Papers in Linguistics XIXV 1 2017 - Wydawnictwo...

Wstęp 1

12017

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGOOLSZTYN 2017

/VPapers in Linguistics

XIX

2 Mariusz Rutkowski

Tytułangielski:PAPERSINLINGUISTICS

RadaProgramowaZOFIAABRAMOWICZ(Białystok),MARIABIOLIK(Olsztyn),BERNHARDBREHMER(Greifswald,Niemcy),MIROSŁAWDAWLEWICZ(Wilno,Litwa),LILIANADIMITROVA--TODOROVA,(Sofia,Bułgaria),ADAMDOBACZEWSKI(Toruń),JERZYDUMA(Warszawa),CHRISTINAGANSEL(Greifswald,Niemcy),IWONAKOSEK(Olsztyn),JAROMIRKRŠKO(BanskáBystrica,Słowacja),VALENTINAKULPINA(Moskwa,Rosja),MARIUSZRUT-KOWSKI,(Olsztyn),WANDASZULOWSKA(Warszawa),MÁRIAVARGA(Györ,Węgry),MARIAWOJTAK(Lublin),EWAŻEBROWSKA(Olsztyn)

Redakcjainformuje,żewersjąpierwotnączasopismajestwydaniepapieroweCzasopismowdrożyłoproceduręzabezpieczającąprzedzjawiskiemghostwriting

RedaktornaczelnyMARIABIOLIK

RedaktorzeszytuRENATAMAKAREWICZ

RedaktorzytematyczniALINANARUSZEWICZ-DUCHLIŃSKA,EWAKUJAWSKA-LIS,ANNADARGIEWICZ

SekretarzeredakcjiIZAMATUSIAK-KEMPA,IWONAGÓRALCZYK

RedaktorzyjęzykowiROBERTLEE,EWAKUJAWSKA-LIS,JOANNAŁOZIŃSKA,MARZENAGUZ, RENATAMAKAREWICZ,IWONAGÓRALCZYK,SEBASTIANPRZYBYSZEWSKI

RedaktorstatystycznyMONIKACZEREPOWICKA

ProjektokładkiBARBARALIS-ROMAŃCZUKOWA

RedakcjawydawniczaBARBARASTOLARCZYK

ADRESREDAKCJIUWMwOlsztynieInstytutFilologiiPolskiejul.KurtaObitza1,10-725Olsztyntel.895276313;e-mail:[email protected]

On-line:http://wydawnictwo.uwm.edu.pl http://www.uwm.edu.pl/polonistyka/pracejezykoznawcze

ISSN 1509-5304

©CopyrightbyWydawnictwoUWM•Olsztyn2017

WydawnictwoUWM,Olsztyn2017Nakład:125Ark.wyd.12,0;ark.druk.10,25Druk:ZakładPoligraficznyUWM,zam.nr227

Wstęp 3

5

17

31

51

71

79

101

121

137

151

154

Spis treści

Artykuły

Maria Biolik (Olsztyn):Elementarz gwary warmińskiej jakopomocdydaktycznawkształceniulogopedów........................................................................................

Iryna Bundza (Lwów):Problemynauczaniakategoriiliczbypolskichrzeczowni-kówwśrodowiskuukraińskojęzycznym................................................................

Beata Jarosz (Lublin):Opoprawnościprzewodnikówmetodycznychdonaucza-niajęzykapolskiego(normatywnie)......................................................................

Alina Dorota Jarząbek (Olsztyn):Zadaniarozwijającekompetencjęmiędzykul-turowąwpodręcznikachdonauczaniajęzykaniemieckiegowgimnazjum........

Iwona Kosek (Olsztyn):Leksemytypucielę,kurczę wnauczaniujęzykapolskie-gojakoobcego.........................................................................................................

Jerzy Kowalewski (Lwów):InterakcjajęzykaikulturywdydaktycejęzykapolskiegojakoobcegonaUkrainie.........................................................................

Ałła Krawczuk, Krystyna Nikołajczuk (Lwów):Frazeologiabiblijnawieżą Babel?Oznajomościnormatywnejfrazeologiibiblijnejznomen proprium wśródnativespeakeróworazUkraińcówuczącychsięjęzykapolskiego............

Magdalena Osowicka-Kondratowicz (Olsztyn):Interdyscyplinarnośćatermi-nologiawkształceniulogopedycznymorazwlogopedii.......................................

Małgorzata Sławińska, Milena Kaczmarczyk (Olsztyn):Czynauczycielwczesnejedukacjimożebyćwzoremporozumiewaniasięwjęzykuojczystym?Rozważaniao(nie)kompetencjachjęzykowychstudentówpedagogiki................

Recenzje, omówienia, sprawozdania, komunikaty

MariolaMajnusz-Stadnik:Andere Länder, andere Werbestrategien. Phraseologi-smen und deren Modifikationen in den polnischen und deutschen Werbeanze-igen.Opole:WydawnictwoUniwersytetuOpolskiego.2014,S.255 (Klaudia Wodniok, Opole)......................................................................................

Sprawozdaniezkonferencji„Językedukacji.Językwedukacji” (Monika Czerepowicka, Olsztyn; Izabela Pietras, Lublin):..................................

4 Mariusz Rutkowski

Contents

Articles

Maria Biolik(Olsztyn):The Elementary Handbook of Warmia dialect as ateachingaidinthetrainingofspeechtherapists..............................................

Iryna Bundza (Lwów):ProblemsinteachingthecategoryofnumberofPolishnounsintheUkrainianspeakingenvironment....................................................

Beata Jarosz (Lublin):AboutthecorrectnessofmethodicalguidesforteachingPolish(normativeclaims).......................................................................................

Alina Dorota Jarząbek (Olsztyn):Tasksdevelopinginterculturaleducation inhandbooksforteachingGermaninjuniorhighschool.....................................

Iwona Kosek (Olsztyn):Lexemesofthetypecielę,kruczęinteachingPolish asaforeignlanguage..............................................................................................

Jerzy Kowalewski(Lwów):Interactionbetweenlanguageandculture inteachingPolishasaforeignlanguageinUkraine............................................

Ałła Krawczuk, Krystyna Nikołajczuk (Lwów):BiblicalphraseologyastheTower of Babel?Theknowledgeofnormativebiblicalphraseologywithnomen proprium amongnativespeakersandUkrainianslearningPolish...................

Magdalena Osowicka-Kondratowicz (Olsztyn):Theinterdisciplinarynatureandterminologyinlogopaedicsandinlogopaedictraining.................................

Małgorzata Sławińska, Milena Kaczmarczyk (Olsztyn):Isateacherofearlyeducationarolemodeltofollowincommunicatinginthemothertongue? Onlinguistic(in)competenceofpedagogystudents..............................................

Reviews, discussion, reports, statement

MariolaMajnusz-Stadnik:Andere Länder, andere Werbestrategien. Phraseologis-men und deren Modifikationen in den polnischen und deutschen Werbeanzei-gen.Opole:WydawnictwoUniwersytetuOpolskiego.2014,S.255 (Klaudia Wodniok, Opole)......................................................................................

Sprawozdaniezkonferencji„Językedukacji.Językwedukacji” (Monika Czerepowicka, Olsztyn; Izabela Pietras, Lublin):..................................

5

17

31

51

71

79

101

121

137

151

154

Elementarz gwary warmińskiej jakopomocdydaktycznawkształceniulogopedów 5

MariaBiolikOlsztyne-mail:[email protected]

Elementarz gwary warmińskiej jako pomoc dydaktyczna w kształceniu logopedów

The Elementary Handbook of Warmia dialect as a teaching aid in the training of speech therapists

ThearticlepointsoutapotentialutilityofThe Elementary Handbook of Warmia dialectinteachingauditoryidentificationofdialectalspeechphoneswhicharenotfoundorhavedifferentarticulationinstandardPolish.

Słowa kluczowe: dydaktyka,elementarzgwarowy,dialekt,logopedia,słuchKey words: didactics,elementaryhandbookinadialect,dialect,speechtherapy,

hearing

Zagadnieniajęzykaimowysąprzedmiotemzainteresowańwieludys-cyplinnaukowych.Doskonalenieprocesumówienia,sprawneipoprawneposługiwaniesięjęzykiemjestteżzadaniemlogopedy,któryuczącinnychpoprawnościwymawianiowej,musiwypracowaćwłasnywarsztatbadawczyiuzyskaćsolidnewykształcenielingwistyczne(Grabias2001:11−43).Wagęwykształcenialingwistycznegologopedówpodkreślawielubadaczy,prakty-kówiteoretykówtejdyscyplinynaukowej(Marciniak-Firadza2014:142). Bezwiedzyosystemiejęzykowymniemożnarozpoznaćzaburzeńiznie-kształceńpojawiającychsięwwypowiedziachpacjentów.JakpiszeRenataMarciniak-Firadza:„dlalogopedy,którymazaplanowaćiprowadzićterapięlogopedyczną,podstawowymipierwszymkrokiemjestopisaniewystępu-jącychnieprawidłowościwmowiedziecka(pacjenta).Zatemlogopedamusidysponowaćodpowiedniąwiedząiumiejętnościami,któreumożliwiąmuwykonanietejczynności”(Marciniak-Firadza2014:143).Nienależyjednakzapominać,żeopróczwiedzylingwistycznej,nawykształcenielogopedyskładająsięelementynaukmedycznych,wiadomościzzakresupsychologiiipedagogii,aszczególnieprzydatnajestumiejętnośćinterpretacjiwiedzyteoretycznej(Mierzejewska2000:10−14).

2017 PRACEJĘZYKOZNAWCZE XIX/1ISSN1509-5304 5–16

ARTYKUŁY

6 MariaBiolik

Wielubadaczyzwracauwagęnato,jakważnewkształceniulogopedów iichpóźniejszejpracyzawodowejjestsłuchanieitreningfonetycznypolega-jącynakształceniusłuchu.Wiadomo,żecałyprocesmówieniajestzależnyodpercepcjisłuchowychwypowiedzimówionych,którekształtująsięwokresierozwojumowy(Kurkowski2001:267−272).Krążącewśrodowiskachlogope-dówkwestionariusze„służądobadanianazywania,aopisograniczasiędokonstatacjitrudnościizapisubłędówfonetyczno-fonologicznych”,tymczasem,zdaniemlogopedów,diagnozapowinnabyć:„ciągła,polimodalnaiużytecznadlaterapii.Ciągłośćdiagnozypoleganajejperiodycznejpowtarzalnościzarównowcelachweryfikacyjnych,jakiaplikacyjnych(prognostycznych).Polimodalnośćwarunkujenietylkoużycieróżnorodnychmetoditechnikdiagnozowania,aletakżeuwzględnieniecałościowego,holistycznegoujmowa-niabadanejosoby.Ostatnia,najistotniejszacechawskazujenakoniecznośćkażdorazowegomodyfikowaniaprogramuterapeutycznegodostosowanegodoaktualnychosiągnięćipotrzebbadanegodziecka[lubdorosłegopacjenta]orazwyborustrategiipostępowanialogopedycznegoodpowiedniodorozwojupoznawczego,emocjonalnegoispołecznego”(Cieszyńska2001:275).

Abylogopedabyłprzygotowanydopostawieniatakwszechstronnejdiagnozy,powinienmiećdobreprzygotowaniemerytoryczne,czyliposia-daćkompetencjejęzykowe,komunikacyjneikulturowe(Grabias2001:35). Warunkiemuzyskaniatychkompetencjijestsprawnysłuchfizyczny,właści-wiefunkcjonującysłuchfonematycznyimuzyczny,mobilnymózgiwydolnąpamięćorazwłaściwiefunkcjonującyobwodowyukładnerwowy(Grabias2001:38).Logopedanajczęściejnapodstawiewłasnejsłuchowejinterpretacjimowyorzekaopoprawnościlubniepoprawnościodbieranychwymówień.Oceniającrozwójmowypacjenta,bierzepoduwagęjegoumiejętnośćmówie-nia,jakizdolnośćdopercepcjidźwiękówmowy.Wokresiekształtowaniasięmowydzieckakształtujesięjednocześniesłuchfonematyczny(fonemowy),umiejętnośćróżnicowaniadźwiękówmowyorazzdolnośćasocjacjiwzorcówsłuchowychwyrazówzichznaczeniem(Kurkowski2001:271).

Bardzoważnawkształceniulogopedycznymjestbazalaboratoryjnaiwarsztatowa,wzbogaconaodydaktyczneśrodkimultimedialne(Walen-cik-Topiłko,Miklaszewska 2000:80−84)ipomocetradycyjne.Dopomocydydaktycznych,któremożnawykorzystaćwkształceniulogopedycznym,należątakżeelementarzegwarowe.Ichrolaniezostałajeszczedostrzeżonaiopisanawliteraturze.

Celemartykułujestpokazanie,żeelementarzegwarowemogąbyćprzydatnewkształceniusłuchowejidentyfikacjisamogłosekispółgłosekorazwzrozumieniu,żeniektóregłoskimającharakterpolisegmentalny.Możliwościpraktycznegowykorzystaniaelementarzyjakopomocydydak-


tycznychpodczaskształcenialogopedów(inauczycieli)jestzapewnewięcej,aleichwyczerpująceopisanieniejestcelemtegotekstu.

PodstawąmateriałowąartykułujestElementarz gwary warmińskiej.JegoautoramisąIzabelaLewandowska,badaczkahistoriikultury,iEdwardCyfus,pisarzidoskonałyznawcadialektuwarmińskiego(Lewandowska,Cyfus2014).Elementarz gwary warmińskiejskładasięztrzechpięknieilustrowanychczęści.Pierwszaczęść,wydanaw2012r.,nositytułRodzina, dom, zagroda.Opisanowniejtrzypokoleniowąrodzinęwiejską,jejgbur-stwo ‘gospodarstwo’zrozgortam ‘ogrodzonałąka’ichałupę ‘dom’.Drugaczęść,zatytułowanaWierzenia, zwyczaje i obrzędy,zawierainformacje otym,jaknaWarmiiświętowano.Trzeciejczęścielementarza,ijakdotejporyostatniej,nadanotytułCztery pory roku.Kolejnoopisanowniejpracewgospodarstwiewiejskimwykonywanewiosną,latem,jesieniąizimą. W Elementarzu gwary warmińskiejcharakterystycznecechydialektuzostałyutrwalonewtekstachpisanych,słowniczkachwyrazówgwarowychorazzapisanewformiewerbalnejnapłycieCD.

Dokształceniawrażliwościsłuchowejlogopedów,alerównieżnauczy-cieli,najbardziejprzydatnebędąelementarzegwarowetychdialektów,którezachowaływswoimsystemiewokalicznymgłoskiniewystępującewewspółczesnympolskimjęzykuliterackim.Doskonałymprzykłademmożetubyćdialektwarmiński,wktórymopróczinnychjegocech,występująsamo-głoskiścieśnione:ů [ó],å[á],y[é],ukształtowałysięinneniżwpolszczyźnieogólnejkontynuantysamogłoseknosowychispółgłosekpalatalnychm’, p’, b’, f’, v’.Kolejnobędęomawiaćprzykładywypisane1 z Elementarza gwary war-mińskiej,któremogąbyćpomocnewodróżnianiusamogłosekścieśnionychijasnych,określaniuichcechartykulacyjnychiakustycznych,kształceniusłuchufonematycznegoumożliwiającegoidentyfikacjęzłożonychkontynu-antówsamogłoseknosowychispółgłosekspalatalizowanych(m’, p’, b’, v’, f’).

1. Percepcja słuchowa samogłosek ścieśnionych

Wćwiczeniachfonematycznychważnymzadaniemmożebyćrozróżnia-niewyrazówzawierającychsamogłoskiścieśnioneiodróżnieniesamogłosekścieśnionychodsamogłosekjasnych.Wymagatoznajomościzapisufone-tycznegotekstugwarowegonapodstawiesłuchowejsegmentacjinagrania.

1 Pokażdymwypisanymwyraziepodajęwnawiasienumerzapisanycyfrąrzymską ipodwukropkustronę.CyfrarzymskaIoznacza:Elementarz gwary warmińskiej. Rodzina, dom, zagroda, cyfra II: Elementarz gwary warmińskiej. Cztery pory roku, cyfra III:Elementarz gwary warmińskiej. Wierzenia, zwyczaje i obrzędy.

8 MariaBiolik

UłatwieniemwprocesieanalizyisyntezydźwiękówwymowygwarowejmogąbyćzapisytychtekstówwElementarzu.Niesątojednakzapisyfonetyczne,ponieważEdwardCyfus„piszedosłownietakjaksięmówi”(Lewandowska,Cyfus2012:12)izapomocąliterużywanychwpolskiejortografiistarasięoddaćcechyfonetycznedialektu.Teksty„Należyczytaćdosłownietakjakjestnapisane”,np.: robźić, bzieda, ziosna, zietrz, pśiwo, mniantko,itp. (Lewandowska,Cyfus2012:12).Takisposóbzapisupowoduje,żewtek-stachpisanychElementarzapojedynczymgrafemomprzypisanesąróżnerealizacjedźwiękowe.

Gwarowysystemwokalicznyzawierapięćsamogłosekjasnychi e a o u itrzysamogłoskiścieśnione:é á ó.Omówięjekolejno.

Samogłoskaścieśnionaé(<stpol.ē)należydoprzednichsamogłosekśredniowysokich.Głoskatabrzmiwdialekciewarmińskimtaksamojakodbieranysłuchowodźwiękbardzobliskiwbrzmieniuogólnopolskiejsamo-głoscey.Samogłoskataw Elementarzuzapisywanajestliterąy.Wtensamsposóbzapisywanajestsamogłoskawysokay,którawdialekciezrównałasięzsamogłoską i,podobniejakwinnychgwarachpółnocnejPolski.Za-miastdwugłosek: i, ynaWarmiijestjednasamogłoskaprzednia,wysoka,wymawianataksamopospółgłoskachtwardych,jakipomiękkich(Biolik 2014:64).WElementarzugłoskatajestzapisywanatakjakwpolskimjęzykuliterackim:jakoipospółgłoskachmiękkichijakoypotwardych,por.np.: ksioty(I:35)‘kwiaty’, ryby‘ryby’,psies zre ze swoji mniski(I:33)‘piesżrezeswojejmiski’.StosowanawElementarzyujednaliteraynaoznaczaniegłoskié orazgłoski y = i pospółgłoskachtwardych2powoduje,żetekstypisane iodtwarzanezpłytyCDnależyanalizowaćbardzouważnie,żebyodróżnićtedźwięki,por.przykładyztekstówpisanychzawierająceézapisaneliterąy iichfonetyczneodpowiedniki: na niygo(I:19)‘naniego’[nańégo];knybelek (I:21)‘kijek’−[knébelek];płot ze sztachytów(I:25)‘płotzesztachet’–[pu̯od zeštaxétóf];chlyw(I:27)‘chlew’–[xléf];żywygo(I:27)‘żywego’−[živégo],dziywczok(I:35)‘dziewczyna’–[ʒ́évčok];pewno na niydziela(I:35)‘pewnienaniedzielę’–[pevńenańéʒ́ela].

Samogłoskaścieśnionaó (<stpol.ō)należydotylnychsamogłosekśredniowysokich.Jestwymawianajakogłoskapośredniamiędzyśredniąsamogłoską oisamogłoskąwysokąu.WElementarzujestzapisywanaliterą ó:bróny(I:27)‘brony’–[bróni],wciórko(I:27)‘wszystko’–[fćórko],zaprzóng kónia(I:57) ‘zaprzągłkonia’–[zapšóŋkkóńa];na wóz(I:57)–[navós];zieczór(II:57)‘wieczór’–[źečór];w późno jesiań(II:57)‘wpóźnejjesieni’ –[fpóźnoi̯eśań];jó(II:57)‘ja’–[i̯ó].

2 Wzapisachfonetycznychgłoskęwysoką,przednią i = yoznaczamliterą i.


Samogłoskaścieśnionaá(<stpol.ā)wymawianajakodźwiękpośrednimiędzysamogłoskąniskąaiśredniąo,jestzapisywanawElementarzuliterąo, por.:w sodzie(I:35) ‘wsadzie’–[fsáʒ́e];cocka(III:57) ‘cacka’(bombkichoinkowe)–[cácka];pogodać(III:57)‘pogadać’−[pogodać];ziorka(I:37)‘ziarka’–[źárka].Tęsamąliteręautorzywykorzystalidooznaczaniasamo-głoskijasnejo(>stpol.ŏ),por.:za płotam(I:35)‘zapłotem’–[zapu̯otam];do kosza(I:35)‘dokosza’–[dokoša].

Słuchfonematycznyopróczróżnicowaniafonemówpozwalatakżejeidentyfikować.Wymawianiegłosek,któreniewystępująlubpojawiająsięrzadziejwpolskimjęzykupotocznym,iwielokrotnepowtarzaniefragmentówwypowiedzikształcikinestezęartykulacyjną,ponieważwzorcekinestetyczno--ruchowewytwarzająsiępodkontroląsłuchufonematycznego.Brakwzorcówkinestetyczno-ruchowychlubbrakichstabilizacjipowodujemyleniegłosek.Logopedanapodstawiewłasnychćwiczeńartykulacyjnych,mającychnaceluprawidłowąwymowęgłosekścieśnionych,lepiejpotrafiocenićułożenienarządówmowywłaściweposzczególnymdźwiękom.

2. Kontynuanty samogłosek nosowych

Wjęzykupolskimprzyjmujesięistnieniedwóchsamogłoseknosowychjakokontynuantówdawnychzróżnicowanychiloczasowogłoseknazalizowa-nych:samogłoskię(<stpol.ą̆)iǫ(<stpol.ą̄).ZasadypoprawnejwymowypolskiejtychsamogłosekzostałyustaloneprzezZenonaKlemensiewicza wlatach30.XXw.(Klemensiewicz1973:15−17).Ichwymowawjęzykupol-skimjestściśleuwarunkowanapołożeniemwobrębiewyrazuisąsiedztwemfonetycznym.Zgodniezpanującymwliteraturzejęzykoznawczejprzekona-niem,samogłoskinosowewymawianesąprzedspółgłoskamiszczelinowymi iprzedpauząakustyczną,przyczym„nakońcuwyrazuąwymawiamyzawszenosowojakǫ[...],ę jakczystee,wyjątekstanowipodkreślenieoso-by,np.japiszę,onpisze,gdziedopuszczalnajestnieznacznanosowość” (Tarasiewicz2011:189).Przedspółgłoskamipółotwartymisamogłoskinosoweulegajądenazalizacji,aprzedspółgłoskamizwarto-wybuchowy-miizwarto-szczelinowymiwpolskimjęzykuliterackimsąwymawianejakopołączeniesamogłosekustnychispółgłoseknosowych(tzw.nosowośćkonsonantyczna)(Kram1981:33−34;Tarasiewicz2011:188−189;Myszka2014:49−50).

Współcześniewpolskimjęzykuogólnymwystępujetendencjadowy-mowydyftongicznej,a„cechądominującągłosowychodpowiednikówę, ą wpozycjiprzedspółgłoskamiszczelinowymiiprzedpauząjestobecnośćna

10 MariaBiolik

początkuichczasowegoprzebiegusegmentuocechach[e],[o],anakońcu–segmentucharakteryzującegosiętylnymizarazemwysokimpołożeniemjęzyka”(Dukiewicz,Sawicka1995:35).Ponadtobadaczezwracająuwagę,że„Poliftongicznyi/lubasynchronicznyprzebiegodpowiednikówę, ązazwyczajniejestprzezrodowitychużytkownikówjęzykapolskiegozauważany.Głów-nątegoprzyczynąjestpisowniaitakzwanesłyszeniefonemiczne”(Dukie-wicz,Sawicka1995:35),któreprzejawiasiętym,żeposzczególnegłoskisą wodczuciuprzeciętnychużytkownikówjęzykajednostkaminiepodzielnymi.

Wdialekciewarmińskimniewystępująsamogłoskinosowe.Analizatekstówpisanychimówionych(odtwarzanychzpłytCD)zamieszczonych w Elementarzupozwalauświadomić,żegłoskitewdialekciesą„polisegmen-talneiżesegmenty,zktórychsięskładają,możnawyodrębnićzapomocąsłuchu”(Dukiewicz,Sawicka1995:35).

Wwygłosieprzedpauząkontynuantemnosówkiprzedniejjestwdia-lekciewarmińskimgłoskawymawianataksamojakniskasamogłoskaa,w Elementarzuzapisywanaliterąa:por.:na niydziela(I:35)‘naniedzielę’–[nańéʒ́ela]; kokosz psije woda z tygelka(I:37)‘kurapijewodęzgarnusz-ka’–[kokošpśii̯e vodastigelka].

Odpowiednikiemtylnejsamogłoskinosowejwwygłosiejestgłoskawy-mawianataksamojakścieśnionasamogłoskao,wtekstachElementarza zapisywanaliterąó,por.:na nió(I:17)‘nanią’–[nańó];za steckó só(I:35)‘zaścieżkąsą’–[zasteckósó];z gołó głowó‘zgołągłową’–[zgoṷógṷovó].Tensposóbwymowyizapisuniejestjednakkonsekwentny,boobokznakuósąwyrazy,wktórychtylnąnosówkęzapisanoliterąo:zielóno trova(I:37)‘zielonątrawę’–[źelónótrava];prawo ranka(I:19)‘prawąrękę’–[pravóranka];parchinowo koszula(I:19)‘flanelowąkoszulę’–[parxinovókošula], pasó sia‘pasąsię’(I:31)–[pasóśa].Grafemókontynuujeteżnosówkętylnąprzedspółgłoskąpółotwartą:za cholewa wetchnół łosełka(I:19)‘zacholewęwetknąłosełkę’–[zaxolevavetxnóṷoseṷka]; wyjnół fejfka z gamby(II:54)‘wyjąłfajkęzgęby’–[vii̯nóṷfei̯fkazgamby].

Odpowiednikamisamogłoseknosowychę, ąwpozycjiprzedspółgło-skamiszczelinowymisąnaWarmiigłoskiwymawianepolisegmentalnie,słuchemodbieranejakodyftongi[ai ̯],[ói̯].NosówkęprzedniąęnaWarmiikontynuujedyftong[ai ̯]zapisywanyjakoaj,por.:gajsi (I:31)‘gęsi’–[gai̯si]; kele stodoły stoji wyprzajżóny wóz (I:27) ‘obokstodołystoiwyprzężonywóz’–[kelestodoṷistoivipšai̯žoniwós].Kontynuantemtylnejsamogłoskinosowejąjestdyftong[ói̯] zapisywanyjakoój,por.:łuziójzane na ketach (I:27) ‘uwiązanenałańcuchach’−[ṷuźói̯zanenaketax],zaziójzała szorc (I:17)‘zawiązałafartuch’–[zaźói̯zu̯ašorc];gałójzki(I:21)‘gałązki’[gaṷói̯ski];wójsko struga(I:31)‘wąskąstrugą’–[vói̯skóstruga];wójsy(I:17)‘wąsy’


–[vói̯sy],wójchoł i smakowoł ziamnia(II:11)‘wąchałismakowałziemię’–[vói̯xau̯ismakovau̯źamńa].Należyjednakzwrócićuwagę,żedyftongitesąartykułowanejakogłoskiustne.Wymowasamogłosekwysokichzrezo-nansemnosowymjesttrudniejszaniżartykulacjaustna(Dłuska1983:54).

Wkształceniuumiejętnościsłuchowejidentyfikacjigłosekzichbrzmie-niemfonetycznymmogąbyćprzydatnerównieżrealizacjewerbalneodpo-wiednikówę, ąprzedspółgłoskamizwarto-szczelinowymiizwarto-wybu-chowymi.Ichwymowęprzedzwarto-wybuchowymimożnaobserwowaćwprzykładach:łojczulek rómbzie siekyró (I:33) ‘ojczulekrąbiesiekierą’–[u̯oi̯čulekrómbźeśekéró];na wóndka(I:31) ‘nawędkę’−[navóntka]; z krótkami rankowami(I:21)‘zkrótkimirękawami’–[skrótkamirankáva-mi]iprzedzwarto-szczelinowymiwprzykładach:w prawy rance (I:17) ‘wprawejręce’–[fpravérance];noziancy ciasu siedzi(I:41)‘najwięcejczasusiedzi’–[naźancićasuśeʒ́i]; w livy rónczce(I:21)‘wlewejrączce’–[vliviróṇčce];pomniandzy dwóma zielgami szczepami(I:25)‘pomiędzydwomawielkimidrzewami’–[pomńanʒidvómaźelgamiščepami];sztyrokanciasto (I:27)‘czterokąciasta(prostokątna)’–[štirokanćasto].Jakwidać,wymowagwarowaróżnisięodpoprawnejwymowyogólnopolskiej.

Wewspółczesnympolskimjęzykumówionymmożnaobserwowaćroz-chwianieregułdystrybucjisynchronicznejiasynchronicznejwymowysa-mogłoseknosowych,comożeprowadzićdozanikusamogłoseknosowychjakogłosektrudniejszych,wymagającychwięcejwysiłkuartykulacyjnego.Przyczynątegoprocesumożebyćwpływwymowygwarowejizaniknoso-wościpodwpływemjęzykówobcych(Greszczuk2014:29−30),alewariantywystępującewpolszczyźnieogólnejmogąbyćteżuwarunkowaneewolucjąjęzyka(Mycawka2015:77),niemniejjednakzalecanewzorceortoepicznenieuległyzasadniczymzmianom(Dunaj2003:125−126).

3. Odpowiedniki gwarowe ogólnopolskich spółgłosek m’, b’, p’, v’, f’

Ważnącechąjęzykapolskiegojestodróżnieniespółgłosektwardych iichmiękkichodpowiedników.Przywymowiespółgłosekmiękkichnarządymowyprzyjmująukładzbliżonydowymowysamogłoskii,który„odznaczasięsilnymprzesunięciemmasyjęzykakuprzodowijamyustnejorazsilnymuwypukleniemjegogrzbietu”(Wierzchowska1971:178).Wymowaspółgłosek miękkichdwuwargowychiwargowo-zębowychjesttrudna,ponieważopróczzwarćiszczelinwytwarzanychprzezwargilubdolnąwargęizęby,do-datkowomasajęzykaprzesuwasiękuprzodowijamyustnejiwysklepia

12 MariaBiolik

wkierunkupodniebieniatwardego.Spółgłoskitewpolskimjęzykuogólnymwymawianesąnajczęściejasynchronicznieipospółgłoscemiękkiejsłychaćdźwiękzbliżonydo i̯(Wierzchowska1971:184).Wdialekciewarmińskimspółgłoskim’, b’, p’, v’, f’niewystępują,aichgwaroweodpowiednikisą artykułowaneinaczejniżwjęzykuogólnopolskim.

Spółgłoskam’jestnaWarmiiwymawianajakodźwiękzłożonyztwardejnosowejspółgłoskimipalatalnejnosowejspółgłoskiń.GłoskatawElemen-tarzujestzapisywanaliteramimni,por.:mniski(I:43)‘miski’–[mńiski],mniotła(I:43)‘miotła’–[mńotu̯a];mniyszo zupa(I:49)‘mieszazupę’–[mń-éšázupa];suszy sia mniantka(I:49)‘suszysięmiętka’–[sušiśamńant-ka];wynosić na mniedza kamnianie(I:59)‘wynosićnamiedzękamienie’ –[vinośićnamńeʒakamńańe];mniyszać(I:59)‘mieszać’–[mńéšać];sma-kował ziamnia(II:11)‘smakowałziemię’–[smakovau̯źamńa].

Spółgłoskap’jestwymawianasegmentalnie,jakodźwiękzłożonyztwar-dejgłoskipipalatalnejgłoskiś,zapisywanawElementarzuliteramipsi,por.:psies(I:29)‘pies’−[pśes];przy chałupsie(I:29)‘przychałupie’–[pšixau̯upśe];siedzi ópa i klepsie młotkam kosa(I:33)‘siedzidziadekiklepiemłotkiemkosę’–[śeʒ́iópaiklepśemu̯otkamkosa];psietruszki i marchsi (I:35)‘pietruszkiimarchwi’–[pśetruškiimarxśi].

Wpodobnysposóbwymawianajestspółgłoskab’ −dźwięcznyodpowied-nikp’.Jejrealizacjaobejmujedźwiękzłożonyztwardejgłoskibipalatalnejgłoskiź,zapisywanywElementarzuliteramibzi,por.:bzioły szorc(I:19)‘białyfartuch’–[bźau̯išorc];zbziyrać (I:61) ‘zbierać’–[zbźérać];robzić (I:60)‘robić–[robźić].

Spółgłoskav’mawgwarzewarmińskiejodpowiednikwpostacipa-latalnejgłoskiź,zapisywanywElementarzudwuznakiemzi:zidać(I:31)‘widać’–[źidać], na zieczerza(I:31)‘nawieczerzę(kolację)’–[naźečeža];zielgo stodoła (I:27) ‘wielkastodoła’–[źelgastodou̯a];ziśniowe szczepy (I:35)‘wiśnioweszczepy(drzewa)’–[źiśńoveščepi]; z zionuszkam na gło-zie(I:15)‘zwianuszkiemnagłowie’–[zźanuškamnagu̯oźe];z ksiotków (I:21)‘zkwiatków’−[skśotkóf];zidać sod(I:25)‘widaćsad’–[źidaćsát];ziszó tygle(I:29)‘wiszągarnki’–[źišótigle].

Ogólnopolskaspółgłoskaf’wdialekcieniewystępuje,jejodpowiednikiemjestgłoskawymawianajakś,np. traśić‘trafić’.

Zdolnośćodróżnianiadźwiękówmowykształtujesięwdzieciństwie.Abypóźniejodróżniaćipoprawnieidentyfikowaćgłoskiwystępującewgwarze,potrzebnyjestdobrysłuch,koncentracjaiznajomośćgwarowegosystemufonetycznego.Zapisfonetycznydłuższegotekstugwarowegozmuszadorefleksjinadjęzykiem,rozwijasłuch,jakteżpozwalaobserwowaćzmianyzachodzącychwjęzyku.


Wjednymkrótkimartykuleniesposóbomówićwszystkichcharaktery-stycznychcechgwarywarmińskiejutrwalonychwElementarzu.Innecechyprzydatnewkształceniuumiejętnościsłyszenia,identyfikacjidźwięków itranskrypcjifonetycznejodbieranychsygnałówmożliwesąnapodstawiedłuższychwypowiedzigwarowych.WkażdejczęściElementarzaznajdująsięobszerniejszetekstypisaneinagranenapłycieCD,któredotegocelumożnawykorzystać.Naichpodstawiemożnaćwiczyćnietylkozdolnośćsłuchowegoróżnicowaniafonemóworazanalizyisyntezydźwiękowejtek-stu,aletakżezapisfonetycznyorazumiejętnośćodróżnianiagłosekiliter,bowiemwpraktycesporoproblemówstwarza„właściwyzapisodbieranejwypowiedzi,czylipewnatransformacjasygnałuakustyczno-audytywnegonaodpowiedniznakgraficzny”(Krajna2000:41).

Zapomocąwielokrotnegopowtarzaniawzorcowejwymowygwarowejmożnadążyćdoosiągnięciawiarygodnejimitacjidźwięku,comożebyćprzydatnewpóźniejszejpraktycelogopedycznej,gdyzajdziekoniecznośćidentyfikacjidźwiękówwystępującychwmowiedzieckaiosóbdorosłychzzaburzeniamiorganicznymi,jakdyslalie,dyzartrie(anartria)czyafazjespowodowaneuszkodzeniemośrodkówmowywobrębiekorymózgowej(Wierzchowska1983:250−261).

Wnioski

Elementarzegwarowemogąbyćpomocądydaktycznąwkształceniulo-gopedówinauczycieli.Mogąsłużyćdokształtowaniasłuchufonematycznego idoskonaleniazapisufonetycznegowypowiedzi.Identyfikacjadźwięków,którewystępująwgwarach,aktórychniemajużwpolskimjęzykupotocz-nym,możepomócwrozróżnieniuiidentyfikacjidźwięków.

Zgodniezoczekiwaniamispołeczeństwazawartymiwprogramachkształ-cenia,logopedapowinienmiećrozległąwiedzęinterdyscyplinarnądotyczącąróżnychaspektówrealizacjiiodbioruwypowiedzi,określoneumiejętnościpraktyczne,awśródnichumiejętnośćanalizysłuchowejdźwiękówmowyorazwysokipoziomkompetencji językowejiświadomościfonologicznej. Powinienbyćspecjalistąrozstrzygającymwątpliwościzzakresupoprawnościjęzykowej,awszczególnościpoprawnościartykulacyjnej.Logopedapowinien„umiećocenić,cojestodstępstwemodnormy,coefektemindywidualnegotempairytmurozwojowego,cojestzaburzeniemczywadąwymowy,acobłędemwymowy”(Marciniak-Firadza2014:150).Wkształceniutychumie-jętnościikompetencjimogąbyćpomocneelementarzegwarowe.WśródnichgodnypoleceniajestElementarz gwary warmińskiej.

14 MariaBiolik

Materiały źródłowe

LewandowskaI.,CyfusE.(2012):Elementarz gwary warmińskiej. Rodzina, dom i zagroda. Barczewo

LewandowskaI.,CyfusE.(2014):Elementarz gwary warmińskiej. Cztery pory roku. Barczewo.LewandowskaI.,CyfusE. (2014):Elementarz gwary warmińskiej. Wierzenia, zwyczaje

i obrzędy.Barczewo.

Literatura

BiolikM.(2014):Dialekt warmiński. Fonetyka i fonologia.Olsztyn.CieszyńskaJ.(2001):Diagnozowanie i opis zachowań językowych dziecka z wadą słuchu.

[W:]Zaburzenia mowy.Red.S.Grabias.Lublin,s.275−279.DłuskaM.(1983):Fonetyka polska. Artykulacje głosek polskich.Warszawa−Kraków.DukiewiczL.,SawickaI.(1995):Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka i fono-

logia.Red.H.Wróbel.Kraków.DunajB.(2003):Zagadnienia poprawności językowej 1. Wymowa samogłosek nosowych.„Język

Polski”LXXXIII,z.2,s.125−126.GrabiasS.(2001):Perspektywy opisu zaburzeń mowy.[W:]Zaburzenia mowy.Red.S.Grabias.

Lublin,s.11−43.GajdaS.(2001):System odmian i jego dynamika rozwojowa.[W:]Najnowsze dzieje języków

słowiańskich. Język polski.Red.S.Gajda.Opole,s.207.GreszczukB.(2014):Problemy z tak zwanymi samogłoskami nosowymi we współczesnej

polszczyźnie. Aspekt ortoepiczny i ortograficzny. [W:]Kultura mówienia dawniej i dziś. Red.M.Kułakowska,A.Myszka.Rzeszów,s.28−31.

KlemensiewiczZ. (1973):Prawidła poprawnej wymowy polskiej.Wyd.VI.Wrocław– −Warszawa−Kraków−Gdańsk.

KrajnaE.(2000):Problemy słuchowej interpretacji artykulacji.[W:]Kształcenie logopedyczne. Cele i formy.Red.E.Łuczyński.Gdańsk,s.37−45.

KramJ.(1981):Zarys kultury żywego słowa.Warszawa.KurkowskiZ.M. (2001):Kształtowanie się zdolności słuchowych a rozwój mowy. [W:]

Zaburzenia mowy.Red.S.Grabias.Lublin,s.267−272.Marciniak-FiradzaR.(2014):Diagnoza idiolektu pacjenta, czyli dlaczego logopedzie jest

potrzebna wiedza o regionalnym zróżnicowaniu polszczyzny.[W:]Interdyscyplinarność w logopedii.Red.A.Hamerlińska-Latecka,M.Karwowska.Gliwice,s.140−151.

MierzejewskaH.(2000):O potrzebie i możliwościach harmonizowania interdyscyplinarnej wiedzy logopedycznej. [W:]Kształcenie logopedyczne. Cele i formy.Red.E.Łuczyński.Gdańsk,s.10−14.

MycawkaM.(2014):Norma językowa na tle procesów historycznojęzykowych.[W:]Kultura mówienia dawniej i dziś.Red.M.Kułakowska,A.Myszka.Rzeszów,s.74−78.

MyszkaA.(2014):Ortofonia.[W:]Kultura mówienia dawniej i dziś. Red.M.Kułakowska, A.Myszka.Rzeszów,s.33−57.

StyczekI.(1983):Logopedia.Warszawa.TarasiewiczB.(2011):Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu.Kraków.Walencik-TopiłkoA.,MiklaszewskaA.(2000):Charakterystyka polskich programów kom-

puterowych wspomagających terapię logopedyczną. [W:]Kształcenie logopedyczne. Cele i formy.Red.E.Łuczyński.Gdańsk,s.80−84.

WierzchowskaB.(1971):Wymowa polska.Warszawa.WyderkaB.(2014):O rozwoju polskich dialektów.„PoznańskieStudiaPolonistyczne.Seria

Językoznawcza”.T.21(41),z.2,s.107.


Summary

Inadditiontotheoreticallinguistics,psychology,pedagogyandmedicinespeechtherapytraininginvolvespracticalspeechsoundsrecognitionskills.Elementaryhandbooks indialectscanmakeausefulteachingaidintrainingauditoryidentificationofspeechphones.TheElementaryHandbookofWarmiadialect,Elementarz gwary warmińskiej, iswellsuitedforthispurpose.ItcontainswrittentextsandCDrecordings,providingpatternsofhigherpronunciationofopen-midandopenvowels:á,é,ó,ormodernvariantsofoldnasalvowelsandalsoconsonants:m’, p’, b’, v’ f’.

16 MariaBiolik

Problemynauczaniakategoriiliczbypolskichrzeczownikówwśrodowisku… 17

IrynaBundzaLwów(Ukraina)e-mail:[email protected]

Problemy nauczania kategorii liczby polskich rzeczowników

w środowisku ukraińskojęzycznym

Problems in teaching the category of number of Polish nouns in the Ukrainian speaking environment

ThearticleanalyzesPolishpluralnounsandtheirUkrainianequivalentsandalsoidentifiesdifficultiesofthecategoryofnumberwhichshouldbeconsideredwhileteachingthePolishlanguageintheUkrainianspeakingenvironment.

Słowa kluczowe: kategorialiczby,rzeczownikisingularia tantum,rzeczownikipluralia tantum,nauczaniejęzykapolskiegojakoobcego

Key words: categoryofnumber,singularia tantum nouns,pluralia tantumnouns,teachingPolishasaforeignlanguage

Kategorialiczbyrzeczownikaniejednokrotniebyłaprzedmiotemza-interesowańbadaczyjęzykówsłowiańskich.Wpracachjęzykoznawczychanalizowanesąmorfologiczneisemantycznecharakterystykirzeczownikówpodwzględemliczby,stosunekformliczbowychdorzeczywistościpozaję-zykowej,osobliwościrzeczownikówsingularia tantum i pluralia tantum.WśródwielubadańwartowymienićpraceAleksandraBondarki(Бондарко1976),KazimierzaFeleszki(Feleszko1980),OlgiSzapkiny(Szapkina1980,2013),WładimiraDiehtiarеwa(Дегтярев1982),AleksandraReformatskiego(Реформатский1987),AntoninyGrybosiowej(Grybosiowa1988),PiotraKrzyżanowskiego(Krzyżanowski1988),UrszuliChren(Chren1989),OłenyBezpojasko(Безпояско1991),ZofiiKalety(Kaleta1998),AndrzejaDyszaka(Dyszak2001),JolantyMiturskiej-Bojanowskiej(Miturska-Bujanowska2003),AnnyAndrzejczuk(Andrzejczuk2007,2011),MirosławyPodhajeckiej(Podhajecka2007),LudmiłyKalininy(Калинина2009),TetianyMoroz(Мороз2011,2015а,2015b),ŁukaszaSzałkiewicza(Szałkiewicz2013)iin.


18 IrynaBundza

Osobliwościomformliczbowychiproblemomkwantyfikacjipoświęcono materiałykonferencjinaukowej„Liczba,ilość,miara”(Topolińska,Grochow-skired.1973).Mimożekategorialiczbybudzicorazwiększezainteresowaniewśródjęzykoznawców,praczwiązanychzróżnicamiwrealizacjiformliczbo-wychwspokrewnionychjęzykachsłowiańskichjestniewiele.Naprzykładpróbęporównaniaużyćformliczbypojedynczejimnogiejnazwowoców ijarzynwjęzykupolskimirosyjskimpodjęłaOlgaSzapkina(Szapkina1980).JolantaMiturska-Bojanowskabadarzeczownikipolisemicznezdodatkowymznaczeniem1wliczbiepojedynczejlubwliczbiemnogiejwjęzykupolskimirosyjskim(Miturska-Bojanowska2003).ObłędachUkraińcówuczącychsiępolskiegowużyciuformliczbowychrzeczownikówpiszeAłłaKrawczuk(Krawczuk2015).Brakujejednakszczegółowszychprac,wktórychzostały-byprzeanalizowanetrudnemiejscawużyciuformliczbowychrzeczownika wjęzykupolskim,przysparzająceproblemówUkraińcomuczącymsięjęzykapolskiego.Niniejszyartykułczęściowomiałbytęlukęwypełnić.

Wproponowanymtekściepodjęliśmypróbęanalizypolskichrzeczowni-kówużywanychwliczbiemnogiej(przedewszystkimrzeczownikówpluralia tantum,aleteżkontekstówzliczbąmnogąrzeczownikówdwuliczbowych)orazichukraińskichodpowiedników,któresąużywanewliczbiepojedynczej(sąwśródnichzarównorzeczownikisingularia tantum,jakirzeczownikidwuliczbowe)wceluwskazaniatrudnychmiejsczwiązanychznauczaniemkategoriiliczbyosóbukraińskojęzycznych.

Analiziepoddajemyponad30leksemówpolskich,ichodpowiedniki wjęzykuukraińskimorazkontekstyużyciawobujęzykach.Źródłamima-teriałubadawczegosąprzedewszystkimsłownikijęzykapolskiego:USJP(Dubiszred.2003),ISJP(Bańkored.2000),NSPP(Markowskired.1999) iukraińskiego:ВТССУМ(Буселред.2007),ІЛССУ(ІЛССУ2007),atakżekorpusytekstówbadanychjęzyków2.

Teoretycznierzeczujmując,kategorięliczbyrzeczownikauznajesięnaogółzakategorię:fleksyjną(czyliwiększośćrzeczownikówodmieniasięprzezliczby,por.pol.stół–stoły,książka–książki,ukr.стіл–столи,книжка–книжки),semantyczną(formyliczboweodzwierciedlająrze-czywistośćpozajęzykową,por.formaliczbypojedynczejstółnazywajeden

1 Jakpiszeautorka:„Chodzioleksemytypu:мех1 (st)‘шерсть’імех/меха(2)‘шкуркапушногозверя’,(3)przest.‘мешокизэтойшкурки’;kapron1(st)‘włókno’ikapron/-y 2 (zwyklewlm) ‘pończochy’ [...]empire1 (st) ‘odmianaklasycyzmu’ iempiry2 (pt) ‘meble wtymstylu’(Miturska-Bojanowska2003:7).

2 W języku polskim korzystamy z Narodowego Korpusu Języka Polskiego (dalej:NKJP) www.nkjp.pl; w języku ukraińskim – z Korpusu Tekstów Języka Ukraińskiego(dalej:КТУМ)www.mova.info.


przedmiotwrzeczywistości,formaliczbystoły–więcejniżjeden),deter-minującąwzględemprzymiotnika(szerokorozumianego)iczasownika (por.pol.moja pierwsza książka historyczna – moje pierwsze książki hi-storyczne,ukr.моя перша історична книжка – мої перші історичні книжки;pol.stół stoi – stoły stoją,ukr.стіл стоїть – столи стоять)oraz determinowanąprzezliczebnikgłówny(por.pol.jeden stół – dwa stoły,ukr.один стіл – два столи).

Jednakanipolskie,aniukraińskierzeczownikiniesąjednorodnepodwzględemliczby.Przyjrzyjmysiędokładniejmorfologicznymosobliwościomrzeczowników.Przytoczoneprzykładywskazująnafleksyjnycharakterrzeczowników,alewbadanychjęzykachsągrupyleksemówrzeczowniko-wych,dlaktórychkategorialiczbymacharakterklasyfikujący.Dojednej ztakichgrupnależąsingularia tantumisąto–nazwypłynówimateriałów(np.pol.woda, ukr.вода),nazwyabstrakcyjne(np.pol.miłość,ukr.любов),rzeczownikizbiorowe(np.:pol.młodzież,ukr.молодь)orazniektórenazwywłasne(np.pol.Andrzej, Londyn,ukr.Андрій, Лондон).Rzeczownikitemająformęliczbypojedynczejiwtakiejsąużywane.Formalniejednakmogątworzyćformyliczbymnogiejwedługwzorcapodobnychrzeczownikówdwuliczbowych,np.:pol.woda – wody jak wada – wady; укр.вода – води jakвада – вади).

Niektóreztychform,mimożesąmożliwe,niesąużywane,aprzy-najmniejtakieużyciasąniezwyklerzadkie.Dotyczytoprzedewszystkimrzeczownikówzbiorowych,którychjużsamaformaliczbypojedynczejsy-gnalizujeowielościdesygnatów.Natomiastwielerzeczownikówsingularia tantumjestużywanychwformachliczbymnogiej.Zmianiecharakteruka-tegoriiliczbytychrzeczownikówtowarzyszynierzadkozmianaznaczenia. Naprzykładpolski rzeczowniksingularia tantum drogocennośćmaznaczenie ‘byciedrogocennym,bardzowartościowym’,por.:Jej opis […] najmocniejszy akcent kładzie na drogocenności materiałów zapewniających jej imponujący blask (NKJP:WaniekH.,OpispodróżymistycznejzOświę-cimiadoZgorzelca1257−1957,1996).Odpowiednirzeczownikdrogocenności oznacza‘bardzodrogie,drogocenneprzedmioty’,por.:Na początku rabowali po domach pieniądze, drogocenności, ubrania, dywany, telewizory, wszyst-ko…(NKJP:JagielskiW.,Wieżezkamienia,2004),czyliwskazujenakonkretnyprzedmiotcharakteryzującysięcechądrogocenności.Ukraińskirzeczownikводаwliczbiepojedynczejmaznaczenie ‘przezroczysta,bez-barwnaciecz,bezzapachuismaku’:Романе, заведи сім’ю, бо в старості нікому буде склянку води подати(КТУМ:„Дзеркалотижня”,nr739);wformieliczbymnogiejjednymzeznaczeńjest‘ogółźródeł,jezior,mórz,oceanów;powierzchniamórz,jezior,rzek;przestrzeńwodna’:А потім несе

20 IrynaBundza

тебе вертоліт у найдальші райони, і земля під тобою всуціль залита водами грандіозної повені (КТУМ:ГончарО.,Береглюбові,1960), У водах України катастрофічно зменшилася кількість риби(КТУМ:„Дзеркалотижня”,2012).Formyliczbymnogiejrzeczownikówdrogocenności i водиniesąwięcformamikorelatywnymirzeczownikówsingularia tantum drogocenność i вода. Dlarzeczownikówsingularia tantumkategorialiczbyjestkategoriąklasyfikującą.

Kolejnągrupąrzeczowników,dającychsięwyróżnićpodwzględemkategoriiliczby,sąpluralia tantum,którezregułyniemająformliczbypojedynczej.Rzeczywiściedlaczęścirzeczownikówpluralia tantumniejestznanymechanizmtworzenialiczbypojedynczej.Jednakwielewyrazówformalniemaliczbępojedynczą,chociażrelacjesemantycznezachodzącemiędzyomawianymiformamisąbardzoskomplikowane.Chodziotakienp.rzeczowniki,jakzajęcia, warsztaty, skarpety3.

Zakładając,żekategorialiczbyrzeczownikamacharaktersemantyczny,musimyjednakdodaćzastrzeżenie–dlawiększościrzeczowników.Rzeczy-wiście,wporównaniunp.zkategoriąrodzaju,formyliczbowerzeczownikasązregułypotwierdzonestosunkamiilościowymiwrzeczywistościpozaję-zykowej.Niemniejjednaksąliczneprzykładybrakukorelacjimiędzyformąliczbowąrzeczownikaacharakterystykąilościowądesygnatu4.Przytoczętukilkaprzykładów:•rzeczownikizbiorowe:formaliczbypojedynczejoznaczamnogośćdesygna-tów,por.pol.ptactwo,ukr.птаство–‘ogółptaków’;

•niektórerzeczownikipluralia tantum:formaliczbymnogiejoznaczajed-nostkowyprzedmiot,por.pol.nożyce,chrzciny,ukr.ножиці,хрестини;

•liczbapojedynczamaznaczeniemnogości:pol.Student polski będzie miał te same prawa co studenci z UE,ukr.Тут водиться риба, Студент буває різний.

•liczbamnogamaznaczeniepojedynczości:pol.–To ja, cześć. Mamy gości… – Cześć, jestem twoją siostrą, nosiłam cię na rękach…,ukr.Чого тебе тільки в університетах вчили?Przytoczonezjawiskasąobecnewobuanalizowanychjęzykach,conie

oznacza,oczywiście,pokrywaniasiępodtymwzględemposzczególnychleksemów.Wdalszejczęściartykułupragnęzaprezentowaćróżnicęwza-kresiekategoriiliczbypolskichiukraińskichrzeczowników,naktórewartozwracaćszczególnąuwagępodczasnaukijęzykapolskiegowśrodowiskuukraińskojęzycznym.

3Zob.natematrzeczownikówpluralia tantum(Andrzejczuk2007),(Tambor2016).4Zob.szerzejnatentemat(Feleszko1980).


Wpierwszejkolejnościwymienimypolskierzeczownikipluralia tantum,którychodpowiednikiukraińskiemająobieliczby.Sątonp.wyrazy:skrzypce – скрипка/скрипки, binokle – бінокль/біноклі5, hantle – гантель/ган-телі, zajęcia – заняття/заняття.

