GÓRNICTWO I GEOLOGIA 2011 Tom 6 Zeszyt 4

Janusz SKOCZYLAS Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Instytut Geologii

PETROGRAFIA WOBEC WYZWAŃ WSPÓŁCZESNEJ TURYSTYKI I PRZEMYSŁU KAMIENIARSKIEGO

Streszczenie. W praktyce dnia codziennego na świadomość obecności i znaczenia kamienia większy wpływ wywiera handel niż nauka. Z geologicznego punktu widzenia ujemnym skutkiem tego stanu rzeczy jest dezinformacja, dotycząca nazw skał, które mają się nijak do klasyfikacji nauk petrologicznych. Także w turystyce, a w geoturystyce w szczególności, autor postuluje uwzględnienie badań petrograficznych. Mogą one wnosić do naszej wiedzy o dziedzictwie kultury regionu wiele nowych danych m.in. o obiektach przyrody nieożywionej. Zwrócono uwagę na niedobory wiedzy społeczeństwa z zakresu nauk o Ziemi. Autor stoi na stanowisku, że większa otwartość środowiska geologicznego na współpracę, a przede wszystkim na upowszechnianie wiedzy, może przyczynić się do podniesienia rangi i znaczenia nauk geologicznych, w tym również petrografii.

Słowa kluczowe: petrografia, kamieniarstwo, geoturystyka, surowiec skalny, popularyzacja, dziedzictwo kultury

PETROGRAPHY IN THE FACE OF CHALLENGES FROM MODERN TOURISM AND STONEMASONRY

Summary. In everyday practice a greater impact on the awareness of the presence and significance of stone is that of trade than that of science and education. A negative result of this state of affairs is misinformation from the geological point of view, which concerns names of rocks which in no way are related to classification of petrological sciences. Also in tourism, and in geotourism in particular, the author postulates that petrographic studies should be taken into acount. They can contribute a lot of new data not only on the inanimate objects, but most of all add to our knowledge on the cultural heritage of a given region. The author has drawn attention to the lack of knowledge in the field of Earth sciences on the part of the society. The author's view is that more open attitude on the part of geological milieu to cooperation and most of all to popularisation of knowledge may contribute to the raising of the rank and importance of geological sciences including petrography. Keywords: petrography, stonecutting, geotourism, rock material, popularisation, cultural heritage

72 J. Skoczylas

1. Wstęp

Rozwój ilościowy i jakościowy turystyki wiąże się nierozłącznie ze wzrostem dobrobytu. Dochody lub wydatki na rzecz turystyki są jednym z jego wskaźników. Także rozwój nauki, jak zapewniają ekonomiści, zależy od nakładów finansowych na: badania podstawowe, sprzęt, aparaturę, wyjazdy zagraniczne, dobre uposażenia pracowników nauki.

Wzrost nakładów finansowych ma w założeniu spowodować także nowe odkrycia w zakresie metod badań, m.in. skonstruowanie takich urządzeń badawczych, eksploatacyjnych, pomiarowych i innych, które pozwolą lepiej, wnikliwiej i bardziej wszechstronnie poznać zjawisko lub przedmiot badań.

Właśnie postępy w petrologii dążącej do wyjaśnienia przebiegu tworzenia się i przeobrażania skał, a w mniejszym stopniu w petrografii opisującej skały, w dużym stopniu zależą od zastosowania podstawowych odkryć fizyki i chemii dla badania skał.

Postęp i odkrycia w badaniach nauk podstawowych oraz możliwości technologicznego przystosowania i wykorzystania tych odkryć są przyczyną ogromnych zmian w postępowaniu badawczym wielu nauk, w tym również petrologii. Jednak w okresie pewnego zastoju technologicznego lub ekonomicznego prężnie rozwijające się (do niedawna) dyscypliny tracą swoją rację bytu.

W przypadku petrologii każde nowe zastosowanie metod przydatnych do badań skał stwarzało nadzieje głównie na wyjaśnienie genetyczno-przeobrażeniowych zjawisk powstawania skał. Mimo tych dosyć optymistyczno-prognostycznych uwarunkowań rezultaty badań petrologicznych nie są odpowiednio szeroko upowszechniane. Brak również szerszej informacji o spektakularnych osiągnięciach i ustaleniach, które mogłyby świadczyć o konieczności rozwoju tej gałęzi nauk geologicznych. Można wręcz odnieść wrażenie, że petrologia okres swojej świetności ma już za sobą. Maleje liczba dobrze wykształconych petrologów, mimo że powstają centra wspólnego wykorzystania mniej lub bardziej skomplikowanej, a przede wszystkim kosztownej, aparatury.

