PERSPEKTYWY POZNAWCZE

1. CELE: Tworzenie teorii umożliwiających Określanie znaczenia danego zachowania

zrozumienie przyczyn zachowań w kontekście społecznym i kulturowym.

komunikacyjnych.

2. SPOSOBY POZNANIA: Istnieje obiektywna Prawda jest subiektywna, znaczenie jest

rzeczywistość, która może zostać interpretowalne. Nie można oddzielić

opisana przez dobrą teorię. poznającego od poznawanego.

3. NATURA LUDZKA: Determinizm – podkreślanie Wolna wola – podkreślanie roli świadomości

sił, które kształtują ludzkie zachowanie. w podejmowanych przez jednostki decyzjach.

4. WARTOŚCI: Obiektywizm – wartości badaczaSubiektywizm – wiedza nigdy nie jest

nie powinny zmieniać obserwowanej neutralna moralnie.

rzeczywistości.

5. UŻYTECZNOŚĆ WIEDZY: Tworzenie Teoria – narzędzie interpretacji tekstów

uniwersalnych praw ludzkiego mówionych, pisanych i zachowań

zachowania odnoszących się do różnych niewerbalnych celem zbudowania sieci

sytuacji. znaczeniowej, tworzącej egzystencję.

(jedno dla wielu)

OBIEKTYWNA INTERPRETACYJNA

TRZY OBSZARY BADAŃ NAD KOMUNIKACJĄ

• syntaktyka – problematyka przekazu

informacji (kodowanie, kanał, pojemność,

redundancja, statystyczne właściwości

języka).

• semantyka – znaczenie oparte o wspólnie

dzielone informacje.

• pragmatyka – behawioralne efekty

komunikacji (obserwacja manifestacji relacji).

Szkoły teoretyczne w dziedziniewiedzy o komunikacji społecznej

• Socjopsychologiczna – komunikacja jako wpływ

interpersonalny;

• Cybernetyczna – komunikacja jako przepływ informacji;

• Retoryczna – komunikowanie jako sztuka przemawiania

publicznego;

• Semiotyczna – komunikacja jako proces dzielenia się

znaczeniem poprzez znaki;

• Socjokulturowa – komunikacja jako tworzenie i

„odgrywanie” rzeczywistości społecznej;

• Krytyczna – komunikacja jako refleksyjne wyzwanie

rzucone niesprawiedliwemu „dyskursowi władzy”;

• Fenomenologiczna – komunikacja jako doświadczenie

siebie i innych poprzez dialog;

Przeglądowa mapa tradycji zakorzenionych w teorii komunikacji

Teorie obiektywne

Teorie interpretacyjne

cybernetycznasemiotyczna

socjopsychologiczna

retoryczna

socjokulturowa

krytyczna

fenomenologiczna

Szkoła socjopsychologiczna

• Badania empiryczne i dokładna systematyczna obserwacja pozwala nam odkryć prawdę zjawisk

komunikacyjnych; badania te tłumaczą związki przyczyno–skutkowe, pozwalające nam przewidzieć, które

zachowanie komunikacyjne kończą się powodzeniem, a które są skazane na porażkę; badacze tej szkoły

niczego nie przyjmowali „na wiarę”, ale wszystko poddawali sprawdzeniu przez badani empiryczne, które

czasami wcale nie były miarodajne;

• Carl Hovland – jeden z pionierów badań eksperymentalnych w dziedzinie psychologii społecznej, określił

podstawową formułę wiedzy o komunikacji, która opierała się na próbie odpowiedzi na kilka podstawowych

pytań: „kto mówi? Jaka jest treść komunikatu?, do kogo jest skierowana i z jakim skutkiem?; odpowiedź na

te pytania pozwoliła określić główne problemy wiedzy o komunikacji: fachowość i wiarygodność, zasady

konstruowania argumentów, charakterystyczne cechy adresatów, ich osobowość, lęk, podatność na

wpływy;