Wjęzykuukraińskimwyrazyскрипка,бінокль, гантельsąrzeczowni-kami,którymprzysługujefleksyjnakategorialiczby,np.:Я постійно ніби розривався між двома інструментами – скрипкою та акордеоном (КТУМ:„Дзеркалотижня”nr13,2010),Рекомендується усім оркестрам обмежити використання саксофонів, замінивши їх віолончелями, скрипками та іншими народними інструментами(КТУМ:Винни-чукЮ.,Тангосмерті,2012);Вчора він зі своїми їздив у ландшафтний заповідник, дивилися на метеликів у бінокль (КТУМ:КостенкоЛ.,Запискиукраїнськогосамашедшого,2010), А мисливці чекали приходу стада на протилежному березі водосховища і зазирали в біноклі на оленів… (КТУМ:„Полюваннятариболовля”,2006);Ядро, що складається з двох часток (нагадує за формою гантель)…(КТУМ:Анатоміялюди-ни,2015),Той, хто намірився накачати м’язи, береться за гантелі (КТУМ:„Українськалітературнагазета”,09.12.2015).Wjęzykupolskimrzeczownikiskrzypce, binokle i hantle6 mająformęliczbymnogiej,któraoznaczazarównojedenprzedmiot,jakiwięcejniżjeden,czyliformalicz-bymnogiejniesygnalizujeowielościprzedmiotów,cooznacza,żeoilościprzedmiotówmożemywywnioskowaćjedynienapodstawiekontekstu:Ojciec z przepraszającą miną odłożył natychmiast skrzypce (NKJP:MillerM.,PierwszymilionczyliChłopcyzMielczarskiego,1999),Sonata triowa na dwoje skrzypiec i basso continuo, umieszczona między utworami Bacha, jest jego dziełem(NKJP:GołaszewskaM.,Estetykapięciuzmysłów,1997);Wyprowadzili młodego człowieka w binoklach...(NKJP:BrzechwaJ.,Gdyowocdojrzewa,1958),…ale nawet Veronique, nawet teraz nie dosłyszy jej imienia, i będzie zatracone jak wszystko, co powierzchowne, zewnętrzne: błyszczyki do warg i puder, fulary, binokle i kapelusze, źle dobrane per-fumy i niegustowne krawaty, imiona i nazwiska…(NKJP:SosnowskiJ.,Prądzatokowy,2003);Margerita z samozaparciem wykonywała ćwiczenie siłowe, w jednej ręce dzierżąc hantle, a drugą przewracając kartki pisemka „Magicienne Esthetiąue”(NKJP:BiałołęckaE.,RóżaSelerbergu,2006),…stoimy prosto, w rękach ułożonych wzdłuż tułowia trzymamy hantle (dło-

5Wyrazy binokle i бінокль są tzw. homonimamimiędzyjęzykowymi. Polskiwyrazoznacza‘okularybezuchwytównauszy’,ukraiński–‘przyrządoptyczny,służącydodwu-ocznejobserwacjioddalonychprzedmiotów’.

6W uzusie pojawia się także wyraz: hantla, por.: odchylanie ręki z hantlą w tył w pochyle tułowia(NKJP:www.forumowisko.pl,2007).

22 IrynaBundza

nie powinny być zwrócone wnętrzem do góry)(NKJP:„DziennikZachodni”,13.08.2005).Jakwynikazprzytoczonychprzykładów,częstotrudnookreślićliczbęprzedmiotów,októrychmowa.Jednymzesposobówokreślaniailościjeststosowanieliczebników.WNSJPwhaśleproblemowym„Rzeczownik”zaznaczono,żepoliczalnerzeczownikipluralia tantumprzyjmująokreślenialiczbowe,którychfunkcjępełniąliczebnikizbiorowe,np.troje drzwi, czworo sań, pięcioro skrzypiec.Jeżelikontekstdopuszczaużycierzeczownikapara,określeniamiomawianychnazwmogąbyćliczebnikigłówne,np.Trzy pary rajstop można podrzeć na jednej potańcówce.Weźcie taśmę, pudła i cztery pary nożyc(Markowskired.1999:1742).Napoziomienormyużytkowejdo-puszczalnejestużyciezniektórymiwyrazamipluralia tantumliczebnikówgłównych(np.osiem drzwi)(Markowskired.1999:1703).Zasadystosowanialiczebnikówprzywyrazachpluralia tantumniesąwystarczającoprzejrzy-ste7,cododatkowokomplikujepoprawneużyciepluraliówprzezUkraińcówuczącychsiępolskiego,ponieważwjęzykuukraińskimwymienionewyrazy–wzwiązkuztym,iżsądwuliczbowe–sąużywanezliczebnikamigłównymi,por.одна скрипка, дві, три, чотири скрипки, п’ять скрипок.

WwypowiedziachUkraińcówuczącychsiępolskiegomogąpowstawaćbłędyzwiązanezrzeczownikiemzajęciawznaczeniu ‘lekcje,wykłady,treningilubćwiczenia’.Wjęzykuukraińskimodpowiednikiempolskiegorzeczownikajestwyrazзаняттяmającyobieliczby,por.:На занятті він легко опанував теорію і впевнено перейшов до практики(КТУМ:„Місто”,03.09.2013),Практичні заняття під керівництвом німецького фахівця поєднуються з теоретичними семінарам(КТУМ:„Високийза-мок”,23.11.2009).Ukraińskirzeczownikłączysięzliczebnikamigłównymi,por.два заняття, п’ять занять,natomiastwjęzykupolskimzastoso-wanieokreśleniailościowegozwyrazemzajęciajestdośćniejednoznaczne. Wnormiewzorcowejzrzeczownikiemzajęciaobowiązujeużycieliczebnikazbiorowego:dwoje zajęć,pięcioro zajęć8.Ponadto,mówiącojednychzajęciach,wjęzykupolskimużywamyliczebnikajedenwliczbiemnogiej,por.…trener zaplanował wówczas tylko jedne zajęcia (NKJP:„DziennikZachodni”,

7 Szczegółową analizę sposobu liczenia rzeczowników pluralia tantum opartą nazasobachNKJPiinternetuprzeprowadzaAnnaAndrzejczuk(Andrzejczuk2011).

8Zob.(Markowskired.1999:114,1742).Wjęzykupotocznymspotykanajestrównieżformadwa zajęcia,októrejpoprawnościwypowiadasięnp.wporadnijęzykowejMirosławBańko: „Mam dzisiaj dwa zajęcia teżmożnapowiedzieć, alewtedy, gdymówimyo jed-nymzajęciu(np.malowaniułazienki)idrugimzajęciu(np.pieczeniuciasta).[…]Wydajemi się, żeprzynajmniejpoloniści zdań typuMam dzisiaj dwoje zajęć,Napiszą Państwo sprawdzian z dwojga zajęć,anawetMyślę o ostatnich dwadzieściorgu dwojgu zajęciach –niepowinnisiębać.[…]JakPaniwidzi,wjęzykupublicznymjestemzadwojgiem zajęć” (http://sjp.pwn.pl/poradnia/szukaj/dwoje%20;1.html).


25.01.2003),natomiastwjęzykuukraińskimjestużywanyliczebnikодин wliczbiepojedynczej,por.…ось з’явилося ще одне заняття(КТУМ:АндруховичС.,Жінкиїхніхчоловіків,2005).Jednakwliteraturzeprzed-miotuobecnajestopinia,żewśródpluraliów tantummożnawyodrębnićgrupęrzeczowników,które,mimożesąpoliczalne,nieprzyjmująokreśleńwpostaciliczebnikówzbiorowych(np.andrzejki, chrzciny, imieninyitp.)9 (Jadacka2006:168).DotejgrupywedługJ.Tambormożnazaliczyćrównieżwyraz zajęcia.Autorkauważa,żefaktużyciawjęzykupotocznymwyrazuzajęciazliczebnikamigłównymimawpływnaformowanieinnegosposobukwantyfikacjiilościowej,gdyżwceluwskazaniajednostkowegofaktucorazczęściejwykorzystywanesąrzeczownikidwuliczbowenazywająceinnefakty,przedmiotyzjawiska(Tambor2016:112).

NauczającUkraińcówjęzykapolskiego,wartozwrócićrównieżuwagęnagrupępolskichrzeczownikówpluralia tantumkończącychsięna-lia,-ria.Ichodpowiednikiukraińskiemogąbyćrzeczownikamidwuliczbowymi(np.realia – реалія/реалії, butaforia – бутафорія/бутафорії, bachanalia – вакханалія/вакханалії, personalia – персоналія/персоналії)lubrzeczow-nikamisingularia tantum(np.kulinaria – кулінарія, tekstylia – текстиль).Polskierzeczownikipluralia tantumorazichukraińskieodpowiedniki wliczbiepojedynczejbrzmiąpodobnie,dlategowwypowiedziachUkraińcówuczącychsiępolskiegomogąpojawićsięichbłędneformy„liczbypojedyn-czej”iutworzoneodnichformy„liczbymnogiej”,por.To jest *ukraińska realia (Це українська реалія), *Takie są nasze realie (Такі наші реалії) (Krawczuk2015:376).

Należytutakżewspomniećopolskimrzeczownikuplurale tantum−peryferie,którymaodpowiednikwjęzykuukraińskimпериферіяbędącyrzeczownikiemsingulare tantum.Wzwiązkuztymosobyuczącesiępol-skiegomogąużywaćnawzórjęzykaukraińskiegonieistniejącejformyliczbypojedynczej*peryferia,aformęperyferie traktowaćjakojejliczbęmnogą,por.Mieszkać na *peryferii.

Jeszczejednympolskimrzeczownikiem,któregocechyliczbowemogąsprawiaćkłopotyUkraińcom,jestwyrazwładza,którywznaczeniu‘insty-tucje,organyrządzące,kierująceczymś;także:osobyrządzące,kierująceczymś’jestużywanyzwyklewliczbiemnogiejizaliczanydogrupyplura-liów tantum,por.Polskie władze zbyt rzadko korzystały z doświadczeń

9Autorkadodajejednak,że„stanobecnyjestprawdopodobniefaząprzejściowąmię-dzynieprzyjmowaniemokreśleńwpostaciliczebnikówzbiorowychaakceptowaniemwtejfunkcjiliczebnikówgłównych;nadopuszczenie−conajmniejwnormiepotocznej−zdańwrodzajuW czerwcu będę na czterech imieninachniebędziemychybamusielizbytdługoczekać”(Jadacka206:168).

24 IrynaBundza

innych krajów przy restrukturyzacji czy wręcz likwidacji górnictwa(NKJP: SzczepańskiJ.J.,Górnikpolski,2005).Analogicznywyrazukraińskiвла-даwpodobnymznaczeniujestrzeczownikiemsingulare tantum,por.Як розпорядиться українська влада п’ятьма місяцями, покаже час(КТУМ:„Дзеркалотижня”,nr24,2009).

Mówiącokategorii liczbywjęzykupolskim,należyteżwspomnieć otym,żeniektórerzeczownikidwuliczbowetylkowpewnychkontekstachsązazwyczajużywanewliczbiemnogiej,podczasgdywjęzykuukraińskimwtakimkontekściepojawiasięliczbapojedyncza.UczącjęzykapolskiegoUkraińców,wartozwrócićuwagęnarzeczownikinformacjamającyzarównoformęliczbypojedynczej,jakiliczbymnogiej.Analizakorpusowakontekstówzużyciemwyrazówinformacja i informacjewykazujeowieleczęstszeza-stosowanieformyliczbymnogiejniżpojedynczej10,por.Wszelkie dodatkowe informacje, komunikaty będziemy podawać na bieżąco(NKJP:„TygodnikPodhalański”,nr2,1997),Znajdziesz tu również szczegółowe informacje dotyczące konkursu(NKJP:„Cosmopolitan”,nr11,2000).Ukraińskiwyrazінформація jestrzeczownikiemsingulare tantum iniebywaużywany wliczbiemnogiej,por.Також додаткову інформацію можна отримати в одного з організаторів заходу (КТУМ:„Місто”,01.10.2013),Більш детальна інформація про створення і функціонування громадівських рад в Україні оприлюднена у журналі „Віче” (КТУМ:„Віче”,2014). Podobnąsytuacjęmamyzpolskimwyrazemnaczyniewznaczeniu‘przedmiotsłużącydoprzechowywaniapłynówirzeczysypkichorazdoprzyrządzaniaipodawaniapotraw’.Rzeczowniktenmaobieliczby,alewpołączeniuzwy-razemzmywaćjestużywanytylkowliczbiemnogiej,por.Zjedliśmy kolację, potem zaczęliśmy zmywać naczynia(NKJP:NurowskaM.,Tangodlatrojga,2009).Odpowiednikiempolskiegowyrazunaczyniewjęzykuukraińskimjestrzeczownikdwuliczbowyпосудина,alewkontekściezwyrazemмити wjęzykuukraińskimużywasięwyrazuпосуд,któryjestrzeczownikiemzbio-rowymiposiadawyłącznieliczbępojedynczą,por.…більшість пересічних споживачів не дуже звикли мити посуд українськими засобами(КТУМ:„Галичина”,10.04.2014).Wzorującsięnakonstrukcjiukraińskiej,uczącysięzamiastzmywać naczyniamogąużywaćwyrażeniazmywać naczynie,któreniefunkcjonujewjęzykupolskim11.Jakokolejnyprzykładilustrującytrud-nościwzakresiekategoriiliczbymożeposłużyćużywaniepolskiegowyrazunieruchomośćiukraińskiegoodpowiednikaнерухомість.Polskirzeczownik

10Przykładowoanalizakorpusowapołączeniawyrazuinformacjazprzymiotnikamidodatkowy i szczegółowypokazuje,żestosunekkontekstówzliczbąmnogądokontekstówzliczbąpojedyncząwynosi70:1.

11 WkorpusieNKJPnieodnalezionokontekstówzwyrażeniemzmywać naczynie.


nieruchomośćwznaczeniu‘budynki,mieszkanialubziemiabędąceczyjąśwłasności’jestzazwyczajużywanywliczbiemnogiej,por.Ci, którzy odłożyli co nieco na czarną godzinę albo posiadają nieruchomości, zawsze powinni o tym myśleć(NKJP:BieleckiM.,DziewczynazBankuProwincjonalnegoS.A.,1997),Wydaje się, że główną działalnością SD jest właśnie handel nieruchomościami (NKJP:„Polityka”,nr2647).Wjęzykuukraińskimwyraz нерухомістьjestrzeczownikiemsingularia tantum,por.:…позивач має у власності нерухомість, що розташована на спірній земельній ділянці…(http://vgsu.arbitr.gov.ua/docs/28_3235091.html),Для торгівлі нерухомістю вам буде потрібно тільки офіс(http://melnicabiz.com.ua/ideas_new2/1_biznes_torgovlya_nedvizhimostju.html).

Licznągrupęwyrazów,któreróżniąsięwjęzykupolskimiukraińskimpodwzględemkategoriiliczby,stanowiąnazwyowocówiwarzyw12.Więk-szośćrzeczownikównazywającychowoceiwarzywawjęzykupolskimdlawyrażeniamnogościprzybierapostaćpluralną,por.…wybierały się dalej po maliny rosnące koło krzyża i kamienia…(NKJP:BatorJ.,PiaskowaGóra,2009),Rzeki pełne były ryb i raków, lasy orzechów i grzybów, na bło-tach zbierano żurawiny(NKJP:KoralD.,Wydziedziczeni,1997),To my tu sobie wszystko ustalimy, a mała niech idzie na porzeczki(NKJP:KoftaK.,Złodziejkapamięci,1998),…żona dwadzieścia lat temu podała mu pierogi ze śliwkami zamiast pierogów z wiśniami…(NKJP:MiłoszCz.,1977), I zawsze na koniec roku był tort z truskawkami i galaretką(NKJP:Musie-rowiczM.,Dzieckopiątku,1993),Na obiad trzeba zabić królika lub kurę. No i obrać wiadro ziemniaków(NKJP:„GazetaNidzicka”,05.08.2004),Kartofle były pomieszane z owocami awokado, a selery prawie położyły się na główkach czosnku(NKJP:ŚwiderskiJ.,Słowaobcego,1998),Ugotować pokrojone dwie marchewki, pół kilo buraków obranych i pokrojonych… (NKJP:GrodeckaM.,Wegetariańskieokruchy,2007)iin.Pewnenazwyowocówiwarzywjednakwystępująwtejfunkcjiwliczbiepojedynczej,por.Za tydzień będzie można zbierać agrest(NKJP:MarcinkiewiczP.,Światdlaopornych,1997),Sok z jarzębiny – zawiera witaminy C, P, K, E… (NKJP:MalinkiewiczA.,Dietadlaumysłu,2008),Pani sałatka z kapusty była taka sobie, ja robię lepszą...(NKJP:KoniecznaI.L.,Szarlotkazogryz-ków,2006),Za kilogram cebuli sprzedawcy życzą sobie złotówkę (NKJP:„GazetaKrakowska”,01.04.2005).Zprzytoczonychprzykładówwidać,żefunkcjonowanienazwowocówiwarzywwjęzykupolskimpodwzględem

12 O funkcjonowaniu form liczbowych polskich nazw owoców zob. Rogowska 1992; oosobliwościachużyciaformliczbowychnazwowocówijarzynwjęzykupolskimirosyjskimzob.Szapkina1980.

26 IrynaBundza

liczbyjestdośćróżnorodneiniepoddajesięraczejścisłejsystematyzacji. Wjęzykuukraińskimmnogośćrzeczownikównazywającychowoceiwarzywateżmożebyćprzekazywanawformieliczbymnogiej,por.Як казав один мій знайомий, подобатися можуть вареники з вишнями або гарна дівчина(КТУМ:„Українамолода”,19.01.2011),…Роман Стефанюк узяв-ся організовувати відповідну сертифікацію дикорослих карпатських ожини, чорниць, суниць, малини як органічної продукції(КТУМ:„Га-личина”),Підростають перець, помідори, інша городина(КТУМ:„Віче”,2014),Тим часом за селом Гриць намагався знайти колгоспну схованку з буряками…(КТУМ:ЛюкоДашвар,Молокозкров’ю,2010)lubliczbypojedynczej,por.:…ці люди справді ховаються за продавцями аґрусу й торговками у фартухах (КТУМ:„Дзеркалотижня”,2016),…а от капуста може навіть подешевшати(КТУМ:„Українамолода”,nr229).

Ukraińcomuczącymsiępolskiegoużyciepoprawnychformpolskichwyrazówutrudniafakt,żewjęzykuukraińskimmogąwystępowaćformyliczbypojedynczej,podczasgdywpolskim–liczbymnogiej,por.А ото синіє Неситів бір, туди вони ходили по малину(КТУМ:МушкетикЮ.,Яса,1987),…Рита дістала коробку мерзлої журавлини в цукровій пудрі і кинула декілька бубок на язик…(КТУМ:ПашковськийЄ.,Безодня,2005),…бігли по вишні й смородину в пришкільний садочок…(КТУМ:ПашковськийЄ.,Щоденнийжезл,1998−1999),…у вільний від уроків час він вирощує картоплю на власному городі?(КТУМ:„Українськаправда”,22.12.2009),Проквашувати треба все: гриби, огірки, …селеру й інші овочі(КТУМ:„Дзеркалотижня”,2013).Wymienioneprzykładyróż-nicwzakresieliczbypowstałynaskutekróżnegopostrzeganiarzeczywistościpozajęzykowej,tzn.żetesamedesygnatywjednymjęzykusąpojmowanejakociągłeinazywanezapomocąrzeczownikówmaterialnych(por.pol.agrest, jarzębina, cebula,ukr.малина, смородина, картопля),wdrugimzaśjakonieciągłeinazywanezapomocąrzeczownikówprzedmiotowych(por.pol.maliny, porzeczki, ziemniaki,ukr.чорниці, суниці, буряки)13.

Opróczwyrazówpospolitychwjęzykupolskimdogrupypluralia tantum zaliczanesąniektórenazwywłasne14,wtymtoponimy,którychodpowied-nikiwjęzykuukraińskimmająformęliczbypojedynczej.Sątonp.Czechy – Чехія, Niemcy – Німеччина, Węgry – Угорщина, Włochy – Італія, Chiny

13Sposóbokreślaniaowocówiwarzywmawpływnatworzeniesingulatywówodtychnazw. Jeśliw językupolskim forma liczbypojedynczej ziemniak i forma liczbymnogiejziemniaki są formami gramatycznymi jednego wyrazu, to w języku ukraińskim wyrazкартоплинаoznaczającynazwęjednostkowąjestutworzonyodwyrazuкартопляzapo-mocąsufiksu,awięcjestosobnymleksemem.

14Natematpolskichnazwwłasnychpluralia tantumzob.(Cieślikowa2007).


– Китай, Indie – Індія.Dlatego,wprowadzającnazajęciachnazwykrajów,wartoakcentowaćteróżnicewceluuniknięciaewentualnegopopełnianiabłędówprzezuczącychsięUkraińców.

Przenalizowanewartykuleprzykładysygnalizująkilkamiejsc,którewartouwzględnić,nauczającjęzykapolskiegowśrodowiskuukraińskoję-zycznym.Podwpływemjęzykaukraińskiegouczącysięmogąużywaćniepo-prawnychformliczbypojedynczej(nieistniejącychlubnieużywanychwtymkontekście)zamiastpoprawnychpluralnych,np.*hantelzamiasthantle,zmywać*naczyniezamiastnaczynia,iść na *malinęzamiastmaliny,acozatymidziewybieraćnieodpowiedniwzórdeklinacyjny,np.byłam na *zajęciu zamiastzajęciach,marzyć o *IndiizamiastIndiach.Osobyukraińskoję-zycznemogąbłędnieodbieraćpolskiekontekstyzformamiliczby,np.grać na skrzypcach(nakilku?),rozmawiać o Czechach(omieszkańcachCzech?). Zpoprawnymużyciempolskichrzeczownikówpluralia tantumzwiązanejestzastosowanieodpowiednichwyrazówokreślającychilość,przedewszystkimliczebnikówzbiorowychlubwyrazupara.Jeśliodpowiednikwjęzykuukra-ińskimjestrzeczownikiemdwuliczbowym,towwypowiedziachuczącychsięmogąpojawiaćsięniepoprawnekonstrukcjezliczebnikiemgłównym,np.*dwa zajęciazamiastdwoje zajęć.Przygotowującwięcmateriałdozajęć zjęzykapolskiego,należypamiętaćoróżnicachwzakresiekategoriiliczbyrzeczownika,żebyuniknąćpopełnianiabłędówprzezosobyukraińskoję-zyczneuczącesięjęzykapolskiego.

Skróty słowników i źródeł

USJP –Uniwersalny słownik języka polskiego.Red.S.Dubisz.T.I–IV.Warszawa2003.ISJP –Inny słownik języka polskiego.Red.M.Bańko.T.I−II.Warszawa2000.NSPP –Nowy słownik poprawnej polszczyzny.Red.A.Markowski.Warszawa1999.ВТССУМ–Великий тлумачний словник сучасної української мови.Уклад.іголов.ред.

В.Т.Бусел.Київ−Ірпінь2007.ІЛССУ –Інтегрована лексикографічна система „Словники України”.2007(wersja

elektroniczna3.1).NKJP –NarodowyKorpusJęzykaPolskiego(www.nkjp.pl)КТУМ –Корпустекстівукраїнськоїмови(http://www.mova.info)

Literatura

AndrzejczukA.(2007):(Nie) tylko w liczbie mnogiej. Rozważania o szeroko rozumianych plurale tantum.„LingVaria”.T.II,s.177−188.

AndrzejczukA.(2011):Dwoje urodzin to brzmi dziwnie. Norma językowa dotycząca połączeń rzeczowników plurale tantum z liczebnikami a jej realizacja w tekstach.„JęzykPolski”XCI,nr4,s.273−283.

28 IrynaBundza

ChrenU.(1989):Rzeczowniki tzw. singularia tantum w Słowniku języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego. [W:]Studia z polskiej leksykografii współczesnej.T.III.Red. Z.Saloni.Wrocław,s.163−186.

CieślikowaA.(2007):Pluralia tantum w opisie nazw własnych.„PraceFilologiczne”.T.LIII,s.87−91.

DyszakA.(2001):Rzeczowniki i czasowniki defektywne w systemie fleksyjnym współczesnej polszczyzny.„BulletindelaSociétéPolonaisedeLinguistique”.T.LVII,s.141−154.

FeleszkoK.(1980):Funkcje form kategorii liczby w polskiej grupie imiennej.Warszawa.GrybosiowaA.(1988):Funkcje leksemów liczby mnogiej rzeczownika w języku prasy, ra-

dia i telewizji.[W:]Wybór tekstów do nauki o języku polskim.Oprac.W.Gruszczyński, G.MajkowskaiH.Satkiewicz.Warszawa,s.247–254.

JadackaH.(2006):Pluralia tantum w opisie leksykograficznym.„LingVaria”.T.I,s.161−169.KaletaZ.(1998):Zagadnienie liczby mnogiej nazw własnych.[W:]Polskie nazwy własne:

Encyklopedia.Red.E.Rzetelska-Feleszko.Warszawa−Kraków,s.29−31.KrawczukA.(2015):Wspólne іnterferencje gramatyczne z języków wschodniosłowiańskich

w polszczyźnie mieszkańców Ukrainy, Białorusi, Rosji.[W:]Польська мова та полоні-стика у Східній Європі: минуле і сучасність. Збірник праць з нагоди десятиліття кафедри польської філології Львівського національного університету імені Івана Франка.Ред.І.Бундза,Є.Ковалевський,А.Кравчук,О.Сливинський.Київ,s.374−391.

KrzyżanowskiP.(1988):Kategoria liczby jako wykładnik odrębności leksykalnej.„Zpolskichstudiówslawistycznych.Językoznawstwo”.SeriaVII,s.231−236.

Liczba, ilość, miara. Materiały Konferencji Naukowej w Jadwisinie 11−13 maja 1972 r.(1973).Red.Z.TopolińskaiM.Grochowski.Wrocław−Warszawa−Kraków−Gdańsk.

Miturska-BojanowskaJ.(2003):Rosyjskie i polskie rzeczowniki polisemiczne w aspekcie kategorii liczby.Szczecin.

PodhajeckaM.(2007):Czy rzeczownik ryzyko wciąż należy do singularia tantum?„PoradnikJęzykowy”,z.2,s.54−62.

RogowskaE.(1992):O formach liczbowych nazw owoców we współczesnej polszczyźnie.„JęzykPolski”LXXII,4−5,s.265−271.

SzałkiewiczŁ.(2013):Singularia tantum w języku polskim. Analiza słownikowo-korpusowa.Warszawa.

SzapkinaO.(1980):O osobliwościach użycia form liczby pojedynczej i mnogiej rosyjskich i polskich nazw owoców i jarzyn.„PoradnikJęzykowy”,nr5(378),s.229−239.

SzapkinaO.(2013):Do trzech razy sztuka. O kwantytatywności w polskim językowym obrazie świata.„KwartalnikPolonicum”,nr13,s.8−15.

БезпояскоО.К.(1991):Іменні граматичні категорії.Київ.БондаркоА.В.(1976):Теория морфологических категорий.Санкт-Петербург.ДегтяревВ.И.(1982):Категория числа в славянских языках.Ростов-на-Дону.КалининаЛ.В.(2009):Существительныеконкретные,абстрактные,вещественные,со-

бирательныеиихрольвотражениидействительности.„УченыезапискиКазанскогогосударственногоуниверситета.Гуманитарныенауки”Т.151,кн.3,s.240−247.

МорозТ.Ю.(2011):Розряд збірних іменників у контексті категорії числа як вияв се-мантико-граматичної асиметрії.„Лінгвістичнідослідження:Зб.наук.працьХНПУім.Г.С.Сковороди”Вип.32,s.191−194.

МорозТ.Ю.(2015a):Семантико-граматична асиметрія в системі морфологічної кате-горії числа абстрактних іменників.„Одеськийлінгвістичнийвісник”№15,s.99−102.

МорозТ.Ю.(2015b):Морфологічна категорія числа іменників: погляди дослідників.„Лінгвістичнідослідження:Зб.наук.працьХНПУім.Г.С.Сковороди”Вип.42,s.52−57.

РеформатскийА.А.(1987):Число и грамматика.[W:]Лингвистика и поэтика.Ред. А.А.Реформатский.Москва,s.76−87.

ТамборИ.(2016):Некоторые употребляющиеся в университетской среде pluralia tantum – семантика, прагматика, структура.„ИсследованияпоСлавянскихЯзыках”21−1,s.107−122.


Summary

ThearticlepresentssomemorphologicalandsemanticpeculiaritiesofthecategoryofnumberofPolishandUkrainiannouns.InordertoindicatethedifficultiesinteachingUkrainianspeakingpeoplethecategoryofnumberPolishpluralnouns(mainlypluralia tantum,butalsocontextsofuseofdualnouns,e.g.skrzypce, informacje, maliny, Czechy)wereanalyzed,togetherwiththeirUkrainianequivalentsthatareusedinthesingular(amongthemtherearebothsingularia tantum nouns,anddualnouns,e.g.скрипка, інформація, малина, Чехія).DictionariesofPolishandUkrainianlanguageswereusedasthesourcesofinformation,aswellastheresourcesoftheNationalCorpusofPolishandUkrainianLanguageCorpusofTexts.

30 IrynaBundza

Opoprawnościprzewodnikówmetodycznychdonauczaniajęzykapolskiego… 31

BeataJaroszLubline-mail:[email protected]

O poprawności przewodników metodycznych do nauczania języka polskiego (normatywnie)

About the correctness of methodical guides for teaching Polish (normative claims)

Thearticlediscussessomeissuesrelatedtocorrectness(intheareaoforthog-raphy,punctuation,inflections,vocabulary,phraseology,syntaxandstylistics)ofteachingguidesincludinglessonforPolish.Thepresentedcharacterizationsareadiagnosticassessmentofthelevelsofpublications,whichcanbeofpracti-calutilityforteachers.Theanalysisendswithsolutionproposals,whichcouldaddresstheneedforanimprovedcorrectnessofsuchguidancematerials.

Słowa kluczowe: językoznawstwonormatywne,kulturajęzyka,poprawność językowa,przewodnikmetodyczny,dydaktykajęzykapolskiego

Key words: normativelinguistics,cultureoflanguage,correctness,teacher’sguide,didacticsofPolishlanguage

1. Uwagi wstępne

Skutecznośćwszelkiejedukacjizależyodwieluczynników.Jednym znichjestbezwątpieniawłaściwezaplanowaniesekwencjidziałań,którychskutkiemmabyćprzyrostwiedzy,umiejętnościczykompetencji(społecz-nych,interpersonalnych,komunikacyjnych,emocjonalnychitd.)ucznia.Obserwowalnymiisprawdzalnymiefektamiprojektowaniaprocesudydak-tycznegosązarównoprogramnauczaniaopartynapodstawieprogramowej,jakiscenariuszpojedynczychzajęć.Ówkonspekt1to„podobiznakonkretu”

1 Onietożsamościpojęćscenariusz lekcji,konspekt lekcji,projekt lekcjipisałym.in.BożenaChrząstowska(2003)czyAleksandraWachowiak(2011/2012).Terminyteodnosząsię – z jednej strony–do schematycznegowyliczeniaplanowanychdziałań, a z drugiej –doszczegółowegowykazuzadańzalecanychdorealizacji,anawetdialogów,któremiały-by(mogłyby)pojawićsięnalekcji.Wniniejszymtekściewymienioneokreśleniaużywam


32 BeataJarosz

(Kotarbiński1960:119;por.Kant2003),narzędziepozwalającenauczy-cielowinawłaściweprzygotowaniesiędolekcji,umożliwiając„rytmiczneprzechodzenieodjednegoetapudodrugiego,zapobiegającchaosowiistracieczasu”(Nagajowa1995:55–59;por.Ochenduszko1997;Półturzycki1999;Bortnowski2005).Dziękiniemuzłożonyidługofalowyproceskształceniamoże(ipowinien)byćrealizowanywsposóbsprawnyimożliwienajbardziejefektywny.Scenariuszzawierainformacjeocelowościiwarunkachrealizacjiuporządkowanychdziałańdydaktycznych,orolach,wjakiemająwchodzićposzczególniuczestnicylekcji,orazotym,conależyprzygotować,zanimzadzwonidzwonek(np.Jaworski1991;Grodzka-Borowska2005).

Wydawnictwaoferującałeserieprzewodnikówmetodycznychizbio-rówscenariuszylekcji,wktórychznajdująsięomówieniaposzczególnychzagadnieńjęzykowychorazkulturowo-literackich,analizyiinterpretacjeutworówzlistylekturokreślonejwzaleceniachministerialnych.Publikacjetezawierająrównieżwielewskazówekmającychnaceluupowszechnianiedobrychpraktykdydaktycznych,pomocwosiąganiuefektówkształcenia,wurozmaicaniuszkolnejedukacjipoprzezwykorzystanieinteresującychkontekstów,ciekawychmetodnauczaniaczytwórczychzadań,comanietylkorozwijać,aleiinspirowaćsamegonauczyciela2.Tegotypuopracowaniamajązatemwielkąwartośćiwinnybyćprzemyślane,wartościowemeryto-rycznieimetodycznie,obfitującewnieszablonowerozwiązania,bezbłędne, azatem–krótkomówiąc–przygotowanewsposóbniezwyklestaranny,wszak„przygotowanielekcjijestjednymzzasadniczychwarunkówjejwłaści-wegoprzeprowadzenia”(Kupisiewicz1995:247).Obserwacjaianalizalosowowybranychzbiorówobnażajednakwyraźniedostrzegalneniedoskonałości.

Najpoważniejszymiusterkamiwprzewodnikachizbiorachkonspektówsąnieprawidłowościmetodyczne,nieprecyzyjniesformułowanelubnieade-kwatnedoproblematykizajęćcelelekcji,sztampowetematy,niewłaściwiedobranelubźlenazwanemetodyitechnikinauczania,atakżebrakzgod-nościinformacjipojawiającychsięwczęściwstępnejztym,cozaplanowanowprzebieguzajęć3(np.Bortnowski1978;Chrząstowska2003;por.Zeman2013).Projektyteniespełniajązatemwymagaństawianychwszelkimplanom,którewinnybyćm.in.celowe,wykonalne,racjonalne,skuteczne

wymienniezuwaginawykorzystaniewbadaniachzarównoskrótowych,jakidrobiazgo-wychmateriałówdydaktycznych.

2 Szczególniecennesąwtychpublikacjachpropozycjeintegracjitreścizróżnychdzie-dzinnauki(przykładowowłączaniewproceskształceniapolonistycznegozagadnieńzza-kresufilozofii,historiiczyhistoriisztuki)oraznawiązaniaintertekstualne.

3Tegotypunieprawidłowościstanąsięprzedmiotemopisuwodrębnymopracowaniu.


iwewnętrzniespójne(por.Niemierko1999:62).Cogorsza,uchybieniapoja-wiająsięjużwsamejwarstwiejęzykowej,coraziszczególniewprzypadkuprzewodnikówpolonistycznych4.

2. Cel i zakres badań

Wniniejszymtekścieprzedstawięnajczęstszebłędyzewnętrznojęzyko-weiwewnętrznojęzykowepojawiającesięwprzewodnikachmetodycznychorazzbiorachscenariuszylekcjiprzeznaczonychdorealizacjiwramachkształceniapolonistycznego5.Prezentacjaiklasyfikacja6wyekscerpowa-nychzapisówwykraczającychpozanormypoprawnościowedoprowadzidodiagnozypoziomujęzykowegopractegotypu.Całośćrozważańzwieńczywskazaniekonsekwencjiwykorzystanianiedoskonałychjęzykowoopracowańwpraktyceszkolnej,atakżepropozycjerozwiązańmogącychprzyczynićsiędozapobieganiawprowadzaniunarynekwydawniczyniedopracowanychpublikacjidydaktycznych.

Zewzględunato,żemoimcelemjestzwrócenieuwaginaproblemjęzykowejwadliwościpolonistycznychprzewodnikówmetodycznych,niezaśkompleksowaanalizawszystkichpractegotypu,zdecydowałamoloso-wymwyborzereprezentatywnegozbioru7.Spośródpiętnastuzgromadzo-nychpozycjimającychpomócpolonistomwnauczaniunaróżnychetapachkształceniajedyniepięćpracniestałosięźródłemprzykładówwniniejszymtekście.Coprawdapojawiałysięwnichsporadyczne,drobnepotknięcia,alenieprowadząonedodwuznaczności,niepowodujązawiłości,więcmoż-najeuznaćzazwykłeusterki.Ostatecznieprzywoływanewtokuwywodu

4Wprawdziewśródcechdobregoplanuniewskazanojęzykowejpoprawności,ale byćmożezakładano,żebezbłędnośćjestwtymprzypadkuoczywista.

5Wiele jest opracowań na temat błędów popełnianych przez uczniów (np. Saloni1971;Synowiec1994)czynauczycieli(m.in.Kowalikowa1995;Krzyżyk,Synowiec2011),anielicznesąpracedotyczącenieprawidłowościwpodręcznikachszkolnych(np.Gąsiorek1990). Znamienne jednak, że (najprawdopodobniej) nie zwrócono dotychczas uwagi na językowąwadliwośćprzewodnikówmetodycznych–mimostarańnienatrafiłamnachoćbyszkicpoświęconytejproblematyce.

6OdnalezioneusterkigrupujęzgodniezklasycznąjużpropozycjąAndrzejaMarkow-skiego(2006:56–60).

7Dobierałam przewodniki, kierując się wyłącznie ich tematyką. Po natrafieniu nadanąpublikacjęautomatyczniewłączałamjądozbioru,niedokonującwstępnegoprzegląduzawartości.Ostateczniewtakisposóbskompletowałam15publikacjiwydanychwróżnychlatach(2000[2],2001[2],2002[2],2003[1],2004[2],2008[1],2009[1],2010[1],2011[2],2013[1])nakłademwydawnictw:OPERON[3],WydawnictwaSzkolneiPedagogiczne[2],WydawnictwoJUKA[2],MacEdukacja[2],NowaEra[1],OficynaWydawnicza„Impuls”[1],OficynaEdukacyjna[1],WydawnictwoPedagogiczneZNP[1],Publisher–INNOWACJE[1], WydawnictwoWyższejSzkołyPedagogicznejTowarzystwaWiedzyPowszechnej[1].

34 BeataJarosz

nieprawidłowościpochodzązdziesięciuzbiorówwydanychwlatach2000– –20138.Mamświadomość,żeopracowanojewmomenciefunkcjonowaniauchylonychjużdziśpodstawprogramowych,jednakfakttennieuzasadniaprzemilczaniaichjakości.Pomimozmiannarzuconychministerialnymroz-porządzeniemnauczycielewciążmogąprzecieżkorzystaćztychprzewodni-kówwposzukiwaniuinspirującychiciekawychrozwiązańdydaktycznych.

3. Błędy zewnętrznojęzykowe

Pierwsząkategorięnieprawidłowościstanowią–wedługklasyfikacji(nietylko)AndrzejaMarkowskiego(2006)–usterkizapisuwynikające znieprzestrzeganiaregułortograficznychiinterpunkcyjnych,któreoma-wiamponiżej.Wtejgrupiebłędównależałobyrównieżsytuowaćniewskazy-waneprzezwspomnianegolingwistęprzypadkinotowanianiepotrzebnychsłów(Różne widzenie początków świata i człowieka świata [?] w źródłach kultury europejskiej9 [VII])orazopuszczaniaczłonównierazniezbędnychdoprawidłowegoodczytaniawypowiedzi(miejsce, w którym toczy [się]życie bohaterów utworu[VII]).Usterkamizapisusątakżetzw.literówki,którenaogółsąłatwodostrzegalneiodbiorcazwykletraktujejejako„potknięciakla-wiatury”(tredycja klasyczna[I],językowi francuskiem [I],stadzam.stąd[I], wskażać na rózne[I],wybóru[I],racązam.tracą [IV],bułozam.było[V],tażzam.też[VI]).Częśćznieprawidłowościmieszczącychsięwtejkategoriiocierasięjednakobłędyrzeczowe,któremogąprzyczyniaćsiędopowiela-nianiewłaściwychwzorców.Egzemplifikacjęstanowićmogątutajimionalubnazwiskatwórcówzapisanezpominięciemniektórychliter(Wiliama Blake’a[VII]zam.Williama)lubwłaściwychznakówdiakrytycznych(Rene Girardzam.René[VII]czyLumiere zam.Lumière[IV]).Mowatutajrównieżoformachobcojęzycznych,jakchoćbyłacińskichigreckich(res gestezam.res gestae[I],ascesiszam.askezis[I])czyfrancuskich(fin de sieclezam.fin de siècle [X]).Innymprzykłademmożebyćzapisaniejednejznajbardziej

8Zdecydowałamoniepodawaniuadresówbibliograficznychpublikacji,któreznalazłysięwpróbiebadawczej.Moimcelemjestbowiemprzedstawienieproblemu,niezaśkrytyka konkretnychautorówczywydawnictw.Niemniejpostanowiłamzastosowaćpewiensystemoznaczeń–wszystkieprzywoływanewtekścieprzykładyopatrujęumieszczonąwnawiasiecyfrąrzymskąodpowiadającąkonkretnemuprzewodnikowi.Szczegółoweinformacjedoty-cząceposzczególnychpozycjiprzechowujęwarchiwum.

9Sformułowaniawyekscerpowanezprzewodnikówmetodycznychpodajęwpisownioryginalnej.Niepoprzedzamichanigwiazdką,którązwyczajowosygnalizujesięwpra-cachlingwistycznychniepoprawnośćsformułowania,aniskrótaminp.czym.in., pomimoiżwanalizowanychpublikacjachjestwięcejprzykładówwyczerpującychznamionadanegorodzajubłędu.


znanychkwestiiAntygonywbrzmieniu:Współkochać przyszłam, nie współ-nienawidzieć[IV].WprzekładziechoćbyKazimierzaMorawskiegoformadrugiegobezokolicznikamazgołainnąpostać:współnienawidzić (Sofokles1999:27).Zdanietopojawiasiędwukrotniewkonspekcielekcjiwłaśnie wtakiejpostaci,jednakbyćmożejesttoefektmechanicznegopowielenia,aniedowódniekompetencjiautora10.

3.1. Błędy ortograficzne

Wanalizowanychprzewodnikachmetodycznychniepojawiająsięrażącebłędyortograficzne.Autorzyrespektujązasadynotacjiskrótowców,wyra-zówzu-ó,rz-ż,ch-hczyformwymagającychzastosowaniawielkiejlitery.Niestety,dośćczęstozdarzająsięprzypadkinaruszenianormwzakresiepisowniłącznejniezprzymiotnikami(nie mniejszą [I],nie skrępowana[V]) czyimiesłowamiprzymiotnikowymiczynnymi(nie liczący się [IV],nie podlegający[V]).Cowięcej,odnalazłamrównieżformy,wktórychprefiksymini- oraz super- niezostałydołączonedowyrazubazowego,azostałyodniegoodseparowaneodstępemlubłącznikiem,np.mini wykład[I],super--heros[IV](por.Polański,Skudrzyk2000;Kubiak-Sokół2008).Ostatnią zprzywołanychjednostekmożnaponadtouznaćzahiperbolicznączywręczquasi-pleonastyczną.Członsuper-odnosisiędorzeczy,któremająnajwyższąjakość,lubosóbprzewyższającychinnychwjakimśzakresie.Odnotowałamrównieżinneprzykładynotacjiodbiegającejodobowiązującychwzorców, tj.zastosowaniedywizuwpisanymłącznierzeczownikupop-kultura[IV]orazwzespoleniudwóchoddzielnychkomponentówmass-media[IV],atakżepominięciełącznikawformachstop klatka[VI]czy[romans] niby osób [VII].

3.2. Błędy interpunkcyjne

Drugąpodkategorięusterekzewnętrznojęzykowychstanowiąbłędyinterpunkcyjne, liczniepojawiającesięnietylkowpoddanychanalizieprzewodnikachmetodycznych,aleteżwcałympiśmiennictwienauko-wymipopularnonaukowym(Godyń1999).Nieprawidłowościtemajątro-jakicharakteriobejmują:pominięcieznakuprzestankowego,postawieniegowniewłaściwymmiejsculubużycieinnegoznaku,niżjestwymagany wdanymmiejscu.

Pierwszytypnaruszeństanowią– jakwspomniałam–przypadki, wktórychniezanotowanowymaganegonormamiprzecinkaprzedwprowa-

10Zdajęsobiesprawę,żeprzywołanyprzykładpasowałbyrównieżdoinnychkategoriiusterek.Przyjmujęjednak,żebłądjestefektemniedokładnościwnotowaniuwyrazów.

36 BeataJarosz

dzającymizdanieskładowespójnikami,takimijak:co (Czy wiesz co znaczy, gdy [II]),a(odkrywania a następnie wyolbrzymiania[IV]),który(Pomysły które kiedyś[IV]),niż(zadanie jest trudniejsze niż przypuszczaliśmy[VI]),jaki (prawidłowości jakie rządzą budową wyrazów [VIII]).Tensamznakinterpunkcyjnyczęstopomijasięrównieżwkonstrukcjachtypuzarówno…, jak i (zarówno wiersz jak i obraz[IV]),nie tyle…, ile(nie tyle jego brzydota ile to, że było niepodobne do innych[IV])orazwwypowiedzeniachwielokrot-niezłożonychzawierającychczłonzimiesłowemprzysłówkowymczynnym (Omawiając z uczniami utwór Sofoklesa trzeba zwrócić uwagę na następujące zagadnienia[IV]).Zdarzająsięteżprzypadkiniewydzielaniaprzecinkamijednegozezdańpodrzędnych([omyśleniumagicznym:]to, co mieściło się w górze, było dobre […], to co na dole było złe[VII]).

Mniejlicznesąnatomiastsytuacjepostawienianieuzasadnionegonor-mamiprzecinkaprzedspójnikamitypu: jako(roli twórcy, jako kreatora [IV]), czy(z zakresu techniki, sztuki, czy też informatyki[IV]),lubwprowadza-jącymalternatywę(poznanie budowy wyrazu, lub utrwalenie terminów z zakresu słowotwórstwa[II]),atakżeprzediwwyliczeniach(baśni, legend, i opowieści [VII])orazwskrótach(itd.[I];itp. [IX]).Tensamznakprzestan-kowypojawiasięponadtoprzedcząstkaminiż oraz ałączącymielementyporównywanezesobą, jakwsformułowaniach: ważniejsze, niż wyzna-nie miłosne[V];wskazuje związki między tragedią w świecie antycznym, a tragediami w świecie współczesnym[IV]11.Niezgodniezobowiązującymizasadamiautorzystawiająrównieżprzecinkiprzedprzyimkamitypudla poprzedzającyminformacjęocelu(Urszulka została nazwana słowiczkiem, dla podkreślenia jej niewinności [I]),aczasemnotująjewzupełnieprzypad-kowych,nieuzasadnionychżadnymiwzględamimiejscach,jakwzdaniach:poddany licznym próbom celem, sprawdzenia uczciwości [I];odczytanie przez nauczyciela, utworu T. Różewicza[IV];Był nauczycielem, rysunków w gimnazjum w Drohobyczu[IV];Na podsumowanie lekcji, zadaj uczniom pytania[VI].

Dodatkowowomawianejkategoriibłędówzapisunależałobysytuowaćnieuzasadnionestosowaniecudzysłowu.Wjednymzprzewodnikówznala-złamzapis„burza mózgów”[IV]odnoszącysiędotechnikiskojarzeniowej,któramazostaćzastosowananalekcji.Niestetyniewiadomo,dlaczegoautorużyłcudzysłowusłużącego(nietylko)wedytorstwiepolskimm.in.dowyodrębnianiacytatów,formużytychwznaczeniuinnymniżpodstawowe,

11 Trzeba dodać, że ostatni z przywołanych wyimków, w którym wyrażono jeden zcelówlekcji, jestniejednoznacznywskutekzastosowaniaformyliczbymnogiej–trage-diami.Wyraztenmożebowiemwprzywołanymkontekścieoznaczaćzarównonieszczęście,jakigatunekliteracki.


atakżedooznaczaniapseudonimówlubsygnalizowaniaironiczności,me-taforyczności(np.Podracki1994:35–35).

Zkoleiprzypadkizastosowanianiewłaściwegoznakuprzestankowegowprzewodnikachmetodycznychsąsporadyczneiobejmująużyciekropkizamiastdywizuwsformułowaniachtypu40.dniowa [VII](por.Kubiak-Sokół2007:81)lubpółpauzywmiejscuprzecinka,jakchoćbywtemacielekcji:Wielkie Dionizje – czyli jak rodziła się tragedia grecka[IV].

4. Błędy wewnętrznojęzykowe

Drugąkategorięusterekzawierającąbłędysystemowe (językowe) istylistyczne(użycia)stanowiąnieprawidłowościwynikająceznierespekto-waniazasadodmiany,łączeniaitworzeniawyrazów(zob.Markowski2006).Frekwencjategotypumankamentówwanalizowanychprzewodnikachjestnadspodziewaniewysoka,choćniektórerodzajepomyłeksąliczniejrepre-zentowane(błędysłownikowe,składniowe,stylistyczne),ainnychwogólenieodnotowałam(usterkisłowotwórcze).

4.1. Błędy systemowe

Wśródbłędówsystemowychodnalezionychwzgromadzonychpublika-cjachmającychpomócnauczycielowiwkształceniupolonistycznymznajdująsięnieprawidłowościocharakterzefleksyjnym,składniowym,słownikowym(wyrazowym)ifrazeologicznym.Pierwszyzewskazanychzbiorówjestnaj-skromniejszy.Niedostrzegłamwanalizowanychpracachleksemówodmie-nionychwedługnieodpowiedniegowzorcalubzawierającychniepoprawnąkońcówkę.Pojawiłysięnatomiastprzypadkiwyboruniewłaściwegotematufleksyjnego(zadawalało [X])orazpozostawieniawformiemianownikowejimioninazwisk(zwłaszczafrancuskich),któreposiadająokreślonypara-dygmatodmiany(por.np.Markowski2004:1612in.;Kubiak-Sokół2008:189in.).Chodziłobytutajm.in.ozapisyodnoszącesiędopisarzyorazpostaciliterackichlubkomiksowych,np.pióra Michela de Montaigne[I],powieści Verne[IV],Charlesa Perrault [V],Hansa Christian (Andersena)[V],losy Kajko, Kokosza i Milusia[VI].

Oileusterkifleksyjnesąnieliczne,otylezbiórbłędówsyntaktycznychjestzdecydowanieobszerniejszyiobejmujewszystkiemożliwepodtypy. Autorzyomawianychpublikacjinaruszająbowiemzasadyłączeniawyrazówwzakresiezwiązkówzgodyirządu,niedostosowującformycodowymaga-nychkontekstemparametrów,tj.liczby(starożytna i Herberta wersja mitu [I]; związane ze zmysłem wzroku i słuchu [X]),rodzaju(poproś dzieci, aby

38 BeataJarosz

określili [VI];uczniowie powinny[VII]),przypadka(w klasie nie może być hałas [II])czyczęścimowy(polecić ułożyć go z rozsypanki[V]).Zdarzająsięrównież(wcaleniesporadyczne)sytuacjeużycianiewłaściwychprzyimkówiwyrażeńprzyimkowych(m.in.pobudzenie czytelnika do wrażliwości [I];nieszczęśliwa z niespełnionej miłości [I];poproś uczniów do wykonania [IV]).Najczęstszesąjednakniepoprawneskrótyskładniowe,wktórychniezostałyformalniedostosowanedosiebieliczebnikzrzeczownikiem(podaje jeden lub dwa przykłady[I])czyczasownikzrzeczownikiem([cellekcji:]rozumie i używa pojęć [IV]).Niekiedytegotypuusterkimogąskutkowaćpoważny-mikłopotamiwdekodowaniuznaczenia.WypowiedzenieDualizm Pascala i Kartezjusza będzie mieć swoje odbicie w poglądach na świat ludzi XVII wieku i epok późniejszych[III],wktórympodmiotiorzeczeniemająformęliczbypojedynczej,możezrodzićwgłowiepoczątkującegopolonistywątpliwościinterpretacyjne.CzyPascaliKartezjuszstworzyliteoriędualistycznąwspól-nie?Czyteżichkoncepcjepowstałyniezależnie,alemajązbieżnepunkty?Amożewreszcieomyłkowozastosowanosingularis,bowiemchodzio„dwadualizmy”?Wtymprzypadku,abywyeliminowaćwieloznaczność,wystar-czyłobydokonaćdrobnejkorekty,nadającpoczątkowizdaniachociażbytakąpostać:Koncepcje dualizmu według Pascala i Kartezjusza… JaknatomiastrozumiećwypowiedzenieSymbole, ich wieloznaczność, są potrzebne do od-czytywania świata nie tylko dawniej, ale i współcześnie[VII]?Czychodziomoment,wktórymodbywasięopisuniwersum,czyteżo„wiek”samegoświata?Amożechodzioto,żedziś,podobniejakwinnychepokach,ludziepotrzebująsymbolidoodczytywaniasensuotaczającychichzjawisk?Tutajniestetytrudnoudzielićjednoznacznejodpowiedzi.