Można postawić pytania: dlaczego, mimo ogromnego postępu badań, brak nowych ustaleń, które w sposób zdecydowany i nowatorski rozwiązywałyby nowe problemy genezy niektórych minerałów i skał? Czy konieczny jest nowy skok technologiczny, który petrologię postawi na nowy poziom, rzuci w wir nowych możliwych do rozwiązania problemów?

Dla malkontenta i laika brak inwencji środowiska petrologów i petrografów wobec zmieniającej się rzeczywistości w nauce i praktyce dnia codziennego jest zastanawiający. Niewykorzystane możliwości badań petrograficznych zauważyć można na przykładzie przemysłu kamieniarskiego i turystycznego.

Petrografia wobec wyzwań… 73

2. Petrografia a przemysł kamieniarski

Najbardziej znani na świecie polscy petrografowie, np. Józef Morozewicz, Kazimierz Smulikowski i wielu innych, żeby zdobyć okazy skał do swoich badań, organizowali lub brali udział w wielomiesięcznych terenowych wyprawach geologicznych w różne zakątki świata.

Wyprawy np. na Syberię wymagały mnóstwa czasu, pieniędzy, sił, zdrowia, hartu ducha i wielu umiejętności przebywania w izolacji, w skrajnie niekorzystnych warunkach. Dopiero po szczęśliwie zakończonych wyprawach-misjach zebrane z dużym wysiłkiem (niekiedy z narażeniem życia) eksponaty skał i minerałów można było poddać szczegółowym badaniom. Rezultaty ówczesnych ustaleń są znane i cytowane do dnia dzisiejszego.

Nieco później, np. już w okresie dwudziestolecia międzywojennego, badacze terenowi często oddawali swoje zbiory do badań specjalistycznych, w tym również petrograficznych (np. prof. Roman Kozłowski skały z Boliwii przekazał do badań prof. K. Smulikowskiemu).

Ekspedycje naukowe w różne szerokości geograficzne o różnym przedmiocie zainteresowań badań geologicznych i geomorfologicznych chętnie zatrudniały na różnych warunkach petrografów. Ten sposób rozszerzania naszej wiedzy teoretycznej i praktycznej, ugruntowany wielowiekowymi tradycjami wypraw po „złote runo”, czyli po minerały i skały, uległ weryfikacji w Polsce w okresie zmian ustrojowo-gospodarczych, czyli na przełomie XX i XXI wieku.

Przyjmijmy umownie, że po 1990 r., dzięki ekspansji obcego przemysłu kamieniarskiego, do naszego kraju na coraz większą skalę zaczęły być dostarczane płyty (slaby) wielu skał sprowadzanych z najodleglejszych zakątków świata.

Po stosunkowo siermiężnym okresie użytkowania w architekturze i sztuce skał lokalnych oraz pochodzących z wybranych państw tzw. „demokracji ludowej” zostaliśmy oszołomieni dostawami wielu egzotycznych skał z Włoch, Grecji, Hiszpanii, Ameryki Południowej, południowej Afryki, Skandynawii, Indii, Turcji, a obecnie przede wszystkim z Chin.

Jak można by przypuszczać, tak różnorodny materiał skalny z różnych zakątków świata powinien stać się przedmiotem intensywnych badań, dogłębnego rozpoznania petrograficznego.

Impulsem do tego typu badań powinna być nie tylko chęć poznania i zdefiniowania skały, lecz także przeciwstawienie się rażącym błędom w klasyfikacjach i nazwach skał przedstawianych w ofertach handlowych przez przemysł kamieniarski. Niekonsekwencje, a niekiedy wewnętrznie sprzeczne nazwy w sposób niekontrolowany rozpowszechniły się w polskiej praktyce kamieniarskiej. Mamy np. w ofercie handlowej ukraiński „Granit – labrador Wolga Blue”, w przypadku gdy dla każdego geologa jest sprawą oczywistą, że granit nie jest gabrem ani odwrotnie. Ten przykład dowodzi, że nazwy handlowe są zupełnie niezgodne z podstawowymi zasadami petrografii (Kryza 2005).