• Głównym efektem badań empirycznych jest zmiana opinii publicznej ujawniająca w skalach postaw przed i

po otrzymaniu komunikatu;

• Hovland uważał, że komunikaty pochodzące z wysoce wiarygodnych źródeł spowodowały większe

przesunięcie opinii, od tych, które pochodziły ze źródeł znacznie mnie wiarygodnych;

• na zmianę postawy odbiorców wpływają więc w największym stopniu fachowość i rzetelność; fachowcami

są wszyscy Ci, którzy sprawiają wrażenie, że dobrze wiedzą o czym mówią; natomiast odbiorcy oceniają

rzetelność nadawcy komunikatu w zależności od tego, czy postrzegają jego wypowiedź jako szczerą, czy

też;

• Fachowość nadawcy wywiera zazwyczaj większy wpływ na zmianę opinii adresatów niż jego rzetelność,

lecz efekt tej perswazji jest nietrwały;

• „efekt uśpienia” – po kilku tygodniach okazuje się jednak, że odbiorcy zapominają, gdzie usłyszeniu

informacje i różnicą między źródłem wiarygodnym i mniej wiarygodnym ulega zatraceniu; efekty zmiany

opinii publicznej są więc nie trwałe.

Szkoła cybernetyczna

• Norbert Weiner, naukowiec z MIT, ukuł termin cybernetyka, aby

scharakteryzować dziedzinę sztucznej inteligencji; głównym

problemem było określenie w jaki sposób sprzężenie zwrotne

umożliwia przetwarzanie informacji w naszych mózgach i

komputerach;

• był twórcą pojęcia „sprzężenie zwrotne”, które pozwoliło wyjaśnić

istotę komunikacji interpersonalnej oraz ukazało, że komunikacja

funkcjonuje zawsze w ramach ściśle określonego systemu

komputerowego lub medialnego;

• Komunikacja jako przetwarzanie informacji została utrwalona przez

Claude Shannona, który rozwinął matematyczną teorię transmisji

sygnałów; jego celem było osiągnięcie maksymalnej

przepustowości linii przesyłowej przy minimalnym zniekształceniu

sygnału; Shannona interesował wyłącznie aspekt techniczny;

MODEL PRZEKAZU SYGNAŁÓW SHANNONA I WEAVERA (1948)

OBSZARY BADAŃ:• techniki transmisji symboli• precyzja przenoszenia symboli na pożądane znaczenie• stopień zgodności pomiędzy znaczeniem pożądanym a

odebranym

ŹRÓDŁOINFORMACJI

NADAJNIK ODBIORNIK ADRESAT

PRZEKAZ SYGNAŁNADANY

SYGNAŁODEBRANY

PRZEKAZ

ŹRÓDŁOZAKŁÓCEŃ

Szkoła retoryczna

• Retoryka była sztuką pięknego mówienia i przemawiania, ukształtowaną w starożytnej

Grecji i Rzymie;

• Retoryki nie można się nauczyć teoretycznie; tylko praktyka czyni mistrza; jednak

praktyka pozwala jedynie utrwalić nabyte umiejętności; jeżeli mówcy nie podejmują

trudu systematycznego uczenia się to praktyka nic mało efektywna (Arystoteles

prowadził w Starożytnej Grecji szkołę retoryki)

• Szkoła retoryczna zwraca uwagę na kilka aspektów:

– mowa (komunikacja werbalna) odróżnia ludzi od zwierząt; język jest jedną z cech kultury, której

twórcą jest człowiek;

– publiczna mowa na forum demokratycznym jest bardziej efektywnym sposobem rozwiązywania

problemów politycznych niż wydawanie dekretów lub odwoływanie się do przemocy;

– pojedynczy mówca próbuje wpłynąć na publiczność złożoną z wielu słuchaczy poprzez podjęcie

otwarcie perswazyjnego dyskursu;

– przygotowanie retoryczne jako podstawa wykształcenia mówcy, który uczy się formułować

przekonywujące argumenty i przemawiać donośnym głosem;