Wzakresieusterekskładniowychsytuowaćnależy(równieżliczniereprezentowanewzgromadzonychprzewodnikach)sformułowanianiepo-prawnepodwzględemszyku,który–choćswobodnywjęzykachfleksyjnych– winienspełniaćpewnezwyczajowoprzyjętereguły(zob.np.Szober1959;Śliwiński1982;Saloni,Świdziński1985;Buttler[etal.]1987).Oczywiściezewzględówstylistycznychczyekspresywnychkolejnośćczłonówmożebyćnietypowa(Duszak1986),jednakniektóreodstępstwawtymzakresiemogąskutkowaćpoważnymiutrudnieniamiwinterpretacjizdania,awówczassąonepoprostuniedopuszczalne(por.Zawilska1997).Wśródtegotypuuchybieńnależałobysytuowaćm.in.separowanieprzydawkiprzymiotnejodwyrazuokreślanego,zktórymłączygozwiązekzgody(Młodzież wybiera ambitną i oryginalną dla ekspresji własnych myśli formę eseju[I]),stawia-


niezaimkazwrotnegowpozycjifinalnej12(które zachowania […]podobają im się [VI])czyokolicznikasposobumiędzyorzeczeniemaokreślającągopartykułąprzeczącą(wcale nie feministycznie podchodzi do tematu[I]).Niekiedyautorzywniewłaściwychmiejscachlokalizująrównieżskładniki spójnikówzłożonych.PrzykłademmożebyćwypowiedzeniePozwoli to swobodnie a jednocześnie z należytą uwagą odnieść się zarówno do frag-mentu utworu, jak też efektywnie wykorzystać informacje pozaliterackie[IV], wktórymczłonzarównopowinienznaleźćsięprzedbezokolicznikiem.Licznesątakżeinnekonstrukcje,wktórychnietypoweusytuowaniewyrazówza-burzaharmonię.Trudnowszakuznaćzapłynnechoćbytakiewyimki:dwa obok siebie prowadzone monologi [I];[otragediiAntygona:]Powstało wiele do niej nawiązań oraz kontynuacji[IV];[oneologizmach:]Mimo braku ich w życiu i słownikach…[IV]).

Jakwspomniałam,naruszeniawzakresieszykumogąpowodowaćpoważnekłopotyinterpretacyjne.Czego(iodkogo)miałsiędowiedziećbohaterdziełSofoklesa,skoroautorprzewodnikaformułujenastępującezdanie:Przewodnik Chóru radzi Edypowi, aby zapytał o przeszłość wieszcza Tyrezjasza[VII]?CzyEdypmiałustalićdotychczasowelosywróżbity,czyteżuzyskaćodniegoinformacjeoczyichś(amożeswoich?)doświadczeniach?

Ponadtowśródusterekskładniowychsytuowaćnależyrzadkospoty-kanewskompletowanychpracachzapożyczeniaskładniowe(Wypowiedź literacka, która zdaje się być popisem erudycyjnym[IV])orazwypowiedzeniazniepoprawnieużytymimiesłowowymrównoważnikiemzdania(tworząc, by cieszyć przyjaciół[III]).

Kolejną,chybanajliczniejszągrupęnieprawidłowościpojawiającychsięwpolonistycznychprzewodnikachmetodycznychstanowiąbłędysłownikowe(wyrazowe),którepolegają–najogólniejrzeczujmując–nawyborzelekse-munieadekwatnegodokontekstulubteżnałączeniusłówsemantyczniedosiebieniepasujących.Cozaskakujące,autoromanalizowanychpublika-cjizdarzasiękonstruowaniesformułowańzawierającychwyrazy,którychznaczeniewdanymotoczeniujęzykowymznacznieodbiegaodzwyczajowomuprzypisywanego.Przykładaminiechbędąchociażbywyrażeniapiękna politura obrzędu pogrzebowego[I]czydonatorzy (tzw. pomocnicy głównego bohatera)[I],wktórychrzeczownikipolitura i donatorpojawiłysięzbliżejnieokreślonychprzyczyn.Niewiadomowszak,jakdoceremoniigrzebaniaciałamasiępreparatstosowanywmeblarstwie(np.Dunaj2007:487),ani

12 Tegotypunieprawidłowośćwynikazprzypisywaniapodwpływemjęzykarosyjskie-gozaimkowisięniezmiennejpozycjiwzględemczasownika(zob.Jodłowski1976;Zawilska1997;por.Kubiak-Sokół2007:257).

40 BeataJarosz

dlaczegoofiarodawca,darczyńca,fundatormabyćrównoznacznyzpomoc-nikiem(zob.Dubisz2003[1]:658). Innymprzykłademzastosowaniasłowawniewłaściwymznaczeniujestużycieterminuinterdycyplinarnośćiformodniegopochodnychwwyimkach:Interdyscyplinarny charakter wierszy (tematyka korespondująca z innymi dziedzinami sztuki) [I],całościowe spojrzenie na literaturę, myślenie konkretami i nawiązaniami, uwzględnie-nie korespondencji sztuk (tzw. interdyscyplinarności)[I].Wprzywołanychsformułowaniachusterkaleksykalnawyczerpujeznamionapoważnegobłędurzeczowego.Intedyscyplinarnośćto–najogólniejrzeczujmując–łączeniezagadnieńpochodzącychzróżnychdziedzinnauki,rozmaitychmetodologii,technikbadawczych(np.Dubisz2003[1]:1228),niezaśpowiązania(głównietematyczne)międzyrozmaitymidziełamisztuki.Tegotypuzwiązkiokre-ślasięmianemintertekstualności.Możnaprzyjąć(nakorzyśćautora),żeomawiananieprawidłowośćjestefektempomieszaniaterminówpodobnychbrzmieniowoiformalnie.Takiemyleniesłówzdarzałosiętwórcomtekstówmetodycznychkilkukrotnie,oczymświadczązapisytypu:formistyczna (lub strukturalna) analiza dzieła[I],zachowania preferowane w tekstach rene-sansowych[III].Wtychfragmentachpiszącypowinniraczejużyćleksemów:formalny,bowiemprzymiotnikformistycznyutworzonyzostałodnazwyjednegozkierunkówwsztuce(np.Dubisz2003[1]:931),orazpropagowany,bozachowaniapreferować mogąautorzy,anieichdzieła.Innymprzykłademwtejkategoriinieprawidłowościmożebyćwyrażenieinspiratorka miłości i wyznań miłosnych Romea[I].Możnadyskutować,jakiwyrazpowinienzastąpićwtymwyimkurzeczownikoznaczającyosobępodsuwającąpomysł,sugerującą,będącąimpulsemdodziałania(np.Markowski2004:343),któryraczejniejestodpowiedniwodniesieniudobohaterkidramatuSzekspira.

Sporągrupębłędówleksykalnychstanowiąnaruszeniawzakresiełączli-wości(por.np.Mędak2011).Przykładaminiechbędąsformułowania:wynieść z gimnazjum dość szeroką znajomość[VII](zam.wiedzę);przydać rodzicom miano[VII](zam.nadać);z wiedzy, którą uzyskaliście na lekcjach [VII] (zam.zdobyliście);opanowanie na pamięć[VIII](zam.nauczenie się) (np.Dubisz2003[2];Markowski2004).Niekiedyusterkitegotypumogąbyćrezultatemniewłaściwychskrótówskładniowych, jakwsformułowaniujechać dyliżansem pocztowym i promem[V],zktóregowynika,żewodnymśrodkiemlokomocjiniepłyniesię,ajedzie.

Wefekcieniepoprawnegołączeniasłówpowstająpleonazmy,których w zgromadzonych publikacjach również nie brakuje. Autorzy piszą o introwertyku zamkniętym w sobie[I],genezie powstania13[III],osobie pi-

13Dodam,żeautorowiniechodziłookonfliktzbrojny.


lota[V],osobie podmiotu[X],fantastycznych marzeniach [VIII]czyterminie językowym14[I],powtarzającwczłonieokreślającymtęsamątreść(por.Buttler1978).Zdarzająsięponadtotautologie,czyliwspółrzędnezestawie-niawyrazówlubwiększychstrukturoidentycznymznaczeniu,typu: istotne i ważne dla idei [VII];rządzi nim [życiem]traf i przypadek[VII];problem […] jest wiecznie aktualny i będzie istniał do końca trwania ludzkości[VII];jest bardzo przystojny i wyjątkowo urodziwy[X].

Wydawałobysię,żewzwiązkuzdbałościąautorówostylwypowiedzi,nieznajdziemywprzewodnikachsformułowańslangowychanisłówmod-nych,nadużywanychzwłaszczawmediach.Irzeczywiście,niezanotowałamtegotypuform.Dostrzegłamjednaknowywyraz-wytrychpojawiającysię wróżnychkontekstach,zastępującyszeregleksemów,którezpowodzeniemmożnabyłobyużyćwdanymmiejscu.Mamtunamyśliczasownikukazać występującychociażbywtakichsformułowaniach:Próbujemy ustalić, czemu służyły misteria w starożytności oraz ukazać ich związek ze współczesnymi obrzędami, np. dożynkami[IV];Lektura utworów H.Ch. Andersena […] uka-zuje rozmaite relacje między ludźmi[V];Lekcję rozpoczynamy od swobodnych wypowiedzi uczniów ukazujących, jak rozumieją słowo „pamiętnik” [IX]. Przywołaneprzykładydowodzą, żewspomnianeverbum, opatrywane wsłownikachkwalifikatoramiksiążkowy (Markowski2004:1229)lubrzadki (Dunaj2007:737), zastępuje–zgodniezresztązeswymznaczeniemsłow-nikowym–całyszeregsłów:pokazać, wykazać,charakteryzować,opisać,przedstawiać,ilustrowaćitd.

Wprzewodnikachmetodycznych,któreznalazłysięwpróbiebadawczej,stosunkowoniewielejestbłędówfrazeologicznych,którenaogółmającha-raktermodyfikacjiwymieniających(por.Bąba1986:22–29).Przykłademniechbędziezespolenieszczęśliwi czasu nie mierzą[I],wktórymzastąpionoczasownikliczyćwformieosobowej.Rzadkiesąnatomiastinnowacjeregu-lującepolegającenazmianiepostacigramatycznejskładnika,którerepre-zentujezespoleniekląć jak szewcy[I].Wgrupieusterekfrazeologicznychsytuowaćwypadarównieżsformułowanieuważany potocznie za twórcę[I],którepowinnoraczejprzyjąćpostaćutrwalonegowpolszczyźniewyrażeniapowszechnie uważany za…(por.Dubisz2003[3]:474).

Sporadyczniezdarzająsięprzypadkinieumiejętnegoużyciaspetryfi-kowanychkonstrukcjisłownych,którepodwpływemkontekstuulegajądefrazeologizacji.Wprojekciemetodycznympoświęconymomówieniuopo-wiadaniaNoelkaMałgorzatyMusierowiczpojawiasięzdanie: Uczniowie

14Wtymprzypadkubłądmógłpowstaćwskutekwyboruniewłaściwegoprzymiotnika– językowyzam.językoznawczy.

42 BeataJarosz

powinni dojść do wniosku, że nastrój Bożego Narodzenia sprzyja ludzkim odruchom [IV].Mamytutajoczywiścienawiązaniedoustabilizowanego wjęzykupolskimzwrotumieć ludzkie odruchy,jednaksposóbsformułowaniazdaniamożebudzićwątpliwości,czychodziodobrepostępowanieczyteżoreakcjeorganizmu(por.Dubisz2003[3]:1174).Niekiedynawetutrwa-lonewpolszczyźniepołączeniaulegająwtekstachcałkowitejdegradacji. Przykłademmożebyćzdanieinformujące,żepłynącezutworuwnioskimówią o losie, człowiek nie jest jego panem [VII].Ewidentnejesttutajnawiązanie doprzysłowiaKażdy jest kowalem swojego losu (Kłosińska,Sobol,Stankie-wicz2005:185),jednaknietylkozastąpionoposzczególnewyrazy,modyfi-kującznaczeniecałości(każdy→ człowiek;kowalem → panem;swojego→ jego),aleteżzmienionoichszykiformęgramatyczną(losu → losie).PodobnietrzebarozpatrywaćwypowiedzenieZ jakim przestajesz, takim się stajesz [IV]będącepoważnątransformacjąinnejznanejparemii,którawwersjioryginalnejbrzmiKto z kim przestaje, takim się staje(Kłosińska,Sobol,Stankiewicz2005:416).

4.2. Błędy stylistyczne

Grupabłędówstylistycznychwyekscerpowanychzezgromadzonychpu-blikacjistanowiobokusterekwyrazowychjednąznajliczniejszychipomijamtutajprzypadkipowtórzeń.Sformułowań,wktórychniezostałyzachowanezasadyjasności,prostotyizwięzłości,jestniestetywielewanalizowanychpracach.Czymożnawszakuznaćzajednoznaczne,nierodząceinterpre-tacyjnychdylematówwyrażenie:stylizacja – sztuczny zabieg literacki [I]? Comiałnamyśliautor,pisząc,że Salome to również częsty motyw inspi-racji w sztuce i poezji przełomu XIX i XX wieku [I]–to,żewspomnianapostaćbyładlaartystówimpulsemdotworzenia,muzą,amożetematemichdzieł? Zkoleiwzdaniuuczeń rozumie potrzebę stosowania związków frazeologicznych celem bogacenia języka [IV]chodziorozwijanieidiolektumłodegoczłowiekaczypolszczyznywogóle?Jakajestróżnicasemantycznamiędzyrozwijaniem a doskonaleniem, skoroczytamyorozwijaniu dosko-nalenia pracy z tekstem[VII]?Czymcharakteryzująsięfilozofia statycznej wegetacji ziemiańskiej [I]iśrodowisko[…] wiekowe [I]?Naczympolegająćwiczenia zapoznające praktycznie z zagadnieniem[VII]?Iwreszciejakimrodzajemsprawnościjestumiejętność analizy wyciągania wniosków [VII]?Takiepytanianiestetymożnamnożyć.

Usterkistylistycznewynikajączęstozeskrótówmyślowych,którychskutkiemsąwypowiedzitypu: [dziewczyna]w lusterku rozczesuje włosy[III]; [uczeń potrafi] odwołać się do innych poetów [utworów?], którzy głosili


afirmację życia[IV];sposób [ukształtowania] wypowiedzi poetyckiej [VII];analiza dzieła analogiczna do lekcji [?]z „Dziejów Tristana i Izoldy”[I];Elektra z tragedii Sofoklesa pod tym samym tytułem[I].Wprzewodnikachmającychułatwićpoloniściepracędydaktycznąniebrakujeteżsformułowańnielogicznych,azatakieuznaćnależywyrażenieliteralna […] metaforyczna charakterystyka[I]lubfragmentzdania jeżeli słowniki nie pomogą (a nie pomogą) [IV].Równieżwtakichkategoriachtrzebarozpatrywaćcharakte-rystykę,wktórejnajpierwczytamy:Czy Jan Brzechwa […]przypominał swoją kaczkę – dziwaczkę[sic!]? Chyba nie,akilkazdańniżej,wtymsamymakapicie:Można powiedzieć: „taka to była[zniego]dziwaczka”[V].

Niekiedywieloznacznesformułowaniamogąimplikowaćzróżnicowanewyobrażenianatematprojektowanegoprocesudydaktycznegoizadańzalecanychdorealizacji.Wkonspekcielekcji,wktórymautorproponujewykorzystanieprzygotowanych przez uczniów komiksów[IV],możecho-dzićzjednejstronyozebranieprzezmłodegoczłowiekaokreślonegotyputekstów(umiejętnośćgromadzeniainformacji)lubostworzeniehistoryjkiobrazkowej,cowymagaodgimnazjalistynietylkowiększegonakładupra-cy,aleteżwiedzygenologicznej,szeregusprawnościjęzykowych,anawetzdolnościplastycznych.

Nieznajdujęnatomiastargumentówuzasadniającychformułowaniewskazówekinterpretacyjnychwodniesieniudoterminówizespoleńwyrazo-wych,któresąwswejwymowiejednoznaczne,jakwwyimkach:miał widoki (plany) na przyszłość [I],alegorycznym (mającym dodatkowe, domyślne, znaczenie) utworem jest…[V]czy analiza porównawcza doszukująca się analogii w wierszach [I].NiesposóbtakżeocenićprzydatnościwrealizacjiprogramunauczaniazdaniaJest to legenda, zatem tekst, który należy prze-czytać[I]czynaznaczonegobłędemlogicznymidem per idem wyjaśnieniaznaczeniarzeczownikadonkiszoteria:postawa życiowa, sposób postępowania właściwy donkiszotowi; donkiszotyzm[IV].

Zuczciwościikuprzestrodzeprzywołamrównieżkilkawypowiedzeńzakrawającychwręczohumorzeszytówszkolnych:Obiektywne było wyjście i były widoki[I];[oWenuszWillendorf:]Jej rola sprowadza się do roli matki i żony, czyli biologicznego aspektu życia kobiety[I];A więc to nie Edyp, ale jego sen pozwolił mu czy po prostu sprawił, że Edyp pokonał Sfinksa, został mężem Jokasty i władcą Teb[III];To jakby dwa obok siebie prowadzone monologi dwóch podmiotów mówiących, stąd polifoniczność wiersza = wie-logłosowość, równoległość dwóch monologów mówiących jakby w różnych (różny kontekst) językach[I];Dyskusja wokół przyczyn ucieczki twórców do tematu arkadii [III];Ilustracja jest czarno-biała, jednak przeważają tu jasne kolory, można przypuszczać, że dziewczyna w ogrodzie ubrana jest w białą

44 BeataJarosz

suknię, co harmonizuje z kolorem dworu i nieba[VII];[…]pisarz zwiedził ruiny Pompei, miejsca, które od wieków martwe, zachwyciło go swoistą żywotnością pozostałości miasta [VII];[oPigmalionie:]Nie mógł jednak rozkoszować się miłością, ponieważ była tylko rzeźbą. Jednak łaską Afrodyty posąg został ożywiony, by stać się przyszłą żoną Pigmaliona i panią Cypru[I]; Młodzi, szukając szerokiego oddechu, wyjeżdżali na Zachód, głównie do Paryża […][X].

5. Podsumowanie

Skutecznośćedukacji–jakwspomniałamnawstępie–zależyodwła-ściwejorganizacjidziałańiichprawidłowegowykonania.Wtychdążeniachfundamentalneznaczeniemaprzygotowaniemerytoryczne(wiedza,umie-jętnościikompetencjezwiązanezdanądyscypliną)imetodyczne(zdolnościprojektowaniaprocesuedukacyjnegoorazefektywnegoiatrakcyjnegodlauczniaosiąganiajegozałożeń)(np.Rusek2004:52).Imteskładnikibędą„pełniejszeibogatsze[…],tymwiększeszansemajejposiadacz(nosiciel)naskutecznąrealizacjęwszystkichzadańizamiarów”(Kowalikowa2004:100;por.Jogłowska1991).Wosiąganiutakichsprawnościpomocnajestm.in.szerokagamarozmaitychpublikacjizawierającychpropozycje,rozwiązania,wskazówkiipomysłymające(wzałożeniu)doprowadzićnauczycieladosukcesudydaktycznego.

Analizareprezentatywnegozbioruprzewodnikówmetodycznychdokształceniapolonistycznegowykazała,żeczęśćznichjestwadliwapodwzględemjęzykowym15.Wopracowaniach,któremająpomagaćzarównowplanowaniuprzedlekcyjnym(Arends1994:88),jakiwrealizacjizałożeńpodstawyprogramowejiprogramunauczania,znajdująsięniemalwszystkiemożliwetypówbłędów,jakiemogązostaćpopełnionewtekściepisanym.Przeważająusterkiskładniowe,słownikoweistylistyczne,znikomajestilośćnieprawidłowościfleksyjnych16,natomiastniepoprawnychkonstrukcjisło-wotwórczychnieodnalazłam.Szczególnierażącesązapisynierespektujące

15Trzeba też zaznaczyć, żew analizowanych przewodnikachusterkom towarzysząspecjalistyczne terminy, formy rzadkie (tezauryzacja [I], konterfekt [I]) i wtręty obcoję-zyczne, głównie łacińskie (captatio benevolentiae [I], toposhybris [I], locus amoenus [I],auctorias [I],aurea mediocritas [I]), cowypadarozpatrywaćwkategoriachstylistycznejniejednorodnościtegotypupublikacji.

16Nieprzedstawiamwtymmiejscuszczegółowychdanychprocentowych.Wniniej-szymtekściechciałambowiemzwrócićuwagęnarodzajenieprawidłowościwwybranym losowo,reprezentatywnymzbiorzeprzewodników,niezaśna frekwencjęposzczególnych typówusterekczyistniejącemiędzynimiproporcje.Cowięcej,zwiększeniepróbybadawczejskutkowałobyzmianąwskaźników,dlategozestawieniestatystyczneuznałamzazbędne.


normortograficznychiinterpunkcyjnych.Ilośćuchybień,jakiemogąpojawićsięwjednejpublikacji,jestwręczniewiarygodna,choćtrzebapodkreślić,żepracetezawierająnaprawdęcennerozwiązania,któremożnazpowodzeniemwykorzystywaćwpraktyceszkolnej.

Wobliczuwciążzbytmałoefektywnegokształceniajęzykowegonaróżnychpoziomachedukacjibłędywomawianychtuopracowaniachnieświadcządobrzeoosobachmającychwpływnakształtksiążkiwprocesiewydawniczym.Naturalniemożnawybaczyćdrobneusterki,którepoja-wiająsięokazjonalnie,tłumaczącjezwykłymprzeoczeniemczybłędemdruku.Oczywistymjest,żeniemaksiążekidealnych.Niemożnajednakszukaćusprawiedliwieniadlatwórcówpublikacji,wktórychażroisięodniepoprawnychsformułowań;wktórychwięcejjeststronztekstemwadli-wympodwzględemjęzykowymniżzapisanychzgodniezobowiązującymizasadami.Autoramiprzewodnikówmetodycznychczyscenariuszylekcjisąprzecież(wydawałobysię)specjaliści,wspomaganiwdodatkunierzadkoprzezredaktorówmerytorycznych,copowinnodominimumredukowaćilośćnieprawidłowości(por.Godyń1999:210).Szczególnieniepokojącyjestfakt,żeniepoprawnościnietylkowykraczająpozaregułyjęzykoweirażąświa-domychużytkownikówpolszczyzny,aleprzedewszystkimmogąprzekładaćsięnaskutecznośćpracydydaktycznej,tj.naefektykształcenia.Obcowanienauczycielazantywzoremutrwalonymw–bądźcobądź–materiałachpomocniczychmożeskutkowaćpowielaniembłęduwpraktyceszkolnej (por.Wiśniewska1986).Konspektzajęćniejestprzecieżnarzędziemode-rwanymodrzeczywistości(por.Półturzycki1999:202)–znajdującesię wnimzapisyukonkretniająsięwprzestrzeniklasowej17.Zkoleiuczeńmożeprzyswajaćireprodukowaćodbiegająceodnormwypowiedzinauczyciela,costoiwskrajnejsprzecznościzcelamiedukacjizdefiniowanymiszczegółowowpodstawieprogramowej(zob.Synowiec1999:117–118;1997:225–232;por.Madejowa1994).Cowięcej,korzystanieztakniedoskonałychprzewod-nikówmożeprowadzićdoobniżeniakompetencjinauczyciela,domylnychwyobrażeńnatematzasadużyciajęzyka,a–cogorsza–do„obojętnościnaniektórebłędy[…]uczniów,brakukorekcjitychbłędówiniepodejmowaniadziałańzapobiegawczych”(Krzyżyk,Synowiec2011:189;por.Kowalikowa2006;Rypel2009),atostawiapodznakiemzapytaniazasadnośćpowierzaniatakiejosobiestanowiskapolonistywjakiejkolwiekplacówceoświatowej.

17Oczywiściekonspektczyscenariuszlekcjimającharaktermodelu,którykażdorazo-womożekonkretyzowaćsięwsposóbodbiegający(nietylko)wszczegółachodzaplanowa-negoschematu.Jakzauważyłam.in.BożenaChrząstowska(2003:556),wielkieznaczeniew realizacji planumają takie czynniki, jak: zachowanie uczniów, ich przygotowanie dolekcjiczyzaangażowanie.

46 BeataJarosz

Czymożnazatemuniknąćwprowadzanianarynekwydawniczyprze-wodnikówmetodycznychzawierającychniepoprawnesformułowaniaczyusterkiortograficzno-interpunkcyjne?Sądzę,żejestkilkarozwiązań,które –zwłaszczawkontekściedokonującychsięobecniezmiansystemowych–wartobyłobyrozważyć.Truizmembędziestwierdzenie,żepoprawnośćme-rytoryczna,metodycznaijęzykowategotypupublikacjizależyodpoziomukompetencjisamegoautora18.Twórcaporadnikówdydaktycznychbędącynierzadkonauczycielemwinienwięcnieustanniesięrozwijać,studiującpracenaukoweipopularnonaukoweczyobcujączliteraturąpiękną.Winienteżkontrolowaćswąwiedzę,korzystającchociażbyzinternetowychporadnijęzykowychczywymieniającuwagiidoświadczeniazinnymipolonistami.Uważam,żeprzyjętychociażbywśrodowiskunaukowymzwyczajkon-sultowanianapisanejpracyzkolegamipofachumógłbystaćsięrównież wprzypadkuprzewodnikówmetodycznychrozwiązaniemgodnympolecenia.Byćmożenależałobyrównieżprzemyślećzalecenieobowiązkowegorecenzo-waniategotypupublikacjinaetapiewydawniczym,comogłobyprzyczynićsiędopodniesieniapoziomunietylkojęzykowego,aleimerytorycznego19.Zanalizowaneopracowanianiesąwolnenawetodbłędówrzeczowych,któ-rychprzykładamimogąbyćwyróżnianiestylu językowegoobokstylu funk-cjonalnego[I],nazwanieczterowersuterminemkwadryna(zam.kwartyna)[X]czyteżinformacja,żeKubusia PuchatkanapisałAlanArturMilne[V],podczasgdydrugieimięautoratoAleksander.Sądzę,żekorzystnymroz-wiązaniembyłobytakżesporządzanieraportówdotyczącychjakościtegorodzajupracmetodycznychnawzórwydawanychod2002r.przezKomisjęPolskiejAkademiiUmiejętnościopiniinatematpodręcznikówszkolnych(np.Chomicki2011).Możenawetnależałobyrozważyćpowołanieosobnegogremiumczywydanieministerialnychrozporządzeń,któreniepozwoliłybynawypuszczenienarynekksięgarskiprzewodnikanaznaczonegoniedostat-kamimerytorycznymiczyjęzykowymi20.Przedewszystkimjednakniezbędna

18AnnaJanus-Sitarz(2008:21)zwracauwagę,żewydawcamożeograniczaćautorapublikacjiwykorzystywanychwpraktycedydaktycznej.Sądzęjednak,żetwórcaksiążkimazawszeostatecznesłowocodokształtupracy,podktórąsiępodpisuje.

19Zprzewodnikówmetodycznych,któreznalazłysięwpróbiebadawczej,tylkonielicz-nezostałypoddanerecenzji (np.Ziółkowska-Sobecka2000;Gorska,Kożuszko,Sekulska2001), o czym informująnotkina stronach redakcyjnych.Niestetynie zawsze opinie tepozwoliływyeliminowaćniedociągnięciajęzykowe.

20 Takiej kompleksowej ocenie podlegają podręczniki szkolne, co wymuszają prze-pisyRozporządzeniaMinistraEdukacjiNarodowejzdnia8 lipca2014r.wsprawiedo-puszczaniadoużytkuszkolnegopodręczników(Dz.U.poz.909).Wtymakcieprawnymokreślonobowiem,żeówśrodekdydaktycznymusizostaćpozytywniezaopiniowanyprzezrzeczoznawcówanalizującychzarównowarstwęmerytoryczno-dydaktyczną, jak ikształtjęzykowy.


jestsolidnaredakcjarealizowananaetapiewydawniczym.Większość zpublikacji,zktórychpozyskałamprezentowanywniniejszymtekściemate-riałegzemplifikacyjny,najprawdopodobniejniezostałapoddanakorekcie21,atapozwoliłaby–jaksądzę–naeliminacjęczęściusterek22.

Literatura

ArendsR.I.(1994):Uczymy się nauczać.Przeł.K.Kruszewski.Warszawa.BąbaS. (1986): Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawności frazeologicznej.Poznań.BortnowskiS.(1978):O konspektach lekcji – polemicznie.„ZTeoriiiPraktykiDydaktycznej

JęzykaPolskiego”.T.2,s.95–106.BortnowskiS.(2005):Przewodnik po sztuce uczenia literatury.Warszawa.ButtlerD.(1978):Procesy multiwerbizacji we współczesnej polszczyźnie.„PoradnikJęzykowy”.

Z.2,s.54–62.ButtlerD.,KurkowskaH.,SatkiewiczH.(1987):Kultura języka polskiego. Zagadnienia po-

prawności gramatycznej.Warszawa.ChomickiG.(red.)(2011):Opinie edukacyjne Polskiej Akademii Umiejętności. Prace Komisji

PAU do oceny podręczników szkolnych.T.9.Kraków.ChrząstowskaB.(2003):Opis lekcji.„Polonistyka”.Nr9,s.556–559.DubiszS.(red.)(2003):Uniwersalny słownik języka polskiego.T.1−4,Warszawa.DunajB.(red.)(2007):Nowy słownik języka polskiego.Warszawa–Kalisz.DuszakA.(1986):Niektóre uwarunkowania semantyczne szyku wyrazów w zdaniu polskim.

„Polonica”.T.12,s.59–74.GąsiorekK.(1990):Czytelność podręczników szkolnych w związku z rozwojem słownictwa

uczniów.„ZTeoriiiPraktykiDydaktycznejJęzykaPolskiego”.T.10,s.125–145.GodyńJ.(1999):Stan świadomości normy a praktyka przestankowania w publikacjach nauko-

wych.[W:]Mowa myślą rozświetlona. Świadomość normatywno-stylistyczna współczesnych Polaków.Red.J.Miodek.Wrocław,s.208–221.

GorskaB.,KożuszkoD.,SekulskaG.(2001):Tacy jesteśmy. Przewodnik metodyczny do pod-ręcznika języka polskiego. Klasa IV.Warszawa.

Grodzka-BorowskaA.(2005):Planowanie wynikowe procesu dydaktycznego.Warszawa.Janus-SitarzA.(2008):Dylematy autora podręcznika.[W:] Między szkołą a uniwersytetem.

Odbiorcy w nowych podręcznikach dla reformującej się szkoły.Red.M.Kwiatkowska- -Ratajczak,W.Wantuch.Poznań,s.19–24.

JaworskiM.(1991):Metodyka nauki o języku polskim.Wyd.3zm.Warszawa.JodłowskiS.(1976):Podstawy polskiej składni.Warszawa.JogłowskaB.(1991):Start – szok zawodowy – twórcza praca nauczyciela [klas początkowych].

Warszawa.KantW.(2003):Czy scenariusz lekcji może być wzorem do naśladowania?„NowaSzkoła”.

Nr2,s.29–31.KłosińskaA.,SobolE.,StankiewiczA.(oprac.)(2005):Wielki słownik frazeologiczny PWN

z przysłowiami.Warszawa.KotarbińskiT.(1960):Sprawność i błąd. Z myślą o dobrej robocie nauczyciela.Warszawa.

21 Wniemalpołowiezanalizowanychpublikacjinieznalazłamwstopkachredakcyjnych informacjiokorektorzeczyredaktorzejęzykowym.

22 Trzebaodnotować,żewśródzgromadzonychpracznalazłasięitaka,wktórejlicz-nychbłędówniewyeliminowałanawetwykonanaprzezdwieosobykorekta[I].

48 BeataJarosz

KowalikowaJ.(1995):Między kulturą języka a skutecznością komunikacyjną, czyli jak mówi się dzisiaj w szkole. [W:]Kultura języka dziś.Red.W.Pisarek,H.Zgółkowa.Poznań, s.214–223.

KowalikowaJ.(2004):Kształcenie językowe. Teoria dla praktyki.[W:]Polonista w szkole. Podstawy kształcenia nauczyciela polonisty.Red.A.Janus-Sitarz,Kraków,s.85–135.

KowalikowaJ.(2006):Co może, co powinien, a czego nie zdoła dać absolwentom polonistyki nauczycielskiej uniwersytet w ramach przygotowania do zawodu. Dylematy dydakty-ka literatury i języka. [W:]Kompetencje nauczyciela polonisty we współczesnej szkole. Red.E.Bańkowska,A.Mikołajczuk.Warszawa,s.19–26.

KrzyżykD.,SynowiecH.(2011):O błędach językowych w pisemnych wypowiedziach polonistów (na podstawie analizy opinii o studentach).[W:]Norma językowa w aspekcie teoretycz-nym i pragmatycznym.Red.A.Piotrowicz,M.Witaszek-Samborska,K.Skibski.Poznań, s.173–189.

Kubiak-SokółA.(oprac.)(2007):Poprawnie po polsku. Poradnik językowy PWN.Warszawa.Kubiak-SokółA.(oprac.)(2008):Piszemy poprawnie. Poradnik językowy PWN.Warszawa.KupisiewiczCz.(1995):Podstawy dydaktyki ogólnej.Warszawa.MadejowaM.(1994):Proces porozumiewania się a praktyka szkolna. [W:]Kształcenie po-

rozumiewania się. Materiały konferencji naukowej, Opole 26–28.09.1994.Red.S.Gajda, J.Nocoń.Opole.

MarkowskiA.(red.)(2004):Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN.Warszawa.MarkowskiA.(2006):Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne.Warszawa.MędakS.(2011):Praktyczny słownik łączliwości składniowej czasowników polskich.Kraków.NagajowaM.(1995):ABC metodyki języka polskiego dla początkujących nauczycieli.Wyd.2,

popr.Warszawa.NiemierkoB.(1999):Pomiar wyników kształcenia,Warszawa.OchenduszkoJ.(1997):Planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela.Bydgoszcz.PodrackiJ.(1994):Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania.

Warszawa.PolańskiE.,SkudrzykA.(2000):Słownik pisowni łącznej i rozdzielnej.Gdańsk.PółturzyckiJ.(1999):Dydaktyka dla nauczycieli.Toruń.RusekM.(2004):Lekcje polskiego – typy i struktura.[W:]Polonista w szkole. Podstawy kształ-

cenia nauczyciela polonisty.Red.A.Janus-Sitarz.Kraków,s.27–53.RypelA.(2009):Wzorzec językowy a wzorzec osobowy nauczyciela we współczesnej rzeczywisto-

ści edukacyjnej. [W:]Kształtowanie się wzorów i wzorców językowych.Red.A.Piotrowicz, K.Skibski,M.Szczyszek.Poznań,55–63.

SaloniZ.(1971):Błędy językowe w pracach pisemnych uczniów liceum ogólnokształcącego. Próba analizy językoznawczej.Warszawa.

SaloniZ.,ŚwidzińskiM.(2007):Składnia współczesnego języka polskiego.Wyd.5.Warszawa.Sofokles(1999):Antygona.Przekł.K.Morawski.Oprac.S.Srebrny.Wyd.13.Wrocław.SynowiecH.(1994):Sprawność językowa uczniów w śląskim środowisku gwarowym. Problemy,

badania, konsekwencje dydaktyczne.Katowice.SynowiecH.(1997):Kultura języka nauczycieli w sytuacji lekcyjnej.[W:]Dyskurs edukacyjny.

Red.T.Rittel,J.Ożdżyński.Wyd.2,popr.Kraków,s.225–232.SynowiecH.(1999):Język polski w szkole.[W:]Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na

przełomie tysiącleci.Red.W.Pisarek.Kraków,s.115–129.SzoberS.(1959):Wybór pism.Oprac.B.Wieczorkiewicz.Warszawa.ŚliwińskiW.(1982):W poszukiwaniu metody opisu szyku wyrazów w grupach nominalnych

dzisiejszej polszczyzny pisanej.„PamiętnikLiteracki”.T.73,z.1/2,s.145–166.WachowiakA.(2011/2012):Plan, konspekt czy scenariusz – polonista wobec dokumentacji

dydaktycznej.„JęzykPolskiwSzkoleIV–VI”.Nr3,s.21–33.


WiśniewskaH.(1986):Schematyzm działań dydaktycznych przyczyną niskiej sprawności pragmatycznej uczniów. Na przykładzie opisów szkolnych.[W:]Schematyzm w kształceniu literackim i językowym.Red.H.Wiśniewska.Lublin,s.149–160.

ZawilskaD.(1997):O niektórych błędach szyku wyrazów w wypowiedzeniu pojedynczym we współczesnym języku polskim. „ActaUniversitatisLodziensis”.S.„KształceniePolonistyczneCudzoziemców”9,s.23–33.

ZemanI.(2013):Projekt lekcji jako gatunek dydaktyczny.„ZTeoriiiPraktykiDydaktycznejJęzykaPolskiego”.T.22,s.111–130.

Ziółkowska-SobeckaM.(2000):Polubić czytanie. Utwory literackie i ich autorzy na lekcjach języka polskiego w klasach I−III. Poradnik metodyczny dla nauczycieli.Warszawa.

Summary

Thearticlediscussessomeissuesrelatedtocorrectness(intheareaoforthography,punctuation,inflections,vocabulary,phraseology,syntaxandstylistics)ofteachingguidesincludinglessonplansforPolish.Onthebasisofafewrandomlyselectedpublicationssomemostfrequentmistakesinsuchtypeofguidancematerialshavebeendescribed,leadingtotheconclusionthatmistakesinthepublicationsmeanttoprovideahelpfulaidinteaching,especiallytheirlackofclarityandambiguities,donotonlydisruptfluentreceptionandareevidenceoftheauthor’slackofcompetenceorthecarelessnessoftheproofreader.Theyalsocausethesituationinwhichtheirrecipient,theteacherofPolish,whoencountersaninaccuratelywrittentextcouldhavemajordifficultiesinunderstandingtheauthor’sintention.Itmayresultinaneedtoplanthelessonindependently,whichmakestheguidefailtofulfillitsrole.

50 BeataJarosz

Zadaniarozwijającekompetencjęmiędzykulturowąwpodręcznikach… 51

AlinaDorotaJarząbekOlsztyne-mail:alina.jarzą[email protected]

Zadania rozwijające kompetencję międzykulturową w podręcznikach do nauczania języka niemieckiego

w gimnazjum

Tasks developing intercultural education in handbooks for teaching German in junior high school

Thearticleintroducestheconceptofinterculturalcompetenceinthecon-textofteachingtheGermanlanguageinPolishjuniorschoolsbasedonselectedhandbookstaskswhichpromotethedevelopmentofcertainaspectsofthiscom-petence.Theaimofthearticleistoreflectonthetypologyofsuchtasksandthepossibilitiesoftheirimplementationinschooleducation.

Słowa kluczowe: kompetencjamiędzykulturowa,analizapodręczników,językniemieckiKeywords: interculturalcompetence, analysisoftextbook,Germanlanguage

1. Pojęcie kompetencji międzykulturowej

WydarzeniaostatnichmiesięcyzwiązaneznapływającymidoEuropyfalamiuchodźcówmogąbudzićrefleksjęotym,że–jaktwierdziZygmuntBaumann–żyjemyw„płynnejnowoczesności”(Baumann,2006),czylirze-czywistości,wktórejnicniejeststałe,którejzmianynapawająniepewnością,gdytanowoczesnośćniejednegozawodzibrakiemstabilności.Ichoćtakapłynnarzeczywistośćniejestwhistoriiniczymnowym,tojednakwymagawiedzy,świadomościipostaw,którepozwoląnajejrozumienieorazodnale-zieniewniejwłasnegomiejsca.Lekcjajęzykaobcegomożeipowinnawtymkontekściestaćsięmiejscemnabywaniatakiejwiedzyiświadomości,dziękiktórymkształtująsiępostawypozwalającenaspołecznefunkcjonowanie


52 AlinaDorotaJarząbek

wstalezmieniającymsięświecie.Kształtowaniekompetencjimiędzykultu-rowej1stajesięzatemjednymzjejkluczowychzadań.

Tenaspektnauczaniaiuczeniasięjęzykówobcychstałsięprzedmiotemteoretycznychrozważańibadańempirycznychwielunaukowców.Wpolskiejglottodydaktycepodsumowalijewswoichpublikacjachnp.Mackiewicz(2005),Badura(2007),Torenc(2007),Błażek(2008),Mihułka(2012),Żydek--Bednarczuk(2015).NapotrzebyniniejszegoartykułuprzyjmujęrozumieniekompetencjimiędzykulturowejzaAnnąJaroszewską(2015)jako

[…]wyspecjalizowanenarzędziepoznawcze,umożliwiająceczłowiekowi/ludziombezkonfliktoweprzekraczaniebarierkulturowych,realizowanieokreślonychcelówizaspokajaniekonkretnychpotrzebnadrodzewspółpracyidialogu.Kompetencjamiędzykulturowaułatwiadostrzeganieinnościkulturoweji jejinterpretowanie.Wzbudzapozytywnereakcjeipostawywobectejinności:zrozumienie,tolerancję iakceptację.Pozwalaprzełamywaćstereotypykulturowe,zwłaszczatenacechowa-nenegatywnie.Jejposiadaniejestwarunkiemsine qua nonmiędzykulturowości.(Jaroszewska2015:61)

Kompetencjamiędzykulturowa,zaliczanadokompetencjikluczowych,manifestujesiępoprzez:•obcojęzycznąkompetencjękomunikacyjną,któraopierasięnakompeten-cjachjęzykowych,

•wiedzęokulturzewłasnej,ojczystejiinterlokutora,•postawy,np.zainteresowanie,otwartość,gotowośćdokontaktuzinnością/obcościąkulturową,

•gotowośćdopowstrzymaniasięodwartościowaniakultur–takwłasnej,jakiinnych/obcych,

•umiejętnośćinterpretacji,objaśnianiaprzejawówobcejkulturyiodnoszeniajejdokulturyrodzimej,

•umiejętnośćzdobywaniawiedzyoinnej/obcejkulturze,•krytycznąświadomośćkulturową,pozwalającąoceniaćwartośćipoglądywkulturzerodzimejiinnej/obcej(tamże,61).Jaroszewskastawiaretorycznepytanie,czywkażdejsytuacji ina

każdympoziomienauczaniapriorytetemedukacjiobcojęzycznejwinnobyćrozwijaniekompetencjimiędzykulturowej,ikonfrontujejezkrytycznąocenągotowościpolskiegosystemuedukacyjnegodorzeczywistegozaangażowaniasięwkształceniemiędzykulturoweprzyszłychpokoleńwkontekściebieżą-cych,globalnychprzemianspołeczno-kulturowych(tamże,61−65).Pytanietojestaktualnetakżedlabadania,któregowynikizostanąprzedstawionewdalszejczęściartykułu.

1 Wniniejszymartykuleprzymiotniki„międzykulturowy”i„interkulturowy”należyrozumiećjakosynonimy.


2. Cele kształcenia międzykulturowego

Ważnymdokumentem,któryszerokoomawiaedukacyjnecelekształ-ceniamiędzykulturowego(wiedzędeklaratywnąiproceduralną),jestEuro-pejski system opisu kształcenia językowego[ESOKJ](2003:21−26,atakże96).Wkontekścieumiejętnościmiędzykulturowychszczególnieprzydatnamożeokazaćsięrefleksjapedagogicznanatematrólifunkcjipośrednikakulturowego,jakiebędąspełniaćuczącysię,któreznichnależyimprzybli-żyćorazktóreznichpowinniumiećspełniać,atakżeprzyjakichokazjachuczącysiębędąwystępowaćwrolipośrednikakulturowego(tamże,97).

WpolskimsystemieoświatycelekształceniaokreślaPodstawa progra-mowa(DzU2012poz.977).Kształceniekompetencjimiędzykulturowejzupeł-niepomijainnydokument,mianowiciePodstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli i innych form wychowania przedszkolnego (por.DzU2014poz.803).WnauczaniuwczesnoszkolnymnaIetapieeduka-cyjnym,atakżenaIIetapieedukacyjnympojawiająsięjużzalecenia,któreukierunkowanesąnakształtowaniepostawspołecznych,wtym„postawyposzanowaniatradycjiikulturywłasnegonarodu,atakżepostawyposza-nowaniadlainnychkulturitradycji.Szkołapodejmujeodpowiedniekrokiwceluzapobieganiawszelkiejdyskryminacji”(tamże,10).Zalecasiętakże,abynauczaniejęzykaobcegomiałonacelu,opróczrzeczjasnaumiejętnościjęzykowych,kształtowaniepostawyciekawości,tolerancjiiotwartościwobecinnychkultur(por.tamże,56).

PodobneceleogólnezapisanotakżewPodstawie programowej kształ-cenia ogólnego w gimnazjum (por.tamże,314).Ponadtowopisietreścinauczaniaiumiejętności(wymagańszczegółowych)oczekujesię,abyuczeńposługiwałsięzasobemśrodkówjęzykowych:leksykalnych,gramatycznych,ortograficznychorazfonetycznych,umożliwiającymrealizacjępozostałychwymagańogólnychwzakresieokreślonychtematów,ajednymznichsąele-mentywiedzyokrajachobszarunauczanegojęzykaorazokrajuojczystym, z uwzględnieniem kontekstu międzykulturowego (wyróżnienie−A.D.J.) oraztematykiintegracjieuropejskiej.Innymwymaganiemszczegółowymjestpostulat,abyuczeńposiadałświadomośćjęzykową(np.świadomośćpodobieństwiróżnicmiędzyjęzykami)(tamże,90inn.).


3. Perspektywa uczącego się

KazimieraMyczko(2005),MinnaMijala(2011)iMartaTorenc(2007)zwracająuwagęnafakt,żerozwijaniekompetencjimiędzykulturowejmacharakterindywidualny,apodstawętegoprocesutworzązawszewłasnedoświadczenia.Projektowaniekształtowaniakompetencjimiędzykulturowejwkontekścieszkolnymnależyzatempostrzegaćjakoprocestowarzyszącyindywidualnemurozwojowiuczącegosięzarównowwymiarzespołecznym,jakipoznawczymorazemocjonalnym.Jegoindywidualnedoświadczeniawkomunikacjimiędzykulturowej,predyspozycjeizainteresowaniakul-turąkrajówjęzykadocelowegobędąbowiemwpływaćsprzyjającolubteżograniczająconarozwijaniekompetencjimiędzykulturowej.Ztegowzględupodmiotowaperspektywauczącegosięjestistotnymaspektemkoncepcjirozwijaniakompetencjimiędzykulturowej(Myczko,2005:32−33).MartaTorencpodsumowujetensamaspektwnastępującysposób:

Zzałożenia,iżkompetencjamiędzykulturowajestwłasnościąkonkretnejosobyorazzzałożenia,iżkażdąosobęcharakteryzujeintencjonalność,refleksyjność,potencjalnaracjonalnośćorazjęzykowazdolnośćdokomunikacji,możnawnioskować,iżuczącysięmadostępdowłasnejkompetencjinapodstawieocenywdziałaniu(napodstawieefektywnościdziałania)oraznapodstawierefleksjinadwłasnymdziałaniem.Zatemkompetencjamiędzykulturowauczącegosięjestkompetencją,naktórejrozwójza-sadniczywpływmasamuczącysię.(Torenc,2007:165).

Naprocesrozwijaniakompetencjimiędzykulturowejwkontekścieedu-kacyjnymmogąmiećwpływ–opróczwłasnychdoświadczeń–kompetencjeipostawanauczycielaorazsposóbwykorzystaniaprzezniegomożliwychśrodkówimateriałówdydaktycznych,wtympodręczników.

4. Cel i przedmiot badania

MartinaRost-Roth(2005:53−55)wymieniamożliweobszarybadawcze,którychzgłębieniemożeznaczącowpłynąćnarozwójdydaktykiróżnoję-zycznej,tuszczególniewkontekścienauczaniajęzykaniemieckiegojakodrugiegojęzykaobcego(Tertiärsprachendidaktik)ijegowpływunarozwójkompetencjimiędzykulturowejuczącychsię.Wśródtychobszarówbadaw-czychznajdujesiętakżeanalizamateriałówdydaktycznych,któresłużądodydaktycznegowdrażaniakonkretnychzałożeńkoncepcyjnych.Ztegowzględuzaprzedmiotbadaniawybrałampodręcznikidonauczaniajęzykaniemieckiegowgimnazjumjakogłównymateriałdydaktyczny,naktórymopierasięlekcjajęzykaobcego.Pytaniabadawczeskupiająsięnawybranychzadaniach,którychcelemjestszerokopojętarefleksjamiędzykulturowa:


•Czybadanepodręcznikizawierajązadania,którychcelemjestkształto-waniekompetencjimiędzykulturowej?

•Jeślitak,tojakietypyzadańwykorzystująonewtymcelu?•Jeślitak,tojaksformułowanopoleceniawtychzadaniach?

Materiałembadawczymsądopuszczonedoużytkuszkolnegopodręcznikidonauczaniajęzykaniemieckiegowgimnazjum2.Analiziezostałypoddanezadaniawdziewięciupodręcznikach(por.Badanepodręcznikidojęzykaniemieckiegowgimnazjum),któremajązróżnicowanąliczbęposzczególnychczęści(łącznie24tomy).Wbadaniupominiętozadaniawzeszytachćwiczeń,bowiemzgodniezrozporządzeniemMENz2014r.3zeszytćwiczeń,wktó-rymuczeńmożezapisywaćrozwiązaniaorazdokonywaćinnychzapisów,jestodrębnymmateriałemdydaktycznym,niepodlegającymprocedurzedopuszczeniadoużytkuszkolnego.

5. Kryteria analizy

Zarównopolska,jakiniemieckojęzycznaliteraturaprzedmiotu,doty-czącaanalizypodręczników,prezentujeróżnorodnekryteriajakonarzędziaanalizypodręczników.Wpolskiejliteraturzeglottodydaktycznejkatalogikryteriówocenymateriałównauczaniaproponująm.in.Pfeiffer(2001) iChudak(2007).

Wmoimbadaniujakokryteriaanalizywykorzystałamkatalogzadańzorientowanychmiędzykulturowo,opracowanyprzezfińskąbadaczkępod-ręcznikówMinnęMaijalę(2010:63),któretaoparłanapropozycjachGrau iWürffel(2007:312−314)orazChrista(2007),atakżedodaładonichwła-sneuzupełnienia(por.tab.1).Naderprzydatneokazałysięprzedstawione wtabelicelekształceniarozwijająceokreślonezakresykompetencjimię-dzykulturowej.Typyzadańićwiczeńposłużyłyjakowskaźnikibadania.Przewidującniewielkąliczbętekstówliterackichwpodręcznikachdogim-nazjum,rozszerzyłamanalizętekstówsłużącychporównaniomkulturowymotekstyinformacyjne,którezwykledominująwpolskichpodręcznikach.

Badaniepolegałonaprzeanalizowaniupoleceńdozadańpodkątemtego,naileodpowiadająprzedstawionejklasyfikacji.Uwzględniałamprzytymcelćwiczeniawkontekściedziałańrozwijającychkompetencjęinterkulturową.

2 Stanna7lipca2015,por.https://podreczniki.men.gov.pl/wykaz_dopuszczone_lista3.php.3RozporządzenieMinistraEdukacjiNarodowejz8lipca2014r.wsprawiedopuszczania

doużytkuszkolnegopodręczników.


Tabela 1.Zadaniarozwijającekomunikacjęmiędzykulturową(napodstawieMaijala2010:63)

Celekształcenia

Rozwójkompetencjiinterkulturowej

poprzez…Zadaniaićwiczenia

Afektywne postrzeganietego,coobceiwłasne

– ustnylubpisemnyopisilustracji,filmów,clipówwideoiaudio

– opowiadanieoosobistychwrażeniach/przeżyciach/obserwacjach,takżepoprzezaktywizowaniewiedzyuprzedniej

– dyskusjaoopowieściach(tekstyliterackie,prasoweitp.)zuwzględnieniemróżnychperspektyw

Kognitywne,zadaniowe

refleksjęojęzykuikulturze

– rozszerzanietradycyjnychćwiczeńgramatyczno--leksykalnychokonotacjeikontekstkulturowy

– projekt(np.internet,„badaniaterenowe”–jeślimożliwe)danegoleksemu(np.Brötchen)izakresuleksykalnego(np.Essen und Trinken)→tworzenieasocjogramówwkontekściewłasnegojęzyka,przy-gotowaniekolażywizualizacyjnych

Kognitywne,zadaniowe

porównaniakulturowetego,cowłasne,ztym,coobce

– analizatekstówliterackich[iinformacyjnych–A.D.J.]

– analizainnychrodzajówtekstówospecyficznymcharakterzekulturowym(np.ogłoszenieopracę,reklama)

– porównywanieaspektówżyciacodziennego(miesz-kanie,zakupy,itp.)

– projekt(np.internet,ankieta,jeślitomożliwe)– dyskusjaozachowaniuspecyficznymdladanejkul-turylubonieporozumieniachmiędzykulturowych

Zadaniowe własnyudziałwsytuacjachinterkulturowych

– dramalubodgrywanieról– symulacja– projektetnograficzny(rodzimyużytkownikjęzykanalekcjijakoinformator)

– korespondencja(list,e-mail,tandem,chat,SecondLife)

– wycieczkiklasoweitp.– gościewklasieipozanią

4. Wyniki

Zanimzostanąprzedstawionezarównoilościowe,jakijakościowewynikibadania4,przywołamuwagęKrummaiDuschenko(2001),którzypodkre-ślają,żewszelkieanalizyilościowewmateriałachdydaktycznychnależytraktowaćzodpowiednimdystansem,gdyżmogąokazaćsiębezcelowe.

4Częściowewynikitegobadania,dotyczącezadańsłużącychrozwijaniuafektywnychcelówkształcenia,zostanąprzedstawionewinnejpublikacji,dlategoszczegółoweichomó-wieniepominiętowtymartykule.


Ilościowewyliczeniepewnychfenomenówniemówibowiemwieleoichprzydatnościorazzgodnościzzasadamidydaktycznymi.Wprzypadkumoichbadańanalizailościowaniepowinnaprowadzićdodalekoidącychwnioskówchociażbyztegopowodu,żebadanepodręcznikiróżniłysię wmomenciebadanialiczbątomówdopuszczonychdoużytkuszkolnego. Ichoćtabela2prezentujeilościowezestawienietypówzadańrozwijającychmiędzykulturowość,tojednakjakościowaanalizatypówzadańwydajesiębardziejwartościowa.