74 J. Skoczylas

Inną niekonsekwencją jest fakt, że te same skały, niekiedy z tego samego kamieniołomu, mają różne nazwy handlowe. Nazwy te w założeniu handlowca mają stanowić wizytówkę atrakcyjności estetycznej i użytkowej, jednak mają się one nijak zarówno do rzeczywistej, petrograficznej nazwy, jak i do tzw. uczciwości handlowej.

Ponad 20-letni okres ekspansji obcego przemysłu kamieniarskiego zawładnął sercami, umysłami, wrażliwością estetyczną, a przede wszystkim kieszeniami milionów Polaków. Przekreślił stosowanie petrograficznej klasyfikacji skał, a nawet zdominował środowisko petrografów, które (w ocenie autora) nawet nie próbowało zająć wyrazistego stanowiska wobec niczym niekontrolowanej, radosnej twórczości w wymyślaniu i propagowaniu handlowego nazewnictwa skał, stanowiących materiał (głównie okładzinowy) współczesnej architektury.

Przemysł kamieniarski w Polsce i na świecie odnosi sukcesy, rozpowszechniając ograniczony, a niekiedy nawet nieprawdziwy zasób wiadomości o skałach, ich pochodzeniu, ich walorach: petrograficznych, technicznych, użytkowych i wszelkich innych. Praktyczna popularyzacja skał wśród społeczeństwa dzięki kamieniarstwu zasługuje na podziw i uznanie. Szkoda jednak, że nie odpowiada ona wymogom i kanonom obowiązującym w naukach o skałach.

Dzięki zapotrzebowaniu na surowce skalne, a co za tym idzie – dzięki ekspansji przemysłu wydobywczego i kamieniarskiego, niekiedy zaocznie odbywaliśmy wiele turystycznych eskapad do miejsc eksploatacji, a potem obróbki importowanego surowca skalnego.

3. Petrografia a turystyka

Zaniechania w poznaniu otaczającej nas petrograficznej rzeczywistości nie dotyczą tylko handlu kamieniami czy przemysłu kamieniarskiego. Również wobec gwałtownie rozwijającej się turystyki petrografia czuje się bezradna. Rozpoznanie petrograficzne skał jako zasobów przyrody nieożywionej, a przede wszystkim jako zasobów kultury materialnej, czyli wszelkich obiektów architektury świeckiej i sakralnej, a także rzeźb i przedmiotów z kamienia nie jest wystarczające. Nie jest też należycie eksponowane.

Wprawdzie jest propagowane pojęcie geoturystyki, jako działu turystyki o charakterze poznawczym, której podstawą jest poznawanie obiektów i procesów geologicznych (Słomka, Kicińska 2004), niemniej jednak mimo drukowanego od 2004 r. kwartalnika „Geoturystyka” nie pociąga jeszcze tłumów. Wśród wielu składających się na to przyczyn można wymienić stosunkowo wąsko scharakteryzowany przedmiot poznania – obiekty i procesy geologiczne. A przecież skały możemy poznawać także jako: materiał budowlany, okładzinowy, tworzywo

Petrografia wobec wyzwań… 75

dla rzeźb czy drogownictwa, kamiennych przedmiotów o znaczeniu historycznym, archeologicznym, etnograficznym oraz współczesnym.

Rozpoznania skał w obiektach architektonicznych zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, a także na drogach, schodach, balustradach, estakadach itp. również dokonujemy z zastosowaniem metod wykorzystywanych w naukach geologicznych, głównie petrologicznych. W tej sytuacji konieczne jest rozszerzenie zakresu poznawczego geoturystyki nie tylko o wiedzę o obiektach i procesach geologicznych, lecz także o metody badawcze stosowane w naukach geologicznych. Wówczas w ramach geoturystyki petrografia znajduje nowe pole badawcze, realizowane dotychczas w zakresie petroarcheologii (archeometrii) czy petroarchitektury. Nie chodzi tutaj o tworzenie nowych nazw dla pojawiających się dyscyplin lub subdyscyplin, lecz raczej o przywrócenie należnej rangi naukom geologicznym we współczesnym społeczeństwie w obecnej, gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości.