– nacisk położony jest tutaj na potęgę i piękno języka, który zdolny jest poruszyć emocjonalnie

słuchaczy; retoryka jest sztuką, a nie nauką;

– publiczna mowa jest domeną mężczyzn; do początków XIX wieku kobiet nie miały właściwie

okazji przemawiać publicznie;

– napięcie pomiędzy teorią (nauką retoryki) a jej praktyką;

Szkoła semiologiczna

• Semiotyka jest dyscypliną badającą znaki; znak jest

dowolnym elementem zdolnym do reprezentowania czegoś

innego; podwyższona temperatura ciała jest oznaką infekcji;

odlot ptaków oznacza nadejście zimy itd..

• Słowa też należą do znaków są symbolami, które nie wiążą

się w żaden naturalny sposób z przedmiotami lub

zjawiskami;

• Podstawy szkoły semiotycznej określili I. A. Richards i C. K.

Ogden; słowa są według nich arbitralnymi znakami, które

same w sobie nic nie znaczą, przyjmują znaczenie zależnie

od kontekstu;

Szkoła socjokulturowa

• Komunikacja językowa tworzy kulturę;

• Twórcami tej orientacji byli: Edward Sapir i Benjamin Lee Whort;

• hipoteza relatywizmu językowego Sapira – Whorta stwierdza, że

struktura języka danej kultury określa kształt ludzkich myśli i

działań, czyli komunikację;

• Teoria socjokulturowa, oparta na relatywizmie językowym

zaprzecza poglądowi, że wszystkie języki są jednakowe oraz, że

słowa są jedynie neutralnymi środkami przeznaczonymi do

przenoszenia znaczeń;

• Proces komunikacji tworzy rzeczywistość, podtrzymuje ją,

naprawia i przekształca;

• Osoby prowadzące rozmowę współtworzą struktury społeczne i

kulturę;

Frankfurcka szkoła krytyczna• Pojęcie teorii krytycznej wywodzi się z publikacji grupy badaczy niemieckich

zwanych „szkołą frankfurcką”, którzy pracowali w Instytucie Badań

Społecznych we Frankfurcie;

• Szkoła frankfurcka pierwotnie powołana została w celu krytycznego

przywołania poglądów Karla Marksa (postmarksizm); odrzuciła determinizm

ekonomiczny, zachowując jednocześnie marksistowską tradycję krytyki

społecznej;

• Najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły frankfurckiej byli Max

Horkheimer, Theodor W. Adorno i Herbert Marcuse, a także Jurgen

Habermas (II pokolenie);

• Podstawowe założenia szkoły frakfurckiej:

– Kontrola nad językiem w celu utrzymania nierównowagi władzy; język jest

narzędziem sprawowania władzy;

– Rola mediów w przytępianiu wrażliwości na represje; Marks twierdził, że religia to

opium dla mas; Adorno twierdził, że ta tą rolę obecnie pełnią media masowe

– Ślepa ufność pokładana w metodzie naukowej i bezkrytyczna akceptacja odkryć

empirycznych;

Szkoła fenomenologiczna

• Fenomenologia kładzie nacisk na interpretacje własnych doświadczeń

subiektywnych; intencjonalna analiza codziennego życia z punktu widzenia

osoby, która je przeżywa;

• Przedstawiciel: Carl Rogers;

• Warunkami porozumienia i dialogu pomiędzy „różnymi światami” są

– Spójność pomiędzy wewnętrznymi stanami i zewnętrznym

zachowaniem nadawcy,

– Bezwarunkowo pozytywny stosunek – akceptacja, która nie zależy od

zachowania rozmówcy,

– Pełne empatii zrozumienie to opiekuńcza umiejętność tymczasowego

odkładania na bok własnych poglądów i wartości po to, aby wkroczyć w

świat innego człowieka; to aktywny proces wsłuchania się w myśli innej

osoby – czasowe zawieszenie sądów i wartości, uwolnienie się od

pytania „Co ona naprawdę chce przez to powiedzieć?”