Tabela 2.Zestawienieilościowezadańrozwijającychkompetencjęmiędzykulturowąwbadanychpodręcznikach

CelekształceniaKognitywne/Zadaniowe Zadaniowe

typyzadań

Podręcznik

gram

atyczno-

leksykalne

projekt,tworzenie

asocjogram

ów

analizatekstów

literackich

iinformacyjnych

analizainnych

rodzajów

tekstów

porównywanie

projekt

dyskusja

ozachow

aniu

dram

a,ro

le

sym

ulacja

korespondencja

AktionDeutsch(1,2) 1 4 3 2 2 3 – 1 5 –

DasistDeutschKompakt(1,2,3) – 1 9 1 2 1 2 – – –

MeineDeutschtour(1,2) 2 1 16 3 12 10 1 3 – –

BesteFreunde(1,2) 1 3 7 2 1 3 – 2 1 –www.weiterdeutsch(1,2,3) 1 1 34 7 1 12 – 4 – –

Mitlinks!(1,2,3) 1 1 30 3 1 3 1 4 – –Magnet(1,2,3,4) – – – 2 2 3 1 – – 1Magnetsmart(1,2) 1 1 8 1 – 2 – 4 2 –Kompassneu(1,2)Kompass(3) 3 2 9 10 5 4 – 3 2 –

Razem 10 14 126 31 26 41 5 21 10 1

Tabeleprzedstawionewdalszejczęścipokazująwynikianalizyjako-ściowejzadań,którekształtująkompetencjęmiędzykulturowąwoparciuotrzykategorie:•refleksjęojęzykuikulturze,•porównaniakulturowetego,cowłasne,ztym,coobce,•własnyudziałwsytuacjachinterkulturowych.


Wtabelachzacytowanojednaktylkowybranepoleceniadotychzadań,gdyżichpełnaprezentacjawykraczałabypozawymogiwydawniczetejpublikacji5.Tytułypodręcznikówzostałyzapisaneskrótowo(por.Badanepodręcznikidojęzykaniemieckiegowgimnazjum).Poleceniaprzytoczonogłówniewjęzykupolskim,choćwwiększościtomówpodanotakżeichnie-mieckąwersję.JedyniewpodręcznikachMagnet 3 i Magnet 4poleceniasąpodanetylkowjęzykuniemieckim,stądtakżecytatywtymjęzyku.Przykażdympoleceniupodanownastępującysposóbinformacjęoźródle:BF1:1/34(BesteFreunde,część1,zadanienr1nastronie34).

4.1. Refleksja o języku i kulturze

Tabele3i4przedstawiająprzykładypoleceńdozadań,którychcelemjestrefleksjaojęzykuikulturze.Liczbazadańtegotypujestwbadanychpodręcznikachnieduża,awniektórychbrakichzupełnie.Należyjednakdodać,żezadaniatakiemogąpojawiaćsięwzeszytachćwiczeńdopodręcz-ników,któreniezostałyobjętetymbadaniem.Ponadtowartozauważyć,żewbadanychpodręcznikachztakąrefleksjąwiążąsięczęstokomentarzezamieszczonewkontekściewprowadzanegomateriaługramatycznegolubleksykalnego,np.:

Nazwykolorówwjęzykachniemieckimiangielskimbrzmiąbardzopodobnie:weiß–white….(AD1:Tipp/56)Uczniowieczęstostosująwjęzykupotocznymnazwyprzedmiotówszkolnychwformieskróconej:Bio–Biologie,Geo–Geografie….(MD1:s.80)Nazwymiast.Wielenazwmiastleżącychwkrajachniemieckojęzycznychbrzmi wjęzykupolskiminiemieckimtaksamo.Istniejejednakgrupanazw,którenaprzestrzeniwiekówuległyspolszczeniu.Ichpolskieformysąświadectwemwielowie-kowychkontaktówmiędzynaszymikrajami.(M1:InfoboxLandeskunde/26)

Jednakżezkomentarzamityminiewiążąsiężadnezadanialubćwi-czeniawpodręczniku.Zadaniarozszerzającetradycyjnećwiczeniagrama-tyczno-leksykalneorefleksjęnatematkonotacjilubkontekstukulturowegoznajdująsięwprawiewszystkichbadanychpodręcznikach.

Wprzeważającejliczbiebadanychtytułówznajdujemyzadaniaocha-rakterzeprojektowym,którychcelemjestrefleksjaojęzykuikulturzezwy-korzystaniemtechnikaktywizujących,takichjakasocjogramy,mapymyśli,zabawyleksykalneczytworzeniekolaży(por.tab.4).

5Pełne zestawieniewszystkich poleceń dostępne jest dowglądu powcześniejszymkontakciezautorką.


Tabela 3.Zadaniapodręcznikowe:rozszerzanietradycyjnychćwiczeńgramatyczno-leksy-kalnychokonotacjeikontekstkulturowy

Celekształcenia:KOGNITYWNE/ZADANIOWE (refleksjaojęzykuikulturze)

Podręcznik Typyzadań:rozszerzanietradycyjnychćwiczeńgramatyczno-leksykalnych okonotacjeikontekstkulturowy

AD „Czyznaszjeszczeinneformypowitańwjęzykachobcych?Wymieńje”.(AD1:1b/14)

MD „Niemieckieimionadziewczątichłopców.Posłuchajipowtórz”.(MD1:3/40)BF „Jakmyślisz,jakitojestjęzyk?Odpowiedz”.(BF1:9a/32)WWD „PorównajwyrazyużywanewNiemczechiAustrii.Cooneoznaczająwjęzyku

polskim?Poszukajwsłowniku”.(WWD1:J1/16)ML „Przeczytajlistęczłonkówrodzinyiwykorzystującpodobnyzapisorazbrzmienie

tychwyrazówwinnychjęzykachobcych,znajdźichpolskieodpowiedniki”.(ML1:1a/46)(ML3:1/10)

MS „Dopasujdosiebiesłowaiutwórzsłownik.Następnieposzukajwinternecieinnychsłówizwrotówirozszerzajswójaustriackisłownik”.(MS2:InfoboxLandeskunde/80)

KN,K „Dopasujaustriackienazwyartykułówspożywczychdonazwniemieckich”.(KN1:Interregio/125)

Tabela 4.Zadaniapodręcznikowe:pracaprojektowa(tworzenieasocjogramówikolaży)

Celekształcenia:KOGNITYWNE/ZADANIOWE (refleksjaojęzykuikulturze)

Podręcznik Typyzadań:pracaprojektowa(tworzenieasocjogramówwkontekściewłasne-gojęzyka,przygotowaniewizualnychkolażyodnośniedoleksemuizakresuleksykalnego)

AD „Przygotujciewklasiemapęmyślizawierającąnazwywszystkichczłonkówrodziny”.(AD2:1/12)

DDK „Mapamyśli.Uzupełnijmapęswoimidanymiwzeszycie.Następnieopowiedzosobie”.(DD2:2/10)

MD „Przygotujwzeszyciemapęmyślinatematsportuinapodstawietegomate-riałuopowiedzoswoichaktywnościachsportowych”.(MD1:3/133)

BF „UzupełnijasocjogramwyrazamidotematuWohnen.Jaksięnazywająpo-mieszczeniaicosięwnichrobi”.(BF2:1/60)

WWD „ProduktyzNiemiec.Udajciesięwgrupachdonajbliższegodomutowarowego.Wyszukajcie3artykułyspożywczei3artykułychemiczne,zapiszcieichna-zwę,nazwęproducentaorazmiejsce,wktórymzostałyonewyprodukowane.Porównajciewynikipracygrupowejwklasie”.(WWD2:J1/106

ML „Zbierzciewparachwaszeskojarzeniazpodanymtematem”.(ML3:1/6)KN,K „Jaknazywasiębułkazmasłem,którąjedząNiemcy,Austriacy,Szwajcarzy

iLiechtensteinczycy?Odpowiedznapodstawieilustracji”.(KN1:Interregio/124)


4.2. Porównania kulturowe

Wynikianalizypięciutypówzadańsłużącychporównaniomkulturo-wympokazują,żedominująonewewszystkichpodręcznikach.Wtabeli5zacytowanotylkoniewielkąliczbępoleceńdotychzadań.Porównaniateopartesąnapracyuczniaztekstemliterackimlub(preparowanym)teksteminformacyjnym.Wtrakciebadaniawyniknąłproblemzzakwalifikowaniemzadańdotejgrupy,bowiemsątowprzeważającejliczbiezadaniaocha-rakterzereceptywnym(rozumienietekstuczytanego)itenceldominuje wpoleceniu.Wielezadańzwiązanychztekstamijestzintegrowanychtakżezinnymizadaniami.Zorientowanainterkulturowoanalizatekstumawięccharakterniecoukrytyzapodstawowymcelemzadania–zrozumieniemtekstupisanego.Jednakżekażdedziałanie,dlaktóregopunktemwyjściajesttekst(np.poszukiwaniedanejinformacji,wskazaniekontekstuczyokreśleniegłównejmyślitekstu),uznanowbadaniuzaformęjegoanalizy.Wniektórychpodręcznikach,np.Aktion Deutsch, Magnet, Magnet Smart,pojawiająsięciekawetekstyinformacyjneocharakterzeinterkulturowym(wjęzykupolskimlubniemieckim),jednakżeniepoprzedzająichżadne

Tabela 5.Zadaniapodręcznikowe:analizatekstówliterackichiinformacyjnych

Celekształcenia:KOGNITYWNE/ZADANIOWE (porównaniakulturowetego,cowłasne,ztym,coobce)

Podręcznik Typyzadań:analizatekstówliterackichipreparowanychtekstówinforma-cyjnych

AD „Posłuchajnagraniaiśledźtekst[…](2b).Powiedzpopolsku,jakiesąróżnicemiędzyWielkanocąwNiemczechiwPolsce(2c)”.(AD1:2b,2c/82)

DDK „JohannWolfgangvonGoetheiAdamMickiewicz–klasycyliteraturyświato-wej.A.Przeczytajtekstiutwórzpytania.B.PrzyporządkujfragmenttekstudotytułówwierszyAdamaMickiewicza”.(DDK3:2/40)

MD „PrzeczytajinformacjeoraztekstoKsięstwieLiechtensteinipowiedz,któreinformacjesązgodnezichtreścią.Następniepoprawustniebłędneinfor-macje”.(MD1:1/26)

BF „Przeczytajtekstyzzadania2.jeszczerazirozwiążquizoBerlinie”.(BF2:3/38)WWD „PrzeczytajinformacjedotycząceGregoraSchlierenzaueraiuzupełnijluki

odpowiednimiwyrazamizlistu”.(WWD3:11/74)ML „Przeczytajtekstizaznacz,którezdaniasązgodnezjegotreścią,aktórenie”.

(ML3:3/42)[tekstobaśniachbraciGrimm]M „Przeczytajtekstizapoznajsięzezdaniami.Wybierzichwłaściwezakończenie:

A,BczyCiprzeczytajjenagłos”.(M2:16/34)[tekstofanachFCBayern]MS „Przeczytajtekst iodpowiedznapytania”. (MS2:X/102) [tekstoświęcie

narodowymwNiemczech]KN,K „PrzeczytajtekstyozwyczajachkarnawałowychwkrajachDACHLidopasuj

tytułydofotografii”.(K3:1/72)


jednoznacznepoleceniadlaucznia.Tezadaniazostaływięcpominiętezracjiniespełnieniakryteriumanalizy.Wartododać,żeliczbatekstówliterackichwbadanychpodręcznikachograniczasiędodwóch(wwww.weiter-deutsch-3 oraz Magnet 2),stądanaliziepoddanogłównietekstyinformacyjne.Niektóreznichtoautentycznetekstyprasowe,alewiększośćtotekstypreparowane.Jeślirzeczowatreśćtekstuniejestczytelnawpoleceniu,tozapisanojąskrótowownawiasieobokpolecenia.Wpełnymzestawieniupoleceńmożnazauważyć,żezadaniaanalizującetekstypojawiająsięliczniejwdalszychczęściachpodręcznika,najmniejjestichzwyklewpierwszymtomie.

Zinnychrodzajówtekstów,któremająspecyficznycharakterkultu-rowy,wbadanychksiążkachznajdująsięnastępujące:ogłoszenie,plakat,statystyka,taryfaprzewozowa,stronainternetowa,zaproszenie,reklama,folder,schematszkolnictwa,ulotka,biletyśrodkówkomunikacjiitp.Tabela6przedstawiawybranepoleceniadozadań,wktórychuczącysięanalizujątreśćtekstówtegotypu.Zauważyćnależy,żeanalizataznowuzwiązanajestwpierwszejkolejnościzdziałaniamireceptywnymi.Ichspecyfika interkulturowajakowyłącznycelsamwsobieniejestjednakprzedmiotemżadnegozezbadanychpoleceń.

Tabela 6.Zadaniapodręcznikowe:analizainnychrodzajówtekstówospecyficznymcharak-terzekulturowym


Podręcznik Typyzadań:analizainnychrodzajówtekstówospecyficznymcharakterzekulturowym(np.ogłoszenieopracę,reklama)

AD „Przeczytajogłoszenie.Następniepowiedz,którespośródpodanychinformacjiA−Dsąprawdziwe,aktórefałszywe”.(AD1:2a/70)

DDK „Zapoznajsięztekstemoraztaryfąprzewozową.Następnieodpowiedznapytania“.(DDK2:4/103)

MD „Popatrznastronęinternetowąniemieckiegogimnazjumipowiedz,któreinformacjemożnananiejznaleźć”.(MD1:1/76)

BF „Przeczytajogłoszenie.Zanotujsłowa,którerozumiesz(7a).Odpowiedzpopolsku(7b)”.(BF1:7a,7b/32)

WWD „Przeczytajogłoszenieprzedsiębiorstwatransportowegoiuzupełnijlukiod-powiednimiwyrazami”.(WWD3:8/36)

ML „Znajdźciewparachtrzyróżnicemiędzyniemieckimapolskimsystememszkolnictwaiopiszcieje”.(ML3:2/12)

M „Przeanalizujciestatystykęiodpowiedzcienapytania”.(M15:59)MS „Przeczytajinformacjenaplakacieiodpowiedznapytania”.(MS1:4/47)[plakat

młodzieżowegocentrumkultury]KN,K „ObejrzyjschematpołączeńwBerlinieiodpowiedźnapytania.[…]”.(KN2:

4/118−119)


Tabela7przedstawiaprzykładyzadań,którekoncentrująsięnapo-równaniachżyciacodziennegowkulturzewłasnejikulturzedocelowej.Sątozadaniainterakcyjneiprodukcyjne,zarównoustne,jakipisemne,częstointegrującekilkasprawnościjęzykowych.Porównaniaodwołująsięzarównododoświadczeńuczniowskich,jakiwiedzydeklaratywnejorazproceduralnej.

Tabela 7.Zadaniapodręcznikowe:porównanieaspektówżyciacodziennego


Podręcznik Typyzadań:porównanieaspektówżyciacodziennegoAD „Powiedz po polsku, jakie są różnicemiędzyWielkanocąwNiemczech

iwPolsce”.(AD1:2c/82DDK „JakjestuWas?Ilekosztująbiletydokina,domuzeumibiletykomunikacji

miejskiej?Przygotujciewparachkorzystnąofertęwspólnegowyjściazklasą”.(DDK2:5/103)

MD „Októrejgodziniezaczynasięszkoła/zaczynająsięlekcjewposzczególnychkrajach?Popatrznaobrazkiprzedstawiającezegaryiopowiedzotym”.(MD1:2/89)

BF „Napiszwzeszycieswójplanlekcjiponiemieckuiporównajgozplanem Simona”.(BF1:2/30)

WWD „Realio-ikulturoznawstwo.PrzesądywNiemczechiwPolsce.Coprzynosipecha,acoszczęściewNiemczachiwPolsce?Któreprzesądysąpodobne, aktóreróżniąsię?Uzupełnijtabelęiopowiedzwklasie”.(WWD3:J-J1/15)

ML „JakobchodzonesąpodaneuroczystościwPolsce?Wybierzciewparachjednąuroczystośćzlistyiodpowiedzcienapodanepytania”.(ML3:4/21)

M „HörzuundordnedieInformationendenPersonenzu.[…](15)Unddu?WiefeierstduGeburtstag?Antworte”.(16)(M3:15,16/38)

KN,K „Cosądziszousłudzeopisanejwprojekcie?CzywPolscedziałatakausługa?Znajdźinformacjenastronachinternetowychdużychmiast”.(KN2:3/131)

Tabela8przedstawianiektórepoleceniadozadańwbadanychpod-ręcznikach,któremającharakterprojektowy.Wpoleceniachznajdująsięwskazówki,zjakichmediówuczniowiemogąlubpowinniskorzystać,abyrozwiązaćzadanie.Zadaniatemającharakterotwarty,problemowy,czasamikilkuetapowy,stądtakżemożliwejestzintegrowaniekilkuzadańwokółrozwiązaniajednegoproblemu.Wtabelipotraktowanoprzykładowezadaniategotypujakojedno,alezacytowanopoleceniakażdegoznich,np.BF1:1a,1b,3/24.

Wgrupiekognitywnychzadańporównawczychnajmniejjesttych,któ-rychcelemjestdyskusjaozachowaniachspecyficznychdladanejkulturylubonieporozumieniachmiędzykulturowych.Poleceniawybranychzadańzacytowanowtabeli9.


Tabela 8.Zadaniapodręcznikowe:pracaprojektowa(np.internet,ankieta)Celekształcenia:KOGNITYWNE/ZADANIOWE

(porównaniakulturowetego,cowłasne,ztym,coobce)Podręcznik Typyzadań:projekt(np.internet,ankieta)AD „SpecjalnościkulinarnewkrajachDACHL.Celemprojektujestprzygotowanie

ipubliczneprzedstawienieprezentacjimultimedialnejnatemattradycyjnychprzysmakówwkrajachniemieckojęzycznychorazprzeprowadzeniedegustacjiniektórychpotraw”.(AD:Projekt/90)

DDK „ZestawyśniadaniowewEuropie.Zbadaj,cojedząnaśniadanieAustriacy,SzwajcarzyczyHiszpanie.Zaprezentujwynikibadańwklasie iprzygotujzadaniekontrolne.Przykładponiżej”.(DD1:1/107)

MD „Przygotujciekonferencjęprasowązeznanąniemieckąosobistością.Napiszciewgrupiepytania,podzielciesięrolamiizaprezentujciekonferencjęnaforumklasy”.(MD1:k2l7/140)

BF „WaszaklasaplanujewycieczkędoSzwajcarii.PopatrzcienamapęSzwajcarii izdjęcia.Comożnatamrobić?(1)Każdagrupawybieratrzymiejsca.Przygotujcie wgrupachprogramwycieczki(2).Zaprezentujcieklasiewaszeprogramywycieczki. Którawycieczkajestfaworytem?Zagłosujciewklasie(3)”.(BF2:1,2,3/57)

WWD „Realio-ikulturoznawstwo.DzisiejszyBerlin.Narysujwłasnegoniedźwiadkaberlińskiego.WykonajciewklasieGalerięMisiaBerlińskiego”.(WWD1:J,J1/65)

ML „Zaprojektujciewczteroosobowychgrupachlogonowoczesnejpoczty.Następniezaprezentujciejewklasie”.(ML3:4/53)

M „Wyszukajcienazwyniemieckich,austriackichiszwajcarskichspecjalnościkulinarnych i informacjina ichtemat.Wykonajcieplakatz ilustracjami i polskimi objaśnieniami, anastępnie zaprezentujcie gowklasie. […]”. (M1:Machmit!/82)

MS „Nakręćciewgrupachkrótki film,pokażciepozostałymosobomwgrupie iwybierzcienajlepszy.[…]”.(MS1:6/95)(MS1:1/60)

KN,K „Jakiezwyczajesylwestrowe lubkarnawałowesą lubbyłykultywowane wPolsce?Znajdźinformacje i fotografie lubilustracje iprzygotujopis lubprezentacjędlakolegów/koleżanekzkrajówniemieckojęzycznych”.(K3:3/73)

Tabela 9.Zadaniapodręcznikowe:dyskusjaozachowaniachspecyficznychdladanejkulturyCelekształcenia:KOGNITYWNE/ZADANIOWE

(porównaniakulturowetego,cowłasne,ztym,coobce)Podręcznik Typyzadań:dyskusjaozachowaniuspecyficznymdladanejkultury lub

onieporozumieniachmiędzykulturowychDDK „Porozmawiajciewklasienatematjedzeniaipiciawczasielekcji.Niechkażdyuza-

sadniswójpunktwidzenia,anakoniecprzeprowadźciegłosowanie”.(DDK3:5/79)MD „Powiedz,cosądziszoprojekcieuniwersytetuwHalle.Uzasadnijswojezdanie”.

(MD2:4/93),ML „Porozmawiajciewparachotym,comożebyćkiczowatym,dowcipnym,aco

praktycznymprezentem.Następniezaproponujcieswojepomysływklasie.Opiszcieteprezentymożliwienajdokładniej”.(ML3:5/18)

M „LestdieErgebnissederUmfrageunter250SchülernundSchülerinnendesBrecht-GymnasiumsinAugsburgunddiskutiertinderKlasse.DieFragenhelfeneuch”.(M4:16/60)[dyskusjaokorzystaniuzmediówprzezniemieckąmłodzież]


4.3. Własny udział w sytuacjach interkulturowych

Wpodręcznikachjestwielezadań,wktórychuczniowietworządialogilubodgrywająpewnerole.Niestetyniewieleztychrólmacharakterin-terkulturowy,najczęściejchodzibowiemorozmowęznieokreślonąbliżejkoleżankąlubkolegąwsytuacjiżyciacodziennego,zktórejniewynikafakt,żereprezentująoniróżnenacjeikultury.Tabela10przedstawianiektórepoleceniadozadań,którychcelemjestudziałwdramielubodgrywaniuróljedyniewtakichsytuacjach,któremogąmiećcharakterinterkulturowy.

Tabela 10.Zadaniapodręcznikowe:dramalubodgrywanierólCelekształcenia:ZADANIOWE

(własnyudziałwsytuacjachinterkulturowych)Podręcznik Typyzadań:dramalubodgrywanierólAD „Wybranaosobaodgrywanaforumklasyrolęnowegoucznia.Pozostaliuczniowie

wgrupachczteroosobowychprzygotowująpytania,któremuzadadzą,abydowiedziećsięonimjaknajwięcej”.(AD1:3/25)

MD „JakiepytaniachcielibyściezadaćToniGarn?Napiszciewgrupachpytania.Przygotujciewywiadzmodelkąizaprezentujciegokoleżankomikolegom zklasy”.(MD1:k2l7/140)

BF „Odegrajciepodobnedialogi.Wcielciesięwrolęklientki/klientalubpaniSchmidt/panaWagnera”.(BF1:11/54)

WWD „Pracującwgrupach,odegrajciewklasiescenywizytywrodzinieniemieckiejipolskiej.Przejmijcierolęgospodarzaigościa”.(WWD3:J1/51)

ML „Odegrajrolęprezenteratelewizyjnegoizapowiedzswójulubionyprogram”.(ML3:5/36)

MS „Nakręćciescenkę,wktórejpaniStockprzedstawiasiebie,swojąrodzinę inowegopsa”.(MS1:5/63)

KN,K „Markusrozmawiazeswoimtatą.WcielsięwrolęMarkusaiopowiedznapodstawieilustracji,corobiłtegodnia”.(KN2:3/95)

Zadaniasymulacyjnepozwalająuczniomnapełnezanurzeniesięwobcymkontekście.Ichliczbawbadanychpodręcznikachjestnieduża (por.tab.2),aprzykładyilustrujetabela11.

Wbadanychpodręcznikachzidentyfikowanotylkojednozadanie,któregocelemjestautentycznakorespondencjazrodzimymużytkownikiemjęzyka(por.tab.12).Innezadania,którychcelemjestrozwijaniepisemnychdziałańinterakcyjnych,nieuwzględniająaspektuautentyczności.

Wśródzadańwbadanychpodręcznikachniestwierdzonoobecnościprojektuetnograficznego,któryopierasięnaautentycznejkomunikacji zrodzimymużytkownikiemjęzyka.Własnyudziałwkomunikacyjnychsy-tuacjachinterkulturowych,jakimożestwarzaćnp.wycieczkalubwymianaszkolna,niejestinicjowanyprzezżadnezzadańwbadanychpodręcznikach.


Tabela 11.Zadaniapodręcznikowe:dramalubodgrywanieról

Celekształcenia:ZADANIOWE (własnyudziałwsytuacjachinterkulturowych)

Podręcznik Typyzadań:symulacja

AD „Sformułujwjęzykuniemieckimwypowiedziodpowiedniedoopisanychsytuacji”.(AD2:1/78)[sytuacje,któremogąsięwydarzyćwtrakciezakupówzagranicą]

BF „Pracujciewparach.Przyjrzyjciesięzdjęciuinapiszcietekst.Jaksądzicie,kimsąciludzie?”.(BF1:L3,1/28)

MS „Copowieszwtakiejsytuacji?Odegrajscenkipowitańipożegnań”.(MS1:4b/8)

KN,K„Każdyzwaspochodziz innegokraju,alewszyscymówicieponiemiecku.Porozmawiajciewgrupieidowiedzciesięoimię,miejscezamieszkania,krajpochodzeniaiwiekwszystkichuczestnikówrozmowy”.(KN1:1/8)

Tabela 12.Zadaniapodręcznikowe:prowadzenieautentycznejkorespondencji

Celekształcenia:ZADANIOWE (własnyudziałwsytuacjachinterkulturowych)

Podręcznik Typyzadań:korespondencja(list,e-mail,tandem,chat,SecondLife)M „Waszymzadaniembędzienapisanielistudoniemieckiegosportowcazprośbą

oautograf.[…]”.(M2:Machmit!/58)

5. Wnioski i perspektywy

Pfeiffer(2001:177)jakoteoretykijednocześniepraktyktwierdzi,żekryteriaizasadyewaluacjimateriałówdydaktycznychsąrównocześniekryteriamiizasadamiichpreparacji.Problememjestjednakogromnaliczbazróżnicowanychkryteriówwliteraturzefachowej,którejczęstoniesąświa-domianinauczyciele,aniglottodydaktycy,anisamiautorzypodręczników.Ichprzydatnośćmożebyćzatemwątpliwa.Autorzypolskichpodręcznikówdonauczaniajęzykówobcych,planującichkoncepcjęmetodyczno-dydaktycznąorazprojektującichtreści,kierująsięobecniegłówniewymaganiamistawia-nymiprzezpodstawęprogramowądonauczaniajęzykówobcych,ponieważnieuwzględnienie jejwymagańmożeskutkowaćbrakiemdopuszczeniapodręcznikadoużytkuszkolnego.

Innekryteriaocenypodręcznikamogąwtejsytuacjiwydawaćsiędru-gorzędne.Ponieważpodstawaprogramowadajejedyniebardzoogólneramydziałańrozwijającychkompetencjejęzykowe,wprzedstawionymbadaniuzastosowanojakometodębadawcząanalizękonkretnychtypówzadań,którychcelemjestrozwijaniekompetencjimiędzykulturowejprzyzasadni-czymzałożeniu,żecelemlekcjijęzykaobcegojestumożliwienieskutecznejkomunikacjiwsytuacjachmiędzykulturowych.


Konkludując,należystwierdzić,żewewszystkichbadanychpodręczni-kachdonauczaniajęzykaniemieckiegowgimnazjumznajdująsięprzeróżnetypyzadańrozwijającychkompetencjęmiędzykulturową.Zróżnicowanajesttakżeichliczba,akolejnośćichpojawianiasięwpodręcznikachniejestzdeterminowanaprogresjąjęzykową.Sporaichliczbaznajdujesię wpierwszejczęścipodręcznika,wtymtakżewpoczątkowychrozdziałachilekcjach,conależypochwalić,bowiemwrażliwośćinterkulturowąwartorozwijaćodnajwcześniejszychlatnauki–moimzdaniemjużwedukacjiprzedszkolnej6.Wtymkontekścieniebudziwątpliwościfakt,żepoleceniasugerujączęstozastosowaniejęzykapolskiegodowykonaniazadania.Wrazzzasobemsłownictwaibiegłościąjęzykowąwzrastatakżezłożonośćzadań,stądwieleznichpojawiasiędopierowkolejnychtomachpodręcznika. Nienależyoczekiwać,abyzastosowanowszystkieznichiwpodobnychproporcjachliczbowych(por.tab.2).Przykładowotylkowjednymzbada-nychpodręcznikówzaproponowanozadaniezzakresuwłasnegoudziału wsytuacjachinterkulturowych,któregocelemjestautentycznakorespon-dencjawjęzykuobcym.Wdobiepowszechnegodostępudomediówinfor-macyjno-komunikacyjnychtegotypuautentycznedziałaniainterakcyjnepowinnyczęściejgościćwpodręcznikach,choćbyzracjiichmotywacyjnegocharakteru.Wpodręcznikachpojawiająsięoczywiściezadaniapolegającenanapisaniulistuczye-maila,aleichcelemjestrozwijaniesprawnościpisania,anierozwijaniekompetencjimiędzykulturowej.

Zlistyzadań,którychposzukiwałam,wypadajątakżezadania,którychcelemmogłybybyćwycieczkilubwymianyszkolne,czemuspecjalnienienależysiędziwić.Każdyznasmabowiemświadomość,żetegotypudzia-łaniamająmiejscewwieluszkołach,aleniesąpodyktowanerealizacjązadańpodręcznikowych,leczinnychcelówszkoły.Naniewystarczającąreprezentacjęzadańopierającychrozwijaniekompetencjimiędzykulturo-wejowłasnedoświadczeniazwracauwagętakżeMaijala(2011:54),którawedługtychsamychkryteriówbadałaniemieckiepodręcznikidonauczaniajęzykaniemieckiegojakojęzykaobcego.Wmoimbadaniuzauważalnyjesttakżezupełnybrakprojektówetnograficznychzwiązanychzautentycznąkomunikacjązrodzimymiużytkownikamijęzyka.Zadania,którerealizująceleafektywne,częstosąuzupełnianeprzezzadaniarozwijającedziałaniareceptywne.

6Natakąrefleksjęautorkiwpłynąłm.in.artykułpodznamiennymtytułemPrzedszko-laki przestraszyły się Polaka o ciemnej skórze. «Proszę pani, to uchodźca. Boję się»,<http://wyborcza.pl/1,75398,20141264,przedszkolaki-przestraszyly-sie-polaka-o-ciemnej-skorze--prosze.html>,dostęp:26.05.2016.


Tekstyliterackie zostaływypartezpodręcznikówwlatach70.ubiegłe-gowiekunarzeczinformacyjnychtekstówkulturoznawczych.Tejednakprezentująnaogółjednąperspektywę,podczasgdytekstyliterackieumoż-liwiajązwyklespojrzenienastereotypyzkilkuperspektyw,cowsposóbnaturalnymożeprowokowaćdodyskusji.Ichpowrótjestzatempożądany iwpodręcznikachpowolinastępuje.Obecnośćtekstównarracyjnychjesttakżewymogiempodstawyprogramowej.Tekstynarracyjnedotykająnietylkoobszarówpoznawczych,jakmatomiejscewtekstachinformacyjnych,leczprzedewszystkimafektywnych.Liczbanarracyjnychtekstówliterackichwbadanychpodręcznikachjestjednaknikła(2),dlategowbadaniuoparłamsięgłównienapreparowanychtekstachinformacyjnych.Zadaniazwiązanezanalizątychtekstówsąnajliczniejreprezentowanewbadanychpodręcz-nikach.Niemniejnależyzauważyć,żewystępujągłówniewkombinacji zdziałaniamirecepcyjnymi,któresąpodstawowymcelemanalizytekstów.

Badanezadaniarozwijającekompetencjęmiędzykulturowąmająnaj-częściejcharakterzadaniowy,tj.sąukierunkowanenadziałanie,np.po-szukiwaniainformacjiwinternecieczypracęprojektową.Mogądlategobyćatrakcyjneimotywującedlauczącychsię.Odnauczycielawymagająjednakwiększegowysiłkuwichprzygotowaniuniżinne,prostszezadaniaproponowaneprzezpodręcznik.

Nazakończeniewartopodkreślić,żewartościedukacyjnejzadańkształ-tującychkompetencjęmiędzykulturowąnienależyoceniaćwyłączniepoichliczbieczytypie.Wcelurzetelnejocenyichefektywnościnależałobyprze-prowadzićbadanieuwzględniającezarównoperspektywęuczącegosię,jak iświadomośćinterkulturowąnauczającego,atakżekontekstkomunikacyjny.Zpewnościąwyniktakiegobadaniamógłbywielepowiedziećoskutecznościrozwijaniatejkompetencjiwrzeczywistościszkolnej.

Badane podręczniki do języka niemieckiego w gimnazjum

Aktion Deutsch 1(WSiP,2015)[AD1],Aktion Deutsch 2(WSiP,2015)[AD2],Das ist Deutsch! Kompakt. 1(NowaEra,2015)[DDK1],Das ist Deutsch! Kompakt.2(NowaEra,2015)[DDK2],Das ist Deutsch! Kompakt.3(NowaEra,2013)[DDK3],Meine Deutschtour 1 (NowaEra,2015)[MD1],Meine Deutschtour 2(NowaEra,2015)[MD2],Mit links! 1 (Pearson,2015)[ML1]

Mit links! 2 (Pearson,2015)[ML2],Mitlinks! 3(Pearson,2013)[ML3],Beste Freunde 1 (Hueber,2015)[BF1],Beste Freunde 2 (Hueber,2015)[BF2],www.weiter deutsch 1 (WydawnictwoSzkolnePWN,2015)[WWD1],,www.weiter deutsch 2 (WydawnictwoSzkolnePWN,2010)[WWD2],www.weiter deutsch 3(WydawnictwoSzkolnePWN,2011)[WWD3],Magnet 1(LektorKlett,2015)[M1],Magnet 2(LektorKlett,2015)[M2],Magnet 3 (LektorKlett,2012)[M3],Magnet 4(LektorKlett,2012)[M4],Magnet smart 1(LektorKlett,2015)[MS1],Magnet smart 2(LektorKlett,2015)[MS2],Kompass 1 neu(Wydawnictwo


SzkolnePWN,2015)[KN1],Kompass 2 neu(WydawnictwoSzkolnePWN,2015)[KN2],Kompass 3(WydawnictwoSzkolnePWN,2009)[K3]

Literatura

BaduraE.(2007):Nauczyciel jako mediator kulturowy.tertium,Kraków.BaumannZ.(2006):Płynna nowoczesność.Kraków.BłażekA.(2008):Evaluation interkultureller Kompetenz bei angehenden Deutschlehrerinnen

und -lehrern in Polen.Poznań.ChudakS.(2007):Lernerautonomie fördernde Inhalte in ausgewählten Lehrwerken DaF für

Erwachsene.FrankfurtamMain.ChristH.(2007):Fremdverstehen in der Praxis interkulturellen Lernens im Fremdsprache-

nunterricht.[W:]Fremdverstehen und interkulturelle Kompetenz.L.Bredella/H.Christ(red.):Tübingen,51−77.

CouncilofEurope(2003):Europejski system opisu kształcenia językowego: uczenie się, na-uczanie, ocenianie. Warszawa

GrauM.,WürffelN.(2007):Übungen zur interkulturellen Kommunikation.[W:]Handbuch Fremdsprachenunterricht.K-R.Bausch/H.Christ/H-J.Krumm(red.).TübingenundBasel,312−314.

JaroszewskaA.(2015):Kształtowanie kompetencji międzykulturowej – druga strona „medalu” na przykładzie polskiego systemu edukacji.[W:]„JęzykiObcewSzkole”,4,59−69.

KrummH.-J.,Ohms-DuschenkoM.(2001):Lehrwerkproduktion, Lehrwerkanalyse, Lehr-werkkritik.[W:]Deutsch als Fremdsprache – ein internationales Handbuch.G.Helbig/ L.Götze/G.Henriciiin.(red.).T.2,Berlin,NewYork,1029−1041.

MackiewiczM.(red.)(2005):Dydaktyka języków obcych a kompetencja kulturowa i kompetencja interkulturowa.Poznań.

MaijalaM.(2010):Integration und Vermittlung landeskundlicher Inhalte im Fremdspra-chenunterricht.Turku.

MaijalaM. (2011):Interkulturelle Vermittlung von Landeskunde im DaF-Unterricht – ein empirischer Beitrag.[W:]„DUfU–DeutschunterrichtfürUngarn“.Jahrgang24, T.2011/1−2,47−58.

MihułkaK.(2012):Rozwój kompetencji interkulturowej w warunkach szkolnych – mity a polska rzeczywistość na przykładzie języka niemieckiego jako L3.Rzeszów.

MyczkoK.(2005):Kompetencja interkulturowa jako cel kształcenia językowego.[W:]Dydaktyka języków obcych a kompetencja kulturowa i kompetencja interkulturowa. M.Mackiewicz(red.).Poznań,27−36.

PfeifferW.(2001):Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki.Poznań.MEN(2012): Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r.

w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. (Dz.U.2012poz.977).

MEN(2014): Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 maja 2014r. zmienia-jące rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół(Dz.U.2014poz.803).

Rost-RothM.(2003):Förderung interkultureller Kompetenzen im Tertiärsprachenunterricht ‚Deutsch nach Englisch‘.[W:]Mehrsprachigkeitskonzepte − Tertiärsprachen – Deutsch nach Englisch. B. Hufeisen/G.Neuner(red.).Strasbourg,51−84.

TorencM.(2007):Nauczanie międzykulturowe – implikacje glottodydaktyczne.Wrocław.Żydek-BednarczukU.(2015):Spotkanie kultur: komunikacja i edukacja międzykulturowa

w glottodydaktyce.Katowice.


Summary

ThesubjectofthestudyisthetasksfordevelopinginterculturalcompetenceinhandbooksfortheGermanlanguageinjuniorhighschools,andthemethod–theanalysisofhandbooksbasedonselectedcriteria.Specifictypesoftaskswereusedasindicatorsoftheobjectivesofinterculturaleducation.Theauthorfocusedonthequalitativeanalysisofinstructionsalthoughquantitativeanalysiswasalsomade.Itshowedthatineachofthehandbooksstudiedtherearetasksforeducatinginterculturalcompetence,buttheirnumberandtypologyareconsiderablydiversified.

Theinterculturalaspectmostoftenaccompaniesstudents’analysisof informativetexts.BasedonthestudyageneralconclusioncanbedrawnthatthehandbooksforteachingGermaninjuniorhighschoolsoffertasksandtextsthatallowinterculturaleducationbuttheireducationalvalueshouldnotbejudgedonlybasedontheirnumberortype.Forareliableassessmentoftheireffectivenessboththeperspectiveofthelearneraswellastheinterculturalawarenessoftheteacherandcommunicationcontextshouldbetakenintoaccount.

Leksemytypucielę,kurczę wnauczaniujęzykapolskiegojakoobcego 71

IwonaKosekOlsztyne-mail:[email protected]

Leksemy typu cielę, kurczę w nauczaniu języka polskiego jako obcego

Lexemes of the type cielę, kurczę in teaching Polish as a foreign language

ThearticlepresentsthegrammaticalfeaturesofagroupofPolishlexemesthatisrepresentedbycielę(calf),kurczę(chick)anddiscussestheirstatusinteachingPolishasaforeignlanguage.

Słowa kluczowe: językpolskijakoobcy,gramatykawspółczesnegojęzykapolskiego,dekli-nacjanijaka,ograniczeniapragmatyczne

Key words: Polishasaforeignlanguage,grammarofcontemporaryPolish,neuterdeclension,pragmaticconstraints

Przedmiotemrozważańsąwłasnościgramatyczneizakresużyciapewnejgrupyleksemów,zktórychwiększośćokreślasiętradycyjniejakonazwyistotmłodychniedorosłych.Grupataopisywanajestwartykulewkontekścienauczaniajęzykapolskiegojakoobcego.Omawianakwestianależynie-wątpliwiedoszczegółowych(byćmożenawetmarginalnych)wkształceniujęzykowymcudzoziemców,jednakwydajesięinteresującajakoprzykładzmianpragmatycznychwpolszczyźnieitymsamym–statusutytułowychleksemów.

Zacznijmyodzdaniasprawyzsystemowegostanurzeczy.Typcielę łączysięwgramatyceidydaktyce(glottodydaktyce)zopisemwyjątkówwdeklinacjinijakiej1.Stanowijednązdwugrupleksemówzkońcówką-ę

1 Większośćleksemówrozważanejgrupymarodzajnijaki,jednakniejesttobezwyjątkowąregułą.Tentypfleksjireprezentujerównieżksiążę(r.męskoosobowy).Wprawdziewspółcze-śnierozwinięcietematuwprzypadkutegoleksemudotyczybezwątpienialiczbymnogiej, wl.poj.dominujetypzeskróconymtematem,aleprzynajmniejczęśćsłownikówuwzględniaobaschematy(obiemożliwości)wsingularis(zob.sgjp.pl).


72 IwonaKosek

wM.l.poj.,charakteryzującychsięwefleksjirozszerzeniemtematu:dopierwszejnależąnp.imię,ramię,znamię,plemię,brzemię,ciemię,strzemię,wymię;dodrugiej–niemowlę,zwierzę,kurczę,bydlę,pisklę,cielę,jagnię,prosięczyteższczenię.Grupapierwsza,zrozszerzeniemtematu-eń (-eni) wdopełniaczu,celowniku,narzędnikuimiejscownikuliczbypojedynczeji -onwewszystkichprzypadkachliczbymnogiej,niestanowianisyste-mowo,anidydaktyczniewiększegoproblemu.Reprezentatywnydlaniej ipoznawanyprzezcudzoziemcównajwcześniejjestleksemimię,pozostałemająmniejszeznaczeniewopanowywaniuleksykiniespecjalistycznej, atakiejakstrzemięczywymięwręczmarginalne.Więcejtrudności(iteore-tycznych,ipraktycznych)stwarzagrupadruga.Fleksyjniecharakteryzujesięrozwinięciemtematuo-ęć(-ęci)wD,C,NiMscl.poj.oraz-ętwliczbiemnogiej,zwyjątkiemdopełniacza,wktórymwystępujerozszerzenie-ąt.Morfologiczniezatem(podwzględembudowytematu)jesttogrupaniecobardziejskomplikowananiżtypimię.Leksykalnienatomiastistotnyjestfakt,żewiększośćleksemówma„zamiennik”rodzajumęskiegozsufiksem-ak–kurczak,cielak,prosiak,szczeniak,źrebak, pisklak…2–którysku-teczniewypierazcodziennejkomunikacjipostaćzkońcówką-ę.Jakojedna zprzyczynniechęciużytkownikówdoużywanialeksemówtypukurczę,pozaichodmianą(zmianamiwtemaciefleksyjnym),wskazywanajestłączliwośćzliczebnikamizbiorowymi,zwiększającatrudnośćwużyciu,por.:„Zamiastkurczęwieleosóbwolipowiedziećkurczak–wWarszawiejesttowłaściwieformawyłączna,gdychodziowypatroszonegoptakakupowanegowsklepie.Częstesąteżpostacicielak,prosiak,szczeniak,pochodzącezgwarmazo-wieckich,alepowszechnejużwcałejPolsce.Ichzaletąjestto,żełącząsię zliczebnikamigłównymi,któresąłatwiejszewużyciuodzbiorowych(Bańko,Krajewska1995:166)3.

Grupazrozszerzeniem-ęć/-ętnasuwateżkilkaproblemównaturypragmatycznej.Popierwsze,różnyjestzakresużyciaposzczególnychlek-semów.Bliźnię czywilczę(wprzeciwieństwienp.dozwierzęlubniemowlę)używanesągłówniewliczbiemnogiej,formywilczę,wilczęcia,bliźnięcia… należądobardzorzadkich4.Natomiastformyleksemówtakich,jaklwię (odnotowanewSchematycznym indeksie a tergo polskich form wyrazowych

2 Spotkaćmożnanawet,jużnietylkowgwarach,postaćjagniak.3Zliczebnikamigłównymiłącząsięteżzdrobnieniatakie,jakkurczątko,cielątko,ka-

czątko.4Dlaprzykładu:wNarodowymKorpusieJęzykaPolskiego(NKJP)wilczęwystępuje

(wcałymkorpusie)wdwuniejasnychprzykładachijednymmetajęzykowym;formawilczę-ciama2wystąpienia(dlaporównania:wilczęta–263wystąpienia).Dlabliźnięodnotowano 8przykładów,ale5znichtoużyciametajęzykowe,dlabliźnięcia–1przykład(wyraźniebłędny).


–zob.Tokarski1993)czytygrysięwogóleużywanesąsporadycznie,wypiera-neprzezlwiątko i tygrysiątko5.Corazrzadszeposługiwaniesięleksemamitejgrupy,zwłaszczaformamiliczbypojedynczej,jestzapewnegłównąprzyczynąodbieraniaopisywanejformacjiprzezrodzimychużytkownikówjęzykajakonieneutralnejlubobardzoograniczonymzakresieużycia.Wieleleksemówzrozwinięciem-ęć/-ęt wdeklinacjiuznawanychjestzaarchaiczneczyteżprzynależnedopolszczyznywysokiej,książkowej.Potwierdzatotakżeleksy-kografia–wsłownikachwydawanychpo2000r.częśćleksemówomawianejgrupyniejestjużuwzględniania,niekiedyopatrywanakwalifikatoramiprzestarz.lubksiążk.Itaknp.cielę w Słowniku języka polskiegopodred. M.Szymczaka(SJPSzym)opisywanejestbezkwalifikatorówpragmatycz-nych(zdefiniowanejako:‘małe,młodekrowy,łani,sarnyiinnychprzeżuwa-czy’),podczasgdywInnym słowniku języka polskiego (ISJP),tamgdziemowaomłodym/małymłosialubżubra,mamyuwagę:„Słowoużywaneprzezspecjalistów”.Wtymsamymsłownikubraknp.leksemówgołębię,małpięczywronię,odnotowanychwSJPSzym.Dziecię,chłopię,pacholę oddawnauznawanesązaprzestarzałelubksiążkowe(zob.kwalifikatorywISJPiSłowniku poprawnej polszczyznypod.red.W.Doroszewskiego, H.Kurkowskiej(SPP)6),podobniejakptaszę(zob.SJPSymiISJP).Oczy-wiścieniektórenazwy istotmłodychzkońcówką -ę sąuwzględnianie wsłownikachogólnych(pozanarzucającymsięprzykłademniemowlęmożnatupodaćtakżebocianię,indyczę,jaskółczę–zob.SJPSzymiISJP)7,mimotoograniczenieużyciaanalizowanegotypuleksemówdopewnychformlubtekstówwydajesięoczywiste8.Możnaprzypuszczać,żeprocestenbędziesięnasilał–corazwiększagrupanazwrodzajunijakiegozwykładnikiem-ębędzieprzesuwaćsięzrejestruneutralnegodonacechowanego(frekwen-cyjnielubstylowo).Matozwiązektakże,jakwspomniano,zszerzeniemsięodpowiednikówzsufiksem-ak.Ztymzjawiskiemłączysiękolejnakwestiapragmatyczna–relacjamiędzyparamitypucielę – cielak,szczenię – szcze-niak.Relacjatawposzczególnychparachniejestjednakowa,niedasięwięcopisywaćcałejgrupyjednolicie.Formacjez-akwywodząsię,jakwskazanowyżej,zgwarymazowieckiej,uzaraniazatemsątoregionalizmy,jednakich

5WNKJPodnotowano5wystąpieńformy lwię,wszystkiepochodzązPrzymierza Z.Kossak.Tygrysięma3wystąpieniawM.l.poj.,brakprzykładówużyćinnychprzypadkówsingularis(podobniejakdlalwię).

6SPPnieodnotowujeleksemupacholę,jedyniepacholęctwo,opatrzonekwalifikatoramiprzestarz.,książk.

7Słownikiuwzględniająteżoczywiścieleksemzwierzę,którynależydoopisywanejgrupygramatycznie,alenieznaczeniowo.

8Interesującebyłobyzbadaniefrekwencjiitypówtekstów,wktórychwystępująleksemyopisywanejgrupy.

74 IwonaKosek

rozpowszechnieniespowodowałozmianęstatusuprzynajmniejniektórych.Bardzodobrzepokazujetonawetpobieżnakwerendaleksykograficzna. Itaknp.cielak,niemowlak,prosiaktraktowanesąwSPPjakoregionali-zmy,szczeniakmakwalifikatorpotoczny,bezkwalifikatorówopisywanesąnatomiastbliźniak,kociak,kurczak,źrebak9.WISJP(wydanymw2000r.)szczeniak,kurczak,cielak,źrebak,prosiakniesąopatrzonekwalifikatora-mi,przyczymkurczę i kurczakmająidentycznedefinicje(‘pisklękurylubmłodakura’),natomiastcielak,szczeniak,prosiakdefiniowanesąpoprzeztypz-ę,np.‘cielaktoinaczejcielę’.Jakoleksempotocznyopisywanyjestw Innym słowniku języka polskiegonp.pisklak,podobnieniemowlak i bliź-niak (bliźniaki).Tenkrótkiprzeglądpozwalazauważyćzmianęstatusuniektórychformacji(cielak,szczeniak,prosiak, kurczak)–przesunięciewkierunkupełnejsynonimizacjiztypem-ę,przejściedorejestruneutralnego.Nieprzezwszystkichnatomiastsąodbierane(traktowane)jakoneutralnestylistycznienazwyzsufiksem-ątko.Takprzynajmniejwynikałobyzopisówsłownikowych.WISJPnp.konsekwentniemamywhasłachtypulwiątko,kaczątko,tygrysiątkouwagę‘słowopieszczotliwe’10.Wyrazistyjestzatemwciążzdrobniałycharaktertychformacjisłowotwórczych.

Jakzaprezentowanysystemowy(językowy),dosyćskomplikowany iniejednorodny,statusinteresującejnasgrupyodzwierciedlasięwna-uczaniujęzykapolskiegojakoobcego?11Teoretycznietrzebaodróżnićdwaaspekty:gramatyczny–nauczanieschematuodmiany,ileksykalny–na-uczanienazwistotmłodych,niedorosłych.Wpraktycezwykleobateaspektysięłączą,ale–jakwskazanowyżej–niesątożsame(tzn.analizowanytypfleksjiniedotyczyjedyniewspółczesnychnazwistotmłodych,zob.przypisy1i7).Zgodniezestandardamiwymagańegzaminacyjnych(zob.Państwo-weEgzaminy…2003iStandardywymagańegzaminacyjnych–buwiwm.edu.pl)znajomośćodmianyrzeczownikóworozszerzonymtemacietypuimię,zwierzęwymaganajestnapoziomieśrednimogólnym.Igramatycz-nie(przynajmniejpośrednio),ileksykalnie(np.wspisachtematycznychposzczególnychgrupsłownictwa)leksemyinteresującegonastypu(zroz-winięciem-ęć/ -ęt)pojawiająsięjednakwcześniej.Naprzykładniemowlę,zwierzęwystępująwprzeznaczonymdlapoziomupodstawowegosłownikuobrazkowymA co to takiego?(zob.Seretny2006),takżewIlustrowanym słowniku podstawowym języka polskiegoZ.Kurzowej(zob.Kurzowa1999)

9Przyhasłachbliźnię,kocięmamyodsyłaczdoformacjiz-ak,kurczę i źrebięopisywanesąwtymsamymhaśle,cokurczak i źrebak(połączoneprzeza.–albo).

10Bezuwagpragmatycznychopisywanesąnatomiastkaczę,tygrysię.11 Pomijamoczywiściewtymmiejscukształceniecudzoziemcówwramachakademickiej

polonistyki.


czywpodręcznikuCześć, jak się masz?(zob.Miodunka1998).Odmianajestuwzględnionawprostnp.wćwiczeniachM.Pasiekidlapoczątkujących (zob.Pasieka2001:157–ćwiczeniaformodmianyrzeczownikazwierzę,orazs.32i58),atakżewpodręcznikuStempek,Stelmach(2013)Polski krok po kroku,A2(lekcja18,Kocięta w dobre ręce).Wtymostatnimprzypadkugrupapodanychleksemówjestspora–ćwiczeniedotycząceformliczbymnogiejuwzględnianazwydziewczę, kurczę,kocię,szczenię,pisklę, cielę, jagnię,źrebię oraz książę.Całyparadygmatwprowadzonyjestdlalekse-muzwierzę.Gramatykaopisywanejgrupyjestteżoczywiściepodawana (wsposóbzwartybądźrozproszony)wróżnychtypachpomocydydaktycznychzpoziomuB(zob.np.Lipińska2006:39,56,83).

Tenkrótkiprzeglądstarszychinowszychpodręcznikówpokazuje,żeoilesamaobecnośćomawianejgrupygramatycznejjestoczywista,itonapoziomieA(wcześniepojawiającesięwmaterialeleksykalnymzwierzę „wymusza”pośrednielubbezpośrednienauczanieodmianyzrozszerzonymtematem),otyleilośćuwzględnianychleksemów(czylizakresobjętejna-uczaniemgrupynazwistotmłodychniedorosłychzkońcówką-ę)jestniecobardziejproblematyczna.Wpraktycezależyonaodróżnychczynników (wtymzewnętrznych–ilościgodzindodyspozycjilektoraistopniainten-sywnościkursu),naogółograniczasięjednakdopojedynczychleksemów,zwyklewformachliczbymnogiej.Wynikato(pozafaktem,żewuczeniuleksykijesttoczęśćzdecydowaniemniejistotnaniżpodstawowenazwyzwierząt)byćmożetakżezezmianywsystemowymstatusietejgrupy–ekspansywnościodpowiednikówzsufiksem-ak.Zmianataznajdujeodbiciewnauczaniujęzykapolskiegojakoobcego–napoziomiedlapoczątkującychpojawiająsięnazwyistotmłodychniedorosłychzformantem-ak.A.Seretny(2006:tablicaŚwiat zwierząt)wsłownikuobrazkowymuwzględnialeksemycielak,źrebak,szczeniak(nie:cielę,źrebię,szczenię),wsłownikuZ.Kurzowej(1999),wIndeksie pojęciowym,jestobjaśnianykurczak.WpodręcznikuMa-delskiej,Schlottman(2008:83)podwzorcemodmianytypuzwierzęmamyuwagę,żecorazczęściejnazwymłodychzwierząttworzonesąsufiksem-ak.Wobecekspansjitychformacjiwpolszczyźnie(zob.uwagiwyżej)możnasięwręczzastanawiać,czyzasadnejestuczenienazwniedorosłychzwierząt zkońcówką-ę(choćichcechygramatyczneitaksąwprowadzanezewzględunaleksemzwierzę).Nawetodcudzoziemcówstudiującychpolonistykę(anatympoziomiekształceniaobecnośćopisywanegotypu,ileksykalnie,igrama-tycznie,jestbezdyskusyjna)usłyszećmożnapytanie:„ktotakmówi?”Mimotego,żeomawianagrupaleksykalnaograniczasięwpraktycedydaktycznejdokilkunazw,niedasięjednolicierozwiązaćtegoszczegółowegoproblemuzewzględunaróżnicemiędzyposzczególnymileksemami.Oilebowiem

76 IwonaKosek

kurczak12,cielak i źrebakmogąbyćdziśuznanezapełne,awięctakże waspekciepragmatycznym,synonimywobecnazwz-ę(choćniewszyscysięztakąopiniązgadzają),otyleniemowlakczypisklakwciążmająodcieńpotoczny.Pojawiasięzatempotrzebarozgraniczeniapragmatycznego,rozgraniczeniamiędzypolszczyznąpotocznąiwysoką,międzypolszczyznąmówionąipisaną.Wpraktycelektorzypodejmująindywidualnądecyzję,podającposzczególnenazwyistotmłodychniedorosłychalbojakoalterna-tywne13,albowskazując(jakwynikazrozmów)jednaktezformantem-ak jakokomunikacyjniedominujące.