Mimo że wszystkie etapy cywilizacyjnego rozwoju człowieka są datowane rodzajami skał i minerałów przez niego stosowanych, ciągle jeszcze powierzchnia kuli ziemskiej i jej tworzywo nie są przedmiotami większego poznawczego zainteresowania społeczeństwa, a młodzieży w szczególności.

W czasie wycieczek o charakterze turystycznym, szczególnie w miastach o bogatej przeszłości historycznej, większość zabytków architektonicznych została wykonana, w całości lub w części, z surowców skalnych. Surowce te mogą być technologicznie zmienione (np. zaprawy murarskie, stiuki, beton itp.) lub pozostawać w stanie nieprzetworzonym, poddane jedynie obróbce lub zabiegom rzeźbiarskim. Właśnie zwrócenie uwagi, że mamy do czynienia ze skałą, i to o określonej nazwie, o określonym sposobie powstania, o określonych walorach petrograficznych, estetycznych oraz fizykochemicznych (głównie technicznych), będzie już milowym krokiem w edukacji społeczeństwa.

W wyniku określenia rodzaju surowca skalnego w obiekcie architektonicznym, w rzeźbie, w zabytkowym przedmiocie eksponowanym w muzeum możemy szukać źródła jego pochodzenia, a więc: miejsca wydobycia, miejsca i sposobów obróbki, kierunków i metod dystrybucji, sposobów budowy, sposobu dostosowania do otoczenia itp. (rys. 1).

Badając kamienie jako obiekty przyrodnicze, a przede wszystkim jako obiekty kulturowe, stosując metody badawcze znane w naukach petrologicznych, uzyskujemy wieloaspektową charakterystykę skały – obiektu przyrodniczego i kulturowego – który staje się wiarygodnym, wartościowym, niekiedy wręcz bezcennym źródłem nie tylko poznania przyrodniczego, lecz także poznania społeczeństwa. Uzupełniając zakres metodyki o ogół metod: kartograficznych, historycznych, górniczych, archeologicznych, architektonicznych, urbanistycznych, kamieniarskich, a nawet z zakresu konserwacji kamienia, uzyskujemy oryginalne źródła poznania, z jednej strony przyrody nieożywionej, z drugiej działalności człowieka.

76 J. Skoczylas

Rys. 1. Kierunki dystrybucji niekrzemiennych surowców skalnych w neolicie na teren Polski północno-zachodniej. 1 – wychodnie lub obszary występowania importowanych surowców skalnych; 2 – kierunki dystrybucji serpentynitu, nefrytu; 3 – kierunki dystrybucji bazaltu i amfibolitu; 4 – kierunek transportu bazaltu bezoliwinowego; I – północne Czechy; II – Morawy; III – Sudety (Góry Kaczawskie); IV – masyw Gogołów-Jordanów; V – kamieniołomy bazaltu na Wołyniu (Janowa Dolina, Berestowiec itp.)

Fig. 1. Direction of distribution of non-flint rock materials in the Neolithic into the area of North-Western Poland. 1 – outcrops or areas of occurrence of imported rock materials; 2 – directions of distribution of serpentinite, nephrite; 3 – directions of distribution of basalt and amphibolite; 4 – directions of transport of non-olivine basalt; I – Northern Czechia; II – Moravia; III – The Sudeten (Kaczawskie Mountains); IV – the Gogołów- Jordanów Massif; V – basalt quarries in Volhynia (Janowa Dolina, Berestovets and the like)

Impulsem do podjęcia tego typu badań mogą być wyprawy turystyczne, a więc poznanie przez turystykę w ramach rozwijającej się geoturystyki. Warto sobie uświadomić, że proces poznawczy z geoturystyką w tle ma niemal nieograniczone możliwości i perspektywy.

Właśnie na gruncie teorii petrografia, petroarcheologia i geoturystyka świetnie mogą się uzupełniać, spełniając swoje zadania poznawcze, edukacyjne, popularyzacyjne i rekreacyjne, czerpiąc pełnymi garściami z zasobów wiedzy muzealnictwa i działalności ochroniarskiej zarówno w zakresie ochrony przyrody nieożywionej, jak i ochrony i konserwacji kamiennych zabytków kultury materialnej.

