–mówimywówczasoauto-ewaluacji(samoewaluacji)lubewaluacjiwewnętrznej;2)ewaluatorzyzewnętrzni–osobynieuczestniczącewprogramie,eksperci.Obarozwiązaniamająpozy-tywneinegatywneaspekty(tab.II).

ukachspołecznych,gdyżwnioskiwynikającezewa-luacji muszą być uzasadnione i udokumentowane.ZdaniemMizerka„rolaewaluatorajestpodwielomawzględamibliskarolibadacza.Tocoróżnibadaczai ewaluatora to cele jakie im przyświecają. Charak-terystycznedlaewaluatora jestakcentowaniecelówpraktycznych.Interesujegobardziejsamodziałanieniżwyjaśnianiezależnościmiędzyzjawiskamiświataspołecznego.Ewaluatorjest–ztegopunktuwidzenia– przedstawicielem ‘stosowanych’ badań społecz-nych”[17].Pożądanejestwykorzystaniewewaluacjiróżnorodnychmetoditechnikbadania. Podstawowąsprawąjestdobórwskaźników,czylicech, zdarzeń, zjawisk, które da się zaobserwować,określićlubzmierzyć.Pozwalająoneokreślić(wspo-sóbwmiaręobiektywny)czypodjętodziałaniaijakoneprzebiegająorazjakiedająoneefekty.Przywybo-rzewskaźnikównależypamiętać,że:

–powinnyonewynikaćzceluizadań(powinnybyćonespecyficznedladanegocelulubzadania);

–należy koncentrować się na najważniejszych ce-chach;niedazmierzyć.sięwszystkiego,należywy-bieraćto,cojestwartościoweicochcemyoceniać;

–wybranewskaźnikisątylkoczęściącharakterystykidziałańlubwynikówprogramu;

–wskaźnikipowinnybyćrealistyczneidostosowanedoczasutrwaniaprogramu(np.niemożnaocze-kiwaćszybkiejzmianyzachowańipoprawystanuzdrowia);

–należywybieraćwskaźnikimierzalneizrozumiałedlawszystkichwykonawcówewaluacji.

Etap drugi – zbieranie danych

Zbieraniedanychodbywaćsiępowinnozgodniezprzygotowanymwcześniejplanem,wczasierealizacjizadań(ewaluacjaprocesu)ipozakończeniuprogramu(ewaluacjawyników).Należytuprzestrzegaćnastę-pującychzasad:

–należyzbieraćtylkotedane,któresąniezbędne,wiarygodneibezpośredniopowiązanezzadaniamilubcelem(ami)programu(częstomamytendencjedozbieraniazbytwieluinformacji);

–sposób zbierania danych powinien być jak naj-prostszyinieobciążającynadmiernieewaluatorówiosobybadane;

–uzyskane dane i materiały należy odpowiedniosegregowaćiporządkować;

–osoby,zktórymiprzeprowadzasięwywiady,ankietyitd. powinny być informowane o celu ewaluacjii miały poczucie bezpieczeństwa. Przedmiotemewaluacjisądziałania(program)anieludzie.Je-ślizaczniemyoceniaćludziniebędąoniudzielaćprawdziwych informacji i ewaluacja nie będzierzetelna.

Tabela II. Korzyści i niedogodności związane z dokonywaniem ewaluacji programu przez osoby (ewaluatorów) z zewnątrz i wewnątrz programuTable II. Positive and negative sides connected with internal and external evaluators

Ewaluatorzy zewnętrzni Ewaluatorzy wewnętrzni

• Mogą mieć nowe („świeże”) spoj-rzenie na program

• Nie są osobiście zaangażowani w realizację programu

• Nie są członkami żadnej struktury programu.

• Nie mają, żadnych korzyści z pro-gramu, ale mogą zyskać prestiż po dokonaniu jego ewaluacji

• Mają przygotowanie w zakresie metod ewaluacji, mogą mieć do-świadczenia w jej przeprowadza-niu, są traktowani jako eksperci przez uczestników program.