Opisywanagrupajest,jakwspomnianonapoczątkurozważań,jednymzbardzoszczegółowychproblemówglottodydaktycznych.Dobrzejednakobrazujezarównozmianywsystemiejęzyka,jakizwiązaneznimipew-netrudnościpraktyczne.Zapewnewnauczaniupolskiegojakoobcegointeresującynastypnazwbędzie,zwłaszczawaspekcieznaczeniowym,corazbardziejograniczany–dopojedynczychleksemów(czywybranychform–liczbymnogiej).Wydajesiętooczywistąkonsekwencjąitendencji wsystemie,ikomunikacyjnegonastawieniawnauczaniu.Odrębnąkwestięstanowistopień,naktórymwymienionagrupkanazwmabyćwprowadzana(nauczana),układzagadnieńleksykalnychpowodujejednak,żeuczącysiępolskiegojakoobcegobędązapoznawalisięzniektórymiformami(wróżnysposób,zwyklepośredni)jużnapoziomieA.

Skróty tytułów słowników

ISJP –Inny słownik języka polskiego.Red.M.Bańko.Warszawa2000.NKJP –NarodowyKorpusJęzykaPolskiego(nkjp.pl)SJPSzym–Słownik języka polskiego.T.I–III.Red.M.Szymczak.Wyd.5.Warszawa1988.SPP –Słownik poprawnej polszczyzny.Red.W.Doroszewski,H.Kurkowska.Warszawa

1980.

Literatura

BańkoM.,KrajewskaM.(1995):Słownik wyrazów kłopotliwych.Warszawa.KurzowaZ.(1999):Ilustrowany słownik podstawowy języka polskiego wraz z indeksem poję-

ciowym wyrazów i ich znaczeń.Indekspojęciowyoprac.J.Winiarska.Kraków.LipińskaE.(2006):„Z polskim na ty”.Podręcznik do nauki języka polskiego (poziom średni

B1).Kraków.

12 Kurczakmastatusszczególny:jakoprodukt(typmięsadrobiowego)występujewspół-cześniewłaściwietylkowtejpostacisłowotwórczej(awięciwrodzajumęskim),ewentualnaalternatywnośćdotyczyznaczenia‘pisklękury’.

13Takąalternatywnąnazwę–kurczę / kurczak–podanonp.wpodręcznikuPolski krok po kroku(zob.Stempek,Stelmach2013:120).


MadelskaL.,Warchoł-SchlottmannM.(2008):Odkrywamy język polski. Gramatyka dla uczących (się) języka polskiego jako obcego.Kraków.

MiodunkaW.(1998):„Cześć, jak się masz?” A Polish Language Textbook for Beginners.Wyd,popr.iroz.Kraków.

Państwowe Egzaminy Certyfikatowe z Języka Polskiego jako Obcego. Standardy wymagań egzaminacyjnych(2003).

PasiekaM.(2001):Język polski dla cudzoziemców. Ćwiczenia dla początkujących.Wrocław.SeretnyA.(2006):„A co to takiego?” Obrazkowy słownik języka polskiego z ilustracjami

A. Piątkowskiego.Poziom podstawowy (A1–A2).Kraków.StempekI.,StelmachA.(2013):Polski krok po kroku.A2.Polish-courses.com.TokarskiJ.(1993):Schematyczny indeks a tergo polskich form wyrazowych.Oprac.ired.

Z.Saloni.Warszawa.

Źródłainternetowehttp://buwiwm.edu.plhttp://www.certyfikatpolski.pl/pl/informacje-dla-zdajacych/jak-sie-przygotowac-do-egzaminusgjp.pl,Słownikgramatycznyjęzykapolskiegoonline

Summary

ThearticlepresentsgrammaticalfeaturesofagroupofPolishlexemes,denominatedasnamesofcubs,anddiscussestheirstatusinteachingPolishasaforeignlanguage.Describedissuesareundoubtedlyspecificinglottodidactics,buttheyseemtobeinterestingasexamplesoflanguagechangeinPolish.Inthefirstpartofthearticletheinflectionalfeaturesoflexemeslikekurczęarepresented.ThesecondpartfocusesontheleveloftheirdistributionandthemannerinwhichthelexemesareincludedinteachingPolishtoforeignstudents.Itisprobablethatlexemesbelongingtotheanalysedgroupwillbecomerareinthiscontext,reducedtosingleoccurrences.Itseemstobeanaturalconsequenceofboththetendencyinthelanguagesystemandcommunicativemethodsofteachingaforeignlanguage.

78 IwonaKosek

InterakcjajęzykaikulturywdydaktycejęzykapolskiegojakoobcegonaUkrainie 79

JerzyKowalewskiLwów(Ukraina)e-mail:[email protected]

Interakcja języka i kultury w dydaktyce języka polskiego jako obcego na Ukrainie

Interaction between language and culture in teaching Polish as a foreign language in Ukraine

ThearticlediscussesthecontentofthecurriculumandtextbooksaswellastheeffectivenessofteachingPolishcultureinUkraine.

Słowa kluczowe: językpolskinaUkrainie,nauczaniekulturypolskiejzagranicą,glotto-dydaktykapolonistyczna

Key words: PolishlanguageinUkraine,teachingPolishcultureabroad,teachingPolishasaforeignlanguage

CorocznienaUkrainie,wróżnychokolicznościach,kilkadziesiąttysięcyobywatelitegokrajuuczysięjęzykapolskiego:jakodrugiegojęzykaobcegowukraińskichszkołach,wtzw.szkołachsobotnich,wtzw.szkołachpol-skich,wramachnauczaniapoczątkowegowtzw.pionachpolskich,podczaslektoratówjęzykapolskiego,wprywatnychszkołachjęzykowychlubnaprywatnychlekcjach.Sątodzieci,młodzieżidoroślipochodzeniapolskiego,ukraińskiego,rosyjskiegoi–sporadycznie–innego.Orozpoczęciunaukidecydująrodzicelubsamiuczniowie,alewobuprzypadkachchodziprzedewszystkimoprzyszłośćzwiązanązPolską,wktórejosobytezamierzajastudiowaći/lubpracować.

AnalizującdanezbadańnadkształceniempolonistycznymnaUkrainie1,możnawyciągnąćnastępującewnioski:

1.Uczymywwiększościmłodzieżniepolskiegopochodzeniawsystemieszkółukraińskich–językpolskijakodrugijęzykobcy.

1 Wramachprogramurządowego(MSZ,obecnieSenatRP,realizowanegoprzezwar-szawskąfundacjęWolnośćiDemokracja)„Biało-czerwoneABC.ProgramwspieraniaoświatypolskiejnaUkrainie”(od2014r.).


80 JerzyKowalewski

2.Wszkołachsobotnichokoło40%uczniówstanowimłodzieżpolskiegopochodzenia.Wwiększościsątodziewczętawwieku14latuczącesięjedenroknakursachzksiążkiHurra po polsku 1,którechcąstudiowaćwPolsce.

3.Trzeciągrupęstanowiądorośli(wtymstudenci),wwiększościnie-polskiegopochodzenia.

PrzygotowujemyzatemprzyszłychemigrantówdoPolski:wperspek-tywienajbliższej(rok,dwalata)lubkilkuletniej(odczterechdosześciulat,zanimdzieciskończąszkołyukraińskie).Wartozauważyć,żepolitykapaństwapolskiegojestwyraźnienakierowananamasowąemigracjęoby-wateliUkrainydoPolski(np.ostatnianowelizacjaKartyPolaka).Możnazadaćpytanie,wjakimstopniuciprzyszliemigranciopanowalijęzykpol-ski(wtymnabylikompetencjikomunikacyjnychwpoprawnychramachsocjokulturowych)izdobyliwiedzęoPolsce,szczególnietępotrzebnądoprzyszłegowspółistnieniazsąsiadami–Polakami,ułatwiającąintegracjęzpolskimspołeczeństwem?I–szerzejjeszcze–czymieliokazję,szansęnadoświadczeniepolskiejkulturytak,abyniebyłaonadlanichkulturąobcą?

Jakwiadomo,kulturawnauczaniujęzykamożebyćobecnawwymiarzedodatkudolekcjikomunikacyjnej(tzw.komponentkulturowy,por.Gębal2010)lubmożebyćpodstawądoprowadzeniazajęć–tzw.nauczaniesko-relowane(nabazieliteratury,por.Lipińska,Seretny2012)lubkoncepcjametodykikulturowej(nabaziewszelkichtekstówkultury,por.Kowalewski2011).Wobuprzypadkachkoniecznyjestwybórtekstówkultury.Dyskusjanadkanonempolskiejkulturydlacudzoziemców(listąnp.dziełliterackich,filmowych,piosenek,świąt,tradycji,obyczajów,zachowańitd.)toczysięodlatiskupiazasadniczowokółdwupodejść:kulturypolskiejjakopuzzli,któredowolniemożnaukładaćiwybierać,alenigdyniesposóbułożyćca-łości(brakkanonu,por.Garncarek1997)orazkoncepcjiistnieniakanonukulturypolskiej,którywspólnydlaPolakówicudzoziemcówmógłbybyćpodstawąwspółistnieniakulturowego–owieleważniejszegoodfortunnejkomunikacjijęzykowej.Piszącytesłowaodlatpostulujeprzyjęcieprzezglottodydaktykówpolonistycznych(wtymautorówpodręczników)kanonusymbolipolskiejkultury–tych,któresąobecnewświadomościprzecięt-negoPolaka(pomaturze)ibyłybyproporcjonalnieobecnewnauczaniujpjo[językapolskiegojakoobcego]jużodpierwszychlekcjinapoziomieA1 (Kowalewski2011).Wlatach90.XXw.brakzgodynakanonwogólelubbrakzgodycodozawartościtegokanonudoprowadziłdobrakuczęści„Wie-dzaoPolsce”naegzaminachcertyfikatowychzjpjo.Paradoksalniewłaśnierokpierwszychegzaminów(2004)stałsięrokiemuznaniamiejscakulturywnauczaniujpjo–jakbywmiejscejejbrakunaegzaminach.TomikKul-tura w nauczaniu języka polskiego jako obcego (Kultura2004)zesłynnym


stwierdzeniemWładysławaT.MiodunkizgadzającegosięzezdaniemAnnyBurzyńskiejomacoszymtraktowaniunauczaniakultury,czyliz„niewielkątroską”(Miodunka2004:29),otworzyłtrwającądodziśdyskusję–jużnie otym„czy”,ale„jak”tejkulturynauczać.Pamiętaćjednaktrzeba,żepolskamyślglottodydaktycznawyrosłazrefleksji(itakjestdotąd)nadnauczaniemdorosłych(studentów)chwilowoprzebywającychwPolsce.TowobecnichadekwatnadoichpotrzebokazywałasiępowszechniestosowanawEuropiemetodakomunikacyjnanauczaniajęzykówobcych,wktórejkulturaprze-widzianajestjakododatek,„komponentkulturowy”,wspomnianewyżejpuzzle–takjaknp.wnauczaniujęzykaniemieckiego(Landeskunde,por.Gębal2010).Podejściezadaniowewnauczaniujęzykówobcych,nastawionenapobytstałyuczestnikówwdanymkraju,osiedleniesię,emigrację(por.Janowska2011),wymagainnegopodejściadonauczaniakultury.Znajomośćkulturywjejaspekciekomunikacyjnym(umiejętnościsocjokulturowe),jak irealioznawczym(wiedzawpływającanazachowaniejęzykoweipozajęzy-kowe)jestniezbędnadowykonywaniazadańczęstowspólniezPolakami wszkole,nastudiach,wpracy,wżyciuspołecznymiwspólnotowym.ZdrugiejstronyglottodydaktykapolonistycznaobjęłaswoimoddziaływaniemdzieciimłodzieżnaWschodzie(od1989r.–uczniowiepraktycznieniemówiącypopolsku),jakinaZachodzie(przedewszystkimod2004r.–dziecinowejemigracji,mówiąceswobodniepopolsku).PojawiłysięwzwiązkuztymdwaniebezpieczeństwanauczaniakulturynaWschodzieinaZachodzie:skopiowaniemetodnauczaniadorosłych(awięcobecnośćkulturyjedyniewformiedodatku,przyjęciemetodykomunikacyjnej)lubskopiowanieme-todykiszkolnej(awięcbraknauczaniakomunikacyjnego,naukaojęzyku aniejęzyka,kształceniekulturoweoderwaneodprzyrostuumiejętnościjęzykowych,zasobusłownictwa,możliwościrozumieniatekstu).Obietenden-cjebyływidoczne,obie„starłysię”w2008r.podczaspracgrupyekspertówMENpracującychnadpodstawąprogramowądlauczącychsiępolskiegozagranicą.W2009r.,pobliskodwulatachstarań,dokumentMENPodstawa programowa dla uczniów polskich uczących się za granicą (Podstawa2009)zostałogłoszony.Wswoimcharakterzeniejestglottodydaktyczny:moduły,któremożnauznaćzaglottodydaktyczne=kształcąceumiejętnościkomu-nikacyjne,stanowiąokoło10%wszystkichmodułów2,gotowepodręcznikidladziecizakładająbardzodobrą–analogicznądorówieśnikówwPolsce–znajomośćjęzykapolskiego.Stądbyćmożepraktycznieniezaistniał wśrodowiskuglottodydaktycznym,aszkoda,bomógłbyzmienićtorydyskusji

2 Próbęwydzieleniatychmodułówmożnaobejrzećnastronie:<http://polacy.info.pl/wp-content/uploads/2014/07/Podrecznik-internetowy_Wlacz-Polske.pdf>,dostęp:13.01.2017.

82 JerzyKowalewski

nadkanonempolskiejkultury.Choćprzeznaczonydladzieciimłodzieży,mógłbyteżzpowodzeniembyćzastosowanywnauczaniudorosłychprze-chodzących„wtórnąsocjalizację”wPolsce(np.uchodźców,emigrantów)lub wnauczaniuprzyszłychemigrantówzeWschodu,jeszczewkrajachpobytu(ztąmyśląbyłprzygotowany–dlaprzyszłychreemigrantówzZachodu,młodzieży,którazechcepowrócićnastudiadoPolskilubkontynuowaćszkołęwPolscepokilkulatachpobytuzagranicą).

TreścikulturowesąobecnewPodstawie wróżnychmiejscach(równieżnp.wkompetencjachjęzykowych),wartojepogrupowaćwedługkategorii:a)socjokultura,czyliumiejętnośćzachowaniasięwśrodowiskupolskim:językowoipozajęzykowo;

b)realiapolskie,czyliwiedzaopolskości:m.in.socjologiczna,historyczna,geograficzna,kulturowa;

c)wytworykultury:dziełakulturypopularnejlubwysokiej,któresąszansąnaprzeżyciekulturowe,doświadczeniekultury.Zawęzimynaszerozważaniadogrupyuczniówwwieku1013lat.Pomi-

jamgrupę5−9lat,gdyżjesttogrupanauczaniapoczątkowego,któregotenartykułniedotyczy,oraz14+,gdyżwPodstawie jesttogrupatraktowanajako„obywatelepolscyczasowoprzebywającyzagranicą”(dlatejgrupyprze-widzianoniecoograniczonewymaganiazpolskichszkółśrednichwPolsce niemająceprzełożenianaglottodydaktykępolonistycznązagranicą).Dlagrupy5−9latwpisujęjednaktreścikulturowe,gdyżsąonewymagane wkolejnychgrupach–10−13i14+,jeśliuczącysięichnieznają.Niebie-rzemypoduwagęzalecanychtekstówdodatkowych.

Socjokultura

W Podstawiewymaganiasocjokulturoweokreślonesąbardzoogólnie:uczeństosujezróżnicowaneformułygrzecznościoweorazrozpoczynadyskusjęiuczestniczywdyskusjinadpoznanymitekstamikultury.Dokształceniasocjokulturowegozaliczyćmożnatakżeaspektwychowawczy,np.uczeńrozpoznajeróżnorodnośćtradycjikulturowejiszanujeodmiennościinnych narodów.Sątozagadnieniabardzoogólne ipraktyczniemieszcząsię wnichwszelkiedziałaniakomunikacyjne(„formułygrzecznościowe”)orazwypowiedzi(„natemat”)podczasdyskusji.Zbrakujasnegookreślenia,cojest„grzeczne”,musiotymdecydowaćnauczyciel(najlepiejniestojąc wsprzecznościzpropozycjamizawartymiwpodręczniku).


Realia polskie

Tusytuacjajestznacznieprostsza.Coprawdatreśćhasełniejestścisłaiprecyzyjnieokreślona,aledziękitemudajeszansęnawybranieprzezna-uczyciela(zgodniezoczekiwaniamiuczniówiichrodziców)tychnajbardziejwartościowychdla„wtórnejsocjalizacji”lubwychowaniawduchukulturypolskiej.Szczególniewartościowesąhasłaodwołującesiędosymboli:miejsc,wydarzeń(cyklicznieobchodzonychświąt,tradycji),postaci(Polakówuzna-nychzawielkichlubrozpoznawalnychwświecie,aleteżfikcyjnychbohate-rówlegend,bohaterówliterackich,filmowych,bajekitd.).

TreściPodstawy TrudnościiszanseUczeń:wymieniawybranepostacizhistoriiPolski(M.Kopernik,T.Kościuszko,A.Mic-kiewicz,F.Chopin,J.Matejko,M.Skłodow-ska-Curie,JanPawełII,L.Wałęsa).

Szansa:socjalizacja–znajomośćlistyPolakówuznanychpowszechniewPolscezawielkichlubrozpoznawalnychzagranicą.

Uczeń:wymieniaobecnąidawnestolicePol-ski;wskazujenamapieGnieznoipaństwoMieszkaI.Uczeń:opowiadalegendyoPiaścieiPopielu,smokuwawelskim,Lechu,CzechuiRusie,śpiącychrycerzach.

Szansa:socjalizacja–początkipaństwapol-skiegosąszczególnieznaneogółowiPolakówwPolsce.

Uczeń:[…]opowiadaomiejscachważnychdlapolskiejpamięcinarodowej.

Szansa:możliwośćskupieniasięnalokalnychmiejscachpamięci.

Święta,tradycjeizwyczaje.Uczeń:opowiadaonajważniejszychpolskichświętachorazzwiązanychznimitradycjach,porównujepolskie tradycjeświątecznezeświętamiwkrajuzamieszkania.Uczeń:wymieniapolskieświętanarodowe ipaństwoweiwyjaśniaichznaczenie.

Trudności:niewiadomo,októreświętacho-dzi–o jakdużo.Trudnoomawiaćświętaniezwiązanezbieżącymkalendarzemrokuszkolnego.Niejestjasnookreślone,czycho-dziotylkotradycje,czyteżogłębszy(jaki?)sensświąt.Trudnonatejsamejpłaszczyźnieomawiaćświętareligijneipaństwowe.Świętareligijnesąróżnejrangi.Szanse:omówienieświątmniejznanych,aleważnychdladanegośrodowiska.Pogłębienieprzeżyciaświątteżwewłasnymkraju(ideawzrostuduchowegouczniawkształceniuinterkulturowym).

Uczeń:wymieniasymbolenarodowe,wyjaśniaichznaczenie,rozpoznajehymnnarodowy.WskazujewhymnienarodowymhistorycznekontekstyzwiązanezNapoleonem;opowiadaopostaciachtejepoki:JanieHenrykuDą-browskim,JózefieWybickimiksięciuJózefiePoniatowskim.

Szanse:wprowadzenieelementarnej(kano-nicznej)wiedzyhistorycznej.Szansanaprze-życiekulturowe(śpiewhymnu,kibicowanie).Pomocwodkryciulubugruntowaniuwłasnejtożsamościnarodowej.

84 JerzyKowalewski

Niemniejwartościowesąhasłainspirującedozanurzeniawewspółcze-snąiaktualnąkulturę,wto,czymżyjąrówieśnicywPolsce.

TreściPodstawy TrudnościiszanseCzasopisma,stronyinternetowe,programytelewizyjne.

Szansa:możliwość pracy indywidualnej,współczesnakulturaijęzyk.

Uczeń:rozpoznajeinstytucjesystemupoli-tycznegowspółczesnejPolski:dwuizbowyparlament,prezydent,rząd.

Szansa:nazajęciaporównawcze,opowiadanieoUkrainiepopolsku.

Uczeń:opowiadaorozmieszczeniuludnościnapodstawiemapyPolski;wymienianaj-większemiastaPolskiiwskazujejenamapie;wymawiapoprawnieichnazwy;wymienianajważniejszewaloryturystycznenajwięk-szychmiastPolski.

Trudności:brakuściśleńmożespowodowaćpróbęnauczenianadmiarudanychfaktogra-ficznych.Szansa:wykorzystanierealnychdanychdonaukijęzykawzakresietematu„miasto”.

Uczeń:opisujeróżnorodneprzyczyny,któremogąprowadzićdoemigracji.Uczeń:wymieniaiwskazujenamapienaj-większeskupiskaPolakównaświecie,nawybranychprzykładachopisujeżyciepolskiejemigracji.Rozróżniaemigracjępolitycznąizarobkową,wskazujenamapiepaństwa,któreprzyjęłynajwięcejemigrantówzziempolskichwXIXw.;opowiadaotrudachży-ciaemigracyjnegoiowkładzieemigrantów wrozwójkraju,wktórymmieszka,zbierazróżnychźródełinformacjeożyciuidokona-niachPolakównaobczyźnie.

Szansa:dlaosóbpolskiegopochodzenia–od-nalezieniesięnamapiePolakówzagranicą(ideawspólnotynarodowej).Włączenielosówswojejmiejscowości lubrodzinydo losówwszystkichPolaków.Szansa:dlaosóbniepolskiegopochodzenia–budowawspólnoty losówemigracyjnychnp.PolakówiUkraińców,teżwspółczesnaemigracjazarobkowa.

Podstawa przytłaczailościąhasełhistorycznychigeograficznych.Po-trzebnajesttuumiejętnośćselekcjiiwyborumateriału,zwłaszczaże–pa-miętajmy–rzadkojestmożliwośćnauczaniahistoriiczygeografiiosobno,najczęściejtreścikulturowemusząznaleźćsięwramachlekcji językapolskiegowwymiarze2godzintygodniowo.Kryteriamipowinnybyć–jakpoprzednio–wartośćsymboliczna,powszechna(wPolsce)znajomośćfaktów(orazichinterpretacji),aleteżmożliwośćodniesieniawiedzydośrodowiskalokalnegoucznia,jego„tuiteraz”natlehistoriitejczęściEuropy.Wdanejmiejscowościmożeznajdowaćsiędwór,pałac(losyrodziny),mogiła(bitwa,zaraza),zamek(wojny,konfederacjabarskai in.),gróbnamiejscowymcmentarzu,nawetdroga,most–wszystkonajczęściejwiążesięzwiększącałościąhistoryczno-geograficzną.IdeakształceniaregionalnegojestteżwpisanawprostdoPodstawy.


Uczeń:opisujemiejsce iregion,zktóregopochodzi jegorodzina lub inneznanemurodzinypolskie,opisujejegośrodowiskoprzy-rodniczeitradycjeregionalne;zbierainfor-macjeocechachśrodowiskageograficznegotegoregionuiludziachtammieszkających;posługujesięmapąregionuorazwskazujenaniejnajważniejszemiejscowości,rzeki,obiektyhistoryczne;poprawniewymawianazwęregionu.

Szansa: na ciekawe zajęcia regionalne,wartowykorzystaćideemiastpartnerskich iregionówprzygranicznych(np.EuroregionKarpaty).

Każdyztematówhistoryczno-geograficznychjestnieocenionąszansąnapracęzmapą.Tensposóbna(ciekawe!)zajęciadydaktycznejestzaniedby-wany,awiedzauczniównaUkrainiezatrważająconiska–teżwzakresiewiedzyoUkrainie.

Przykładyhasełgeograficznych:Uczeń:określapołożeniePolskiwEuropie.PokazujePolskęnamapieEuropy;opisujepołożeniePolski,graniceorazwskazujenamapiejejsąsiadów;rozpoznajegłówneregionyprzyrodniczePolskiorazwskazujejenamapie;pokazujenamapieniziny,wyżynyigóry;wskazujenamapieMorzeBałtyckieoraznajważniejszepolskiejeziorairzeki.Uczeń:opisujepołożeniePolskiwUniiEuropej-skiej;znaprzebiegwschodniejgranicyUE;rozpoznajenamapieEuropypołączeniakolejowe,drogoweilotniczePolskizinnymikrajami,wtymzkrajemzamieszkania.

Przykładyhasełhistorycznych:Uczeń:opisujepanowanieMieszkaI,umiejscawiającjewczasieiprzestrzeni;wskazujeprzyczynyiwymieniaskutkiprzyjęciachrześcijań-stwaprzezPolskę;opowiadahistorięzjazdugnieźnieńskiego,uwzględniającpostacieśw.Wojciecha,BolesławaChrobregoiOttonaIII;opowiadaoznaczeniukoronacjiBolesławaChrobrego;wyjaśnia,jakdoszłodorozbiciadzielnicowegoiprzywróceniakrólestwaprzezWładysławaŁokietka;opowiadaopanowaniuKazimierzaWielkiegozuwzględnieniempowstaniaAkademiiKrakowskiejiucztyuWierzynka.

Dowiedzyrealioznawczejnależyzaliczyćwszelkąwiedzęotwórcachkultury,aleteżoichdziełachigenezieichpowstania,np.uczeń:zbiera zróżnychźródeł informacjeożyciuidokonaniachdlarozwojukulturypolskiejStanisławaMoniuszki,HenrykaSienkiewicza,JanaMatejkiiSta-nisławaWyspiańskiego.Wszelkiezagadnieniarealioznawczesąszansąnapracęindywidualną(np.metodąprojektu)igrupową(metodykazadaniowa).Zprzygotowanychinformacjimogąpowstaćgazetki,stronyinternetowe,prezentacje,referatyitd.–toteżjestszansą.

Wytwory kultury

W Podstawie znajdziemytytułykonkretnychutworów:piosenek,np.Krakowiaczek jeden;zabaw,np.Mam chusteczkę haftowaną,Stary niedź-wiedź;tańców,np.trojakZasiali górale;wierszyków,np.Katechizm polskiego

86 JerzyKowalewski

dziecka W.Bełzy;filmów,np.Akademia Pana Kleksa;bajek,np.Bolek i Lolek;utworówdladzieci,np.Przygody Koziołka Matołka;komiksu,np.Tytus, Romek i A’tomek;utworówuznanychprzezautorówPodstawy za kanoniczne,np.JanaKochanowskiego:Na dom w Czarnolesie, Na lipę, Na zdrowie3.Większośćhasełpozostawiawybórkonkretnychdziełnauczycie-lowi,np.wierszedladzieci(wybór)JulianaTuwima.Nauczycielmusisobieporadzićzwydobyciemzutworu„sedna”polskiejkultury,np.uczeń:rozpo-znajewybranehistorycznekontekstyzPana Tadeusza AdamaMickiewicza−scenyzżyciapolskiejszlachty,elementylegendynapoleońskiej,rok1812.Wszelkapracaztekstamikulturyjestokazjądoprowadzeniazajęćmetodąkulturową,gdytekstykulturysąpunktemwyjściadoćwiczeńjęzykowych(czasamitylkofonetycznych),przedewszystkimkomunikacyjnych.Wgru-pachbardziejzaawansowanych(lubzuczniamiowyższympoziomiezaawan-sowaniajęzykowego)możliwejestwprowadzaniekontekstówkulturowych,pracestylistycznenadtekstem(uwspółcześnianie),nawetuwrażliwienienapięknojęzyka,środkistylistyczne,własnepróbypisanianawzór.Wkażdejgrupieokażdympoziomiekontaktzautentycznymtekstemkultury–teżpoprzezruch,taniec, inscenizację,recytację–jestszansąnaprzeżycie,doświadczeniekultury.WPodstawie znajdziemyteżwprostspojrzenienatekstykulturyjakonamateriałdoćwiczeńjęzykowych–uczeńrozumie,czy-ta,recytuje,znanapamięć,śpiewa:utworyliterackie,przysłowia,piosenki.Uczeńopisuje,opowiada,charakteryzujepostaćliteracką.Jesttoszansa,którapozwalanawprowadzeniewielutekstówkulturywedługwłasnegoklucza,np.kulturyregionalnej.Uzasadniawszelkieprogramynauczaniatworzonelokalnie.Lokalność jestzresztączęstymmotywemPodstawy, np.polonicawmiejscuzamieszkania.

Najliczniejsąreprezentowane(iwymagane)zagadnieniazwiązane zhistorią,wytworamikulturyigeografią.Bardzoskromnewymaganiado-tycząsocjokultury.WtymzakresiePodstawa powinnazostaćuzupełnionaoinne,zdroworozsądkowe,sytuacjekulturowe,wynikającezsytuacjiko-munikacyjnychżyciacodziennego(wrolachkomunikacyjnychadekwatnychdladziecka),np.podziękowania(zacosięniedziękuje),prośby(ocoikogosięnieprosi),zachowaniawmiejscupublicznym(cosięrobinp.wkościelepodczaszwiedzania,podczasśpiewaniahymnuitd.).Wartozauważyć,żewła-

3Wartowymienićinneutwory:IgnacyKrasicki, Lew i zwierzęta, Malarze, Ptaszki w klatce, Przyjaciele;AdamMickiewicz,Ballady(np.Pani Twardowska, Świtezianka, Powrót taty),JuliuszSłowacki,W pamiętniku Zofii Bobrówny, List do matki;HenrykSienkiewicz, W pustyni i w puszczy(fragmenty);BolesławPrus,wybrananowela(Katarynka, Kamizelka, Z legend dawnego Egiptu),ZbigniewHerbert,Pan od przyrody,CzesławMiłosz,Świat. Poema naiwne,WisławaSzymborska,Kot w pustym mieszkaniu.


ściwieniemaneutralnychkulturowotreścijęzykowych.Zawartewkręgachtematycznychhasładotyczącenp.rodziny,szkoły,najbliższegootoczenia, anawet„podstawowychterminówhistorycznychigeograficznych”mogą(aleniemuszą–tutrzebaliczyćnachęciimotywacjenauczyciela)prezentowaćrealiapolskie.WPodstawiebrakujeniekiedyjasnosprecyzowanychzadańedukacyjnychwsferzesocjokultury,np.hasło„rozpoznajehymnnarodo-wy”niepociągazasobąbezpośredniozadańsocjokulturowych:zachowaniasiępodczassłuchanialubśpiewaniahymnu,niezakładateżbezpośredniosamegośpiewaniahymnu,cojestprzecieżumiejętnościąsocjokulturową. Dotegodochodzikwestiawychowaniasocjokulturowego:corobićwypada,czegoniewypadawkontekścietworzonejlokalniewspólnotypolsko-ukra-ińskiej/ukraińsko-polskiej.Jakszanowaćsięnawzajem.Większośćdziecipochodzizrodzinmieszanych,odnajdujesięwięcprzynajmniejwdwukultu-rach,każdeznichpowinno–choćbytylkojakoobywatelUkrainy–szanowaćkulturęukraińską,wtymukraińskiesymbolehistoryczneigeograficzne,ajakouczeńpolskiejszkołyuszanowaćtakążpolskąsymbolikę.Ale–itojestkwestiąwychowaniasocjokulturowego–występującjakoPolak/Polka(np.postypendium),powinnom.in.wypowiadaćsięnaokreślonetematyjakodzieckopolskiegopochodzenia,niejako„ustawiaćsię”częścią(nawetniewielkącząstką…)polskiejduszy.Dotyczytowielutematów,np.„opowiadaotradycjachswojejrodziny”–dzieckopolskiegopochodzeniapowinnoopo-wiadaćotradycjachpolskich.Zatemtegotyputematynależałobyumieścićwzakresiesocjokultury,awpodręcznikachpowinnysięznaleźćwzorcewypowiedzizpolskiegopunktuwidzenia,aleteżukraińskiego–jakowypo-wiedźokulturzepolskiejjakoobcej,choćbliskiej,doktórejczujęsympatię.

Czywramachlekcji jpjoprzynajmniejczęśćtreściPodstawy możnaumieścićwpodręczniku?Przeanalizujmypodtymwzględempozycjepod-ręcznikoweprzeznaczonedlajpjo(seriaJęzyk polski – 5, 6, 7),dlaszkółso-botnich(Raz, dwa, trzy i po polsku mówisz ty (1))oraznajczęściejwybieranepodręcznikidlakursówjęzykowych(14+,dlaktórychtogrupadekwatnebędąwymagania10−13zewzględunapoczątkowypoziomzaawansowaniajęzykowego)4.

4Książkiwybieranenajczęściejdlakursówjęzykowych(14+):10wskazań:Zaczynam mówić po polsku,12wskazań:Jestem stąd,13wskazań:Polski krok po kroku – 1,36wskazań:Hurra po polsku cz. 1.PrzeanalizujemyteżnowąpozycjęnarynkuKrok po kroku – junior,któraniebyławskazywanawbadaniach,gdyżbyładopierokupowana,alewznacznychilościachpojawiłasięwszkołachsobotnich.

88 JerzyKowalewski

Język polski jako obcy w szkołach ukraińskich

SocjokulturaTreściprzewidzianewPodstawie TreścispozaPodstawy

Powitaniapracownikówszkoły,sąsiadki,pożegnaniedziadka,mamykolegi,zwrotydodorosłych(pan/pani),nauczycieli(nie:paniMarto/panieJerzy),dyrektora,siostryzakonnej,księdza,roz-mowatelefoniczna,przezdomofon,przedstawieniesię,pochwałamieszkania,podziękowanie,pytanieotoaletę,usprawiedliwieniespóźnienia,sytuacjewszkole(zgłoszenienieprzygotowania,brakuzadaniadomowego,prośbaozanotowanieobecnościwdzienniku,wcześniejszezwolnieniezlekcji),prośby(opowtórzeniepytania, opożyczeniedługopisu–kolegi,nienauczyciela!,odmowapoży-czenia(długopisu)),życzenia(mamiezokazjiDniaMatki,babci zokazjiDniaBabci,kolegomzokazji imienin,nauczycielomzokazjiDniaNauczyciela,koleżankomzokazjiDniaKobiet(wszędziepodanedaty),propozycje (koledze:sokudopicia),odmowapropozycji(babci–dokładkizupypomidorowej),prośbaodokładkę,pochwałapotraw,wyrażeniezachwytuprezentem.Pożegnanietaty(nalotnisku),powitaniecioci(nalotnisku),na-uczycielkiwklasie,zwrotydolekarza,naczelnika(grupyGOPR),nauczyciela, św.Mikołaja (pisemne), rozmowatelefoniczna zkolegą(odwołaniespotkania,cobyłowszkole),usprawiedli-wieniespóźnienia,nieobecnościwszkolezpowoduchoroby,niewykonaniazadania,niedotrzymaniasłowa,życzeniakoledze zokazjiurodzin,rada(koleżance: jaksięleczyć),prośbyoin-formacje(lekarz,apteka,rejestracjawprzychodnilekarskiej,schronisko),opodanieczegoś(pielęgniarkęopodanietermometru,kolegęocośdopicia),opowtórzeniepytania,ozrobieniezdjęcia, ootworzenieokna(mama,brat,starszypan,kolega,nauczycielka,ksiądz),opożyczeniedługopisu(odkolegi!!!),zakupy(apteka:pa-stylkinagardło),przeprosinyzazłezachowanie,propozycja(odpo-czynku),odmowapropozycji(zrobieniazdjęciaz„misiem”),wezwa-niepomocy(GOPR),pozdrowienia(zwycieczki),pytanieodrogę.

Wyrażanieoceny(otrzy-manegoprezentu),wy-chowaniedouczciwości(nieściągaćnatestach),taktu(usprawiedliwienienakońculekcji),kultury(nierozmawianiaprzezte-lefonwmiejscachpublicz-nych,na lekcji),uspra-wiedliwianie – braniewinynasiebie,śpiew(!)hymnunarodowego.

Realia

TreściprzewidzianewPodstawie TreścispozaPodstawyMapaPolski,podstawoweinformacjeoPolsce(liczbamieszkańców,powierzchnia,stolica,hymn,największemiasta,rzeki,podsta-wowedatyzhistoriiPolski:966,1596,1795,1918,1939,1945,1989,2004,nazwymiast:Zamość,Krosno,Kraków(teżTyniec(zdjęcie),Rynek,centrum(wćwiczeniach)),Warszawa,Wro-cław,Poznań,Oława,Sanok,Lublin,sąsiedziPolski,informacja ożyciuitwórczościJ.Słowackiego,A.Mickiewicza,nazwiska: K.Makuszyński,polskieświęta:DzieńMatki,DzieńBabci,DzieńNauczyciela,DzieńKobiet.

OpisLwowa,nazwywła-snenaUkrainie:Dniepr,MorzeCzarne,Karpaty,Howerla,Kijów,Krzemie-niec,Lwów(teżRynek),Tarnopol,Stryj(też:zdję-cie kościoła), Połtawa, informacjeoA.Małyszu.

Polskieświęta:DzieńNauczyciela,11 listopada,6grudnia (św.Mikołaj),tłustyczwartek,ostatki,ŚrodaPopielcowa,Wielka-noc(NiedzielaPalmowa,WielkiTydzień),1,2,3maja,DzieńMatki,

NazwywłasnenaUkra-inie:Stryj,Drohobycz,Truskawiec,Lwów(opis


ZieloneŚwiątki,nazwymiast:Kraków(wycieczkapocentrummiasta,Kazimierz,hejnał, lajkonik,krakowiak,smokwawel-ski),Zakopane,Krosno,Sanok,Zamość,Wrocław(DolnyŚląsk),Warszawa(informacjaozniszczeniachwojennych,powstaniuwarszawskim,zdjęciapomników:KolumnaZygmunta,pomnikJózefaPoniatowskiego,Łazienki,KrakowskiePrzedmieście,ulice:Świętojańska,Freta),Szczecin,Gdańsk,Białystok,Po-znań(Wielkopolska),Toruń,Katowice,Lublin,Łeba,Kołobrzeg,Mielno,Władysławowo,Międzyzdroje,Sopot,LipnicaMurowana(konkursnanajwyższąpalmęwielkanocną),Sandomierz,Ka-zimierzDolny,Płock,polskiegóry(Tatry,Bieszczady(BukoweBerdo,Muczne–wtekście),Karpaty,Sudety,Karkonosze,GóryŚwiętokrzyskie,Tarnica,Gubałówka,KasprowyWierch,MorzeBałtyckie,Mazury,polskierzeki:Wisła,Odra,Warta,nazwywłasnepolskienaWschodzie:Wilno,mapaPolski(podziałnawojewództwa),sąsiedziPolski,stolicePolski(kolejne),Uniwer-sytetJagielloński,polskiesymbolenarodowe,analizaMazurka Dąbrowskiego (miasta,rzeki),nazwiska:JanPawełII,JanIIISobieski,książęJózefPoniatowski,M.Kopernik,J.Piłsudski,J.Wybicki,informacjeoKonstytucji3Maja.

centrum(mapka),zdję-ciapomnikaMickiewi-cza,Szewczenki,Franki,opery),Olesko (zamek– miejsce urodzenia Jana III Sobieskiego), Kijów,Łuck,Krym,Koło-myja(muzeumpisanki),informacjeoorganizacjirokuszkolnegoiedukacjiwPolsce,WOŚP,potrawyregionalne(oscypek).

Wytworykultury

TreściprzewidzianewPodstawie TreścispozaPodstawyJ.Tuwim,Warszawa,Abecadło,Wszyscy dla wszystkich, Ptasie radio,legendaosmo-kuwawelskim,A.Mickiewicz,Powrót taty, H.Sienkiewicz,W pustyni i w puszczy (frag-ment:spotkaniezesłoniem),K.Makuszyński,120 przygód Koziołka Matołka (fragmenty),W.Szymborska,Kot w pustym mieszkaniu,bajkaBolek i Lolek.

M.Terlikowska,Kalendarz pełen radości,Bogurodzica (polecenieposłuchania),obrazMatkiBoskiejJasnogórskiej,W.Chotomska,Sześć kucharek, legendaozłejksiężniczce,J.I.Kraszewski,Kwiat paproci,C.K.Nor-wid,Moja piosnka II,H.Sienkiewicz,Jan-ko muzykant (fragment),M.Konopnicka, O krasnoludkach i sierotce Marysi (frag-ment),J.Brzechwa,Wiosna, Chrząszcz, Żaba, S.Lem,Dzienniki gwiazdowe (fragment), Cz.Miłosz,Droga.

J.Kochanowski,Na zdrowie,J.Tuwim,Loko-motywa(fragmenty),O Grzesiu kłamczuchu,Dwa wiatry,przysłowie„wmarcujakwgarn-cu”,bajki:Bolek i Lolek,Koziołek Matołek,bohaterowiebajekilegend:PanTwardowski,smokwawelski, legendaotrzechbraciach,przysłowia:„krowa,któradużoryczy…”,„zdu-żejchmury…”,„jaskółkanisko,deszczblisko”,„doŚwiętegoDucha,niezdejmujkożucha, apoŚwiętymDuchuchodźdalejwkożuchu”,„odświętejAnkichłodnewieczoryiranki”,„jakBarbarapo lodzie…”, „naGrzegorzaidziezimadomorza”,A.Mickiewicz,Stepy Akermańskie,Cisza morska,Świtezianka, J.Słowacki,W pamiętniku Zofii Bobrówny,Z.Herbert,Pan od przyrody.

LegendaoTwardowskim(rozpoznaniesym-bolu,postaci),piosenki:Przybyli ułani pod okienko,Góralu, czy ci nie żal (fragment),Jedzie pociąg z daleka (fragment),Miała baba koguta,Gdybym miał gitarę (fragment),Gdy-bym ja była słoneczkiem na niebie (fragment),J.Brzechwa,Wiosna,bajkaMiś Kolargol,bohaterowiebajek:DylSowizdrzał,TomcioPaluch,J.Brzechwa,Samochwała,M.Ko-nopnicka,Jutro będzie Wielkanoc(fragment),A.Mickiewicz,Inwokacja,J.Słowacki,listydoMatki,W.Gomulicki,Wspomnienia nie-bieskiego mundurka (fragment).

90 JerzyKowalewski

Szkoły sobotnie

Socjokultura

TreściprzewidzianewPodstawie TreścispozaPodstawyRaz, dwa, trzy i po polsku mówisz ty

Przedstawieniesię,powitania,pożegnania,zwrotygrzeczno-ściowe(proszę,dziękuję,bardzomimiło),zakupy,życzenia(dlamamyzokazjiimienin),listdośw.Mikołaja.

Niedziela: „odpoczywamy”,„gramywgryplanszowe”.

Hurra po polsku 1Polecenia(proszę…),powitania,pożegnania,zwrotygrzecz-nościowe(proszę,dziękuję,przepraszam),zwrotydolekarza,poznawaniesię,„jaksięmasz”,„mojamatkamanaimięMaria”,pytanieotoaletę,zakupy,zamówieniawkawiarni,restauracji,życzenia.

Polski krok po kroku (1)Powitania,pożegnania,zwrotygrzecznościowe(miłomi),przedstawianie,zakupy.

Jestem stądPrzedstawianie,powitania,pożegnania(wtymzosobamiduchownymi!),zwrotydokolegów(nieformalne),rodziny(niepoimieniu),nauczycieli(zzaznaczeniembłędówpaniMarto/panieJerzy),lekarzy,osóbduchownych,pochwałypotraw,prośby(oconiewypadaprosićnauczyciela),po-dziękowania,usprawiedliwieniezwzięciemwinynasiebie,życzenia(czegoniewypadażyczyćnauczycielowi).

Jaknienależysięzachowywaćwszkole(telefon,zachowanienalekcji i in.),odpowiedźna„Chrystuszmartwychwstał”.

Zaczynam mówić po polskuPrzedstawianie się

Realia


Mazury(„regionz jeziorami”,Śniardwy–największejeziorowPolsce),polskiemiasta:Malbork(zamekkrzy-żacki),Kraków(dawnastolicaPolski,zamekkrólewskinaWawelu),Warszawa(stolicaPolski,warszawskaSyren-ka),ŻelazowaWola(miejsceurodzeniaChopina),Toruń(domKopernika),nazwiska:Chopin/Szopen(!),mapka zmiastamiirzekami(Wisła,Odra)orazsąsiadamiPolski.

Imiona polskie (wymieszane zukraińskimi/rosyjskimi),PogońLwów,nazwywłasnenaUkrainie:Kijów,Lwów,akcjanakrętkowa,polskiepieniądze(fotografie).

Hurra po polsku 1MapaPolski,polskiemiasta:Warszawa,Kraków(mapkacentrum,Wawel,kościółMariacki,ołtarzWitaStwosza,Rynek,hejnał,Kazimierz),Wielczka (kopalniasoli),Ojców(parknarodowy),Łódź,Wrocław,Poznań,Szczecin,Zakopane,Katowice, Kołobrzeg, Zamość, Rzeszów,Suwałki,ZielonaGóra,Gdańsk,Elbląg,Częstochowa,

Fragment książki telefonicz-nej,numerytelefonówkierun-kowych, biletPKP,nazwiska: L.Wałęsa,Cz.Miłosz,W.Szym-borska,S.Barańczak,A.Wajda,K.Janda,D.Tczewska,A.Małysz,


polskierzeki:Wisła,Odra,Warta,Bug,adresywybranychstroninternetowych,mapafizyczna(stylizowana),góry:Tatry,opisklimatuwPolsce,święta i tradycje:BożeNarodzenie(Wigilia),Wielkanoc.

A.Kwaśniewski,J.Kwaśniewska,D.Torbicka,programytelewizyj-ne,stacjetelewizyjne(TVP,Pol-sat,TVN),gdziePolacyspędzająurlop(sondaż).

Polski krok po kroku (1)Polskiemiasta:Warszawa(syrena),Kraków(ilustracjaKopcaKościuszki–bezpodpisu,co to,GaleriaKra-kowska,MuzeumNarodowe,obwarzanek),Zakopane,Gdańsk,andrzejki,informacjeoPolsce(sąsiedzi,stolica,Wisła–najdłuższarzeka,wyspyUznamiWolin,Tatry,Beskidy,Sudety,Bieszczady,Mazury–krainatysiącajeziorizielonychlasów,atrakcjeturystyczne(krótkieinformacjewćwiczeniu):Toruń,spływDunajcem,KanałElbląski,Wieliczka,MorskieOko(legendaopołączeniu zAdriatykiem,czerwonyszlaknaRysy),Zamość,Malbork,PuszczaBiałowieska,ŚwiętoKonstytucji3Maja(hasłowćwiczeniu),krótkainformacjaoLwowie(teżfotogra-fierynku,opery,katedry,CmentarzaOrląt,tramwaju –fotografieniepodpisane).

Manggha,oscypek,pierogi(opis),piwo „Żywiec”, typowepolskiedaniaobiadowe, informacja,żepapierosymożnakupićod18lat,informacjaoWitkacym,biografiaL.Wałęsy.

Jestem stądSąsiedziPolski,mapkakonturowaPolski,mapka–po-działnawojewództwa,miastapolskie:Sanok,Kraków(klasztorbenedyktynówwTyńcu,kościółMariacki,Su-kiennice,WieżaRatuszowa,Kazimierz,Wawel(DzwonZygmunta),klasztorcystersówwMogile,kamedułównaBielanach,pałacwPrzegorzałach,NowaHuta,festiwale(MisteriaPaschalia,KulturyŻydowskiej,Sacrum-Pro-fanum,TańcówDworskich),smok,Wisła,UJ,UP,UE,UR,ASP),Warszawa(StadionNarodowy,UW,PKiN,MuzeumPowstaniaWarszawskiego,StareMiasto,Za-mekKrólewski,KolumnaZygmunta,GróbNieznanegoŻołnierza,Łazienki,Wilanów,CmentarzPowązkowski,metro,dzielnice:Ochota,Wola,Praga,FSO,Ursus,CentrumNaukiKopernik,powierzchnia,liczbaludności,etymologianazwy,historia(KoronaKrólestwaPolskiego,ZygmuntIIIWaza,wojnapolsko-szwedzka,JanIIISo-bieski,StanisławAugustPoniatowski,SejmCzteroletni,Konstytucja3Maja,CollegiumNobilium,bibliotekaZałuskich,TeatrNarodowy,SzkołaRycerska,KEN,Księ-stwoWarszawskie,KrólestwoKongresowe,UniwersytetWarszawski,powstaniewarszawskie,NoweMiasto,TraktKrólewski),Łódź,Wrocław,Poznań,Gdańsk,Katowice,Lublin,Toruń,Białystok,Przemyśl,OjcowskiParkNa-rodowy,Tenczynek(ruinyzamku),Krzeszowice(pałac),Niepołomice(zamek),Zagórz(ruinyklasztoru),Ustka,Krosno,Krościenko(przejściegraniczne),podstawoweinformacjeoPolsce(podziaładministracyjny,rzeki–Wisła,Odra,Warta,daty:966,1569,1795,1918,1939,1945,1989,2005,zdjęcierestauracjiWierzynek,oceny

92 JerzyKowalewski

szkolne,polscynobliści,miastakresowe:Lwów,Wilno,świętawielkanocne(szczegółowyopis,DrogaKrzyżowa,NiedzielaPalmowa),wykazświąti„cosięrobi”,tradycjeizwyczaje:andrzejki,BożeCiało,dożynki,pierwszydzieńwiosny,świętegoSzczepana,TrzechKróli(orszaki),Wi-gilia,wigiliaśw.Jana,WszystkichŚwiętych.

Zaczynam mówić po polskuPolskiemiasta:Łódź,Warszawa(ilustracjastylizowanejSyrenkiwarszawskiej),Kraków,Poznań,Lublin,Opole,Gdańsk,Toruń,Wrocław,opisjesieniwPolsce.

Wytworykultury


Piosenka harcerska Laurencja, Ogórek, Witaminki, Szczotka, pasta zespołuFasolki*,Święty Mikołaj ze-społuArkaNoego*,J.Tuwim,Wa-rzywa*.

RymowankaSiała baba mak,piosenkaCo powie tata*,adresyinternetowedostronmuzeumChopinaiKopernika(ilustracje,braknazwiski informacji–ktoto),CentrumNaukiKopernik,J.Brzechwa,Entliczek-pętliczek*.

Hurra po polsku 1− −

Polski krok po kroku (1)− Sto lat,S.Jachowicz,Chory kotek, filmSami swoi

(hasłowćwiczeniu).Jestem stąd

Hymn(dwiezwrotki),Kto ty jesteś – Polak mały(fragment),tytuły:Bal-lady, Pan Tadeusz A.Mickiewicza,fragmentyPrzygód Koziołka Matołka,J.Słowacki (nazwisko),J.Tuwim,Wszyscy dla wszystkich (fragment).

Zaczynam mówić po polsku− −*wmateriałachdodatkowych

Zprzeprowadzonejanalizywynika,żepokryciewymagańPodstawy jestczęściowewprzypadkuwszystkichpozycji,przyczym–comożewydaćsięparadoksalne–najlepiejsprawawyglądawprzypadkujpjowszkołachukraińskich.Zdrugiejjednakstrony,biorącpoduwagęliczebnośćkursów,towłaśnietamtrzebabyzwrócićszczególnąuwagęnapromocjękulturypolskiej,towłaśniespośródtychuczniówzakilkalatbędąsięrekrutowalistudenciiemigranci.Napodkreśleniezasługujefakt,żewiększośćdotych-czasowychabsolwentówkursówwyedukowanychnaHurra po polsku 1


i Krok po kroku 1 praktycznieniemażadnejwiedzykulturowejzwiązanejzwytworamikultury,choćmogąsprawnieposługiwaćsięjęzykiempolskim(komunikacyjnym)iznaćkilkachaotycznych(„puzzlowych”?)informacjioPolsce.Zatemobecnistudenciipracownicynieposiadająwwiększościżadnej–wyniesionejzzajęć–wspólnejpłaszczyznykulturowejzPolakamiwPolsce.Tomożemiećdalekosiężnekonsekwencje–pamiętajmybowiem,żerównieżosobyzKartąPolakawwiększościzakończyłyedukacjępolo-nistycznąnaHurra po polsku 1. AwedleznowelizowanejustawyoKarciePolakamogąstaćsiępełnoprawnymiobywatelamipolskimijużporokuodotrzymaniatejKarty.Jakiebędąnp.ichdecyzjewyborcze?

*AnalizatestówfinalistówkonkursuCo wiem o Polsce?5 ukazujeogólną

wiedzękulturową,jakteżumiejętnościkomunikacyjne.Zwrócimyuwagęnazadania,którebyłyproblememdlawiększościuczestników.