Petrografia wobec wyzwań… 77

Z kolei praktyczne poznanie i upowszechnienie rezultatów tych dociekań powinny nastąpić przede wszystkim na gruncie turystyki lub, z geologicznego punktu widzenia, geoturystyki.

Również na płaszczyźnie praktyki dnia codziennego oraz przepisów prawnych realizację petrograficznych i innych kompleksowych badań nad poznaniem, wykorzystaniem i ochroną surowców skalnych i elementów z nich wykonanych można realizować nie tylko w terenie, w geoparku, parku krajobrazowym, lecz także w historycznych i współczesnych ośrodkach miejskich i pałacowych.

Nowe informacje o zagadnieniach poszukiwania, poznania, wydobycia, transportu i wykorzystania surowców skalnych są nie mniej ważne niż sama historia fundatorów danego obiektu, jego budowy, funkcjonowania, popadania w ruinę czy rewaloryzacji. Petrograficzne badanie surowców skalnych jest bardzo ważne z wielu względów.

W turystycznych podróżach po współczesnych i historycznych obiektach architektury kamiennej niemal wcale nie zwraca się uwagi na problemy wykorzystania surowca skalnego. Wbrew dotychczasowej praktyce stanowi on ważny element życia gospodarczego i intelektualnego fundatorów i budowniczych zwiedzanych obecnie obiektów architektury, sztuki i budownictwa. Zachwycamy się dziejami, formą, rozwiązaniami technicznymi i architektonicznymi, doznaniami estetycznymi, rzadko zwracając uwagę na rodzaj naturalnego, skalnego materiału, z którego powstał podziwiany obiekt. Pod tym względem mamy świadomość starożytnego Rzymianina, który każdy piękny, świecący, twardy kamień nazywał marmurem. Z kolei dzisiaj w potocznej, często także handlowej ocenie każdy oferowany kamień jest granitem, a przecież w różnych okresach, a przede wszystkim na różnych terenach użytkowano wiele różnych surowców skalnych.

4. Przykłady

Na podstawie wieloletnich badań niekrzemiennego surowca skalnego, wykorzystanego do wytwarzania neolitycznych narzędzi kamiennych, zdołano znaleźć miejsca, skąd pochodził surowiec skalny w narzędziach znalezionych na obszarach Wielkopolski, Kujaw i okolic Gdańska (rys. 1; Skoczylas 2004, 2009). Mogą być to miejsca, tereny i trasy zwiedzania mające na celu próbę rekonstrukcji warunków, szczegółowych kierunków dystrybucji tych surowców w różnych okresach, nie tylko w neolicie. Przy okazji można szukać odpowiedzi na pytanie, czy wydobyty lub znaleziony surowiec obrabiano na miejscu, czy transportowano nieobrobiony kamień do miejsc, pracowni obróbki czy do ostatecznego miejsca przeznaczenia. Można np. taką trasę nazwać „Neolitycznym szlakiem bazaltowym” lub „Śladami wędrówek neolitycznych przedmiotów kamiennych” (rys. 1).

78 J. Skoczylas

Problemy nie tylko rozpoznania i interesującego opisania skały, lecz także znalezienia, a więc dostępności kopaliny stanowią ważny wątek geoturystycznych penetracji. Można tym razem podać przykład wczesnośredniowiecznych, kamiennych budowli w postaci przedromańskich i romańskich kościołów, które funkcjonowały w Poznaniu, Gnieźnie, Gieczu, Ostrowie Lednickim w początkach państwa polskiego, czy pałacu Dąbrówki w Poznaniu. Budowle te były wznoszone z miejscowych głazów narzutowych spajanych zaprawą gipsową. Powstało pytanie historyków sztuki i archeologów: skąd ten gips? Drogą żmudnych, wielokierunkowych studiów (głównie literaturowych) z zakresu nauk historycznych, archeologicznych, geograficznych, geomorfologicznych i geologicznych, w tym głównie petrograficznych, a w końcu badań izotopowych udało się ustalić, że gips-anhydryt eksploatowano we wczesnym średniowieczu w miejscowości Wapno koło Wągrowca (rys. 2).