• Jako osoby z zewnątrz mogą w pełni nie rozumieć założeń programu i jego uczestników

• Bardzo dobrze znają program• Trudno im zachować obiektywizm• Są członkami struktury programu• Motywacja do działania może być

nadzieja na osobiste korzyści• Mogą nie posiadać przygotowania

w zakresie metod ewaluacji, ani doświadczeń w jej przeprowadza-niu

• Znają i dobrze rozumieją założe-nia programu, mogą interpreto-wać zachowania i postawy ludzi

Opracowanie własne wg: Furstein [16]

Etapy ewaluacji

Wyróżniasięczteryetapybadańewaluacyjnych:projektowanie,zbieraniedanych,analizaiinterpreta-cjadanych,prezentacjaiupowszechnieniewyników.

Etap pierwszy – projektowanie

Główne zadania tego etapu to zaprojektowanieewaluacji procesu i wyników programu oraz dobórjej wykonawców czyli ewaluatorów. Stawiamy sobienastępującepytania:

–Cobędzieprzedmiotem(obiektem)ewaluacji?–Jakiesązadaniaewaluacji(dlaczego,wjakimcelu

idlakogojąpodejmujemy)?–Jakiesągłówneproblemybadawczeikryteriaich

ustalenia?–Jakiebędąwskaźnikiosiągnięciacelulubrealizacji

zadań?–Jakietechnikiinarzędziazastosujemydopomiaru

wskaźników?–Jakzorganizowanabędzieewaluacja?Ktobędzie

ewaluatorem? Ewaluacjaniejestbadaniemnaukowym,wpełnymznaczeniutegosłowa,alewbadaniachewaluacyjnychwykorzystujesięmetodyitechnikistosowanewna-


Etap trzeci – analiza i interpretacja danych

Zgromadzone dane, przeprowadzone ankiety,wywiadyitd.wymagająopracowania,wyliczenialubzestawienia w formie, która umożliwi ich analizęiwyciąganiewniosków.Jesttozadanieczasochłonnei wymaga podziału zadań wśród członków zespołuds.ewaluacji.Przygotowanezestawienia imateriaływymagająwspólnegoomówienia izinterpretowaniaw tym zespole oraz sformułowania wniosków. Jestto podstawa do przygotowania raportu z ewaluacji,składającegosięzczęściopisującejewaluacjęprocesuiewaluacjęwyników.Pierwszawersjaraportupowin-nabyćprzedyskutowanawzespoleds.ewaluacjiipowprowadzeniupoprawek,zapisanawsposóbprzystęp-nydlaróżnychodbiorców.Kluczowymzadaniemjestsformułowaniezaleceń(rekomendacji).Zaleceniatepowinnyzawieraćpropozycjezmianwdalszychdzia-łaniach,podkreślaćtocobyłonajbardziejwartościowew programie, jakie powinny być kierunki dalszychdziałańorazwskazywaćkorzyścizichkontynuowaniaoraz skutki zaniechania. W formułowaniu zaleceńpowinno uczestniczyć wiele osób, zwłaszcza te, odktórychzależećbędziedecyzjaodalszychdziałaniach.Uczestnictwowtymprocesiepowodujesię,żeludzieczująsięjegowspółtwórcamiichętniejwłączająsiędorealizacjikolejnychprogramów.