Komunikacja językowa

Aż32osobynieporadziłysobiezreakcjąnasłowa„Cozgłaszaszdooc-lenia”,zczegomożnawyciągnąćwniosek,żetematy„życiowe”(sytuacjenagranicy)niesąnazajęciachporuszane.Zkolei44osobyniepotrafiłypodaćpełnejprognozypogody(opisaćpogodywdanymdniu),nieznającsłownictwa(tzw.syntagmskonwencjonalizowanych)związanegoztematem.Świadczytootym,żenalekcjachniepracujesięzużyciemautentycznychtekstów,nagrań,nieprzeprowadzasiętypowychwglottodydaktycesymulacji(wtejsytuacjinp.zabawywradiowąprognozępogody).UczestnicyniepotrafilipodaćpoprawniedatyigodzinynaUkrainieiwPolsce.Dlaczegozaginęłatradycjapisaniatematówlekcjinatablicy,zdatą?Wielebłędówwynikałozzłegozapisupodwpływemwymowy(„jedenasteczerwca”).Aż40osóbniebyłowstaniezamówićwrestauracjiwpełnipoprawnie(30)lubwogóle(10)obiaduzłożonegozpięciupotraw.Toznówświadczyobrakunauczaniakomunikacyjnego,przećwiczeniatypowychdialogówztypowymizwrotami.KatastrofązakończyłysiępróbynapisaniapozdrowieńzOdessy:kartkidociociwPolsce,SMS-adokoleżanki/kolegiie-mailadonauczyciela.Uderzamyleniekonwencjioficjalnej/nieoficjalnej,zwracaniesiędonauczycielapo

5Finałtrzeciejedycjiodbyłsięwczerwcu2016r.wOdessie.Brałownimudział 50najlepszychuczniówz22szkółsobotnichzcałejUkrainy(odŁanowicpoDniepropietrowsk).Wszyscylaureacieliminacjiotrzymaliwcześniej(okołotrzechtygodniprzedfinałem)mate-riały,napodstawiektórychprzygotowywalisiędofinału.KonkursrealizowanyjestcoroczniewramachprogramuBiało-czerwone ABC…

94 JerzyKowalewski

imieniu(„paniAnno”).Wielebłędówpopełnianoprzydopasowaniu(!)zwro-tówdoadresatów.Najwięcejproblemówprzysparzałyzwrotykierowanedonauczycieli–zwracanosiępoimieniu(60błędów),podobniezresztąjakdozakonnika(43błędy).Znówdajeznaćbraknauczaniakomunikacyjnego.

Wiedza o Polsce i Kresach

MimożepytanieosąsiadówPolskipojawiłosięjużpodczaseliminacjidofinałukonkursu,nadalstanowiłoproblemdlazdających.CoprawdawymienieniewszystkichkrajówgraniczącychzPolskąniebyłowiększymproblememdlawiększościzdających,toażw22przypadkachkłopotembyłpoprawnyzapisMorzaBałtyckiego,w16Słowacji,aw14Białorusi.Jednakaż23razyniepodanowszystkichsąsiadówlubwpisywanoinnych:Węgry,Mołdawię(3),Słowenię,Rumunię(2),Austrię(2),Łotwę,anawetRomę(?).Specyfikatestuzakładaławcześniejszeprzygotowaniesięzksiążkiprzeka-zywanejpodczaseliminacji(Pogranicza kultur).Aż31osóbniezapamiętałoinformacji,gdzieznajdujesięepitafiumhrabiegoFredry(wRudkach),niedopasowałonazwiskaOskaraKolbergadohasła„ocalałkulturęludową ifolklorodzapomnienia”(20błędów).Prawdziwympogromemzakończyłasiępróbadopasowaniadatdowydarzeńhistorycznych(zob.Aneks),podaniezaborców(35błędów),rozpoznaniestrojułowickiego(31błędów),rozpoznanieautorki Pieśni o domu(zpodanymtekstem,30błędów),wymienienietrzechdowolnychregionówetnograficzno-kulturowych(37błędów).

Minęło25latedukacjipolonistycznejnaUkrainie.Przeprowadzaneba-daniapokazują,żedotychczasowekształceniejestnieefektywne–zarównowzakresiesprawnościjęzykowych,umiejętnościkomunikacyjnych,jakteżumiejętnościsocjokulturowychiwiedzyoPolsce,którawdużymstopniuwpływanabrakumiejętnościsocjokulturowej.JestnieefektywnemimocorazlepszychpodręcznikówiistnieniaPodstawy programowej…,którastwarzarealneszansenakształceniejęzykowo-kulturowe.Byćmożeprzyczyną takiegostanurzeczyjestbrakuświadomieniasobieprzeznauczycielicelówkształceniawzależnościodtego,kogouczą.

CelekształceniawzależnościodpochodzeniauczącychsięKogouczymy? Osobypolskiegopochodzenia. Osobyniepolskiegopochodze-

nia.PrzyszliobywateleRP(stu-denci,pracownicy,repatrianci, posiadacze Karty Polaka,uchodźcyiichrodziny).

Tzw.wtórnasocjalizacja. Integracja.


DziałaczenarzeczpolskościnaUkrainie.

Odradzanietożsamości,repo-lonizacja,aktywność.

WspółdziałaniezPolskąiPo-lakamiwduchuzrozumienia,szacunkuisympatiidlapol-skiejkultury,aktywność.

Osobyprzypadkowe(obowiąz-kowaedukacjaszkolna,lekto-ratyitp.).

Zainteresowanieposzukiwa-niemtożsamości.

ZainteresowaniePolskąipol-skąkulturą.

Zpowyższymicelamiwiążąsięmetody:

CelekształceniawzależnościodpochodzeniauczącychsięKogouczymy? Osobypolskiegopochodzenia. Osobyniepolskiegopochodze-

nia.PrzyszliobywateleRP(stu-denci,pracownicy,repatrian-ci,posiadaczeKartyPolaka,uchodźcyiichrodziny).

Metodykakulturowa. Metodykakulturowa.

DziałaczenarzeczpolskościnaUkrainie.

Zadaniowametodykakultu-rowa.

Metodykazadaniowazdużymkomponentemkulturowym.

Osobyprzypadkowe(obowiąz-kowaedukacjaszkolna,lekto-ratyitp.).

Metodyka komunikacyjna zdużymkomponentemkul-turowym.

Metodyka komunikacyjna zkomponentemkulturowym.

Dopieropouświadomieniusobiecelówmożnaprzyjąćcałościowąstrate-giękształceniajęzykowo-kulturowego,wtymstrategiękształceniaprzyszłychnauczycielinaukraińskichpolonistykachiodpowiedniegoprzygotowanianauczycielizPolskiwyjeżdżającychdopracynaUkrainie.Przygotowanietopowinnouwrażliwićnatwórczewykorzystanieszanstkwiącychwdostęp-nychpodręcznikach.Roląpaństwapolskiego(zapośrednictwemistniejących inowychprogramówwsparcia,jakm.in.Biało-czerwone ABC…)jeststymu-lacjanauczycielidodziałańwedługprzyjętejstrategii(systemstypendiów,wsparciafinansowego,promocjikariernaukowych,zawodowychi in.).Wówczasmożnabędziemiećnadzieję,żeza–powiedzmy–dekadęmożnabędziemówićoznaczącejzmianieefektywnościnauczania.Wartobowiemzauważyć,że–jaktodziejesiędotychczas–samokształceniejęzykoweode-rwaneodkształceniakomunikacyjno-socjokulturowegonieprzynosiwbrewzałożeniom(szybkiekursyjęzykowe)zakładanychrezultatów.Równieżsprawnośćjęzykowaopisuświatapopolsku(botylepozostajezjęzykapooderwaniugoodkomunikacjiikultury)jestminimalna(A1)nawetpokilkulatachnauki,oczymświadczyanalizablisko400testówprzeprowadzonychwszkołachsobotnich.AnalizadanychtrwainiedługozostanieopublikowanycałościowyraportnatematefektówpolonistycznegokształceniajęzykowegoikulturowegonaUkrainie.

96 JerzyKowalewski

Źródła

Biłeńka-SwystowyczL.,KowalewskiJ.,JarmolukM.(2014):Język polski 5.Czerniowce.Biłeńka-SwystowyczL.,KowalewskiJ.,JarmolukM.(2015):Język polski 6.Czerniowce.Biłeńka-SwystowyczL.,KowalewskiJ.,JarmolukM.(2016):Język polski 7.Czerniowce.KarolakS.,WasilewskaD.(1985):Zaczynam mówić po polsku. Warszawa.KołakK.,MalinowskaM.,RabczukA.,AckiewiczD.(2015):Raz, dwa, trzy i po polsku mówisz

Ty! Podręcznik do nauki języka poskiego dla dzieci na Ukrainie.Lwów.KowalewskiJ.(2015):Na pograniczach kultur.Lwów.KrawczukA.,KowalewskiJ.(2013):Jestem stąd.Lwów.MałolepszaM.,SzymkiewiczA.(2006):Hurra!!! Po polsku 1. Kraków.Podstawa programowa dla uczniów polskich uczących się za granicą,http://www.polska-szkola.

pl/images/moodledata/1/Podstawa_programowa_INTERNET.pdf.Standardy wymagań egzaminacyjnych,http://www.certyfikatpolski.pl/pl/informacje-dla-

zdajacych/jak-sie-przygotowac-do-egzaminu.StempekI,StelmachA.,DawidekS.,SzymkiewiczA.(2010):Polski krok po kroku. Poziom

1. Kraków.StempekI.,KucP.,GrudzieńM.(2015):Polski krok po kroku − junior 1.Kraków.

Literatura

GarncarekP.(1997):Świat języka polskiego oczami cudzoziemców.Warszawa.GębalP.E.(2010):Dydaktyka kultury polskiej w kształceniu językowym cudzoziemców.Kraków.JanowskaI.(2011):Podejście zadaniowe do nauczania i uczenia się języków obcych. Na przy-

kładzie języka polskiego jako obcego.Kraków.KowalewskiJ.(2011):Kultura polska jako obca? Kraków.LipińskaE.,SeretnyA.(2012):Między językiem ojczystym a obcym. Nauczanie i uczenie się

języka odziedziczonego na przykładzie chicagowskiej diaspory polonijnej. Kraków.MiodunkaW.(2004):Czy kultura była traktowana po macoszemu w nauczaniu języka pol-

skiego jako obcego? Rozważania na marginesie książki Anny Burzyńskiej.[W:]Kultura w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Stan obecny – programy nauczania – pomoce dydaktyczne.W.Miodunka(red.).Kraków,s.13−35.

MiodunkaW.(red.)(2004):Kultura w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Stan obecny – programy nauczania – pomoce dydaktyczne.Kraków.

Summary

Inthefirstpartofthearticle,afterthepresentationofthefactsconcerningPolisheducationinUkraine,theauthoranalysesthecontentoftheCore CurriculumintermsoftheknowledgeandculturalskillsrequiredfromthelearnersofPolishasaforeignlanguageinUkraine(theauthorfocusesonchildrenandadolescentsonly).ThecontentofCoreCurriculumisdiscussedintermsofopportunitiesandthreats(suchasambiguityofthecontent)fortheeffectivenessofteaching.Inthesecondpartofthearticletheauthoranalysesthecontent ofthemostcommonlyusedtextbooksintermsoftheiralignmentwiththeCoreCurriculum.ThethirdpartofthearticlepresentstheresultsofthecultureteststakenbyaselectedgroupofSaturdayschoolsstudents.InconclusiontheauthorsuggestsaclosecorrelationbetweentheteachingofPolishlanguageandcultureinUkraineinviewofthemassimmigration ofUkrainianstoPolandinthecomingyears.


Aneks

TabelabłędówwtestachfinałukonkursuCo wiem o Polsce?

I.Komunikacja

Pytania L.b.OdpowiedznasłowaskierowanedoCiebie:•Dokądjedziesz?•Cozgłaszaszdooclenia?•NoijakLwów?•Byłaś/byłeśkiedyśweLwowie?• Niejestciniedobrze?• Noijaksięczujesz?• Aledużyzciebiechłopak/dużazciebiedziewczyna!• Bardzodobreciastko!• Jakpodróż?• Byładużakolejka?• Zaparzyćcimięty?• Smakowałciobiad?• Jakąpizzęlubisz?Zczym?• Możejeszczekawałekciasta?• Corobimynaśniadanie?• Idziemynapizzę?• Mogęjeszczekawałek?• Proszęsięczęstować.• Podajmiwidelec.• Mogęprosićsól?

832213216143203931355

Opisz,jakapogodajestdziśwOdessie(zadaniewykonaneczęściowoźle)

341

Podajsłownieaktualnądatęigodzinę:naUkrainieiwPolsceDatanaUkrainieDatawPolsceGodzinanaUkrainieGodzinawPolsce

37373539

Zamówobiadwwarszawskiejrestauracjizłożonyz5potraw(zadaniewykonaneczęściowoźle)

1030

NapiszpozdrowieniazOdessyTradycyjnakartka(dociociwPolsce)(zadaniewykonaneczęściowoźle)SMS(doKolegi/Koleżanki)(zadaniewykonaneczęściowoźle)E-mail(doswojegonauczyciela/nauczycielkijęzykapolskiego)(zadaniewykonaneczęściowoźle)

321023182917

98 JerzyKowalewski

Uzupełnijtabelkę(Anka,Anno,bracie,brat,księżeAndrzeju,mamo,ojcze,ojczeAndrzeju,paniAnno,panidyrektor,paniprofesor,paniedyrektorze,paniekonsulu,paniePiotrze,panieprofesorze,Piotrek,Piotrze,proszęksiędza,proszęojca,proszępana,proszępani,proszęsiostry,siostra,siostro,siostroAnno,tato).mamatatosiostra,bratnauczycielka,nauczycielpaniwurzędzie,sklepie,…panwurzędzie,sklepie,…kierowca,policjant,celnik,funkcjonariuszstrażygranicznej,…ksiądzzakonniksiostrazakonnadyrektorszkoły(kobieta)dyrektorszkoły(mężczyzna)konsul(też:wicekonsul)profesorzuniwersytetu(kobieta)profesorzuniwersytetu(mężczyzna)

3141160121022443221410498

II.WiedzaoPolsceiKresach

PodpiszsąsiadówPolskiRosjaLitwaBiałoruśUkrainaSłowacjaCzechyNiemcyMorzeBałtyckieBraksąsiadalubwskazanieniewłaściwegosąsiada

5714016872223

SzczepcioiTońciotopostacizwiązanez/ze:a)Wrocławiem,b)Krakowem,c)Warszawą,d)Lwowem

21

EpitafiumhrabiegoFredryznajdujesięwnawiekościoław…[Rudkach] 31Tenponiższywiersz(Na dom w Czarnolesie),towiersz:a)AdamaMickiewicza,b)JanaKochanowskiego,c)IgnacegoKrasickiego

9a)7c)

Ilustracjaprzedstawia:a)pałac, b)dwór,c)zamek 10a)2c)

JanKochanowskitopoeta:a)średniowieczny,b)renesansowy,c)barokowy,d)oświeceniowy,e)współczesny

20

WTruskawcujest:a)sanatorium,b)największanaUkrainieszkołajęzykapolskiego,c)fabrykabutów

1


Dopasujwydarzeniadodat:[A]Uzyskanieautonomiigalicyjskiej.[wzór][B]PowstanieKsięstwaWarszawskiego[C]Powstanielistopadowe[D]Powstaniekościuszkowskie[E]PowstanieKrólestwaPolskiego[F]IIIrozbiórPolski(koniecIRzeczpospolitej)[G]Kampanianapoleońska[H]IIrozbiórPolski[I]Powstaniestyczniowe

17931794179518071812181518311863Po1867[A]

1229143326342225

Najakie„zabory”zostałapodzielonaRzeczpospolitaw1795roku? 35*PodajnazwętrzechdowolnychwojewództwwPolsce 23**Tenstrójtostrój:a)krakowski,b)łowicki,c)rzeszowski 30Janosik:a)zabierałbogatymidawałbiednym;b)wszystkimwszystkozabierał;c)grabiłtylkobiednych;d)nicnikomuniezabierał

7a)5d)

„Ocalałkulturęludowąifolklorodzapomnienia”:a)MichałPerepeczko,b)MariaKonopnicka,c)OskarKolberg

10a)10b)

Huculszczyznatoregion,któryobecniejestnaUkrainie:TAK/NIE 5Podajautora/autorkęponiższegowierszaPieśń o domu 30***Wymieńtrzydowolnepolskieregionygeograficzno-kulturowe: 37**** *Niewskazanieżadnegozzaborców:17;Rosji:2;Austrii:5;Prus:6;wpisanieinnych

(Węgry;Niemcy:2;Litwa:2):5. **Wskazaniejednego:3;dwu:6. ***Wskazywanoteż:A.Mickiewicza(3x),M.Rodowicz,W.Szymborską(3x),J.Brzechwę,

J.Kochanowskiego(2x),I.Krasickiego(2x).****0:28,1:2;2:7.L.b.–liczbabłędów

100 JerzyKowalewski

Frazeologiabiblijnawieżą Babel?Oznajomościnormatywnejfrazeologiibiblijnej… 101

AłłaKrawczuk Lwów(Ukraina)e-mail:[email protected]łajczukLwów(Ukraina)e-mail:[email protected]

Frazeologia biblijna wieżą Babel? O znajomości normatywnej frazeologii biblijnej

z nomen proprium wśród native speakerów oraz Ukraińców uczących się języka polskiego

Biblical phraseology as the Tower of Babel? The knowledge of normative biblical phraseology with nomen proprium among

native speakers and Ukrainians learning Polish

ThearticlediscussestheknowledgeofselectedbiblicalphraseologyamongnativespeakersandUkrainianstudentsofPolishPhilologyattheUniversityofLviv.

Słowa kluczowe: frazeologiabiblijna,norma,innowacjafrazeologiczna,znajomośćfraze-ologii

Keywords: biblicalphraseology,norm,phraseologicalinnovation,theknowledge ofphraseology

Olbrzymiawieża,którawedługStaregoTestamentuwznoszonabyławBabilonie,miałapołączyćwszystkichludziibyćświadectwemichmocy.Jednakbudowla,wbrewoczekiwaniom,stałasięzalążkiemzamieszania inieporozumień.

OwąhistoriębiblijnąowieżyBabelczynimyswoistymprzyczynkiemdorozważańjęzykoznawczychpodejmowanychwniniejszymartykule. Zjednejstrony,chciałybyśmyprzyjrzećsięobecnemufunkcjonowaniuwy-branychpolskichfrazeologizmówbiblijnychzawierającychnazwęwłasną:czyta,mającadawnątradycję,warstwasłownajestobecniewłaściwie–zgodnieztątradycją–używanaczyteż,zmodyfikowana,możesięstawać,


102 AłłaKrawczuk,KrystynaNikołajczuk

metaforycznierzeczujmując,swoistąwieżą Babel–obszarem,wktórymtrudnojestporozumiećsięwerbalnieużytkownikompolszczyznyoróżnychkompetencjachnormatywnych.Zdrugiejstrony,interesujenas,czymożnabydzisiajonomastycznąfrazeologiębiblijną–wdużymstopniuwspólnądlawielujęzyków–uznaćzaogniwo,którejednoczyużytkownikówróżnychjęzyków(wnaszymprzypadkujęzykapolskiegoiukraińskiego),ułatwiającichkomunikacjęmiędzykulturową.Możnabowiemzałożyć,żenawetgdysięnieznaznaczeńkonkretnychfrazeologizmówzczłonemonomastycznymwjęzykuobcym,tomimowszystkoichpochodzeniezewspólnegoźródłaiznajomość„międzynarodowych”nazwwłasnychmogłybybyćrękojmiąglobalnegoconajmniejrozumienianieznanychwcześniejuczącemusięjednostekfrazeologicznych.

Odpowiedzinapierwszepytanie–ofunkcjonowanieinteresującychnasfrazeologizmówwewspółczesnejpolszczyźnie–szukamywtekstachNaro-dowegoKorpusuJęzykaPolskiego(dalej:NKJP)orazInternecie(dalej:I).Analiziepoddanoużyciakontekstowe19(łączniezwariantami)wybranychzwiązkówfrazeologicznych(dalej:ZF)zawierającychnazwęwłasnąlubprzymiotnikodimienny.Ogółemzbadanoprawietrzytysiącekontekstówzawierającychinteresującenas–odstronyformalnej–jednostki.Wtrakcieanalizydanychtekstowychokazałosięjednak,żewprzytłaczającejwiększo-ścisątoużyciawznaczeniudosłownym,aniefrazeologicznym(omawianelubprzytaczanesąwątkibiblijne1).WłaściwezaśZF–stałeodtwarzalnepołączeniaconajmniejdwóchwyrazów,wmniejszymlubwiększymstop-niuzleksykalizowane,służącedointensyfikacjii/lubkonkretyzacji,atakżeocenyokreślającegopojęcia–występująw889kontekstachkorpusowych iinternetowych.OsobliwościfunkcjonalnebadanychZForazfaktyichużyćinnowacyjnych(formalnychi/lubznaczeniowychodstępstwodskodyfikowa-nejnormy)ustalamywwynikuzestawieniaformyiznaczeniafrazeologi-zmówużytychwkontekstachzichkodyfikacjąsłownikową.Uwzględnionojedenaścieźródełleksykograficznych:ISJP,MSBJP,SFE,SFJP,SFJPS,SFWP,USJP,WKS,WSF,WSFJP,WSFPWNZP(odpowiednieskrótowcepodajemynapoczątkuopisubibliograficznegokażdegozesłowników).

InformacjeokompetencjiUkraińcówuczącychsiępolskiegowzakresiefrazeologiibiblijnejzawierającejnazwęwłasnączerpiemyzichwypowie-dzizawartychwspecjalnieprzygotowanejankiecie.Respondentamibylistudencilwowskiejpolonistykioznajomościjęzykapolskiegonapoziomie

1 Np.:Jan Szturc będzie osobą odpowiedzialną za Adama Małysza, a w osobie Hannu Lepistoe będziemy mieć, dajmy na to, konsultanta, to polskie skoki mogą runąć jak wieża Babel, bo nikt się z nikim nie dogada(NKJP:„DziennikZachodni”).


B2–C1(zauważmy,żepolskiegozaczynająuczyćsięnastudiachodpodstawjakojęzykaobcego).Przeprowadzono37ankiet:17naIIIi11naIVrokulicencjackichstudiówpolonistycznych,9naIrokustudiówmagisterskich. ZadanierespondentówpolegałonawskazaniuznaczeniaZF,jegopochodze-nia(ewentualniehistorii,którastałasięźródłemZF),określeniestylu,wktó-rymmożebyćużywanyZF,przytoczeniemożliwychwariantówisynonimówZF.Wankieciestudencimielipodanychkilkakontekstów(zaczerpniętych zNKJPlubInternetu)badanychfrazeologizmów,jednakkontekstydobranowtakisposób,bynieeksplikowałyoneznaczeniaZFwsposóboczywisty.

Zagadnienia,któreproponujemyprzeanalizowaćwartykule,niesą wpełninowe–wjęzykoznawstwiepolonistycznymistniejejużobszernaliteraturaprzedmiotupoświęconafrazeologizmompochodzeniabiblijnego, wtymzawierającymnazwęwłasną2.Wydajesięmimowszystko,żewybraneprzeznasaspektybadańnadpolskąfrazeologiąbiblijnąuzupełniająpewnąlukę:brakwznanejnampolskojęzycznejliteraturzeprzedmiotubadańnadkompetencjąwzakresieonomastycznejfrazeologiibiblijnejstudentówobco-języcznych,wciążaktualnapozostajetakżeanalizaosobliwościfunkcjonal-nychfrazeologiibiblijnejznomen proprium,opartanadużejliczbiedanychkorpusowychwspółczesnegojęzykapolskiego.Wcześniej,przedpowstaniemlingwistykikorpusowej,brakowałonarzędzidoszybkiegouzyskiwaniawy-ników,popartychdanymistatystycznymi.Obecniezaśwcześniejszebadaniauczonych,przeprowadzonenamaterialekartotek(wtymtakżenatematnormatywnychaspektówposzczególnychfrazeologizmówbiblijnych3)możnazestawiaćzinformacjamizaczerpniętymizezrównoważonejelektronicznejbazytekstówkorpusowychoraz –cowydajesięszczególnieinteresujące –ztekstóworóżnychwalorachstylistycznychwystępującychwInternecie.Mimożewpolskojęzycznejliteraturzeprzedmiotuistniejąpracepoświęco-nekontrastywnymaspektomfrazeologiibiblijnej,wtymtakżedotyczącefrazeologizmówzczłonemonomastycznym4,brakujebadańnadpolską frazeologiąbiblijnąnatlejęzykaukraińskiego5.Badaniazaśnadznajomością

2 Bardzobogatąbibliografięnatentematzawierająnp.opracowaniamonograficzne:Koziara2009,Popławski2014.

3Szeregbardzocennychartykułównatentemat,jednakdotyczącychfrazeologizmówinnychniżonomastyczne(np.chować coś pod korcem,głos wołającego na puszczy, sól ziemi, rzucić na/w kogo kamieniem, przejść/przecisnąć się przez ucho igielneiin.)napisałStanisławBąba(Bąba2012,wieletekstówztejksiążkisąprzedrukamizwcześniejszychpublikacji,np. w„JęzykuPolskim”).Omodyfikacjifrazeologiibiblijnejpisałteżnp.MarianKucała(Kucała1997).

4Np.polsko-rosyjskie:Chlebda1997,Gazdecka1994,polsko-francuskie:Zaręba1996,polsko-niderlandzkie:Krajcarz2012.

5ZagadnieniatezostałyporuszonewnieopublikowanejpracydoktorskiejAłłyKrawczuk(Кравчук1999б)iwniektórychartykułachjejautorstwa,np.Кравчук1999a,Кравчук2000.


polskiejonomastycznejfrazeologiibiblijnejprzezosobyukraińskojęzyczneuczącesiępolskiegosą,oilenamwiadomo,podejmowaneporazpierwszy6.

Rozpocznijmyanalizęodfrazeologizmuwymienionegowtytuleartykułu.ZF wieża Babelmarozgałęzionąstrukturęznaczeniową,wywodzącąsię wdośćprzejrzystysposóbzpowszechnieznanegofragmentuBiblii.Napo-ziomienormywyodrębniasiętrzyjegoznaczenia:1)„bałagan,zamieszanie,nieład”(ISJP:t.II,1012;SFJP:43;SFJPS:t. I,92;USJP:t.I,167;WKS:26;WSF:330);2) „zgromadzenieludzimówiącychróżnymijęzykami”(SFE:304;SFJP:43;SFJPS:t. I,92;SFWP:24,916;USJP:t.I,167;WKS:26;WSF:330);3)„wielośćpoglądów,opinii”(ISJP:t.II,1012;SFE:304;WSF:330).

WwyszukiwarkachNKJPorazInternetuzdominowałykonteksty(117),gdzieZFwieża Babelwyrażawielojęzyczność,różnenarodowościosób, októrychmowa,np.:W połowie XIX wieku zjeżdżali tu awanturnicy z ca-łego świata. Stworzyli wielki tygiel, w którym mieszały się narody i rasy. Ta wieża Babel funkcjonuje z powodzeniem do dzisiaj. Obecnie w Kalifor-nii mieszka – według oficjalnych danych – blisko 35 milionów osób i tylko 45 procent z nich to biali Amerykanie. Drugą co do liczebności grupą etnicz-ną są Latynosi (w tym Meksykanie) – jest ich 35 procent (NKJP:„DziennikZachodni”).Możnawięczałożyć,żeużytkownicypolszczyznyetymologięZFwieża Babel wiążąprzedewszystkimzkarąboską–pomieszaniemjęzyków,uniemożliwiającymporozumieniesię.Znaczeniechaosu,harmideru,zamę-tu,następującychzaskutekbrakuporozumieniasięludzi,realizowanejest wstrukturzesemantycznejZFwieża Babel tylko w19kontekstach,np.:Nadeszła noc, a z nią potężna burza. Błyskawice z piorunami. Na drodze wojsko i kawaleria, podwody wojskowe i chłopskie furmanki uciekinierów. Kobiety i dzieci płaczą, bydło ryczy, wozy trzeszczą i skrzypią, krzyżują się komendy wojskowe. Wieża Babel. Z ulewą zerwała się silna wichura (NKJP:Pinezka.pl).Wnajmniejszymstopniuodzwierciedlonejestwtekstachzna-czenie„wielośćpoglądów,opinii”:odnotowanotylkotrzyużycia,np.:Może nawet poszedłbyś na to, ale zaraz myślisz, przecież inni nie zrobią tego sa-mego i mnie złupią. I to jest wieża Babel. Nasze egoizmy wskrzeszone do władzy w grzechu pierworodnym nie mogą się dogadać(NKJP:www.forum.michalkiewicz.pl).

6Inne,niebiblijne,obszaryfrazeologiipolskiejbyłyjużprzedmiotemdociekańglotto-dydaktycznychukraińskichbadaczekzUniwersytetuLwowskiego.Sątoanalizynatematznajomościprzezukraińskichstudentówpolonistykifrazeologiianimalistycznej(Sahata2013),temporalnej(Nikołajczuk2013)czyteżfrazeologiipolskichtekstówliterackich(Dilna2008).WśródpracpolskichbadaczyznanesąartykułynatematfunkcjonowaniabiblijnychZFlubfrazeologizmówznazwąwłasną,wtymbiblijną,wświadomościjęzykowejpolskiejmłodzieżyszkolnej(Górna2002,Bieńkowska1994).


Jednostkawieża Babelbywawspółcześnieużywanawpostaciachin-nowacyjnych.Odnotowano43innowacjerozwijające,polegającenauzupeł-nieniuskładuleksykalnegoZFnowymikomponentami(Bąba1989:51–54).Tentypinnowacjiraczejniepowodujepoważnychprzesunięćznaczenio-wych:sygnifikacyjnyskładnikznaczeniafrazeologizmu(głównajegotreść)pozostajebezzmian,wzbogacasiętylkoskładnikdesygnacyjny(chodzi otreścidodatkowe,realizującesięwbezpośrednimkontekście,cowynika zkonkretnejsytuacjidesygnacyjnej)7.Wprowadzeniebowiemdonajbliż-szegokontekstuZFnowychleksemówzwykledoprecyzowujetylkozna-czenie,uszczegóławiającmiejscowość,typzajęć,zainteresowańpewnychosób,np.:Gdy zobaczono, że kod ASCII dobrze tam działa – próbowano tę zasadę uogólnić także na inne języki, więc dla znaków narodowych różnych krajów wymyślano dodatkowe kody. Niestety, dla języka polskiego wymy-ślono więcej niż jeden kod. No i mamy teraz tę k o m p u t e r o w ą Wieżę Babel!(NKJP:„DziennikPolski”);Zaprasza się teatr z Niemiec, filharmonię z Izraela i balet ze Wschodu. I tak powstaje ł ó d z k a wieża Babel(NKJP:„DziennikŁódzki”).

ZbiblijnąhistoriąinnychobszarówgeograficznychzwiązanesąZFSodoma i Gomora, plaga egipska, trąba jerychońska.Wszystkietefrazeolo-gizmyłączyteżinnywspólnymianownik:ujemnewartościowaniejakiegośzjawiskalubczłowieka,czylinegatywnakonotacja.Itak,ZFSodoma i Gomoraokreślawyłącznierzeczygodnepotępienia:„wielkiezamiesza-nie,rozgardiasz,awanturę;niemoralnepostępowanie,rozpustę;siedliskowystępku,rozpusty,grzechuiniemoralności”(MSBJP:147;por.też:ISJP: t.II,632;SFE:251;SFJP:126;SFJPS:t. I,252;SFWP:205,761–762;USJP:t.III,1294;WSF:328−329).TakieznaczenieZFmauzasadnieniebiblijne:„SodomaiGomora,dwaspośród5miastwdolinieSiddimnadMorzemMartwymwPalestynie,którewgBiblii(Rdz18,16−33;19,1−29)Bógspalił

7Terminyznaczeniowy składnik „sygnifikacyjny”, „desygnacyjny” (a. „denotacyjny”), atakże„konotacyjny”utrwaliłysięwbadaniachfrazeologówwschodniosłowiańskich(zob.np.Тепляков2005,Кравчук2005).„Składniksygnifikacyjny”i„składnikdesygnacyjny”znaczeniaZFnawiązujądoutrwalonychwsemantycznejteoriipolonistycznejterminów„treść”i„zakres”jakoskładnikówznaczeniajednostkileksykalnej,jednakukraińskieipolskieterminyniesątożsame.„Zakres”bowiemtoogółdesygnatównazwy,natomiast„składnikdesygnacyjny”toskładniktreści,którywyprowadzasięzkonkretnejsytuacjizwiązanejzdesygnatemnazwy.Terminyte–sygnifikacyjny, desygnacyjny i konotacyjny–dotycząceznaczenialeksykalnego,wtymfrazeologicznego,pojawiająsiętakżewpracachpolskojęzycznych:Krawczuk2011:32−33,Tokarski2013:217−246(głównieokonotacji).Znaczeniafrazeologizmów,zwanetudesygnacyjnymi,bywająodnotowywanewtzw.definicjachkontekstowychniektórychhasełsłownikowychInnego słownika języka polskiegopodred.MirosławaBańki(Bańko2000)orazsłownikafrazeologicznegoW kilku słowach. Słownik frazeologiczny języka polskiegoAnnyCiesielskiejiKatarzynyMosiołek-Kłosińskiej(Ciesielska,Mosiołek-Kłosińska2001).


deszczemogniaisiarkizagrzechyzwanepóźniejsodomskimi(zboczeniaseksualne,główniepederastia)”(MSBJP:147).

Niemoralnepostępowanie,rozpustęprzedstawionozapomocąZFSo-doma i Gomoraw53kontekstach:– To najgorsze osiedle w Sączu, to, co tutaj się dzieje to Sodoma i Gomora: pijaństwo, seks i narkotyki!(NKJP:„GazetaKrakowska”).Niezawszejednaksemowi‘niemoralnepostępowanie’towarzyszysem‘rozpusta’.Niekiedy(siedemkontekstów)ZFSodoma i Go-moraoznaczapoprostu„cośniezgodnegozwymaganiami,oczekiwaniami;niewłaściwe,karygodnepostępowanie”:Sodoma i gomora za wielkie pienią-dze. Może ktoś mądry w mieście spróbuje odpowiedzieć na pytanie: dlaczego tak się stało i kto za to odpowiada? Jak i za to, że mający być chlubą Łodzi budowany na Teofilowie kompleks kąpielowy pozbawiony będzie... trybun (NKJP:„ExpressIlustrowany”).W18kontekstachZFSodoma i Gomora określaniejakiśstanlubnieprzyzwoitezachowanie,leczbezpośredniemiejscepopełnieniaczynównagannych,np.:Pobocza – Sodoma i Gomora, miejsce zbytków i występków w centrum miasta, bywa raz do roku uprzątnię-te (NKJP:„GazetaKrakowska”).Inne22kontekstysąprzykłademużyciategoZFwznaczeniu„wielkiezamieszanie”:W sieradzkim urzędzie cichutko. W łódzkim natomiast prawdziwa Sodoma i Gomora. Kolejka wije się już przed budynkiem. Nie ma miejsc parkingowych, nie mówiąc już o odpowied-niej liczbie toalet. Wszyscy denerwują się więc na wszystkich (NKJP:„Dzien-nikŁódzki”).Iwreszciejeszczedziesięćkontekstówjestunaocznieniemznaczenia„rozgardiasz”,anawet„ruina”:A ona sama, bo mąż za alimenty siedzi. – Dawno przedawnione – wyjaśnia pan Jan. U pani Julity Sodoma

i Gomora po tej powodzi. Wyjechała więc i na razie nie chce do domu wracać. Po Kolonii Mysiej kursują ciężarówki. Wywożą meble i dywany. Lodówki i pościel. Przemoknięte, cuchnące (NKJP:„WieczórWybrzeża”).SytuacjeprzekształceńinnowacyjnychtegoZFsąnieliczne:odnotowanotylkodwieinnowacjerozwijające(uściślasięskładnikdesygnacyjnyznaczenia,np.wponiższymprzykładzietoprzywiązaniedosytuacjifinansowej:Kiedy przeglądam program Szkota z Krakowa, kiedy słyszę i czytam wypowiedzi polityków, posłów – to mózg staje w poprzek. Jeśli program nie przejdzie, będzie degrengolada, Sodoma i Gomora f i n a n s o w a państwa. Ratować – to najpierw zabrać emerytury i renty lub w połowie obniżyć świadczenia emerytalne i rentowe(NKJP:„GazetaKrakowska”)).

SodomaiGomoratomiasta,którezostałyukaraneprzezBogazanie-godziweżycieichmieszkańców.DopustBożyspadłnaludzkośćrównieżwpostaciplag,spuszczonychnaEgiptjakokarazazatrzymanieŻydów


wniewoli.TahistoriastałasiębaząmotywacyjnąZFplaga egipska8 w znaczeniu „o czymś, o kimś9bardzodokuczliwym,uciążliwym,nieznośnym”(MSBJP:121;SFE:201;SFJPS:t.I,212;USJP:t.III,160;WKS:241;WSF:326); „wielkienieszczęście,katastrofa,dopustboży”(WSF:326).

MimożeznaczenieZFplaga egipska„wielkienieszczęście,katastrofa,dopustboży” jestzdefiniowanetylkowWSF,tekstyNKJPiInternetuwykazująnajwiększąfrekwencjęfrazeologizmu,użytegowtymwłaśnieznaczeniu(52konteksty–plagi egipskie+19kontekstów–plaga egipska).Np.:Plagi egipskie – tak rolnicy określają to, co ich spotyka. W ubiegłym roku nawałnice, uszkadzając linie energetyczne i pozbawiając ich na długie dni prądu, naraziły na straty głównie hodowców. W tym roku susza i pożary pozbawiają rolników upraw, nim jeszcze zdążą zwieźć je do stodół(NKJP:„DziennikŁódzki”).W12innychkontekstachzmniejszasięzakres(copo-ciągauszczegółowienieznaczeniadesygnacyjnego)ZF:konkretniechodzi onieszczęściapodobnedotych,któresięwydarzyływEgipcie:Plaga egipska w Rosji?(tytułartykułuodziwnym,czerwonawymzabarwieniuwódRosji–aluzjadopierwszejplagiwEgipcie,kiedytowodaNiluzostałazamienionawkrew);To prawdziwa plaga egipska, atak tysięcy much (I:http://m.onet.pl/wiadomosci/lubuskie,6fn9x;nawiązaniedoczwartejplagiegipskiej).Znaczenie„oczymś,okimśbardzodokuczliwym,uciążliwym,nieznośnym”jestaktualizowanew12kontekstach(sześćrazy–wotoczeniusłownymZFplaga egipskawystępujeleksemoznaczającyczłowieka;jeszczesześć–wschemaciełączliwościZFplagi egipskiepojawiasięwyrazzka-tegorii‘coś’).Np.:Polacy w restauracjach. Plaga egipska czy gość znający wagę pieniądza?... Chamstwo, ubliżanie kelnerkom, skąpstwo. Polacy nie potrafią bawić się w lokalu, są wrednymi klientami, wnoszą własny alkohol... – mówi właściciel jednego z gdańskich barów. Czy naprawdę jest tak źle? Zapytaliśmy o to innych pracowników trójmiejskich lokali gastronomicznych (I:http://www.wykop.pl);Moje dzieci nie miały żadnych szczepień dodatkowych. Są zdrowe, łapią tylko niektóre w i r u s y, ale tylko występujące w postaci plag

egipskich przyniesionych ze szkoły przez Izę. (Zresztą, na owe plagi choruje zazwyczaj wcześniej czy później cała klasa)(NKJP:Usenet–pl.soc.dzieci).

InnowacyjneużyciaZFplaga egipskaniesączęste:czteryinnowacjerozwijające,jednakontaminacja10,jednadefrazeologizacja11.Uzupełnienie

8SłownikikodyfikujątenZFzreguływformieliczbypojedynczej.Wliczbiemnogiej(plagi egipskie)definiujeomawianyZFtylkoSFJP.

9Semdenotacyjny‘okimś’podajesiętylkowUSJP.10KontaminacjepowstająwwynikuskrzyżowaniadwuZF,którecharakteryzująsię

bliskościąznaczeńi/lubstruktury(Bąba1989).11 Defrazeologizacjapoleganatym,żeoboktradycyjnegoznaczeniaZFwkontekście

ujawniająsięteżznaczeniapotencjalnejegokomponentów(Dziamska-Lenart2004).


formyfrazeologizmuodbywasiępoprzezwprowadzenieinnegoprzymiotni-kaetnonimicznego(zachodziinnowacjarozwijająca):Układy są wszędzie. Gdyby tak jednak spojrzeć spokojniej... Ludwik XIV, Król Słońce (Chryste Panie! – jak wyobrażam sobie Kaczyńskiego w roli Słońca, to boję się, że na Rzeczpospolitą spadłaby plag egipskich, i r a c k i c h, a f g a ń s k i c h, r o s y j s k i c h i n i e m i e c k i c h liczba niezdeterminowana, po setne pokolenie), nie musiał wchodzić w układy, gdyż rozkazywał (NKJP:„Po-lityka”).Człononomastycznystajesiępodstawągrysłownej(opartejnadefrazeologizacji)wkontekścieEgipskie plagi poznaniaków. Polskim turystom, którzy wyjechali do E g i p t u z biurem El Greco, po czterech dniach niepewności udało się wrócić do kraju (NKJP:„GazetaPoznańska”),wktórymchodziokłopoty,problemy(plagi egipskie)PolakówwEgipcie.Znaczenie„wielkienieszczęście”jestuwyraźnionechwytemliterackimau-torstwaMarkaKrajewskiegowkontekście:W y g l ą d a s z j a k s i e d e m plag egipskich. – Niewysoki, krępy mężczyzna trzymał w sękatych palcach poobijany kubek. Rysy twarzy, w które wdarły się opary gotujących się kle-jów do obuwia, brązowe wątrobiane przebarwienia skóry i surowe siwe oczy czyniły z Willibalda Mocka postrach okolicznej dzieciarni(NKJP:„Widma wmieścieBreslau”).WtymkontekściezaszłakontaminacjadwóchZF:plagi egipskie,zjednejstrony,i,zdrugiej–ktoś, coś wygląda jak nieszczęście, jak półtora nieszczęścia, jak siedem nieszczęść(„ktoślubcośwyglądabar-dzoźle,zasługujenaczyjąśdezaprobatę,wywołujeczyjeśniezadowolenie,politowanieitp.”(USJP:t.II,970)).PodłożemsemantycznymiformalnymtejzmianykontaminacyjnejstałsięZFktoś, coś wygląda jak nieszczęście, jak półtora nieszczęścia, jak siedem nieszczęść,któregoelementnieszczęścia zostałzastąpionyjednostkąsynonimiczną–ZFplagi egipskie.Dokonująctakiejwymiany,autorwwymyślnysposóbjeszczebardziejskupiłuwagęczytelnikanawyglądziezewnętrznymbohatera.

ZinnąnazwątoponimicznązwiązanyjestZFtrąba jerychońska, upodstawktóregoleżyopowieśćbiblijnaozdobyciumiastaJerycha:„Gdysiódmegodniaoblężeniasiedmiukapłanówsiedmiomatrąbamizatrąbiłosiedemrazy,muryJerychaupadły(głostrąbwzmocnionybyłkrzykiemoble-gających)”(MSBJP:s. 78).HistoriaStaregoTestamentumotywujeniektóreznaczeniategopolisemantycznegoZF:1)„silny,głośnydźwięk”(MSBJP:78;SFE:282;SFJP:357;SFJPS12:t.II,386;USJP:t.IV,112;WSF:329);2)„krzykacz”(MSBJP:78;WSF:329).Napodstawieróżnychsłownikówda

12 SFJPS,USJPwznaczeniu„silny,głośnydźwięk”kodyfikująowąjednostkęwliczbiemnogiej:trąby jerychońskie.Wznaczeniu„żart.głuptas,dureń”(SFJPS),„oniezaradnej,roztargnionej osobie” (USJP) ten sam frazeologizm podany jest w liczbie pojedynczej –trąba jerychońska.


sięwyodrębnićtakiejeszczeznaczeniaZFtrąba jerychońska:1)„okimś,ktozrobiłcośźlelubzachowałsiębezmyślnie.Określeniapotoczneiobraźliwe”(ISJP:II,846);2)„żart.głuptas,dureń”(MSBJP:78;SFE:282;SFJPS:t.II,386;WSF:329);3)„oniezaradnej,roztargnionejosobie”(USJP:t.IV,113;WKS:329;WSF:329);4) „plotkarz”(MSBJP:78).

WkontekstachfunkcjonalnychanalizowanyZFczęściejwystępuje wznaczeniu,uzasadnionymhistoriąbiblijną(40kontekstów,zktórych w21chodziogłośnedźwięki,wydawaneprzezczłowieka): Trąby jerychoń-skie.Hałas powoduje wyczerpanie, rozdrażnienie i zaburzenia psychiczne, trwałe uszkodzenie wzroku i słuchu. Na większości głównych ulic Krakowa normy dopuszczalnego hałasu przekroczone są nawet o 20 proc. Czy można je zamknąć? (NKJP:„GazetaKrakowska”);Wydmuchiwanie wydmuchiwaniu nierówne... Miałam na roku koleżankę, która robiła to tak głośno, że zagłusza-ła niektórych wykładowców. Ja się dziwę, że jej nic tam nie popękało. Koniec końców, jedna pani profesor nie wytrzymała, nazwała ją trąbą jerychońską i wygoniła z tym smarkaniem z sali. Cóż, odetchnęliśmy wszyscy z ulgą ale tylko do następnych zajęć, których prowadzący ograniczał się do kręcenia głową...(I:http://piekielni.pl/68846).Znaczenie„silny,głośnydźwięk”dasięrozpoznaćtakżewokazjonalnyminnowacyjnymużyciuZFtrąba jery-chońskawkontekścieTen telefon to pancerna trąba jerychońska(I:http://www.wykop.pl),gdziezachodziposzerzeniejegonajbliższegokontekstu oprzymiotnikpancerny.

BardzorzadkotenZFwystępujejakookreślenieczłowiekagłupiego (12kontekstów)czykrzykacza(czterykonteksty):Tymczasem obszary nieuctwa chłopaka są olbrzymie niczym Ameryka Południowa, rozległe jak archipelag Oceanu Spokojnego, głębsze niż Morze Bałtyckie, no po prostu pustynia Sahara. Krótko rzecz ujmując – trąba jerychońska do entej potęgi. Pogrążony w słodkim nieróbstwie codziennie leży do góry brzuchem, albo mitręży czas na grach komputerowych, z walącymi się po pustych mózgow-nicach bohaterami i święcie wierzy, że Herakles i Odyseusz pojawili się na świecie wraz z systemem Windows(I:http://udanin.pl);Dlatego chyba nigdy nie zrozumiem moich sąsiadów, którzy niesforne pociechy wołają głosem jak trąba jerychońska, z głębi trzewi, ile sił w płucach. Dzieci znajdują się zaledwie 50 metrów od wołającej mamy, ale ona i tak po dziesięć razy wypluwa z siebie ogłuszające MIKOŁAJ! EMILIA! Dobrze, że nie NABU-CHODONOZOR(I:http://www.ich4pory.pl).

Biblijnymifrazeologizmami,antonimicznymiwobecZFtrąba jerychońska wjednymzjegoznaczeń(„głuptas,dureń”),sąZFSalomonowa mądrość, mądry jak Salomon (SFJPS:t.I,429−430)–„mądrośćniezwykła,nad-zwyczajna”,„ktośjestbardzomądry”.Niesąjednaktefrazeologizmyczęsto


używanewNKJPiInternecie:ZFSalomonowa mądrość–29kontekstów;ZF mądry jak Salomon–pięćkontekstów,np.:Nieźle się nakombinowałem, żeby w jakiś sensowny sposób zamieścić wywiad w oryginalnej formie, bo mój szablon bloga nie dopuszcza tak wielkich plików, a w standardowym formacie są nieczytelne. Dlatego, mądry jak Salomon, musiałem założyć osobnego bloga. Wszystkich Czytelników, którzy drogą mailową otrzymali 138 powiadomień o nowym, następnie usuniętym wpisie bardzo przepraszam – to moje nieudolne, kolejne próby zamieszczenia wywiadu tutaj, na blogu (I:http://www.blogpsychologiczny.pl);Jednakże opiekunka, która traktuję tę pracę jako posługę uważa, że obcowanie ze starszymi ludźmi oprócz zarobku daje jeszcze coś o wiele cenniejszego – seniorzy są kopalnią wiedzy na temat przeszłości, posiadają życiowe doświadczenie i ową salomonową mądrość właściwą dla ludzi Złotego Wieku(I:http://www.dobrepomyslynabiznes.pl).

DużoczęściejpojawiasięinnyZF,motywowanyżyciemidziałalnościątejsamejpostacibiblijnej–Salomona:chodzioZFsalomonowy wyrok „wyrokmądryisprawiedliwy,choćzaskakującoprosty”(ISJP:II,542; MSBJP:139;SFE:245).Spośród143kontekstówzanalizowanąjednostką w98dasięzauważyćuszczegółowieniedesygnacyjnegoskładnikaznaczenia:wprzytłaczającejwiększościzbadanychkontekstówSalomonowy wyrok wydajesąd(88przykładów,zktórychdwadotycząsytuacjizdzieckiem13),awdziesięciuinnychmamydoczynieniazeliminacjamikonkursowymi,wzwiązkuzczymobserwujemygłębsząmodyfikacjęznaczeniową,gdyżchodzinieowyrok,leczdecyzjęjurorską.Np.:Otóż znajdująca się za wiedeńską operą cukiernia Sachera twierdziła, że jako jedyna ma prawo tak nazywać swój deser. Odmienne zdanie mieli właściciele cukierni Demel, którzy dowo-dzili, że w przeszłości Sacher sprzedał im recepturę. Spór o ciasto miał finał w sądzie, który wydał salomonowy wyrok, że Sacher może nazywać swój tort oryginalnym, a Demel może go także piec, ale nie ma prawa nazywać go oryginalnym. – Oba smakują jednakowo i są bardzo słodkie(NKJP:„GazetaKrakowska”);Nic dziwnego, że jurorzy, chcąc wydać salomonowy wyrok, postanowili uhonorować nagrodami wszystkie maluchy(NKJP:„DziennikPolski”).

13Jest todość symboliczne,ponieważbezpośrednioprzywołujehistoriębiblijną. ZF wyrok Salomonowyjest„aluzjądoprzykładumądrościisprawiedliwościSalomonowej:dwiemieszkającerazemnierządniceurodziłyniemaljednocześniesynów.Jednodzieckozmarło wnocy.PrzyszłydoSalomona,abyjerozsądził,każdabowiemtwierdziła,żeżywychłopiecjestjejsynem.Salomonrozkazał:Rozdzielcie (prawi) dziecię żywe na dwie części, a dajcie po-łowicę jednej, a połowicę drugiej(werset25).Jednaznierządniczgodziłasięnato,drugazaśprosiłakróla,abyjejsynkaoddałraczejtejdrugiej,zdrowegoicałego,niżbymiałgozabijać.Toprzekonałokróla,żeonawłaśniejestmatkądziecka,jejwięckazałjeoddać(MSBJP:139).


ImięSalomonawbrewpozoromwpisujesięteżwstrukturęformalnąZF,którychznaczeniezupełnieniejestzwiązanezmądrością:mądry jak salomonowe spodnie/gacie/portki „głupi”.NiesątojednakZFczęste wKorpusieiInternecie:mądry jak salomonowe gacie –18kontekstów, mądry jak salomonowe portki–3konteksty,mądry jak salomonowe spodnie –0kontekstów.Np.:jesteś mądry jak salomonowe gacie. I używaj pol-skich znaków, ciemniaku z pokolenia androida...(I:http://m.trojmiasto.pl);Mateuszu! Dobrze, że Ty jesteś mądry jak Salomonowe portki. Lepiej poszedłbyś na spacer przewietrzyć swój rozumek, a nie pisać bzdet. Spróbuj, może zadziała. Zdrowych Świąt dla Ciebie i Tobie podobnych!(I:http://biznes.onet.pl).

WielebiblijnychfrazeologizmówsłużącychpiętnowaniuczłowiekalubjegozachowaniauzupełniaZFzczłonembędącymimienieminnegobohateraBiblii,amianowicieuczniaJezusa–Judasza.JakgłosiNowyTestament,jesttojedenzdwunastuapostołów,któryzdradziłChrystusazatrzydzieścisrebrników.AzatemZFjudaszowski/judaszowy pocałunek, pocałunek Judaszamająłatwądorozszyfrowaniamotywację,a–cozatymidzie–roz-poznawalneznaczenie:1)„fałszywa,obłudnaczułość,uprzejmość;pocałuneknieszczery,maskującynieżyczliwe,wrogiezamiarywobeckogoś”(MSBJP:80−81;por.także:SFE:129;SFJP:143;USJP:t.III,202;WSF:326); 2)„zdradziecki”(SFJPS:t.I,312;t.I,313).

Nieszczerą,dwulicowążyczliwośćokreślasięzapomocąwymienionychZFw32kontekstach(judaszowy pocałunek –15, judaszowski pocałunek –12,pocałunek Judasza –5),np.:za dzielenie się opłatkiem, kiedy to każdemu kle-pie się jednakowe życzenia dla samego wyklepania, bo tak tradycja nakazuje, że już trzeba, ale właściwie to na co dzień sobie nie życzymy – no chyba że źle – i ten soczysty judaszowy pocałunek na sam koniec, z przymrużeniem oka (I:http://blacklady.blogujaca.pl).Zjawiskojeszczebardziejnegatywne–zdradę–tefrazeologizmyokreślająwinnych19kontekstach(judaszo-wy pocałunek –13, pocałunek Judasza –5;judaszowski pocałunek –1), np.:Wiara człowieka nie wali się przez przypadek. Odchodzimy od wiary najczęściej przez powolne zanurzanie się w grzech, które trwa nieraz całymi latami. Decyzja zaparcia się wiary, ten jeden judaszowy pocałunek, nie jest przypadkiem. Jest konsekwencją długiej drogi grzechu (NKJP:„Oninasstworzyli”).