Rys. 2. Rekonstrukcja kierunków dystrybucji gipsu eksploatowanego w miejscowości Wapno w początkach państwa polskiego

Fig. 2. Reconstruction of directions of distribution of gypsum extracted in Wapno at the beginnings of the Polish State

Z odkryć archeologicznych, potwierdzonych później przez dane historyczne, wiemy, że na powierzchni ziemi były dostępne słone źródła oraz gipsy i anhydryty na terenie obecnie funkcjonującego miasta Wapno i w jego okolicy. Właśnie w tym rejonie duży wpływ na osadnictwo miała obecność wysadu solnego. Wysad solny w Wapnie ma nie tylko bogatą

Petrografia wobec wyzwań… 79

historię geologiczną, lecz również historię wykorzystania gipsu i soli w odległej przeszłości. Świadczą o tym przedmioty i groby wskazujące na intensywne przemieszczanie się ludności przez te tereny w czasach przedhistorycznych.

We wczesnym średniowieczu gipsy ochraniające solne jądro wysadu były eksploatowane i wykorzystywane jako surowiec do gipsowych zapraw murarskich, które służyły do budowy pierwszych budowli państwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego (Skoczylas 1990, 2006).

Utwory gipsu budujące czapę dochodzą w Wapnie niemal do powierzchni (rys. 2). Były one eksploatowane na skalę przemysłową od 1828 r., kiedy ówczesny właściciel majątku, hr. Florian Wilkoński, chcąc ratować finanse swojej posiadłości, zaczął wydobywać gips, promując go jako najlepszy środek użyźniający glebę (Schreiber 1836). Dzieje eksploatacji gipsu, a potem również soli w Wapnie są bardzo intrygujące i wskazują na różne uwarunkowania historyczne, własnościowe, ekonomiczne, techniczne i polityczne, wpływające na rozmiary, potrzeby i kierunki eksploatacji (Muszyński 1999a, 1999b).

Wielu badaczy intrygowała etymologia nazwy Wapno, skoro przez długi czas eksploatowano w tej miejscowości gips. Udowodniono, że właśnie gips z Wapna był surowcem do wytwarzania zapraw murarskich zastosowanych w budowlach pochodzących z wczesnego średniowiecza m.in.: w pałacu Dąbrówki w Poznaniu, w zespole sakralno-pałacowym w Ostrowie Lednickim, w kościołach w Gnieźnie i w pobliskim Łeknie.

Wychodnia gipsu w Wapnie jest jedynym w Wielkopolsce miejscem jego występowania na powierzchni. Badania izotopowe siarki z gipsowych zapraw murarskich wskazują, że jest to siarka z górnego permu (cechsztynu). Gipsowe detale architektoniczne w średniowiecznym obiekcie sakralnym w Łeknie, oddalonym od Wapna o 13 km w linii prostej, także zdają się potwierdzać dłuższy okres eksploatacji i wykorzystywania złóż gipsu w tej miejscowości dla celów murarskich w romańskim budownictwie Wielkopolski. Być może wówczas powstała nazwa Wapno, którą można wyprowadzić od zastosowania wydobywanego tutaj surowca.

Cezurą w dziejach Wapna był niewątpliwie 1977 r., kiedy to nastąpiło – brzemienne w skutkach dla jego mieszkańców – katastrofalne zalanie złoża soli. Kopalnia została zamknięta i ostatecznie zlikwidowana. Osiadanie i deniwelacje terenu oraz uskokowe pęknięcia w poważnym stopniu nadwyrężyły substancję mieszkaniową oraz całą infrastrukturę tego pomyślnie rozwijającego się ośrodka górniczego. Po katastrofie, szukając innych możliwości podźwignięcia gospodarczego mieszkańców Wapna i okolic, zwrócono uwagę na możliwość eksploatacji wysokiej jakości gipsu. Jednak po rozważeniu wielu argumentów – przede wszystkim ekonomiczno-społeczno-politycznych – nie podjęto ponownego wydobycia.