– Stosowność dopasowanie wewnętrznych uczuć jednostki do ich

zewnętrznych przejawów;

Szkoła Chicagowska– związana z Wydziałem Socjologii i Antropologii Uniwersytetu w Chicago.

– Był to pierwszy na świecie ośrodek akademicki, w którym systematycznie

kształcono socjologów i zatrudniano pracowników naukowych o tej specjalizacji;

– „szkoła chicagowska” była kierowana przez Roberta Ezra Parka (1864 – 1944);

za jej początek uznaje się rok 1915 tj. datę ogłoszenia programowego artykułu

Parka, The City: Suggestions for the Investigation of Human Behavior in the

Urban Environment. Szkoła przestała istnieć w 1935 roku;

– fundamentalnym dziełem Szkoły Chicagowskiej jest praca Roberta E. Parka i

Ernesta W. Burgessa Introduction to the Science of Sociology (1921); autorzy

zaprezentowali w tej publikacji model społeczeństwa, którym doniosłą rolę

odgrywają procesy komunikowania;

– w ich rozumieniu komunikowanie nie ograniczało się do prostego przekazu

informacji, ale traktowali je jako proces symboliczny, w wyniku którego

kształtuje się kultura; dostrzegali jest w architekturze miejskiej, w sztuce, w

regułach i normach społecznych, w rytuałach i polityce; kładli nacisk na

interakcje społeczne, na ich opis i relacje interpersonalne;

– szkoła chicagowska okazała się bardzo pomocna dla dalszego rozwoju wiedzy o

komunikacje, wymienieni badacze stworzyli bowiem aparaturę pojęciową i

zdefiniowali podstawowe pojęcia.

Amerykański pragmatyzm społeczny

• John Dewey (1859–1952) – rozpoczął swoją działalność naukową od psychologii, latach 1917 – 1922

zbliżył się do socjologii, a w końcu stał się jednym z przedstawicieli amerykańskiego pragmatyzmu

filozoficznego; badacz zwrócił uwagę na problem komunikowania się ludzi w aspekcie społecznym; jest

powszechnie uważany za pioniera badań nad komunikowaniem w pracy Demokracja i wychowanie

pisał, że Społeczeństwo istnieje nie tylko dzięki przekazywaniu i komunikowaniu, lecz można rzec, iż

jego istnienie polega na procesach przekazu i komunikacji. Związek między słowami „wspólny”

(common), „wspólnota” (community) i „wspólne dzielenie się” (communication) jest czymś więcej niż

tylko związkiem lingwistycznym. Ludzie żyją we wspólnocie dzięki temu, co jest ich wspólną

własnością. A komunikowanie się stanowi drogę do zdobycia tej wspólnej własności. Autor traktował

komunikowanie jako instrument presji społecznej i jako fundament wszelkich relacji społecznych; dzięki

dzieleniu się informacji, które cyrkulują w systemie społecznym możliwa staje się produkcja dóbr

społecznych, łączących jednostki społeczne; poglądy Deweya sprowadzić można to trzech

podstawowych twierdzeń:

– społeczeństwo istnieje dzięki procesowi transmisji informacji (społeczeństwo = transmisja);

– transmisja odbywa się w ramach procesu komunikowania, który obejmuje czyny, myśli i uczucia

przekazywane od wśród członków społeczeństwa (transmisja = komunikowanie);

– bez komunikowania idei społeczeństwo nie może funkcjonować (komunikowanie = społeczeństwo).

• Charlesa H. Cooleya (1864–1929 ) – profesor socjologii na Uniwersytecie w Ann Arbor; ukończył

studia inżynierskie i ekonomiczne; identyfikował się z kierunkiem socjologicznym określanym jako

interakcjonizm symboliczny; Cooley jest autorem dzieła Social Orginazation (1909) stanowiącego

analizę komunikowania społecznego; wprowadził pojęcie „komunikowania” do nauk socjologicznych.