Frazeologizm,najbardziejczęstywśródwymienionych,tojudaszowy pocałunek (28kontekstów),którywdwóchkontekstachwystępujejakopodstawaprzeobrażeńinnowacyjnych.Jednaznichtoinnowacjarozwija-jąca,precyzującaźródło(miejsce)zdrady:To także i wy, kochani zesłańcy Sybiru, potwierdzacie odwieczną prawdę narodów miłujących wolność, którą


krzyżami się mierzy, że swymi postawami w lodach i tajgach, a także wobec tych, którzy raczyli was s ą s i e d z k i m i judaszowymi pocałunkami, wywożąc was z rodzinnych gniazd na Wschód, licząc na zagarnięcie waszych ojcowizn, potwierdzacie tę uniwersalną prawdę, że z krzyża zesłania potrafi-liście wykuć kapitał miłości i zarodu przyszłego zmartwychwstania ojczyzny (NKJP:SprawozdaniestenograficznezobradSejmuRPzdnia17.09.2003,4kadencja,57posiedzenie,2dzień).Wniecożartobliwymstyluwykorzy-stanoZFjudaszowy pocałunekjakonapispodzdjęciem,gdzie„całująsię”dwakoguty–jesttoprzykładinnowacjirozszerzającej.

Trochęwięcejprzykładówużycia,wtyminnowacyjnego,znalezionowNKJPiInterneciedlaZFłódź Piotrowa–jednostki,którejkorzeniwartodoszukiwaćsięwżyciorysiejeszczejednegoapostoła,rybaka(stądkomponentłódź)Piotra,uważanegoprzezKościółkatolickizapierwszegopapieża.Frazeologizmtenwykazujepodniosłenacechowaniestylistyczne ijestzarejestrowanytylkowtrzechźródłachleksykograficznych–SFE(156),SFJPS(t.I,410),USJP(t.II,511)iwznaczeniu„Kościółrzymskokatolicki”.JesttofrazeologizmodośćniskimpoziomiewystępowaniawNKJPorazInternecie:wdziesięciukontekstachużywasiętegoZFwnormatywnejpo-stacistrukturalno-semantycznej,np.:Za papiestwa świętego Grzegorza VII i wewnętrzne niedomagania Kościoła i nieprzyjazne postępowanie władców świeckich srogo wstrząsały łodzią Piotrową... (I:http://parafiapruszcz.x.pl).Częściej(20kontekstów)wotoczeniusłownymZFłódź Piotrowapojawiająsięwyrazyfale, żagle, zatonąć, płynąć, portetc.,którenależądotegosamegopolasemantycznegocokomponentłódźtegoZF.Powodujetodefrazeologiza-cjęZFłódź Piotrowa,np.:Swoim młodym przyjaciołom, z którymi p ł y w a ł po Mazurach, powiedział natomiast, że: „przesiadł się z k a j a k a na Łódź Piotrową” (http://wiadomosci.wp.pl).Grasłownazachodzirównieżwtrzechkontekstach,gdziemówisięokościelewmieścieŁódź:Choć dzieje Kościoła w Łodzi nie są tak wspaniałe jak historia Kościoła w Gnieźnie, Krakowie czy Warszawie, to bez wątpienia są barwne i wzruszające – uważa Marek Budzia-rek, autor książki „Łódź Piotrowa” o h i s t o r i i K o ś c i o ł a w Ł o d z i (I:http://lodz.wyborcza.pl).Książkanosiwymownyinapozórjednoznacznytytuł–„ŁódźPiotrowa”.Ukrytywnimgłębszysenszostajerozszyfrowanyprzezczytelnikadopieropodczasczytania:chodzibowiemnieokościół wogóle,leczokościółwŁodzi(defrazeologizacjawpływanazawężenieznaczeniowegoskładnikadesygnacyjnego,amianowicieprecyzujemiejsce).

Zpowodówtabuistycznychośmierciraczejniemówisięwprost.Pomocnawtymprzypadkujestfrazeologiabiblijna14,m.in.żartobliwyZFprzenieść

14OeufemizmachtegorodzajupisałaAnnaDąbrowska(Dąbrowska1996).


się na łono Abrahama i ZF pójść do Abrahama na piwo.Frazeologi-zmyte,jakwykazująbadaniakontekstowe,łącząsięjednakwtekstachzróżnymiczasownikami(wymianęczasownikówdopuszczajątylkoWKS(21)iWSFJP(33))15.Itak,ZFprzenieść się na łono AbrahamawNKJP iInternecieczęstoużywasięzczasownikami:przenieść się(34)16,odejść(6),pójść(5),przejść(2),wejść(1),dobiec(1),powędrować(1),trafić(1);aleteżwysłać, posłać(14),wyekspediować(1),wyprawić(1)17,którychznaczeniasugerująśmierćnienaturalną,spowodowanąmorderstwem.Zmianacza-sownikaodświeżatreśćZFiuwyraźniasenswypowiedzi.Np.wkontekścieOd dziesiątek lat chodzę i żyje – sport to nie zawsze zdrowie… Nie czepiam się już, Jeden taki na Saskiej Kepie (w Wawie) biegał i d o b i e g ł do łona Abrahama… Chcesz miec kogos na sumieniu ze namawiasz…??(I:http://biegaczamator.blog.pl)czasownikprzenieść siętakwyraźnienieokreśliłbyśmierciponiesionejwtrakciewykonywaniadynamicznejczynności, jaktodziejesięwprzypadkuzczasownikiemdobiec.CzasownikowyczłonZFpójść do Abrahama na piwowymieniasięnaiść, odejść(9);wybrać się(2);przenieść się(1);podążyć(1);śpieszyć się(1);teżwysłać(3)izabrać(1),np.:Wykorzystany i zrobiony w konia Tobias Reiper (taką „roboczą” godność otrzymał Agent 47), który po wykonaniu wszystkich zleceń miał pójść do Abrahama na piwo, postanawia z zimną krwią zrewanżować się cwanemu łapiduchowi. Łatwo domyślić się, z jakim skutkiem.(I:http://www.game-zilla.pl);Co gorsza, wkrótce okazuje się on bardzo martwym degeneratem. Nieboraka ktoś wysłał do Abrahama na piwo, topiąc w kałuży wody z pękniętej rury w szatni szkolnej(I:http://www.gram.pl).

ZF pójść do Abrahama na piwomaniższąfrekwencjęniżZFprzenieść się na łono Abrahama,aleczęściejulegaprzeistoczeniom.Żartobliwena-cechowanietegoZFwzmacniasiępoprzezwymianęelementupiwonajegoformędeminutywnąpiwko(3):Zachwycil mnie lapsus pana premiera" likwidujemy emerytow starego portfela" jako emerytka mam ochote zapytac, czy odbedzie sie to przy pomocy gazu, bomby czy tylko oswiecimskich racji glodowych, do ktorych juz niedaleko zreszta. w Kutnie w szpitalu juz pare a moze wiecej osob, o czym i tak sie nie dowiemy, bo dwa metry pod

15SFE(222−224)kodyfikujeZFprzenieść się na łono Abrahama,rzadziejodejść na łono Abrahama.Podajesię,coprawda,teżuzupełniającykomentarz:„Badaniakorpusoweujawniajątakżewariantyzwrotuzinnymiczasownikamioznaczającymiprzemieszczaniesię:pójść na łono Abrahama oraz iść na łono Abrahama,sąonejednaksłaboegzemplifikowane”.

16Uwzględniasiętylkotekonteksty,wktórychZFużywanyjestwjegonormatywnej(nieinnowacyjnej!)postacistrukturalno-znaczeniowej.

17OtakiejzmianiestrukturyomawianegoZFwspominasięteżwSFE(224):„Pojawiająsięteżpojedynczemodyfikacjepodstawowychzwrotów,np.wysłać [kogoś] na łono Abrahama, wyprawić [kogoś] na łono Abrahama, wyekspediować [kogoś] na łono Abrahama”.


ziemia kryja sie wszelkie zbrodnie dyrektora szpitala, poszlo do Abraha-ma na p i w k o(I:http://forum.interia.pl).TenZFharmonijniewpisujesię winneczterykonteksty,gdzieautorzy,poszerzającjegostrukturęformalną,przystosowujągodoogólnegotławypowiedzi:Nie sądzę jednak, iż intencją Merkel jest dobroduszne odkupienie win za lata martyrologii i krzywd zada-nych innym narodom przez państwo niemieckie i poddanie się dobrowolnej kwarantannie sumień, przed pójściem do Abrahama na n i e m i e c k i e piwo ale wynikiem niewyobrażalnej głupoty, co nie czyni ją zresztą przywód-czym wyłomem haniebnej niemieckiej przeszłości (I:http://niezalezna.pl).WzbogacenieformyZFpójść do Abrahama na piwooelement niemieckie skutkowałopogłębieniemjegotreścinapoziomiedesygnacyjnym:chodzioprzyszłąśmierćprzedstawicielan i em i e ck i e j narodowości–AngeliMer-kel.Komponentpiwojestbudulcemgrysłownejwinnychpięciukontekstach,gdziezachodzidefrazeologizacja.Np.:Człowiek, który zrobił kawał dobrej roboty dla propagowania kultury p i w n e j i bardzo szkoda, że odszedł tak wcześnie. Ale z przymrużeniem oka można powiedzieć, że stare określenie „do Abrahama na piwo” zyskało na jakości, odkąd przeniósł się tam taki facet jak Jackson)18(I:http://www.michalsaks.com).WykorzystanieZFpójść do Abrahama na piwowstosunkudoczłowieka,którypopisywałsiędobrąznajomościątajemnictegotrunku,niewątpliwieuatrakcyjniacałyprzekaz.Ujawnionoteżtrzyinnowacjerozszerzające19:1–ZF pójść do Abrahama na piwo(chodziośmierćryb,nieczłowieka);2 –ZF przenieść się na łono Abrahama(chodziokaczydrób–1kontekst;narkotykowybiznes –1kontekst).Np.:to trzeba robić bardzo ostrożnie bo jak nie to można łatwo całą o b s a d ę a k w a r i u m wysłać do abrahama na piwo (I:http://www.akwarysci.com);nie miałbym nic przeciwko, aby rażony ptasią grypą k a c z y d r ó b przeniósł się czym prędzej na łono Abrahama (NKJP:Usenet –pl.soc.polityka).

Semsygnifikacyjny‘śmierć’występujejakoelementznaczeniabiblijnychZF piętno kainowe/Kaina.Chodzitujednakoskutkinienaturalnejśmierci,spowodowanejzabójstwem:„znamięzbrodniarza,mordercy,zabójcybrataalborodaka”(MSBJP:81–82;SFE:133;USJP:t.II,12;WSFJP:287).Semydesygnacyjne,precyzująceofiarę(informacjaodnotowanawsłownikach:

18MichaelJacksontobrytyjskidziennikarzpochodzącyzrodzinylitewskichŻydów,poświęciłwiększośćswojegożycianapoznawaniepiwaiwhisky,anastępnie,wykorzystującswójtalentliteracki,opisywałtetrunkiwlicznychksiążkach.Wświeciepiwastałsięsławny,kiedywydałksiążkęThe World Guide to Beerwroku1977,uważanądodzisiajzapozycjęelementarnądlakoneserów,którzychcądogłębniepoznaćkulturęnatematpiwa(I:http://www.michalsaks.com).

19Innowacjarozszerzającapowstajewwynikunaruszeniaschematułączliwościleksy-kalnejZF(Bąba1989:154−173).


bratalborodak)obserwujemywnielicznychkontekstach(tylkopięćzeZFpiętno Kaina):Wtedy dzieci umrą, ale nie będzie to niczyja wina. Nikt przecież nie jest winny tego, że dzieci urodziły się jako s y j a m s k i e b l i ź n i ę t a. Może więc będzie lepiej, jeśli oboje umrą, niżby przeżywające dziecko miało wzrastać z piętnem Kaina, kogoś, kto zawdzięcza swój pomyślny los śmierci brata(NKJP:„Polityka”).Jesttoszczegółsemantyczny(zabójcab r a t a l u b r o d a k a)umotywowanyBiblią:KainbyłpierworodnymsynemAdamaiEwy,któryzabiłswojegomłodszegobrataAbla.CzęściejjednakwymienioneZFogólnieokreślają„piętno,znamięzbrodniarza”(ZFpiętno kainowe:24; ZF piętno Kaina–12):Każdy, powtarzam, kto usprawiedliwia tę wojnę, usprawiedliwia jej zbrodnie. Każdy, kto uważa ją za wojnę obronną, po-winien ponieść odpowiedzialność moralną za jej konsekwencje. Każdy, kto teraz zachęca armię i polityków do kontynuowania tej wojny, powinien po niej nosić na czole piętno Kaina (NKJP:Usenet–pl.soc.polityka).

PośredniostosunekdozaświatówokreślaZF chodzić/tłuc się itp. jak Marek po piekle.Chodziwtymprzypadkunietyleoznaczenie,ileooso-bliwościformywewnętrznejtegoZF:komponentMarekniejesttu,jakmożetosięwydawać,imieniemwłasnymczłowieka,leczdawnąnazwąpokutują-cejduszy(WKS:231−232)20.StądteżwywodzisięznaczenieomawianegoZF:„chodzić,poruszaćsiębezcelupodwpływemniepokoju,podniecenia”(SFJPS:t.I,422;USJP:t.II,562);„chodzićihałasowaćwnocy,kiedyinniśpią”(USJP:t.II,562;);„pot.Mówimy,żektośtłucze się jak marek po piekle,jeśliniemożesięnaniczymskupićaniniczymsięzająć”(WKS:231−232).

WtekstachrealizowanesądwaznaczeniategoZF:1)„chodzićtam izpowrotem,krążyćbezcelupodwpływemniepokojulubpodniecenia”(osiemkontekstów): „Taką sobie bajeczkę” odnalazł w Internecie brat Histrion i dostał histerii. Czuł, jak zalewają go fale palącego, gorzkiego gniewu. Miotał się po celi jak Marek po piekle, bo ciśnienie skoczyło mu do dwustu pięćdziesięciu. Rozjuszony, wysłał do autorki długi i skrajnie emocjonalny list, w którym oskarżył ją, że ma podły charakter, nienawidzi Zakonu Braci Propinatorów i pragnie go zniszczyć(I:http://myslispodchustki.blogspot.com);2)„niemóczasnąć,bezsensownierobićcoś,abyzabićczas”(siedemkontekstów):No fakt, pewnie bedzie cieżko zasnąć;( Ja ostatnie noce łażę jak Marek po piekle...) (komentarzpodartykułem„Pełniaksiężycautrudniasen”,I:http://www.familie.pl).Innowacyjneużyciafrazeologizmusąprzedstawionewpostacidwóchinnowacjirozwijającychipięciuinnowa-cjirozszerzających.Przykłademinnowacjirozwijającejjestm.in.kontekst:

20Tłuc się jak Marek po piekleprzysł.(wgKolberga)zdialoguscenicznegoPrzygody Marka pijaka, którego diabli wiedli przez piekło(Kopaliński2011:954).


Od kilku dni tłukłem się po domu, jak p r z y s ł o w i o w y marek po pie-kle i szlocham do tej właśnie piosenki(I:http://wiersze.kobieta.pl).Zmianatradycyjnegoschematułączliwościtejjednostki(człowiek↔pralka),czyliinnowacjarozszerzająca,spowodowałanacechowanieżartobliweZF cho-dzić/tłuc się itp. jak Marek po pieklewkontekście:Pralka cicha, delikatnie mruczy, wyświetlacz informuje o czasie do końca prania, pranie wyjmuję niewygniecione i nie półsuche! A przede wszystkim nie tańczy mi mazura przy każdym wirowaniu i nie tłucze się jak Marek po piekle! (I:http://www.ceneo.pl).

Frazeologiabiblijnajakotwórjęzykowypochodzącyzeźródła,znanegoprzedstawicielomodmiennychnarodowości,powinna,jaksięwydaje,byćwy-starczającoczytelnadlaużytkownikówróżnychjęzyków.Studencilwowskiejpolonistykinaogółradząsobiezrozpoznawaniemtakichfrazeologizmów,czegodowodemsąwynikiankietowania,przedstawionewponiższejtabeli21:

ZFZnaczenie Pochodzenie

P N B P N BSodoma i Gomora 31 6 0 28 0 9judaszowy pocałunek 31 3 3 34 0 3Salomonowy wyrok 29 2 6 25 0 12mądry jak salomonowe gacie 28 2 7 18 0 19plaga egipska 24 9 4 16 6 15mądry jak salomonowe portki 23 8 6 18 0 19trąba jerychońska 20 8 9 15 4 18pójść do Abrahama na piwo 18 10 9 18 1 18wieża Babel 16 12 9 23 0 14chodzić, tłuc się itp. jak Marek po piekle 12 17 8 6 12 19

łódź Piotrowa 9 8 20 11 3 23piętno Kaina 8 22 7 29 0 8

Jakwykazująwynikiankiet,UkraińcyuczącysiępolszczyznydośćdobrzeradząsobiezodkodowaniemZFSodoma i Gomora, judaszowy po-całunek, Salomonowy wyrok, mądry jak salomonowe gacie, plaga egipska, mądry jak salomonowe portki.Kiedyprzyjrzymysięwnikliwietzw.nie-poprawnymtłumaczeniomanalizowanychZF,tozobaczymyjednak,żesą wnichelementywspólnezeznaczeniami,obecnymiwpolskichsłownikach,

21 Wtabelipodajesięilościowewynikiankietowania.LiteryP,N,Boznaczająodpowied-nio:znaczeniepoprawne;znaczenieniepoprawne;brakodpowiedzi.


aconajmniejwypowiedziankietowanychsąumotywowaneodpowiednimifragmentamibiblijnymi.Otoniektóre,zakwalifikowanejakoniepoprawne,definicjeZFwieża Babel,przytaczanewwypowiedziachstudentów,anie-zgodnezdefinicjamisłownikowymi:„przedmiotkłótniigniewu”(4);„miejscebardzotłumne”(3);„miejsce,gdziesąbardzoróżniludzie”(2);„niespokojny,hałaśliwytłum”(1);„wielkaróżnorodnośćczegoś”(1);„najgorszyczas,kiedywszystkojestnarozdrożu,kiedycośjestprzemieszane”(1).Wydajesię,żeniektórespośródtychdefinicjizostałyzasugerowaneprzezprzytoczone wankiecieprzykładyużyćodpowiednichfrazeologizmów.Odwoływaniesiędohistoriibiblijnejdostrzegamywprzypadku„niepoprawnego”definio-waniaprzezstudentówZFpiętno Kaina:„grzech”(7);„znak,któryzawszeprzypominaczłowiekuojegogrzechu;wyrzutysumienia”(2);„znak,którywskazujenatego,ktojestzdradzieckimizłymczłowiekiem,znakjegodziałańiwiny”(2);„wina,którąprzeżywaczłowiek,któryzrobiłcośstrasz-nego,uczyniłgrzech”(1)etc.Czasamistudenciuszczegóławiają(równieżchyba,opierającsięnaprzytoczonychkontekstach)znaczenieogólneZF.Itaknp.ZFjudaszowy pocałunektonietylko„fałszywa,obłudnaczułość,uprzejmość”,lecztakże–winterpretacjistudenckiej –„symbolfałszywejprzyjaźni”(6).ZnaczenieZFplaga egipska„wielkienieszczęście”winnychsześciuankietachuzupełnionoinformacjądesygnacyjną„dopustboży”. WankietachpojawiłysięteżtrafniedobranesynonimylubwariantyZF:j u d a s z o w y p o c a ł u n e k–pocałunek Judasza(2),Judaszowe srebrniki (1),trzydzieści srebrników(1),podłożyć komuś świnię(1);m ą d r y j a k S a l o m o n o w e p o r t k i–głupi jak cielę(2),głupi jak but(1);p ó j ś ć d o A b r a h a m a n a p i w o–odejść/pójść na łono Abrahama (6),wąchać kwiaty od spodu(3),zasnąć na wieki(1),pójść na wieczny spoczynek(1),kopnąć w kalendarz(1).FormawewnętrznaniektórychbiblijnychZFniezostałasprawnierozkodowanaprzezrespondentów,stądbiorąsiębłędnieprzypisaneznaczeniatychjednostek.Np.wśródniepoprawnychdefinicjiZF pójść do Abrahama na piwoodnajdujemy„odpoczywać”(4)(jednaosobadodałateżkomentarz:„ktośpowykonaniujakiejśpracynaprawdęchodziłdoAbrahamanapiwo”),„odpocząćlubotrzymaćwynagrodzenie”(1),„otrzy-maćodkogośpochwałęzawykonanieokreślonychzleceń”(1).Znaczeniateewentualniesąmotywowanekomponentempiwojakotrunku,którymożesiękojarzyćzprzyjemnymirzeczami(m.in.spotkaniatowarzyskie,odpoczyneketc.).NajtrudniejstudentomodczytywałosięznaczenieZFłódź Piotrowa:tylkodziewięćosóbzdefiniowałotenZFjako„Kościółkatolicki”,dwieznichwskazałyteżewentualnywątekbiblijny–„św.Piotrjestpierwszympapie-żem”.MimożewjęzykuukraińskimistniejeodpowiedniktegoZF–скала Петрова(przytoczonym.in.wjednejankiecie),przytłaczającawiększość


respondentówpodałaznaczeniabardzoróżniącesięodpoprawnego:„cośjestniepewne”(1),„władzazawszemarację;odstraszającasiła,którejbojąsięludzieiniktnictejsileniemożezrobić”(1),„odnosićsięźledoczegoś”(1),„miejsce,wktórymczujeszsiębezpiecznyodwrogówiwszystkiegozłego”(1),„dobrypoczątekdlaczegoś”(1),„coś,cojestwyższe,silniejszeodczegoś”(1),„wsposóbbardzochaotyczny,agresywny,niezrozumiałyidziwny”(1).

Podsumowując:wydajesię,żeomawianafrazeologiabiblijnaniepowinnastaćsiębarierąutrudniającąpolskojęzycznąkomunikacjęUkraińcówzrodzi-mymiużytkownikamipolszczyzny.Tymbardziejżeniejestto,jakwykazująbadaniakorpusowe,frazeologiatakczęstoużywanaprzezPolaków.Por.:wieża Babel(182),salomonowy wyrok(143),Sodoma i Gomora(112),plaga egipska (101),trąba jerychońska(57),łódź Piotrowa(33),judaszowy pocału-nek(30),tłuc się jak Marek po piekle(22),pójść do Abrahama na piwo (21),mądry jak salomonowe gacie(18),piętno Kaina(17),mądry jak salomonowe portki(3).Możnapokusićsięowniosek,żeniskafrekwencjawybranychZFwkontekstachNKJPiInternetuewentualniemożebyćskutkiemnie-znajomościBibliiorazprzynależnościwiększościztychfrazeologizmówdopolszczyznyliterackiej.Wysnuteprzypuszczeniawartojednakudowodnićlubzakwestionowaćnapodstawiegłębszychbadań,obejmującychbogatszymateriałwyjściowy,wtymteżwynikiankietowaniapolskichrespondentów.

Skróty słowników i innych źródeł

ISJP – M.BańkoM.(red.):Inny słownik języka polskiego.T.1−2.Warszawa2000.MSBJP – J.Godyń:Od Adama i Ewy zaczynać.Mały słownik biblizmów języka polskiego.

Kraków−Warszawa1995.NKJP – NarodowyKorpusJęzykaPolskiego(dostęp:http://nkjp.pl).SFE – M.Czeszewski,K.Foremniak:Ludzie i miejsca w języku. Słownik frazeolo-

gizmów eponimicznych.Warszawa2011.SFJP – D.Podlawska:Słownik frazeologiczny języka polskiego.Bielsko-Biała2006.SFJPS – S.Skorupka:Słownik frazeologiczny języka polskiego. T.2.Warszawa1967.SFWP – S.Bąba:Słownik frazeologiczny współczesnej polszczyzny.Warszawa2001.USJP – S.Dubisz(red.):Uniwersalny słownik języka polskiego.T.1−4.Warszawa

2006.WKS – A.Ciesielska,K.Mosiołek-Kłosińska:W kilku słowach. Słownik frazeologiczny

języka polskiego.Warszawa2001.WSF – R.Lebda:Wielki słownik frazeologiczny.Kraków2009.WSFJP – P.Müldner-Nieckowski:Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego.

Warszawa2003.WSFPWNZP – A.Kłosińska,E.Sobol(red.):Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysło-

wiami.Warszawa2005.


Literatura

BąbaS.(1989):Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny.Poznań.BąbaS.(2012):Komentarze frazeograficzne.Poznań.ChlebdaW.(1997):Biblizmy języka polskiego i rosyjskiego. Koncepcje opisu leksykograficznego.

[W:]A.Bogusławski,J.Mędelska(red.):Współczesny język polski i rosyjski. Konfrontacja przekładowa.Warszawa,s.23−66.

DąbrowskaA.(1996):W Adamowym stroju chodzić krętymi drogami. O eufemizmach wywo-dzących się z języka religijnego.„PoradnikJęzykowy”z.10,s.33−39.

DilnaJ.(2008):Frazeologizmy w polskiej prozie młodzieżowej. Problemy z recepcją odbiorcy ukraińskiego uczącego się polszczyzny.[W:]W.T.MiodunkaiA.Seretny(red.):W poszu-kiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku.Kraków,s.143−149.

Dziamska-LenartG.(2004):Innowacje frazeologiczne w powojennej felietonistyce polskiej.Poznań.GazdeckaE.(1994):К вопросу о сопоставлении актуализированных фразеологических

конструкций в современном польском и русском языках.[W:]Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiejVI.Warszawa,s.75−82.

GórnaM.(2002):Stopień znajomości biblijnych związków frazeologicznych wśród uczniów.„JęzykPolski”LXXXII,z.82,s.214−221.

KopalińskiW.(2011):Słownik mitów i tradycji kultury.Warszawa.KoziaraS.(2001):Frazeologia biblijna w języku polskim.Kraków.KrajcarzM.(2012):O różnicach pomiędzy niderlandzkimi i polskimi frazeologizmami pocho-

dzenia biblijnego.[W:]Problemy frazeologii europejskiejIX.Lublin,s.23−50.KrawczukA.(2011):Leksykologia i kultura języka polskiego.T.1:Leksykologia, frazeologia,

leksykografia.Kijów.KucałaM.(1997):Modyfikacje frazeologii biblijnej.„RocznikiHumanistyczne”.T.XLV,z.6:

Językoznawstwo,s.49−59.NikołajczukK.(2013):Kompetencja rodzimych użytkowników polszczyzny oraz obcokrajowców

(Ukraińców) w zakresie stosowania polskiej frazeologii temporalnej.[W:]I.Dembowska- -Wosik,E. Paluszyńska(red.):„ActaUniversitatisLodziensis.KształceniePolonistyczneCudzoziemców.Glottodydaktyka–media–komunikacja.Kształtowaniekompetencjikomunikacyjnej”.T. 20.Łódź, s. 83−92.

PopławskiE.(2014):Frazemy z biblijnymi nazwami osobowymi.Kraków.SahataJ.(2013):Świadomość normy frazeologicznej w zakresie związków zawierających

nazwy zwierząt (na przykładzie ankiety przeprowadzonej wśród studentów polonistyki lwowskiej oraz uczelni polskich).[W:]A. Rabczuk(red.):Edukacja Międzykulturowa. Forum Glottodydaktyczne: Materiały z Konferencji Naukowej. Warszawa,s.129−145(dostęp:http://www.polonicum.uw.edu.pl/pdf/forum_ksiazka.pdf).

Tokarski R.(2013):Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej.Lublin.ZarębaL.(1996):Frazeologia onomastyczna związana z Biblią i tradycją antyczną (polsko-

-francuskie studium porównawcze).[W:]Problemy frazeologii europejskiejI.Warszawa,s.125−130.

КравчукА. (1999a):Антична й біблійна ономастична фразеологія польської та української мов: контрастивний аспект.„SlaviaOrientalis”.T.XLVIII,z.2,s.239−253.

КравчукА.(1999б):Польська фразеологія з ономастичним компонентом.Львів–Київ(рукописдисертаціїназдобуттянауковогоступенякандидатафілологічнихнаук).

КравчукА.(2000):Біблійні образи в мовній свідомості українця та поляка (на матеріалі ономастичної фразеології).[B:]В.Німчук(ред.):Матеріали наукової конференції „Християнство й українська мова”, Київ, 5–6 жовтня 2000 р.,с.327−334.

КравчукА.(2005):Новий тип дефініцій фразеологізмів у польських словниках. [B:]Проблеми слов’янознавства.Bип.55,с.181−196.

ТепляковІ.(2005):Фразеологічна семантика (на матеріалі деяких слов’янських мов).[B:]Проблеми слов’янознавства.Bип.55,с.156−163.


Summary

ThearticlepresentstheresearchontheknowledgeofthenorminbiblicalphraseologyinPolishamongnativespeakersofPolishandUkrainianslearningPolishasaforeignlanguage.Thecompetenceofnativespeakersinnormativephraseologyhasbeenanalyzedbased onbiblicalphraseologismsfoundinTheNationalCorpusofPolish(NKJP)andontheInternet.

SomedetailsoftheuseofselectedidiomsinNKJPandInternet,suchasfrequency,innovationsbasedonthemandsemanticidiosyncrasies,arealsopresented.ThephraseologicalcompetenceoftheUkrainianstudentshasbeenresearchedonthebasisofthedatafromquestionnaireslistingbiblicalphraseologicalunitswithpropernamesinPolish.

Interdyscyplinarnośćaterminologiawkształceniulogopedycznymorazwlogopedii 121

MagdalenaOsowicka-KondratowiczOlsztyne-mail:[email protected]

Interdyscyplinarność a terminologia w kształceniu logopedycznym oraz w logopedii

The interdisciplinary nature and terminology in logopaedics and in logopaedic training

Thearticlediscussessomeselecteddifferencesintheterminologyanddescriptionsbetweenlogopaedicsandthedisciplinesontheresearchofwhichlogopaedicsrelies.Moreover,theterminologyoflogopaedicsisconsideredfromtheperspectiveoflinguistics(mainlyphonetics)andmedicine.

Słowa kluczowe: logopedia,fonetyka,medycyna,interdyscyplinarność,terminologiana-ukowa

Key words: logopaedics,phonetics,medicine,interdisciplinarity,scientifictermino-logy

1. Wprowadzenie

Logopedia jestdefiniowanajakosamodzielnadyscyplinanaukowa zpograniczajęzykoznawstwa,psychologii,pedagogikiimedycyny,któraintegrujewynikibadańtychdyscyplin,przetwarzajeiwykorzystujedowłasnychcelów(Jastrzębowska2003a).Logopedianiemożewięcstano-wićzwykłegozlepkazatomizowanejwiedzymedycznej, językoznawczej ipsychopedagogicznej.Integracjawynikówbadańinnychdyscyplinwyma-gakomunikacji,stałegoprzepływuinformacjipomiędzyposzczególnymidziedzinamiwramachlogopedii.Jesttoniezbędnedoscaleniawynikówbadańdyscyplinzwiązanychz logopedią,przetworzeniatychwyników iwykorzystaniaichdowłasnych,logopedycznychcelóworazdowytworzeniawłasnej,adekwatnejterminologiilogopedycznej.Komunikacjapomiędzyprzedstawicielamiróżnychdziedzinwcaleniejestprosta.Wlogopediiorazwdziedzinach,zktórychdorobkuonakorzysta,sąterminy,któremogą


122 MagdalenaOsowicka-Kondratowicz

byćdefiniowaneróżnie.Dlategoosoby,którechcąsiękomunikowaćinter- dyscyplinarnie,powinnysięupewnić,żedobrzesięrozumieją.Wprzeciw-nymrazienaróżnychpłaszczyznachmożedochodzićdonieporozumień. Wlogopediiobserwujemybowiemproblemyterminologiczneidefinicyjnepodobnejakwinnychnaukach(por.np.różnerozumienieterminudyslalia wlogopedii)orazdodatkowetrudności,którewynikajązinterdyscyplinarności.Problemomtegodrugiegotypupoświęconyjestniniejszytekst.Sąoneobecne wlogopediijakonauceorazwkształceniuprzyszłychlogopedówitojużodpoczątkowychetapówedukacji.

2. Pułapki interdyscyplinarności. Wybrane różnice w opisie i terminologii pomiędzy dyscyplinami w ramach logopedii

Przykłademróżnicterminologicznychpomiędzydyscyplinamiwramach logopediimogąbyćtakieokreślenia,którecoinnegoznacząwsamejlogo-pedii,acoinnegowdziedzinach,zdorobkuktórychonakorzysta.Wtakimwypadkuróżneznaczeniaoddawanesązapomocątychsamych(taksamobrzmiących)wyrażeń,jaknp.:artykulator(y), wał dziąsłowy, zwarcie krta-niowe, modalność, lokacja, medialność, postdentalność, sonantyczność.

Terminartykulator(y)zarównowfonetyce,jakiwlogopediioznaczanarządmowyznajdującysięwnasadzie,biorącyudziałwtworzeniugłoski.Natomiastwterminologiimedycznejjesttonazwaurządzeniawykorzy-stywanegowcodziennejpracystomatologicznejwdiagnostyceileczeniu.Urządzenietosłużydonaśladowaniaruchówżuchwyiustaleniawzajemnejrelacjiszczekidożuchwy(Kamińskaiin.2015).Takieteżznaczeniewska-zanegoterminu(stomatologiczne)występujejakopierwszewInterneciepowpisaniuhasłaartykulator(y)wwyszukiwarkęGoogle(dostęp:20kwietnia2016r.),cozazwyczajprzyprawiaozdziwienieijęzykoznawców,ilogopedów.Wnowszychpracachmedycznych,aletylkotychpowiązanychzlogopedią,pojawiasięjużtakiepojęcieartykulatorów,jakieznamyzfonetykiilogopedii(por.Kurlej,Matthews-Brzozowska2010,cyt.za:Kamińskaiin.2015;zob.teżHortis-Dzierzbicka,Stecko(red.)2005),coilustrujeprzenikanietermi-nówzlogopediidomedycynynagrunciewspółpracyinterdyscyplinarnej.

Innymprzykłademrozbieżnościterminologicznejpomiędzymedycynązjednejstronyafonetykąilogopediązdrugiej,jestpojęciewał dziąsłowy.Wfonetycewałdziąsłowygórnytoobszarznajdującysięmiędzyzębamiapodniebieniemtwardym.Przyzetknięciusię językazgórnymwałemdziąsłowympowstająnp.angielskiewariantyspółgłosek/d/i/t/(Jassem


1977).Wmedycyniezkoleiwałdziąsłowyjestdefiniowanyjakobezzębnywyrostekzębodołowyudzieci(Więckiewicziin.2010,cyt.za:Kamińskaiin.2015).Wfonetyceilogopedii,opróczpojęciawał dziąsłowy,wprowadzasięrównieżokreśleniewałek dziąsłowy,rozumianejakonajbardziejwystającaczęśćdziąseł.PrzykładowoIrenaStyczek(Styczek1980)dzielidziąsłanaczęśćprzednią,tylnąorazwałekdziąsłowy.Pojęciewałekdziąsłowyjestnie-obecnewmedycynie.Samtermindziąsłarównieżjesttuinaczejrozumiany(więcejnatentematzob.Kamińskaiin.2015).Wkonsekwencjiobecnewfonetyceilogopediiopisyartykulacjitypu:głoska artykułowana przy wałku dziąsłowym albo wał/wałek dziąsłowy jako artykulator biernyitp.zpunktuwidzeniamedycynymogąbyćniejasne.

Terminzwarcie krtaniowewlogopediipojawiasięszczególnieczęstoprzyopisiecechmowyosóbzrozszczepempodniebienia.Przezlogopedówzwarcie krtaniowebywacharakteryzowanejakofonacjasiłowa,parta,przy-pominającachuchanie,aniekiedypiskzdomieszką„metalicznego”pogłosu;fonacjarealizowanaprzezmocnonapiętefałdygłosowe,któreniezwierająsię, lecztworząszczelinę1 (Galera,Kwiecień2000;materiaływłasne2). Wfonetyceterminzwarcie krtaniowerozumianyjestodmiennie.Jesttospółgłoskazwarto-wybuchowa,artykułowanawkrtani(dokładniej:wgłośni,czyliprzestrzenipomiędzyfałdamigłosowymi)przezsilniezwierającesię igwałtownierozwierającewięzadłagłosowe(por.np.Dukiewicz1995:44−45;Sawicka1995:141;Osowicka-Kondratowicz2016).Zwarciekrtaniowe wfonetycejestrozumianejakorodzajartykulacji,aniefonacji.Tojedna zodmianspółgłoskikrtaniowej.Spółgłoskikrtanioweartykułowanesąpo-przezzwarciewięzadełgłosowych(zwarto-wybuchowaspółgłoskakrtaniowa−tzw.zwarciekrtaniowewłaśnie)albozwężeniewięzadełgłosowych(szcze-linowaspółgłoskakrtaniowa,np.[h];por.Gołąbiin.1970;Lorenc2016).Definicjazwarciakrtaniowegoprzytoczonanapoczątkuakapitubardziejodpowiadawięcszczelinowejspółgłoscekrtaniowejwrozumieniufonetycz-nymniżkanonicznemuzwarciukrtaniowemurozumianemujakospółgłoskazwarto-wybuchowaartykułowanawkrtani.Takiejteżkrtaniowejspółgłosceszczelinowejwujęciufonetycznymbardziejodpowiadabrzmieniezwarć

1 OdmienniepodajeI.Styczek,którawramachróżnychrodzajównastawieniagłosuwyróżnia„ataktwardy–zbliżeniewiązadełgłosowychnastępujeprzedpoczątkiemwydechuipowietrzenatrafiającnazwartewiązadłarozwierajegwałtownie,wywołującszmer(zwarciekrtani)”−Styczek1980:190.Wwielupracachlogopedycznych,wktórychpojawiasiępojęciezwarciakrtaniowego,niejestonowogóledefiniowanelubstwierdzasię,żejesttozachowaniefonetycznetrudnedookreśleniajakogłoska(Ostapiuk1997).

2 Zapiskizeszkoleniapt.„Terapialogopedycznapacjentaporozszczepiewargii/lubpod-niebienia”,zorganizowanegoprzezWojewódzkiSzpitalRehabilitacyjnydlaDzieciwAmerycekołoOlsztynkawdniach6−7listopada2015r.,wykładowca:mgrHalinaGalera-Łubian.


krtaniowych,októrychmówiąniektórzylogopedzi(por.Galera,Kwiecień2000).Próbkimowyosóbzrozszczepempodniebienia,któremiałyprezento-waćzwarciakrtaniowewujęciulogopedycznym(tj.definiowanymza:Galera,Kwiecień2000)najednymzeszkoleń3,wktórymuczestniczyłapiszącatesłowa,brzmiałypodobniedospółgłosekkrtaniowychszczelinowych,awięcniedozwarciakrtaniowegowrozumieniufonetycznym.Natomiastbardziejdozwarćkrtaniowychwrozumieniufonetycznymbyłypodobnepróbkimowyprezentującezwarciagardłowewrozumieniulogopedycznym.Wkonsekwen-cjirozmowapomiędzyfonetykiemalogopedąnatematzwarćkrtaniowychmożebyćtrudna,gdyżniezawszewiadomo,któryrodzajzwarćkrtaniowychjestaktualnieomawiany.Kwestiailustrujeproblemywinterdyscyplinarnejkomunikacjinawetpomiędzytakpokrewnymidziedzinami,jakfonetyka ilogopedia.Jesttorównieżdobraegzemplifikacjakłopotów,jakiemogąna-potkaćstudencilogopedii,którzynazajęciachzfonetykipodadządefinicjęzwarciakrtaniowegozaHalinąGalerąiAnnąKwiecień,iodwrotnie–nazajęciachzcechmowyrozszczepowejuautorekdefinicjizaprezentowanej napoczątkutegoakapituprzytocząfonetycznądefinicjęzwarciakrtaniowegotaką,jakawystępujewpracachLeokadiiDukiewiczorazIrenySawickiej.

Wliteraturzelogopedycznejzwarciekrtanioweokreślasięrównieżjakopseudogłoskę.Wyrażeniepseudogłoskazostałowprowadzonedoter-minologiilogopedycznejprzezBarbaręOstapiuknaoznaczeniezachowaniadźwiękowegotrudnegodookreśleniajakogłoska.Przykładempseudogłoskijestzwarciekrtaniowe.Jeślipseudogłoskawpostacizwarciakrtaniowegozastępujespółgłoskinormatywne,jakczęstodziejesięuosóbzrozszczepempodniebienia,klasyfikowanejesttojakodyslaliapseudofonetycznaipozafo-nemowa(Ostapiuk1997,2012).Pseudo-wzłożeniachoznaczam.in.‘fałszy-wy,udany,rzekomy’(odgr.pseudes–‘kłamliwy,zmyślony’;por.Kopaliński1996).Pseudogłoskaudajegłoskę,„podszywasię”podgłoskę,jestfałszywągłoską,awięcgłoskąniejest.Zperspektywyfonetykizwarciekrtanioweniczegojednaknieudaje.Togłoskaoznaczanawtranskrypcjifonetycznejodrębnymsymbolem[Ɂ].Jestrealniewystępującąwsystemiefonetycznymjęzykapolskiegospółgłoskązwarto-wybuchowąartykułowanąwkrtani,choćniemawpolszczyźniewartościfonologicznej.Takąwartośćmożemiećjednakwinnychjęzykach(np.dialektacharabskich,por.np.Dukiewicz1995:84). Zpunktuwidzeniafonetykiokreślaniezwarciakrtaniowegomianempseudo-głoskilubrealizacjipseudofonetycznejniejestzrozumiałe.

Różniceterminologiczneidefinicyjnewystępujązatemnawetpomiędzytakpokrewnymidziedzinami,jakfonetykailogopedia.Próczomówionego

3Tamże.


powyżejzwarcia krtaniowegomożnajezilustrowaćrównieżnaprzykładzieterminów:modalność,lokacja,medialność,postdentalnośćczysonantyczność.

Pojęciemodalność,doterminologiilogopedycznejwprowadzoneprzezDanutęPlutę-Wojciechowską(por.np.Pluta-Wojciechowska2010,2012)na oznaczenie sposobu artykulacji głoski,w fonetyce niewystępuje. Wjęzykoznawstwiemodalnośćoznaczastosunekosobymówiącejdotreścijejwypowiedzi,wyrażanyzapomocąśrodkówjęzykowych,por.np.czasownikimodalnetypumuszę, chcę, mogę(Polański(red.)1993).Mamywięcmodal-nośćczasownikawjęzykoznawstwie,modalnośćgłoskiwlogopediiisposóbartykulacjigłoskiwfonetyce.Wzwiązkuzjęzykoznawczymrozumieniemterminu,odnoszeniewyrażeniamodalnośćdofonetyki językoznawcom (wtymfonetykom)kojarzyćsięmożebardziejzcechamiprozodycznymi(prozodia,takjakmodalność,wiążesięgłówniezfrazą,zdaniem;por.teżnp.wzdłużeniegłosekwyznaczającestosunekmówcydotreściwypowiedzi)niżzesposobemartykulacjigłoski.Pozatymtermintenjestjużmocnouwikłany,obrosływugruntowaneznaczenianietylkowjęzykoznawstwie,alerównieżwontologiiiwlogice(wontologii–‘dotyczącysposobuistnieniarzeczylubzjawisk’;wlogice– ‘odnoszącysiędostopniapewnościsądu’;modalnośćjęzykoznawczajestpochodnaodlogicznej).Wświetlepowyższegonależyrozważyć,czywprowadzaniedologopediiterminumodalnośćwmiejsceterminusposób artykulacjijestwłaściwymrozwiązaniem.

Terminlokacja,wprowadzonydologopediiprzezDanutęPlutę-Wojcie-chowskąprzyklasyfikacjizaburzeńwymowy,oznaczamiejsceartykulacjigłoski(por.lokacja ‘prototypowemiejsceartykulacji’vsdyslokacja ‘zabu-rzeniamiejscaartykulacji’–zob.np.Pluta-Wojciechowska2010,2012). Wjęzykoznawstwie lokacja toterminużywanywznaczeniuokoliczni-kamiejsca(wjęzykoznawstwieamerykańskim–Polański(red.)1993). Zperspektywyjęzykoznawczejterminlokacjaodniesionydogłoskizostaniejednoznaczniepowiązanyzmiejscemartykulacjigłoskizewzględunasko-jarzenielokacjizlokalizacją,umiejscowieniem,usytuowaniem(łac.locus ‘miejsce’).Wfonetyceterminlokacjajednakniewystępuje.Mamymiejsceartykulacjigłoski,anielokacjęgłoski.

Wyrażeniemedialnośćzostałowprowadzonedoterminologiilogope-dycznejprzezBarbaręOstapiuknaoznaczeniepożądanejcechyfonetycz-nejwrealizacjifonemuwdwóchznaczeniach:jako1) ‘symetriaułożenianarządówmowy’oraz2) ‘pośrodkowośćprzepływupowietrza’(Ostapiuk2012).Wfonetyceterminmedialnośćniewystępuje.Wjęzykoznawstwiefunkcjonujepojęciestrona medialnanaoznaczenieistniejącejwniektórychjęzykachkategoriigramatycznejczasownika.Wjęzykuogólnymwyrażeniemedialność,medialnymajednoznaczneiugruntowaneznaczenie,związane


zmassmediami,por.fakt medialny, medialna twarz, medialny polityk, me-dialność polityka, komuś zależy na medialnościitp.Podobneznaczeniejakwjęzykuogólnymwystępujewterminologiihumanistycznejiwnaukachspołecznych,gdziemedialność,medialnyto‘odnoszącysiędomassmediów’.Wstatystycezkoleimedialnyto‘średni,środkowy’(por.np.<http://sjp.pl/medialny>,dostęp:20.04.2016;<http://sjp.pwn.pl/slowniki/medialny.html>,dostęp:20.04.2016;Bańko2000)4.Terminmedialnośćwlogopediiwystępujewięcwpodobnymznaczeniu,wjakimpojawiasięwstatystyce,niekiedyrównieżwmedycynie(por.łac.medium ‘środkowy,bezstronny’).Niejesttojednakjedynerozumienietegoterminunagruncielogopedii.Wyrażeniemedialnośćwystępujetubowiemrównieżwznaczeniuzwiązanymzmassmediami,por.logopedia medialna i artystycznajakosubdyscyplinalogo-pediiorazlogopeda medialnyjakoosobazawodowozwiązanazlogopediąmedialną.Pojęciemedialność,medialnymawięcugruntowaneznaczenie iwjęzykuogólnym,iwhumanistyce,iwnaukachspołecznych,anawet wsamejlogopediiwpostacizwiązanejzmassmediami.Wrezultaciewy-rażeniemedialnośćodniesionedogłoski(głoskamedialna,medialnośćjakocechagłoski)możebyćkojarzoneprzedewszystkimzlogopediąmedialnąiartystyczną,zgłoskączęstowystępującąwmediachlubdobrzebrzmiącąwmediach(materiaływłasne,ankietaprzyprowadzonawśródstuosobowejgrupystudentówpierwszegorokulogopedii).Wprowadzaniedoterminologiilogopedycznejwodmiennymrozumieniuwyrażeńomocnougruntowanymznaczeniuwjęzykuogólnym,humanistyce,naukachspołecznych,ana-wetwsamejlogopediizpewnościąprzyczyniasiędotakichinterpretacji. Wkonsekwencjibowiemtermingłoska medialnamożebyćrozumianynie-jednoznacznietakprzezfonetyka,jakiprzezlogopedę.

Wlogopediiwyrażeniepostdentalność jestodnoszonedopożądanychcechartykulacyjnychprzyrealizacjifonemów/šžčǯ/oraz/śźćʒ́ńi̯/,takżedodziąsłowychodmian/tdn/ijestrozumianejakokontakt(lubblokada)przedniejczęścijęzykazdziąsłamizagórnymisiekaczami(wklasyfikacjiBarbaryOstapiuk,por.np.Ostapiuk2012).Kłopotwtym,żewrozumieniufonetykiogólnejwymienionegłoskipostdentalnyminiesą.Wfonetycepol-skiejiświatowejgłoskipostdentalnetogłoskizazębowe,np.polskie[szcʒ]. Natomiastgłoski[šžčǯ]określanesąjakopostalveolarne(zadziasłowe),[śźć ʒ́]zaśjakodziąsłowo-palatalne(por.np.Laver1994;Łobacz2000;Trochymiuk,Święcicki2009;Lorenc2016).Wkonsekwencjistosowaniewlogopediiokreśleńtypupostdentalnośćnaoznaczeniepożądanejcechy

4Por.teżmedialny‘mającyzwiązekzmediumizjawiskamiparapsychicznymi’,atakże‘pośredniczący,mediator’.


fonetycznejwrealizacji/šžčǯ/oraz/śźćʒ́/jestzpunktuwidzeniafone-tykiniezrozumiałe.Wkonsekwencjirównieżwkształceniulogopedycznymnazajęciachzzaburzeńwymowyterminpostdentalność jestodnoszonydozupełnieinnejklasygłosekniżnazajęciachzfonetyki.

Terminsonantyczność,wywiedzionyodłacińskiegosonus‘dźwięczący’,zostałwprowadzonydoopisulogopedycznegoprzezDanutęPlutę-Wojcie-chowskąnaoznaczeniekategoriifonetycznejudziałuwięzadełgłosowychwartykulacjigłosek(wtymobstruentów).Takpojmowanejsonantycznościprzeciwstawiasiędysonantyczność,czylizaburzeniaudziałuwięzadełgło-sowychwpostacibezdźwięczności,niepełnejdźwięcznościorazudźwięcz-niania(Pluta-Wojciechowska2010).Wjęzykoznawstwiekategoriafone-tycznasonantycznościwwyżejopisanymrozumieniuniewystępuje(jestnatomiastkategoriadźwięczności).Wyrażeniesonantycznośćzpunktuwidzeniafonetykimożnałatwopowiązaćnatomiastzterminamisonant i sonantyczny(jakoprzymiotnikodsonant).Terminytewfonetycesąjednakmocnouwikłanewkontekstyfunkcjonalne(rolawsylabie)iartykulacyjne,opisoweorazhistoryczne.Generalnierzeczbiorąc,wpracachfonetycznychsonantysądefiniowanenadwasposoby.Popierwsze,jakospółgłoskiofunk-cjizgłoskotwórczej,występującewroliośrodkasylaby(zwyklespółgłoskipłynneinosowe);takrozumianesonantyniewystępująwewspółczesnymjęzykupolskim,natomiastzakładasię,żeistniaływjęzykuprasłowiańskim(por.Dubisziin.1995).Podrugie,jakospółgłoskipółotwarte,niekonieczniesylabiczne,artykulacyjniestanowiąceklasęprzejściowąmiędzysamogło-skamiaspółgłoskami,np.polskie[r],[l],[m],[n],[ń],[i̯].Sonantysąnaogółdźwięczne(bezdźwięczneichodmiankipojawiająsiętylkokontekstowo,por.Sawicka1995).Wopisachfonetycznychtakieokreślenia,jaksonant,sonan-tycznynigdyniestanowiąatrybutówspółgłosekwłaściwych(obstruentów),aniteżnieograniczasięichzakresuwyłączniedocechyudziałuwięza-dełgłosowychwartykulacji.Dlategowyrażeniesonantycznośćstosowane wopisielogopedycznymwznaczeniuopisanymwewstępieiodnoszonedospółgłosekwłaściwychzperspektywyfonetycznejmożewydawaćsiębłędne.

Zdarzasięrównież,żezakresyznaczenioweterminówstosowanychwlogopediiorazwdyscyplinachzwiązanychzlogopediąniedokońcasiępokrywają.Szerszerozumienieterminuwjednejdziedzinie,węższezaś wdrugiej,możnazilustrowaćnaprzykładziewyrażeńegzogenny i endogenny.Wopisachlogopedycznychwprzyczynowychklasyfikacjachzaburzeńmowywyróżniasięzaburzeniapochodzeniaegzogennegoiendogennego(Styczek1980).Dlaprzedstawicielinaukmedycznychpodziałtenniejestjednakdokońcajasnyzewzględunaodmiennerozumienieterminówegzogenny i endogenny.Wlogopediiprzyczynyegzogennetoprzyczynyśrodowiskowe,


wywołaneprzezczynnikispołeczne.Wyrażenieendogenneoznaczazaśczynnikiwewnątrzpochodne.Wmedycynieprzyczynyegzogennerozumianesąszerzej.Obejmująwszelkieczynnikipochodzącezzewnątrz–nietylkoczynnikispołeczne,aleteżwirusowe,bakteryjne,promienne,zatrucielekami,jedzeniem,urazypsychiczneitp.Czynnikiendogennedotycząna-tomiastprzyczynmającychswepierwotneźródłoworganizmieczłowieka(np.uwarunkowaniagenetycznelubkonstytucjonalne).Jesttowięcwęższerozumienieterminuniżwlogopedii.Wzwiązkuztympowszechniestoso-wanyprzezlogopedówpodział,wktórymwyróżniasięzaburzeniamowypochodzeniaegzogennegoiendogennego,możebyćzpunktuwidzenianaukmedycznychmałozrozumiały(Jastrzębowska2003b).

Różniceterminologicznepomiędzylogopediąadyscyplinami,zktórychdorobkuonakorzysta,ilustrująrównieżprzypadki,gdytosamoznaczenieoddawanejestzapomocądwóchwyrażeń,zktórychjednojestuznawanezabłędnewdyscypliniepowiązanejzlogopedią.Dziejesiętaknp.wwy-padkupartypu:więzadła – wiązadła,więzadła głosowe – struny głosowe,żuchwa – szczęka dolna, apeks – czubek języka, ośrodek Wernickego – pole 22 namapiemózguBrodmanna, ośrodek Broki – pole 44 i 45namapiemózguBrodmanna,głoska dentalizowana – sybilant.