W chwili obecnej podnoszące się zwierciadło wody w obrębie czapy gipsowej i w otaczających wysad warstwach kenozoicznych oraz wzrost ciśnienia piezometrycznego wskazują na możliwość migracji wód podziemnych z obszaru wysadu solnego do otaczającego poziomu kenozoicznego, w którym oligoceńsko-mioceński kompleks piasków jest podziemnym zbiornikiem wody pitnej, podlegającym ochronie (Ratajczak 2001).

80 J. Skoczylas

Również odpady solne zgromadzone na hałdzie stanowią potencjalne zagrożenie dla wód podziemnych. Należy jeszcze dodać odpady gromadzone w czasie działalności zakładu remontowego, a więc kilkadziesiąt tysięcy ton soli i kilka ton siarki, oraz odpady przemysłowe wywołujące skażenia metalami ciężkimi.

Aktualność kompleksowych badań w zakresie wpływu tych odpadów na środowisko sprzyja badaniom nie tylko przyrodniczym, lecz także badaniom nad dziejami oddziaływania tej struktury solnej na osadnictwo, na cywilizacyjny rozwój tych ziem od czasów najdawniejszych po współczesne.

5. Petrografia a inne dziedziny wiedzy

Większy kontakt przedstawicieli nauk geologicznych z turystami i z przewodnikami turystycznymi o różnym przecież wykształceniu również może uzmysłowić, jak ważna jest potrzeba wyjścia z izolacji: zawodowej, środowiskowej, intelektualnej i duchowej. Petrograficzny schemat opisu skał ma na celu identyfikację minerałów oraz określenie budowy wewnętrznej, a w efekcie zdefiniowanie nazwy skały, natomiast np. dla historyka sztuki nazwa skały jest dopiero punktem wyjścia do jej opisu, do wyeksponowania i porównania wszelkich możliwych do uchwycenia gołym okiem cech zewnętrznych, głównie barwy i jej odcieni, połysku, przejrzystości, podzielności, twardości, spójności itp. Humanistyczny opis tego samego przedmiotu skalnego czyni go ciekawszym, bardziej tajemniczym, intrygującym, a przede wszystkim godnym poznania i zapamiętania.

Właśnie umiejętność, a może inny typ wrażliwości, powoduje, że np. historyk sztuki potrafi wznieść zwykły marmur na piedestał, potrafi go przedstawić tak intrygująco, ciekawie i oryginalnie, że najwięksi laicy będą się nim zachwycać i o nim pamiętać – jeżeli nie do końca, to na pewno na dłuższy okres życia.

Nauki przyrodnicze, w tym również nauki geologiczne, znalazły się na rozdrożu między naukami fizykochemicznymi a humanistycznymi, jednak coraz bardziej ciążą ku tym pierwszym. Korzystają bowiem w coraz większym stopniu z technicznej podbudowy metodyczno-instrumentalnej. Jednak to bezkrytyczne zapatrzenie się na nauki ścisłe powoduje zubożenie o wartości humanistyczne i społeczne, dotyczące wrażliwości na kontakty interpersonalne, na sposób reagowania i odbierania sztuki w różnych formach i przejawach.

Jednym z możliwych sposobów wyjścia poza wąskie ramy własnej dyscypliny jest próba jej popularyzacji, przy czym mniej chodzi tutaj o tradycyjne formy eksponowania skał i minerałów w różnego rodzaju muzeach o różnych rangach. Popularyzacja nauk o Ziemi, w tym nauk o minerałach i skałach, to przede wszystkim obecność związanych z nimi zagadnień w życiu codziennym, w prasie, radiu i telewizji.

Petrografia wobec wyzwań… 81

Obecność ta, świadoma i kompetentna, prezentowana przez swoich najlepszych przedstawicieli lub kompetentnych dziennikarzy, może być pierwszym krokiem do znalezienia klucza w postrzeganiu „kamiennej rzeczywistości” w otaczającym nas, najczęściej miejskim, środowisku. Zbyt mało jest praktycznych pokazów petrograficznego rozpoznania skał dla zainteresowanych w czasie różnego rodzaju masowych imprez, jak np. festiwale nauki i sztuki organizowane przez większość ośrodków akademickich. Również lokalnie organizowane giełdy minerałów stanowią naturalną okazję do popularyzacji petrografii oraz do nawiązania kontaktu z hobbystami i młodzieżą w celu zrozumienia, jak im daleko do powszechnie dostępnej informacji o minerałach i skałach.