Etap czwarty – prezentacja i upowszechnienie wyników ewaluacji

Raport z ewaluacji powinien być szeroko upo-wszechnionyidotrzećdojaknajwiększejliczbyosób,w tym decydujących o dalszych losach programu,sponsorów.Należyrozważyćprzygotowaniekrótszejjegowersji,zawierającejważniejszewyniki,wnioskiirekomendacje,przedstawionewbardziejprzystępnysposób.Wartozaplanowaćspecjalnąimprezę,naktórejzaprezentowane będą wyniki ewaluacji, przykładyciekawychrozwiązań,prezentowaneprzezichauto-rówwróżnejformie.Dladokonywaniazmianważnajest nie tylko praca, ale także wspólne świętowanieosiągnięć. W praktyce często zdarza się, że program jestjednorazowąakcjąidoświadczeniauzyskanewczasiejegorealizacjiniesą,zróżnychprzyczynwykorzysty-wanewdalszychdziałaniach,Jesttoogromnastratawysiłkówludziiwydatkowanychśrodków.Końcowymefektemewaluacjipowinnybyćstaraniaokontynuacjęprogramu–określenieśrodkówniezbędnychdojegomodyfikacjiizbudowanianowegoplanu.Wtensposóbzakończenieewaluacjirozpoczynanowycykldziałań,doktóregownosimyzdobytąwiedzę,doświadczeniaiumiejętności.Podejścietakiewynikazmodeluza-mieszczonegonarycinie3.

1. Okulicz-KozarynK,BoruckaA.Opracowywanieiewaluacjaprogramówpromocjizdrowiapsychicznegonaprzykładzieprogramu wczesnej profilaktyki alkoholowej. Med WiekuRozwoj2000,4(4)suppl.I:171-187.

2. OstaszewskiK.Skutecznośćprofilaktykiużywaniasubstancjipsychoaktywnych.Scholar,Warszawa2003.

3. Okulicz-Kozaryn K, Dorożko L. Adaptacja programuprofilaktykialkoholowejdlanastolatkówwwieku10-14latiichrodziców.[w:]Okulicz-KozarynK,OstaszewskiO(red).Promocjazdrowiapsychicznego–badaniaidziałaniaPolsce.IPiN,Warszawa2008:249-265.

4. WoynarowskaB,SokołowskaM.Koncepcjaizasadytworzeniaszkołypromującejzdrowie.EdukZdrPromZdrSzk2006,10:9-46.

5. Woynarowska B, Sokołowska M, Lutze I, Woynarowska-SołdanM.Narzędziadoautoewaluacjiwszkolepromującejzdrowie.EdukZdrPromZdrSzk2006,11:49-159.

6. Rootman I, Goodstadt M, Hyndman B, et al. Evaluationin health promotion. Principles and perspectives. WHORegionalPublications,CopenhagenEuropeanSeries,No92,2001.

7. GreenLW,KreuterMW.Healthpromotionandplanning:An educational and ecological approach. Mountain View,Mayfield1999.

8. TonesK,GreenJ.Healthpromotion,Planningandstrategies.Sage,London2004.

Piśmiennictwo / references

9. NarodowyProgramZdrowianalata2007-2015.ZałącznikdoUchwały20/2007RadyMinistrówzdnia15maja2007r.www.mz.gov.pl

10. de Vries H. Planowanie oświaty zdrowotnej i promocjizdrowia. [w:] Metodyka pracy woświacie zdrowotnejipromocjizdrowia.MillerM,CianciaraD.PZH,Warszawa1999.

11. EwlesL,SimnetI.Promotinghealth.Practicalguide.BailliereTindal,Edinburgh2004.

12. HubleyJ.Communicationhealth.Anactionguidetohealtheducation and health promotion. Macmillan, Oxford2004.

13. DignanMB,CarrPA.Programplanningforhealth.Lee&Febiger,Malvern1992.

14. MizerekH(red).Ewaluacjawszkole.Wybórtekstów.MG,Olsztyn1997.

15. Korporowicz L. Ewaluacja i społeczeństwo. [w:] Hałas E(red).Rozumieniezmianspołecznych.KUL,Lublin2001:87-109.

16. Furstein MT. Partners in evaluation. Macmillan, London1986.

17. Mizerek H. Ewaluacja zajęć: kilka (praktycznych) uwag.MaszynopisprzedstawionywczasieSeminariumwCentrumMetodycznymPomocyPsychologiczno-Pedagogicznej.

Planowanie programów edukacji zdrowotnej i promocji … · Woynarowska B. Planowanie programów...

Documents

Transcript of Planowanie programów edukacji zdrowotnej i promocji … · Woynarowska B. Planowanie programów...