• Georg H. Mead (1863–1952) – wykładał psychologię społeczna na Uniwersytecie w Chicago, ale przez

cale życie uważał się za filozofa – pragmatystę; jego badania przyczyniły się do rozwoju socjologicznej

orientacji wiedzy o komunikowaniu.

Mass Media Research• badania z pogranicza socjologii, psychologii i nauk politycznych, które dały w

konsekwencji początek nowej dyscyplinie wiedzy – komunikologii;

• nazwa pochodzi od studiów nad filmem (wpływ filmu na przestępczość

nieletnich) i radiem (analiza składu publiczności);

• Badania te rozwijały się w lata 20. i 30. doprowadziły do konsolidacji nauk o

komunikowaniu w latach 50. i 60.; w tym czasie komunikologia wyłaniała się

jako dyscyplina nauk społecznych wykładana na uniwersytetach w Ameryce i

Europie.

• Lata 50. i 60. stanowią przełom w teoriach komunikowania, ponieważ do tej

pory zajmowali się nią głownie psycholodzy, socjolodzy, politolodzy,

antropolodzy, matematycy i inni naukowcy;

• w późniejszym okresie sytuacja zaczęła się ulegać widocznym zmianom; studia

w zakresie nauki o komunikowaniu prowadzone w wielu uniwersytetach były

prowadzone przez wykształcony komunikologów, przedstawicieli odrębnej

dziedziny nauki zwanej w Polsce – nauką o poznaniu i komunikacji.

• Badania te dały początek współczesnym orientacjom teoretycznym w nauce o

komunikowaniu (szkoła empiryczna, szkoła krytyczna i determinizm

technologiczny).

Harold Lasswell (1902 – 1978)

• prowadził badania nad propagandą, która definiował jako

kształtowanie zbiorowych zachowań społecznych poprzez

manipulację „znakami” (symbolami, środkami perswazji,

kłamstwami), po to, aby osiągnąć cel, który nie zawsze musi być

znany i rozumiany przez opinię publiczną;

• podkreślał rolę środków komunikowania w formułowaniu

świadomości narodowej i patriotycznej. Odwoływał się często do

psychologii społecznej, teorii matematycznej; koncentrował się

raczej na zawartości komunikowania niż na zrozumieniu i analizie

samego procesu oraz jego efektu; zajmował się propagandą;

• najważniejsze studium Lasswella – The Communication of Ideas

(1948) – jest fundamentalną pracą z teorii komunikowania; autor

przedstawił w niej linearny model komunikowania, który

odwołuje się do teorii sukcesu propagandowego, stworzonej na

podstawie analizy kilku efektownych kompanii propagandowych i

wyborczych.

MODEL AKTU PERSWAZYJNEGO LASSWELLA (1948)

OBSZARY BADAŃ:• analiza nadawcy,• analiza odbiorcy,• analiza treści,• analiza efektu.

NADAWCA

Ktomówi?

KOMUNIKAT

Comówi?

KANAŁ

Zapośrednictwem

jakiegokanału mówi?

ODBIORCA

Do kogomówi?

EFEKT

Z jakimskutkiem

mówi?

Kurt Lewin (1890 – 1947)• był psychologiem społecznym; W 1945 roku założył centrum badań nad

komunikowaniem grupowym w Massachusete Institute of Technology;

• Wiodącym problemem badawczym Lewina była analiza czystego

komunikowania grup i modelu grup, w którym proces komunikowania

zachodzi; traktował grupę jako byt żyjący w koegzystencji, był twórcą

terminu „obszar psychologiczny”, przez który rozumiał całość czynników

koegzystencji i współzależności.