Zbyt mało jest także filmów, nawet fabularnych, jak np. „Wyprawa do wnętrza Ziemi”, które pośrednio mogą uświadamiać, jak znajomość minerałów, skał i procesów je tworzących jest istotna dla gospodarki i dla społeczeństwa.

Tworzone geologiczne ścieżki dydaktyczne mogą być inspiracją do powstawania nowych filmów przyrodniczych o obiektach przyrody nieożywionej i kulturowej, określonych, zbadanych i zdefiniowanych np. przez nauki petrograficzne.

Współpraca na polach turystyki, upowszechniania wiedzy i dydaktyki pozwoli profesjonalistom lepiej poznać potrzeby i oczekiwania współczesnego tzw. przeciętnego człowieka oraz trafniej określić swoją przydatność w życiu jednostki, społeczeństwa i w gospodarkach: indywidualnych, lokalnych, krajowych, kontynentalnych i globalnych.

Przyszłość nauk o Ziemi leży w edukacji społeczeństwa, głównie młodzieży, i w uświadamianiu, jak poznanie naszej planety jest ważne dla pomyślnego rozwoju rodzaju ludzkiego.

Bibliografia

1. Kryza R.: Granity Ukrainy. „Nowy Kamieniarz”, nr 1 (12), 2005, s. 66-68. 2. Muszyński W.: Kopalnia soli w Wapnie. „Ziemia Wągrowiecka”, nr 1, 1999a, s. 11-46. 3. Muszyński W.: Kopalnia gipsu w Wapnie. „Ziemia Wągrowiecka”, nr 1, 1999b, s. 47-53. 4. Schreiber B.: O użytku i użyciu gipsu, o urządzeniu i otwarciu kopalni gipsu

marmurowego białego w W.X. Poznańskiem we wsi Wapnie do W-go Floriana Wilkońskiego należącej w powiecie Wągrowieckiem, departamencie Bydgoskiem, położonej. Poznań 1836.

5. Skoczylas J.: Użytkowanie surowców skalnych we wczesnym średniowieczu w północno-zachodniej Polsce. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, s. Geologia, nr 12, Poznań 1990.

82 J. Skoczylas

6. Skoczylas J.: A general review of the neolithic in the old continent. A review of the raw materials used: regional aspects. Poland. Slovak Geological Magazin, Vol. 10, No. 1-2, 2004, p. 73-80.

7. Skoczylas J.: Złoża kopalin użytecznych w dziejach Pałuk. „Studia i Materiały do Dziejów Pałuk”, t. VI, 2006, s. 41-52.

8. Słomka T., Kicińska-Świderska A.: Geoturystyka – podstawowe pojęcia. „Geoturystyka”, t. 1, 2005, s. 5-7.

Recenzent: Prof. dr hab. inż. Krystian Probierz

Abstract

In the article the author made an attempt to diagnose the results of the insignificant involvement of the achievements of geological sciences, and especially of petrographic ones, in the stonecutting industry and in geotourism. The stonecutting industry, and actually rock material trade has dominated the rock terminology in everyday life. This terminology refers to the petrographic classification only to small extent. There is a lot of misunderstanding as to terminology, inconsistencies and ambiguity. The way out is more engagement on the part of petrographers in the study of rocks imported for trade from almost every part of the world.

Tourism's situation is similar. Although interest in geology is being stimulated as part of geotourism, treated as popularisation of knowledge on geological artefacts and processes, still the hitherto results seem to be very insufficient.

There is a proposal to extend the scope of geotouristic knowledge by taking into account the methods used in geological sciences. In such a situation geotouristic observations may concern stone artefacts of cultural heritage. Examples of recognition and dissemination of non-flint rock materials of the Neolithic tools have been given (rys. 1). Routes were proposed such as, e.g. "On the route of Neolithic basalt tools".

The second example of using geological studies, including petrographic research, concerns the gypsum outcrop in Wapno near Wągrowiec. It has been found that at the beginning of existence of the Polish State the gypsum for the mortar of the first stone buildings was extracted just in Wapno.

It seems that an attempt to depart from some isolation should be more openness on the part of representatives of petrographic sciences as well as devotion of more time and energy as well as more attention and better skills for a more unconventional popularisation