• Jako psychologa interesowała go przede wszystkim kwestia dynamiki

rozwoju osobowości, interakcji i komunikowania;

• Zajmował się również analizą decyzji grupy, fenomenu przywódcy grupy,

reakcjami każdego członka grupy na wewnętrzny przekaz komunikacyjny

docierający do rożnymi drogami od nadawcy do odbiorcy, np. w wyniku

bezpośrednich kontaktów „face to face” w rodzinie, klubie, szkole i pracy;

• efektem jego badań jest typologiczny model komunikowania (1947),

który określił proces komunikowania masowego jako nierównomierny i

kompleksowy, podkreślając rolę selekcjonerów i bramkarzy (gate-keepers)

odpowiedzialnych de facto za treść i formę komunikatów medialnych.

Paul Lazarsfeld (1901 – 1976)• Ukończył matematykę i socjologię na Uniwersytecie w Wiedniu;

• Wprowadził do analizy naukowej metody ilościowe i jakościowe;

• Większość prac Lazarsfelda jest efektem studiów administracyjnych realizowanych

na zamówienie i odpowiadającym potrzebom dysponentów mediów oraz instytucji

komunikowania masowego; chcą charakterystyczną tych badań było stosowanie

metod jakościowych i ilościowych, a także odwoływanie się do danych statystycznych

dotyczących między innymi pochodzenia, wieku, płci, wykształcenia, zawodu,

zatrudnienia, stanu posiadania, czy nawet wyposażenia w sprzęt domowy;

• Lazarsfeld prowadził badania na podstawie, których skonstruował model

dwustopniowego przepływu informacji zakładający, że

– proces komunikowania zależy od struktury powiązań miedzy odbiorcami, w ten

sposób odkrywamy ponownie istnienie i rolę „grup pierwotnych” w całym

społeczeństwie i wśród publiczności środków masowego przekazu;

– bardzo ważną funkcję pełnią interpersonalne kontakty (personal influence)

odbiorców w procesie przepływu informacji z mediów do społeczeństwa;

– komunikowanie masowe jest procesem złożonym i odbywa się w dwóch etapach:

od mediów do liderów i od liderów opinii i do publiczności, gdzie rola liderów

(przywódców) opinii jest decydująca;

– wpływ środków masowego przekazu na odbiorców jest pośredni i opóźniony.

Carl Hovland (1912 – 1961) • Był psychologiem społecznym; zajmował się komunikowaniem perswazyjnym i

problematyką zmiany postawy odbiorcy komunikatów perswazyjnych; badał

systematycznie czynniki, które wpływają na skuteczność komunikowania społecznego;

samo komunikowanie, które uważał jedynie za szczególny przypadek uczenia się,

zdefiniował jako proces, przez który jednostka, tj. komunikator, wysyła bodźce (werbalne

i niewerbalne), aby zmodyfikować zachowania innych jednostek, czyli odbiorców

komunikatu;

• Oprócz zmiany postaw odbiorców Hovlanda interesowały problemy:

– Skuteczności komunikatora, jego prestiż oraz sposoby, dzięki którym ten prestiż może oddziaływać

w określonym czasie, (kiedy może maleć lub wzrastać);

– Przekazu perswazyjnego pochodzącego z mało wiarygodnego źródła i ryzyko odrzucenia takiego

przekazu przez odbiorców;

• Badacz odkrył, ze natychmiast po dyfuzji przekazu może on nie sprowokować żadnej

reakcji tj. zmiany zachowania czy postawy; jednak powtórna emisja. Kilka tygodni

później, tej samej treści, nie kojarzącej się ewidentnie z nadawcą poprzedniego

przekazu, jest w stanie wywołać pożądany efekt; zjawisko to autor nazwał „efektem

uśpienia”;

• Hovland opierał się głównie na badaniach eksperymentalnych i wprowadził tą metodę do

stałego repertuaru środków wykorzystywanych w nauce o komunikowaniu; dzięki temu

jego metody pracy przyczyniły się do rozwoju i konsolidacji tej dziedziny i doprowadziły

w efekcie do wyodrębnienia nauki o komunikowaniu w ramach psychologii społecznej.