Wterminologiianatomicznej(biologicznejiwęziej−medycznej)dlastrukturyłącznotkankowej,spajającejodrębneelementyorganizmu,za-rezerwowanyjestwyrazwięzadło(łac.ligamentum).Użytkownicyjęzykamedycznegotylkotęformębędąuważalizapoprawną.Jestonaprzyjęta iutrwalonawmedycynieoddawna(por.„LekarskiPoradnikJęzykowy”[on-line]<http://www.lpj.pl/index.php?op=36&id=4>,dostęp:20.04.2016);Wysocka1994).Tymczasemwjęzykuogólnym,atakżewfonetyceilogope-dii,wtymsamymznaczeniu,tj.ligamentum,pojawiasięczęstowyrażeniewiązadło.WiązadłagłosowemamyiwlogopedycznychpracachIrenySty-czek(por.np.Styczek1980),iwfonetycznychpracachLeokadiiDukiewicz(por.Dukiewicz1995),pomimożewterminologiianatomiczno-medycznejuważanejesttozabłąd.Dlaprzedstawicielinaukmedycznychtakienazew-nictwojestniedoprzyjęcia,gdyżwedługnichniemaworganizmieczłowiekatakiejstruktury,jakwiązadło(wiązadławystępująwmostach,wiązadłotopotoczniesznurowadło).Poloniściorazlogopedziswobodnieużywająjednakwznaczeniuligamentumwyrażeniawiązadłolubzamienniewiązadło/wię-zadłonatakiejsamejzasadzie,jakczynisiętowjęzykuogólnym–wiązadłowiążedwierzeczy.Podobnieczęstopoloniściilogopedziwznaczeniuwięzadła głosowe używająwyrażeniastruny głosowe.Wterminologiianatomicznejjesttouważanezaniewłaściwe,gdyżwięzadłagłosoweprzypominająwargi,aniestruny,dlategookreśleniestruny głosowejestnieadekwatneimoże


wprowadzaćwbłąd.Struny głosowetokolejnewyrażeniezjęzykaogólnego.Jesttoobrazowanazwastosowanawpotocznejpolszczyźnie,którąmożnawiązaćnietylkozodwołaniemsiędorzekomegopodobieństwaobustruktur(więzadełgłosowychdostrun),aletakżezuzyskiwanymprzeztestrukturyefektem–powstawaniemdźwięku.Więzadłagłosowe,podobniejakstruny,wytwarzajądźwięk.

Kolejnymprzykłademużywaniawpolonistyceilogopediiwyrażeńnie-akceptowanychzpunktuwidzeniaterminologiianatomiczno-medycznejjeststosowaniewyrażeniaszczęka (dolna)zamiastżuchwa oraz czubek języka zamiastapeks.Poloniściilogopedzi,obokfachowejnazwystrukturyanato-micznej–apeksu,używająwyrażeniaczubek języka,przejętegozpotocznejodmianypolszczyzny.Reakcjąprzedstawicielinaukmedycznychnatakienazewnictwobywaobrazowestwierdzenie,żeczubekmożebyćwszpitalu,natomiastkoniuszekjęzykatoapeks.Zmedycznegopunktuwidzeniadlaomawianejstrukturyanatomicznejzarezerwowanesąbowiemokreśloneterminy:koniec, koniuszek językaalboapeks5.

Zkoleiżuchwa (łac.mandibula)tonieparzysta(pojedyncza),jedyna ruchomakośćszkieletuczaszkiczłowiekaizwierząt–częstonazywanaszczęką(dolną).Wujęciuanatomicznymimedycznymbłędemjestnazywa-nieżuchwyszczęką(dolną).Natomiastwjęzykupotocznymjesttozgodne znormamijęzykowymi.Tutajobiekościszczękowe(szczękagórna)iżuchwa(szczękadolna)określanesąłączniejakoszczęki(por.W.Sylwanowicz(red.)1974;SłownikjęzykapolskiegoPWN[on-line]<http://sjp.pwn.pl/doroszewski/szczeka;5503619.html>,dostęp:20.04.2016).Wpolonistyceilogopediiwyrażenieszczękadolnastosowanejestnagminnie,podobniejakczubekwznaczeniu‘apeks’(por.np.uStyczek1980;Dukiewicz1995;Karczmarczuk2012).Wtensposóbdoterminologiilogopedycznej,zamiastfachowychterminówanatomicznych,przenikająwyrażeniapotoczne,wna-ukachmedycznychnieakceptowane.Możetomiećokreślonekonsekwencje wkształceniulogopedycznymwpostacitrudnościzzaliczeniemprzedmiotówmedycznych,zewzględunaużywaniepotocznychwyrażeńzamiastfachowejterminologii.Takiepotocznewyrażeniastudencisłysząjednakm.in.zustpolonistówwykładającychnalogopedii.

Womawianymkontekściekomentarzawymagarównieżkwestianazew-nictwaeponimicznego(np.ośrodekWernickego,ośrodekBroki),ponieważjegostosowaniewanatomiiprawidłowejinaukachklinicznychstanowidziś

5Wmedycyniewyrażenieapeksmaszerszeznaczenieniżwlogopediiifonetyce,wktó-rychtermintenoznaczawyłączniekoniuszekjęzyka.Wmedycynieobejmujesięnimrównieżwierzchołekkorzeniazębasiecznegoszczękiiżuchwy(zob.Kamińskaiin.2015).


przedmiotlicznychkontrowersji(por.Pilarziin.2013).Wmedycynieeponimokreślajednostkiiobjawychoroboweorazpojęciaanatomiczneifizjologicz-nebiorąceswąnazwęodnazwiskludzi,którzyopisalijeporazpierwszy.Anatomiamabogatenazewnictwoeponimiczne.Uważasięzazwyczaj,żecelemjegostosowaniajestchęćoddaniaczciwybitnymnaukowcom,którzyopisalibądźodkrylidanąstrukturęanatomiczną.Kwestiamispornymiwtejmateriisąproblemyzpisownią,odmianąorazwymowątakichnazw.Zgodnie zwytycznymiPolskiegoTowarzystwaAnatomicznego,obecnieodchodzisięodstosowaniaeponimównarzecznazewnictwaopisowego.Niektórzyanato-mowie,wykładającyrównieżnalogopedii,stanowczosprzeciwiająsięużywa-niueponimów.Tymczasempoloniściilogopedzipowszechniejestosują,po-pełniającprzytymniekiedybłędywzapisie,wymowielubodmianie(por.np. wwypadkuośrodkaWernickegowymowętypu[verńick’ego],sugerującąpol-skiepochodzeniebadacza,podczasgdybyłtoNiemiec;por.teżwahaniatypuośrodekBroki,ośrodekBroca,ośrodekBroci;zob.PoradniaJęzykowaPWN[on-line]<http://sjp.pwn.pl/szukaj/pole%20Broki.html>,dostęp:22.09.2016).Takienazewnictwojestodbieraneprzezprzedstawicielinaukmedycznychjakonieprofesjonalne.Trwającadyskusjanatematzasadnościstosowaniaeponimówwmedycynieniewykluczaużywanianazweponimicznychprzezprzedstawicielinaukhumanistycznych.Należyjednakzwrócićuwagęnaichprawidłowebrzmienieorazzdawaćsobiesprawęztoczącegosięsporu.

Różniceterminologicznepolegającenatym,żetosamoznaczenieod-dawanejestzapomocąróżnychwyrażeń,zktórychjednouznawanejestzabłędnewdyscypliniepowiązanejzlogopedią,przebiegająnietylkonaliniilogopedia–medycyna,alerównieżlogopedia–fonetyka.Możnajezilustro-waćzapomocąterminów:dentalizacja vssybilantność.Wpolskiejliteraturzelogopedycznejspółgłoskisybilantnesąpowszechnieklasyfikowanejakotzw.spółgłoskidentalizowane.Terminspółgłoska dentalizowana,dentalizacja zostałwprowadzonyprzezTytusaBenniegonapoczątkuXXw.(por.Benni1913;modyfikacjaterminu–por.Styczek1973;Wierzchowska1980)poprzezanalogiędotzw.drugorzędnychcechartykulacyjnych.Obecniepodkreślasię,żeudziałzębów(wytworzenieszczelinyzębowej)wartykulacjispółgłosektrzechszeregów:syczącego,szumiącegoiciszącego,stanowiwaruneksine qua nonuzyskaniasybilantności(tj.względniewysokiegoszumuwwysokichczęstotliwościach)charakterystycznejdlatejgrupydźwięków,wobecczegozjawiskotoniemożebyćuznanezacechędrugorzędną,jaksugerujenazwa.Wzwiązkuztymklasyfikacjaspółgłoseksybilantnychjakodentalizowanychjestuznawanazabłędną.Jakoklasycznyprzykładrzeczywiściezachodzą-cejdentalizacji,zgodniezopisemstosowanymdlawielujęzykówświata,podjesięspółgłoskimiędzyzębowe,którewjęzykupolskimstanowiąwadę


wymowykwalifikowanągłówniejakoseplenieniemiędzyzębowe.Dlatego wnowszychpracachfonetycyrezygnujązestosowaniaterminudentalizacja wodniesieniudogłosektrzechszeregów(por.Łobacz1998;zob.teżKrajna2002,2005).Klasyfikacjaspółgłoseksybilantnychjakodentalizowanychjestnatomiastwciążsilniezakorzenionawśródlogopedów(por.najnowszepracelogopedyczne,np.Czaplewska2012).

Różnicewopisiebudowytychsamychstrukturpomiędzymedycyną,logopediąifonetykąmożnazobrazowaćnapodstawiestosowanegowtychnaukachpodziałujęzykaorazpodniebienia. Anatomicznypodziałjęzykawyróżniatrzon(ok.2/3długościjęzyka),przechodzącywkierunkudoprzed-nimwkoniecjęzyka(apeks),awkierunkudotylnymwnasadę.Natrzoniewyróżniasiępowierzchnięgórną(grzbietjęzyka)orazdolną(brzuszną).Obiełącząsięwzdłużbrzegówjęzyka.Nasadęitrzondzielibruzdagraniczna,któ-rawliniipośrodkowejtworzyuwypukleniezwaneotworemślepym.Grzbietjęzykapodzielonyjestnadwiesymetryczneczęścibruzdąpośrodkową (Bochenek,Reicher2004).Wpolskiejfonetyceilogopediiutrwaliłsiępodziałjęzykazwiązanyzkoniecznościąuwzględnieniaudziałuposzczególnychjegoczęściwartykulacjigłosekpolskichiwydzielający:koniuszekjęzyka(apeks),przednią,środkowąitylnączęśćgrzbietujęzykaorazobsadę,atakżekoronę–brzegjęzyka(por.Styczek1980).Brzegjęzykawystępujerównież wpodzialemedycznym,aleniejestnazywanykoroną(wopisachmedycznychjestkorona,alezęba).Nasadawystępujewpodzialemedycznymwznaczeniukorzeniajęzyka,wlogopedycznymifonetycznymnasadatosystempołączeńjamrezonacyjnych,doktóregozaliczasięjamęgardłową,ustnąinosową.Górnaczęśćjamygardłowej,sąsiadującazjamąnosowąwrazznozdrzamitylnymi,wterminologiimedycznejnazywanajestnosogardzielą.Nosogar-dzielwpodziałachfonetycznychilogopedycznychniejestwyodrębniana.Anatomicznabruzdapośrodkowawpracachlogopedycznychnazywanajestrowkiemjęzyka(por.Styczek,1980:94).Różnicewstosowanympodzialejęzykawystępująjednaknietylkonaliniimedycynavslogopediaifonety-ka.Wanglojęzycznychopisachfonetycznych,którestanowiłypodstawędoopracowaniamiędzynarodowegoalfabetufonetycznegoIPA,przedstawiasięinnyniżwpolskiejfonetyceilogopediipodziałstrefartykulacyjnychjęzyka,amianowiciewyróżniasięnastępującejegoczęści:tip/apeks (koniecjęzyka),blade(częśćjęzykabezpośredniozaapeksem),front(przedniaczęśćjęzyka),back(tylnaczęśćjęzyka)iroot(obsadajęzyka,zob.Laver1994;Lorenc2016).Wanglojęzycznychpodziałachniewyodrębniasięnaogółstrefyodpowiadającejpolskiemuterminowiśrodek języka(mediodorsum).Wpolskichpodziałachniewyróżniasięnatomiaststrefyodpowiadającej angielskiemuterminowiblade of the tongue.Wodniesieniudotejczęści


językawnowszychpracachfonetycznychużywanyjestterminprzednia krawędź języka (por.Lorenc2016:116)lubkorona języka (por.Bryndal2015:157).Realizacjazapomocąkoronyjęzykajestdefinicyjnącechąspół-głosekkoronalnych.Wmedycznychopisachbudowyjęzykakoronaniejestwyróżniana.Dlategodlalekarzywyrażeniespółgłoska koronalnamożebyćniejasne,anawetmylące(por.brakwopisachmedycznychkoronyjęzyka,alepojawiasiękoronazęba).Natomiastwopisachfonetyczno-fonologicznychobszarjęzykastanowiącyjegokoronęniejestjednoznaczniezdefiniowany.Jestonróżniewyznaczanywróżnychpracach(przeglądstanowisk–zob.Bryndal2015:157−159).Wzależnościodautora,będzietokrótszalubdłuższaczęściprzodujęzyka,przyczymróżnicepomiędzyposzczególnymiopisamimogąbyćznaczne.Wkonsekwencjispółgłoskatraktowanajakokoronalnawopisachfonetyczno-fonologicznychmożebyćklasyfikowanajakogrzbietowa(dorsalna)wopisachlogopedycznychiviceversa.Wrezultaciepodhasłemspółgłoska koronalnawopisielogopedycznymifonetycznymczyteżfonetyczno-fonologicznymmogąkryćsięzupełnieinnedźwięki.

Wmedycznychopracowaniachanatomicznychpodniebieniedzielisięnatwardeimiękkie(Bochenek,Reicher2004).Opisyfonetyczneilogopedycz-newramachpodniebieniatwardegoimiękkiegowprowadzajązazwyczajbardziejszczegółowepodziałyiwyróżniają:przednią,środkowąitylnączęśćpodniebieniatwardego(prae-, medio- i postpalatum),przedniąitylnączęśćpodniebieniamiękkiego(praevelum, postvelum),atakżejęzyczek(uvula,zob.np.Styczek1973).Matozwiązekzkoniecznościąuwzględnieniastrefistotnychdlaartykulacjigłosek.Wpracachmedycznychilogopedycznychwyrażeniepodniebieniepojawiasięwinnymjeszczeznaczeniu.Chodzituostosowanyprzyopisierozwojupodniebieniaorazrozszczepówwargi i/lubpodniebieniapodziałnapodniebienie pierwotne i podniebienie wtórne.Podniebieniepierwotnetowargiorazwyrostekzębodołowyażdootworuprzysiecznego.Podniebieniewtórnetopodniebienietwardeimiękkie.Roz-szczepypodniebieniapierwotnegoiwtórnegozaliczająsiędonajpoważniej-szych,azarazemnajczęściejwystępujących,wrodzonychwadrozwojowychtwarzowejczęściczaszki(Hortis-Dzierzbicka,Stecko2005).Nawetzatemtakpodstawowedlaanatomii,logopediiifonetykiterminy,jaknp.podniebienie,wzależnościodpotrzebopisumogąbyćdefiniowaneróżnie.


3. Podsumowanie

Problemydefinicyjneiterminologicznewpisanesąwkażdądyscyplinęwiedzy.Problemytenasilająsięnagrunciedziedzininterdyscyplinarnychorazzawodówzakładającychścisłąwspółpracęzespecjalistamiróżnychdzie-dzin.Dotakichdyscyplinizawodównależylogopedia.Wwypadkudziedzinnaukowych,które,podobniejaklogopedia,czerpiązdorobkuinnychnauk,nieuniknionejestkorzystaniezterminologiiwypracowanejnaichgruncie.Nieuniknionejestrównieżpojawianiesiępewnychróżnicwstosownychterminach,klasyfikacjachipodziałach.Przyczynatakichrozbieżnościtkwi wodmiennychpotrzebachopisu,wkoniecznościuwzględnieniaspecyficznychdlalogopediipotrzebzwiązanychzprzedstawieniemfunkcjiartykulacyjnychtakwnormie,jakiwpatologii,wtymfunkcji,którezmedycznegoczyjęzy-koznawczegopunktuwidzeniamogąbyćdrugorzędne.Zdarzasięjednak,żeuźródełtakichróżnictkwiprzenikaniedoterminologiilogopedycznejwyrażeńpotocznych,adaptowaniedologopediizdyscyplin,zktórychdo-robkukorzysta,pojęćiterminówwodmiennym,zawężonym,rozszerzonymalbouproszczonymznaczeniu;lubteżzastępowanietradycyjnychterminówterminaminowymi.Wypracowywanieodrębnychterminówniezawszejestcelowe;przeciwnie,możebyćuznanezabłędnezpunktuwidzeniametodo-logiinauk(por.zasadęniemnożeniabytówponadpotrzebę,zwaną„brzytwąOckhama”;Ockham1971).Konsekwencjąokreślonejadaptacjimożebyćniejasny,mylącycharakterniektórychterminówlogopedycznychocenianychzperspektywydyscyplininterdyscyplinarniezwiązanychzlogopedią.Zcałąpewnościązawszekoniecznejestustalenieewentualnychróżnicwrozu-mieniutychpojęć,zktórychkorzystająwspółpracującyzesobąspecjaliści wramachlogopedii.Wświetleprzytoczonychprzykładówzasadnywydajesięrównieżpostulat,bywlogopediiunikaćterminów,definicjiisformułowań,któreznaczącoodbiegająodopisówmedycznychczyfonetycznych.Logopediamusiwypracowywaćwłasnyaparatpojęciowy,własnąterminologię,własneklasyfikacje.Zewzględunaswójaplikatywnycharakterpowinnatworzyćaparatpojęciowyiklasyfikacjewmiaręproste,jednoznaczneiprzejrzyste,dającesięłatwozastosowaćwpraktyceiupowszechnićwśródlogopedów.Jakonaukainterdyscyplinarnapowinnaopracowywaćaparatpojęciowyzgodnyzdyscyplinami,zktórychdorobkukorzysta.

Konsekwencjąinterdyscyplinarnościwlogopedii jestwystępowanieróżnicwstosowanejterminologiiorazopisachpomiędzylogopediąadzie-dzinamizniąpowiązanymi,nawetnapoziomiepodstawowejterminologii.Różniceteujawniająsięwlogopediijakonauce,naetapiediagnozyiterapiilogopedycznejpomiędzywspółpracującymizesobąspecjalistami,atakże


wprocesiekształceniaprzyszłychlogopedów.Nakładatopewnedodatkowewymoginastudentówiwykładowcówlogopedii.Odstudentówlogopediiwymagawiększejniżodstudentówinnychkierunkówświadomościtermi-nologicznej,rozumianejjakozdawaniesobiesprawy,żetaksamobrzmiącewyrażeniaróżniefunkcjonująwróżnychdyscyplinachwiedzy,awrezultacienaróżnychprzedmiotach,iżenienależywprostysposóbprzenosićdanegoterminuczyopisudanejstrukturyzjednegonadrugi.Możetoprzysparzaćwieluproblemówzwłaszczanapoczątkowychetapachkształcenialogopedów.Odwykładowcówzkoleiwymagatowskazywaniastudentomtrudnościwynikającychzinterdyscyplinarności,szczególnienapoczątkuedukacji.Dotegokoniecznajestkomunikacjapomiędzyprzedstawicielamiróżnychdziedzinwramachlogopedii.Tylkotakakomunikacjaumożliwiawypra-cowaniejednolitejiadekwatnejterminologiilogopedycznejzjednejstronyorazustalenieewentualnychróżnicwrozumieniutychpojęć,zktórychkorzystająwspółpracującyzesobąspecjaliści,zdrugiej.Wkonsekwencjiprzedstawicieleróżnychdyscyplinzwiązanychzlogopediąisamilogopedzimusząstaleuczyćsięodsiebienawzajem.

Literatura

BańkoM.(2010):Inny słownik języka polskiego.Warszawa.BenniT.(1913):Istota artykulacyjna syczenia i szumu.„MateriałyiPraceKomisjiJęzykowej”.

VI,s.453−465.BochenekA.,ReicherM.(2004):Anatomia człowieka.T.2.Wyd.9.Warszawa.BryndalM.(2015):Fonologiczna interpretacja procesów doskonalenia wymowy dziecięcej na

tle współczesnych teorii fonologicznych.Gliwice.CzaplewskaE.(2012):Diagnoza zaburzeń artykulacji.[W:]Diagnoza logopedyczna. Podręcznik

akademicki.Red.E.Czaplewska,S.Milewski.Gdańsk,s.65−120.DubiszS.,KaraśH.,KolisN.(1995):Dialekty i gwary polskie.Warszawa.DukiewiczL.(1995):Fonetyka.[W:]Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka

i fonologia.Red.H.Wróbel.Kraków,s.7−103.Hortis-DzierzbickaM.,SteckoE.(red.)(2005):Mowa pacjenta z rozszczepem podniebienia.

Szkice foniatryczno-logopedyczne.Warszawa.GaleraH.,KwiecieńA.(2000):Sprawozdanie z zajęć praktycznych przeprowadzonych podczas

konferencji przez zespół pracujący w Zakładzie Leczniczo-Wychowawczym Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w Otwocku pod kierunkiem dr med. Anny Hortis-Dzierzbickiej z Centrum Leczenia Wad Twarzoczaszki Instytutu Matki i Dziecka. Temat: Ćwiczenia głosowe u dzieci z rozszczepem podniebienia.[W:]Teoretyczne podstawy metod usprawniania mowy − afa-zja − zaburzenia rozwoju mowy. Red.H.Mierzejewska,M.Przybysz-Piwko.Warszawa.

GałkowskiT.,JastrzębowskaG.(red.)(2003):Logopedia. Pytania i odpowiedzi.Wyd.2zmie-nioneiposzerzone.Opole.

GołąbZ.,HeinzA.,PolańskiK.(1970):Słownik terminologii językoznawczej.Warszawa.JassemW.(1977): Fonetyka języka angielskiego.Warszawa.


JastrzębowskaG.(2003a):Przedmiot, zakres zainteresowań i miejsce logopedii wśród innych nauk.[W:]Logopedia. Pytania i odpowiedzi.Red.T.Gałkowski,G.Jastrzębowska.T.1.Wyd.2zmienioneiposzerzone.Opole,s.315−329.

JastrzębowskaG.(2003b):Klasyfikacje zaburzeń mowy.[W:]Logopedia. Pytania i odpowie-dzi.Red.T.Gałkowski,G.Jastrzębowska.T.1.Wyd.2zmienioneiposzerzone.Opole, s.371−388.

KamińskaB.,Kaczorowska-BrayK.,SiebertB.(2015):Uwagi o logopedycznym badaniu bu-dowy i funkcjonowania układu stomatologicznego.[W:]Metodologia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki.Red.S.Milewski,K.Kaczorowska-Bray.Gdańsk,s.381−395.

KarczmarczukB.(2012): Wymowa polska z ćwiczeniami.Wyd.2uzupełnioneirozszerzone.Lublin.

KopalińskiW.(1967):Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych.Warszawa.KrajnaE.(2002):Doskonalenie artykulacji u dzieci przedszkolnych – wybrane zagadnienia.

„Logopedia”31,s.27−52.KrajnaE.(2005):Rozwojowa norma fonetyczna – oczekiwania i fakty.„Logopeda”1(1),s.33−46.KurlejW.,Matthews-BrzozowskaT.(2010):Budowa anatomiczna narządu mowy. [W:]

Wpływ wad wrodzonych i nabytych części twarzowej czaszki na mowę.Red.T.Matthews- -Brzozowska,B.Kawala.Wrocław,s.19−32.

LaverJ.(1994): Principles of Phonetics.Cambridge.LorencA.(2016):Transkrypcja wymowy w normie i w przypadkach jej zaburzeń. Próba ujed-

nolicenia i obiektywizacji.[W:]Logopedia artystyczna.Red.B.Kamińska,S.Milewski.Gdańsk,s.107−143.

ŁobaczP.(1998):Sybilantność.[W]:Scripta Manent.Publikacja Wydziałowa z okazji 10-lecia istnienia Wydziału Neofilologii UAM (1988−1998).Poznań,s.135−154.

OckhamW.(1971):Suma logiczna.Warszawa.Osowicka-KondratowiczM.(2016):Przegląd wiedzy na temat zwarcia krtaniowego w polszczyź-

nie.[W:]Sandhi w językach słowiańskich II.Red.A.Cychnerska,I.Sawicka.Warszawa,s.197−214.

OstapiukB.(1997):Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycje terminów i klasyfikacji.„Audiofonologia”X,s.117−136.

OstapiukB. (2012):Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego. [W:]Logopedia. Teoria zaburzeń mowy.Red.S.Grabias,M.Kurkowski.Lublin,s.431−454.

PilarzŁ.,BajorG.,BulskaW.(2013):Czy na pewno nadszedł czas pisać epitafium dla epo-nimów w anatomii i naukach klinicznych?„AnnalesAcademiaeMedicaeSilesiensis”67,5,s.337–343.

Pluta-WojciechowskaD.(2010):Zaburzenia mowy u dzieci z rozszczepem podniebienia. Badania−teoria−praktyka.Bytom.

Pluta-WojciechowskaD.(2012):Typologia zaburzeń mowy w przypadku osób z rozszcze-pem wargi i podniebienia. [W:]Logopedia. Teoria Zaburzeń Mowy.Red.S.Grabias, M.Kurowski.Lublin,s.469−514.

PolańskiK.(red.)(1993):Encyklopedia językoznawstwa ogólnego.Wrocław−Warszawa−Kraków.SawickaI.(1995):Fonologia. [W:]Gramatyka współczesnego języka polskiego. Fonetyka

i fonologia. Red.H.Wróbel.Kraków,s.105−192.StyczekI.(1973):Badania eksperymentalne spirantów polskich s, š, ś ze stanowiska fizjologii

i patologii mowy.Wrocław−Warszawa−Kraków−Gdańsk.StyczekI.(1980):Logopedia.Warszawa.TrochymiukA.,ŚwięcickiR.(2009):Artykulograficzne badania wymowy grzbietowej. Studium

przypadku.„Logopedia”38,s.173−201.SylwanowiczW.(red.),KrechowieckiA.,ŁasińskiW.,NarkiewiczO.(1974):Anatomia czło-

wieka: podręcznik dla studentów medycyny.Wyd.2.Warszawa.WierzchowskaB. (1980):Fonetyka i fonologia języka polskiego.Wrocław−Warszawa

−Kraków−Gdańsk.


WięckiewiczW.,KawalaM.,FijałkowskaP.,WięckiewiczM.(2010):Protezy i ich wpływ na poprawność artykulacji.[W:]Wpływ wad wrodzonych i nabytych części twarzowej czaszki na mowę.Red.T.Matthews-Brzozowska,B.Kawala.Wrocław,s.175−184.

WysockaF.(1994):Polska terminologia lekarska do roku 1838. T.II:Anatomia. Jednowyrazowe nazwy motywowane.Kraków.

ŹródłainternetoweLekarskiPoradnikJęzykowy[on-line]:http://lpj.pl/PoradniaJęzykowaPWN[on-line]:http://sjp.pwn.pl/poradniaSłownikjęzykapolskiegoPWN[on-line]:http://sjp.pwn.plSłownikSJP.PL[on-line]:http://sjp.pl

Summary

Oneconsequenceof the interdisciplinarynatureof logopaedics isdifferences interminologyanddescriptionsbetweenlogopaedics,linguisticsandmedicine,evenatthelevelofbasicterminology.Thedifferenceisevidentinlogopaedicsasascience,intheprocess ofdiagnosisandtherapybetweencooperatingspecialistsandinthetrainingoffuturespeechtherapists,rightfromthefirststepsintheireducation.Thearticlediscussessomeselecteddifferencesintheterminologyanddescriptionsbetweenlogopaedicsandthedisciplinesontheresearchofwhichlogopaedicsrelies.Moreover,theterminologyoflogopaedicsisconsideredfromtheperspectiveoflinguistics(mainlyphonetics)andmedicine.

Czynauczycielwczesnejedukacjimożebyćwzoremporozumiewaniasię… 137

MałgorzataSławińskaOlsztyne-mail:[email protected]:[email protected]

Czy nauczyciel wczesnej edukacji może być wzorem porozumiewania się w języku ojczystym?

Rozważania o (nie)kompetencjach językowych studentów pedagogiki

Is a teacher of early education a role model to follow in communicating in the mother tongue?

On linguistic (in)competence of pedagogy students

Thearticlediscussestheresultsoftheresearchconcerningtheself-assess-mentofpedagogystudentsoftheirabilitytocommunicateinmothertongueaswellastheirreallanguagecompetencerevealedintheirfinalpapers.

Słowa kluczowe: studencipedagogiki,porozumiewaniesięwjęzykuojczystym,kompeten-cjejęzykoweikomunikacyjne,wczesnaedukacja

Key words: Pedagogystudents,communicationinmothertongue, languageandcommunicationcompetence,earlyeducation

1. Wprowadzenie

Mowaijęzyktraktowanesąjakonarzędziaporozumiewaniasię,którychprawidłoweużywaniejestuwarunkowaneposiadaniemtrzechpodstawowychkompetencji:językowej(obejmującejumiejętnośćrozumieniai(re)produko-waniazdańpoprawnychpodwzględemartykulacyjnymigramatycznym),komunikacyjnej(rozumianejjakoużywaniesłówzgodniezichprzeznacze-niem,stosowanieregułprowadzeniarozmowy,znajomośćróżnorodnychzwrotówjęzykowych,umiejętnościnarracyjneitp.),poznawczej(umiejętnośćzdobywaniawiedzyorazoperowanianią)(Kuszak2011:34−35).Nabycie


138 MałgorzataSławińska,MilenaKaczmarczyk

tychkompetencjijestniezbędnedopełnowartościowego,satysfakcjonującegożyciawspołeczeństwiewiedzy.WśródustanowionychwZaleceniach Parla-mentu Europejskiego i Radykompetencjikluczowych(DziennikUrzędowyUE,L394)zostałyonenazwaneporozumiewaniemsięwjęzykuojczystym,definiowanymjako„[…]zdolnośćwyrażaniaiinterpretowaniapojęć,myśli,uczuć,faktówiopiniiwmowieipiśmie(rozumieniezesłuchu,mówienie,czytanieipisanie)orazjęzykowejinterakcjiwodpowiedniejikreatywnejformiewpełnymzakresiekontekstówspołecznychikulturowych–wedu-kacjiiszkoleniu,pracy,domuiczasiewolnym”(DziennikUrzędowyUE,L394/14).Wniniejszymartykulezostanieomówionyedukacyjnyaspektkształtowaniatejkompetencji.

2. Rola nauczyciela w kształtowaniu kompetencji językowych i komunikacyjnych dzieci

Ścierającesięstanowiskadotyczącerozwojujęzykawskazująnaodmien-nemechanizmywarunkującetenrozwój.Klasycznejużpodejścia,którychprzedstawicielemająnajwiększywkładwwiedzęztegoobszaru,toteoriebehawiorystyczne,natywistyczneispołeczno-interakcyjne.

Zgodniezpodejściembehawiorystycznym,dzieckouczysięjęzykataksamojakinnychzachowańpoprzezwarunkowanieinstrumentalne,awięcnadrodzeprocedury,„podczasktórejjednostkanabywaokreślonychwzorcówzachowaniawwynikunagradzaniazaichprzejawianielubkaraniazanie-przyswajanie”(Schaffer2005:319).Dlaskutecznegouczeniasięumiejętnościjęzykowychdzieckopotrzebujezatemodpowiedniegowzorudonaśladowania,ajegozachowaniejęzykowejestodpowiedziąnazachowanieinnychludzi,jednaksamodzieckopozostajeniemalcałkowiciebierne(Kuszak2011:58).

Wteoriinatywistycznej,zapoczątkowanejprzezNoamaChomskiego,językpojawiasięjakozdolnośćwrodzona.Pojęciempodstawowymdlategopodejściajestwewnętrznymechanizmprzyswajaniajęzyka(LAD)–struk-turamózgu,którajestodpowiedzialnazaposługiwaniesiętzw.gramatykąuniwersalną,pozwalającąporozumiewaćsiędzieckuwewszystkichjęzykachświata.Zwolennicyteoriinatywistycznejsąprzekonanioistnieniuokresukrytycznegowprzyswajaniujęzyka,którytrwaodpierwszegorokużyciadookresupokwitania(Kurcz2005:96).

Wteoriispołeczno-interakcyjnej,dlaktórejnajważniejszebyłypraceJerome’aBrunera,istotnąwagęprzywiązujesiędokontaktówkomunika-cyjnych,jakiedziecipodejmująwpierwszychlatachswegożycia.Nabywanieumiejętnościjęzykowychodbywasiędziękisystemowiwsparciaprzyswajania


języka(LASS),któreprzyjmujeróżneformy(Schaffer2009:323).Teoriatasytuujesięwnurciekonstruktywizmuspołecznego,zgodniezktórym„uczeniesiędzieckaopartejestraczejnaaktywnymdążeniudozrozumie-niaświata,niżnabiernymprzyswajaniuwiedzy,orazżenajskuteczniejszeuczeniesięmamiejscewewspółpracyzinnymi”(Schaffer2009:225).

Zdaniempsychologówijęzykoznawcówosiąganiepełnejkompetencjijęzykowej(rozumianejjakoużywaniejęzykawsposóbpodobnydodorosłegoużytkownika)trwadookołodziewiątegorokużycia(Kurcz2005:80).Zatemzakończenietegoprocesuzbiegasięzkońcemnaukiwklasachpoczątkowych.Teustaleniawyznaczająważnąrolęwprocesierozwojujęzykadzieciichnauczycielomnapoziomienajpierwedukacjiprzedszkolnej,anastępniewcze-snoszkolnej.JakpiszeReginaPawłowska:„Oilewewczesnymdzieciństwierozwójjęzykawsprzyjającychwarunkachodbywasięspontanicznieiłatwo,otylewwiekuprzedszkolnymiszkolnymnadjęzykiemtrzebapracowaćumiejętnieisystematycznie.Umiejętnościumysłowe,językoweipoznawczemusząbyćświadomiekształconeprzezrodzinęiszkołę,pobudzanedointen-sywnegorozwojuzapomocąróżnorodnychćwiczeń”(Pawłowska2009:89).

Wpoczątkachedukacjinauczycielstajesięjednązosóbznaczących wżyciudziecka.KarolinaAppeltzauważa:„zjednejstronyjest[…]obiektemuwielbienia,leczzdrugiejstronyniesienaswychbarkachogromnąodpowie-dzialność,wjegorękachbowiemleżydalszyrozwójdziecka”(Appelt2005:280).Nauczycielwodniesieniudojęzykowegorozwojuuczniówniemożeograniczaćsięjedyniedobyciawzoremdonaśladowania,jaktegochcielibehawioryści,leczpowinienspełniaćnastępującewarunki:•dostosowywaćdziałaniaedukacyjnedozdiagnozowanychumiejętnościdzieci;zalecasię,abypoziomzadańwykraczałpozaaktualneumiejętności,stanowiłwyzwaniepoznawcze;

•aktywniesłuchaćireagowaćnajęzykdzieciorazsposóbjegoużytkowania,anietylkowartościowaćpoprawnośćwypowiedzi;

•wspieraćdzieciwrozwojuumiejętnościjęzykowych,stwarzającokazjedoużytkowaniajęzykawróżnychsytuacjach,wzbogacaćdoświadczeniajęzykowewychowanków,zaspokajaćnaturalnąpotrzebęekspresjisłownej;

•tworzyćokazjedowykorzystywaniajęzykaweksploracjiotoczenia,roz-wiązywaniuproblemów,wtwórczychdziałaniach;

•umożliwiaćkooperacjęrówieśnicząwprocesiewerbalnegokomunikowaniasię(Żytko2010:25).Ustaleniu,nailekandydacinanauczycielisąwstaniesprostaćtym

oczekiwaniom,służyłybadaniasamoocenystudentówpedagogikiodnośniedoposiadanychkompetencjijęzykowychikomunikacyjnych,anastępnieichrzeczywistychumiejętnościwoparciuoanalizępoziomurealizacjizadań ocharakterzejęzykowym.


3. Samoocena studentów w zakresie kompetencji porozumiewania się w języku ojczystym

Badaniazostałyzrealizowanew2014r.Objętonimi263studentów (262kobiety,jednegomężczyznę)kierunkupedagogikaospecjalnościeduka-cjawczesnoszkolnaiprzedszkolna(studiaIstopnia)orazwczesnaedukacja(studiaIIstopnia).Dobórpróbymiałcharaktercelowy.Wybranoosobyroz-poczynającestudia(105studentówpierwszegorokustudiówlicencjackich)ikończąceedukacjęnapoziomiewyższym(157studentówdrugiegorokustudiówmagisterskich).Badanikształcilisięzarównowtrybiestacjonar-nym(154osoby),jakiniestacjonarnym(108osób).Pochodziliwwiększości

Wykres1.Samoocenastudentówwzakresiekompetencjiporozumiewaniasię wjęzykuojczystym

1.Potrafięswobodniewyrażaćopinienatematy,wktórychdobrzesięorientuję.2.Chętniezabieramgłoswdyskusjinaforumgrupy.3.Dobrzeradzęsobiezformułowaniemargumentówpopierającychmojetezy.4.Jeślimamokazjęobserwowaćjakieśwydarzenia,złatwościjestemwstaniezrelacjo-nowaćichprzebieg.5.Swobodnieporozumiewamsięzosobamiowyższymstatusiespołecznym/zawodowymnp.lekarzem,wykładowcąakademickim.6.Umiemdostosowaćswójjęzykdomożliwościkomunikacyjnychmałegodziecka.7.Potrafięwyjaśniaćinnymniezrozumiałepojęciaizłożonekwestie,jeślidobrzesięwnichorientuję.8.Rozumiemiużywamnacodzieńsłówobcegopochodzenianp.ambiwalentny,insynuować,konformizm.9.Znamwieleprzysłóworazpowiedzeńichętniewzboga-camnimiswojewypowiedzi.10.Posiadamgruntownąwiedzęnatematgramatykiijęzykapolskiego istosujęjejreguływcodziennejkomunikacji.11.Złatwościąformułujęwypowiedziwjęzykupisa-nym.12.Dobrzeorientujęsięwregułachortograficznychiuwzględniamjepodczastworzeniatekstu. 13.Znamzasadyinterpunkcjiistosujęjewwypowiedziachpisemnych.14.Beztrudnościkonstruujęróżnegorodzajutekstywsytuacjachedukacyjnych(notatka,streszczenie,esej,sprawozdanieitp.)orazwżyciucodziennym(np.życzenia,podanie,CV,listmotywacyjny).15.Złatwościąwyszukujęistotneinformacjewtekstachnaukowych.16.Potrafięodczytaćznaczeniemetaforwutworachpoetyckich.17.Interesujęsięliteraturąpięknąiwwolnymczasiechętnieczytamksiążki.


ześrodowiskawiejskiego(125osób)orazmiastdo50tys.mieszkańców (81osób),rzadziejzmiastliczących50−100tys.mieszkańców(23)orazpowyżej100tys.mieszkańców(31).Respondencibyligłównieabsolwentamiliceów –225,rzadziejtechników–36.Dominowałprofilhumanistyczny(115osób).

Zastosowanąmetodąbadawcząbyłsondażdiagnostyczny,technikąan-kietowanie.Przygotowanoautorskikwestionariuszskładającysięz21twier-dzeń,doktórychnależałosięustosunkować,wybierającjednąznastępującychodpowiedzi:„całkowiciesięzgadzam”,„raczejsięzgadzam”,„raczejsięniezgadzam”,„całkowiciesięniezgadzam”.Zaproponowanetwierdzeniadotyczyływiedzy,umiejętnościipostawwłaściwychdlaporozumiewaniasięwjęzykuojczystymjakokompetencjikluczowej(twierdzenia1−17)orazczynnikówkształtującychkompetencjejęzykoweikomunikacyjne(twierdzenia18−21).

Analizaodpowiedziudzielanychprzezbadanychpozwalastwierdzić,iżstudenciwysokooceniająwłasnekompetencje.Odnośniedowiększościstwierdzeń,będącychdeklaracjąposiadaniaokreślonejwiedzy,umiejętnościipostaw(wyrażanychsformułowaniamitypu„znam”,„posiadamwiedzę”,„orientujęsię”,„dobrzeradzęsobie”)respondenciwybieraliodpowiedź„cał-kowiciesięzgadzam”lub„raczejsięzgadzam”(patrzwykres1).

Największąpewnośćcodowysokiegopoziomuswoichumiejętnościstu-denciwykazywaliwodniesieniudowyrażaniaopiniinatematy,wktórychdobrzesięorientują(patrztab.1)orazdostosowywaniajęzykadomożliwościodbiorczychmałegodziecka(tab.2)1.

Tabela 1.Deklaracjestudentówodnośniedoumiejętnościswobodnegowyrażaniaopinii natematy,wktórychdobrzesięorientują

Potrafięswobodniewyrażaćopinienatematy,wktórychdobrzesięorientuję Częstość Procent Procent

ważnychWażne raczejsięniezgadzam 3 1,1 1,1

raczejsięzgadzam 85 32,3 32,3całkowiciesięzgadzam 175 66,5 66,5ogółem 263 100,0 100,0

Zaznaczającodpowiedźdotyczącąpierwszegostwierdzeniaumieszczo-negowkwestionariuszuankiety,studenciprawdopodobniemielinamyśliinterakcjepodejmowanewniewielkimgroniebliskichosób,gdyżnaforumgrupyćwiczeniowej(20−30-osobowej)wypowiadająsięniechętnienawetwówczas,gdymogąsięgaćdowiedzyosobistej.Zkoleiprzekonanieoposia-daniuumiejętnościdostosowaniajęzykadomożliwościkomunikacyjnych

1 DoopracowaniadanychwykorzystanoprogramdoanalizystatystycznejPSIMAGOPRO(SPSS).


kilkulatkabadaniłączązapewnezkoniecznościąużywania„językadziecka”,aniedostosowaniawypowiedzidopoziomurozumowaniawychowanków.Wyrażasiętonajczęściejwniepotrzebnymzdrabnianiusłówicharaktery-stycznejintonacji,conależyuznaćzainfantylizacjęjęzyka.

Najniżejstudencioceniajązkoleiwłasneumiejętnościdotyczącestosowa-niawcodziennymjęzykusłówobcegopochodzenia(tab.3).Przypuszczalnienawyniktenwpłynęłyprzykładyużytewkwestionariuszu.Byćmożegdybyzastosowanoinnewyrazy,np.antypatia, bilans, wariant,samoocenastuden-tówwtymobszarzekompetencjibyłabywyższa.Respondenciprzyznająsięponadtodoniechętnegozabieraniagłosunaforumgrupy(tab.4),słabegozainteresowanialiteraturąpięknąorazniechęcidoczytaniaksiążek(tab.5). Szczególnieteostatnie,śmiałedeklaracjestudentówwydająsięniepoko-jące,gdyżprzedstawiająwniekorzystnymświetlewizerunekprzyszłychnauczycieliihumanistów2.

Tabela 3.Rozumienieiużywanienacodzieńsłówobcegopochodzeniawsamooceniestudentów

Rozumiemiużywamnacodzieńsłówobcegopochodzenia,np.ambiwalentny,insynuować,

konformizmCzęstość Procent Procent

ważnych

Ważne całkowiciesięniezgadzam 23 8,7 8,7raczejsięniezgadzam 119 45,2 45,2raczejsięzgadzam 104 39,5 39,5całkowiciesięzgadzam 16 6,1 6,1brakodpowiedzi 1 0,4 0,4Ogółem 263 100,0 100,0

2 BadaniaprzeprowadzoneprzezTNSPolskadlaBibliotekiNarodowejwykazują,żeniechęćdoczytaniajestwnaszymkrajuzjawiskiempowszechnym.W2015r.18%dorosłychPolakówprzyznało,iżnieprzeczytaliwżyciużadnejksiążki,a57%zaprzestałoczytaniapoukończeniuszkołylubstudiów.

Tabela 2.Umiejętnośćdostosowaniajęzykadomożliwościkomunikacyjnychmałegodzieckawsamooceniestudentów

Umiemdostosowaćswójjęzykdomożliwościkomunikacyjnychmałegodziecka Częstość Procent Procent

ważnychWażne raczejsięniezgadzam 1 0,4 0,4

raczejsięzgadzam 101 38,4 38,5całkowiciesięzgadzam 160 60,8 61,1razem 262 99,6 100,0

Brakidanych brakodpowiedzi 1 0,4 Ogółem 263 100,0


Tabela 4.Deklaracjestudentównatemataktywnościwdyskusjachnaforumgrupy

Chętniezabieramgłoswdyskusji naforumgrupy Częstość Procent Procent

ważnychWażne całkowiciesięniezgadzam 12 4,6 4,6

raczejsięniezgadzam 91 34,6 34,6raczejsięzgadzam 122 46,4 46,4całkowiciesięzgadzam 38 14,4 14,4Ogółem 263 100,0 100,0

Tabela 5.Zainteresowanieliteraturąpięknąiczytanieksiążekwsamooceniestudentów

Interesujęsięliteraturąpięknąiwwolnymczasiechętnieczytamksiążki Częstość Procent Procent

ważnychWażne całkowiciesięniezgadzam 18 6,8 6,8

raczejsięniezgadzam 81 30,8 30,8raczejsięzgadzam 100 38,0 38,0całkowiciesięzgadzam 64 24,3 24,3Ogółem 263 100,0 100,0

Wykres2.Deklaracjestudentówdotycząceczynnikówkształtującychichkompetencjejęzykoweikomunikacyjne


Określającźródławłasnychkompetencjijęzykowychikomunikacyjnych,badaniwskazująprzedewszystkimśrodowiskorodzinneorazedukacjęszkolną.Mniejszeznaczenieprzypisująpredyspozycjomwrodzonym,azanajmniejistotnyuznająwpływmediów(wykres2).

4. Rzeczywisty poziom kompetencji studentów

Ocenawłasnychkompetencjijęzykowychikomunikacyjnychstuden-tówokazujesięmocnozawyżonawzestawieniuzpracamizaliczeniowymi,którychpoziommożebyćwskaźnikiemwybranychumiejętnościjęzykowychlubwiedzyojęzyku.Analizaustnychwypowiedzistudentów,odnotowa-nychpodczasprowadzeniazajęćpróbnychwramachpraktykiśródrocznej wprzedszkoluiszkoleorazinnychzajęććwiczeniowych,pozwalananastę-pującącharakterystykę:

1.Studenciniechętniepodejmująaktywnośćwerbalnąpodczaszajęćakademickich.

2.Częściejzabierajągłoswsytuacjachdającychmożliwośćodtworzeniaokreślonychtreści,aniżeliwymagającychanalizyiinterpretacji,udziału wdyskusji,dokonaniawłasnegoosądu,podaniaprzykładuitp.

3.Wypowiedzistudentówsązwyklekrótkie,słownictwouproszczone,potoczne.

4.Poprawnośćgramatycznapozostawiawieledożyczenia,błędyjęzyko-weniesąprzezstudentówkorygowane,coświadczyoichniskiejświadomościjęzykowej.

5.Wmowieniektórychosóbutrzymująsięregionalizmyidialektyzmy.6.Uwielustudentówzauważasięwadywymowy,któreniesąprzez

nichpostrzeganejakoprzeszkodawwykonywaniuzawodunauczycielskiego.Wtokuedukacjiakademickiejstudenciprzygotowująróżnorodneprace

pisemne,wktórychujawniająkompetencjejęzykowe.Napotrzebypre-zentowanychbadańanalizowanoztejperspektywypraceegzaminacyjne,kolokwia,scenariuszezajęćorazdokumentacjęrealizacjipraktykiciągłejwprzedszkoluiszkole.Dodatkowouwzględnionotreśćwiadomoście-mailkierowanychprzezbadanychstudentówdojednejzautorekniniejszegoartykułu.Wwynikuprzegląduwspomnianychopracowańpoczynionona-stępującespostrzeżenia:

1.Studencizwyklerealizująminimalnewymaganiadotycząceobjętościpraczaliczeniowych(liczbastron).


2.Przygotowującróżnetypytekstów(definicje,sprawozdania,scenariu-sze,listyelektroniczne,opinie,refleksjeiin.),studencinieróżnicująstyluikonstrukcjiwypowiedzi.

3.Pracepisemneobfitująwbłędyróżnegotypu,wtymrażące(uniemoż-liwiającezrozumieniesensu);jedynienieliczneobszerniejszepracepisemnesąpoprawnepodwzględemjęzykowym.

Donajczęstszychbłędów3,któreodnotowanowwypowiedziachbadanychstudentów,należą:a)błędygramatycznefleksyjne,np.*wziąśćzam.wziąć,*ucznizam.uczniów, *wymyślećzam.wymyślić,*kontrolzam.kontrola,*ja rozumiezam. ja rozumiem;

b)błędygramatyczneskładniowe,np.*dzieci zrobilizam.dzieci zrobiły,*po-wiedz dla panizam.powiedz pani,*uczniowie powiedziałyzam.uczniowie powiedzieli;

c)błędyleksykalnesłownikowe,np.*hospitalizowaćzam.hospitować, *symu-lowaćzam.stymulować, *efektownyzamiastefektywny, *adoptowaćzam.adaptować, *ustać zam.stanąć, *kosmitazamiastkosmonauta,*Dzieci mają rozwiązać aby dwa zadania.zam.Dzieci mają rozwiązać tylko dwa zadania,*charakteryzacjazam.charakterystyka;

d)błędyleksykalnefrazeologiczne,np.*po najmniejszej linii oporuzam.po linii najmniejszego oporu;użyciewdosłownymznaczeniufrazeologizmuGdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść4;

e)błędyfonetyczne–nieprawidłowawymowa,np.[reŋk’e],[mog’e],[mo-gɔ̃m],[take];nieprawidłoweakcentowanie,np.metodyka,matematyka,pedagogika;

f) błędystylistyczne–niewłaściwydobórśrodkówjęzykowych,np.wwy-powiedziachkierowanychdodzieci:*Jeżeli chcesz, to idź do kibla.zam.Jeżeli chcesz, to idź do toalety;*Popraw to, bo tak to wygląda, że masakra! zam.Popraw to, bo to bardzo źle wygląda;wkorespondencjie-mailowej zwykładowcąakademickimdotyczącejprzygotowańdopraktyki:Sza-nowna Pani, tragedia, druciki kreatywne mi nie przyszły, napisali mi meila, że była jakaś obsuwa w nadaniu paczki. Jak mam teraz zamienić pomysł? Pani nauczycielka była bardzo zadowolona z tych drucików… Z poważaniem [imię i nazwisko studentki];

3Wartykulezastosowanoklasyfikacjębłędówjęzykowychwedług:A.Markowski(2012):Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne.Warszawa,s.55−60.

4Podczaszajęćpróbnychprowadzonychwprzedszkolustudentkawnastępującysposóbwyjaśniładzieciomsenstegopowiedzenia:„Tooznacza,żesześćkucharekgotującychnaraznieugotujeobiadu”.


g)błędyortograficzne–używanieniewłaściwychliteripołączeńliterowychwzapisie,np.*żą-

glerzyzam.żonglerzy,*stwożenie zam.stworzenie,*bespieczniezam.bezpiecznie,*wykożystaniem zam.wykorzystaniem,*przeżucenie zam.przerzucenie,*obdaża zam.obdarza,*tępozam.tempo,*ważywa zam.warzywa,*ułużzam.ułóż,*zakłucające zam.zakłócające,*regół zam.reguł,*hronologicznie zam.chronologicznie,*kontyzam.kąty,*obronczki zam.obrączki,*czychający zam.czyhający,*przestszeni zam.przestrzeni,*naganom zam.naganą5,*dziecią zam.dzieciom6;

−niewłaściwapisowniałącznalubrozdzielna,np.*pokolei zam.po kolei,*na przeciwko zam. naprzeciwko,*napewno zam.na pewno,*spowrotem zam.z powrotem;

−niewłaściweużywaniewielkichimałychliternapoczątkuwyrazów,np.*w Sali zam.w sali,*pochodzenia Polskiego zam.pochodzenia polskiego,*części Latawca zam.części latawca,*dzieci z Panią7;

h)błędyinterpunkcyjne–brakwłaściwegoznakuinterpunkcyjnego,zbędnelubniewłaściweużycieznakuinterpunkcyjnego,np.*Nauczyciel […] opowiada o roli klienta, który zamawia niezdrową żyw-

ność, pomimo, że źle się czuje. (poprawnie:Nauczyciel […] opowiada o roli klienta, który zamawia niezdrową żywność, pomimo że źle się czuje.);

*N-l pokazuje dzieciom stare zabawki które znalazła u siebie porównują je z nowymi znajdującymi się u nich w klasie Dzieci wskazują różnice i podobieństwa pomiędzy tymi zabawkami N-l zapisuje wybrane na tablicy a dzieci starają się przepisać (poprawnie:Nauczycielka pokazuje dzieciom stare zabawki, które znalazła u siebie. Uczniowie porównują je z nowymi, znajdującymi się u nich w klasie. Dzieci wskazują różnice i podobieństwa pomiędzy tymi zabawkami. Nauczycielka zapisuje wy-brane propozycje na tablicy, a dzieci starają się je przepisać.);

*Zaczynając swoją praktykę od zajęć hospitowanych muszę powiedzieć, że zajęcia mi się podobały do klasy trzeciej uczęszcza tylko 10 osób, jako pierwsze nasunęło mi się pytanie czy praca z tak małą liczbą dzieci jest łatwiejsza? (poprawnie:Zaczęłam swoją praktykę od zajęć hospitowa-nych i muszę powiedzieć, że zajęcia mi się podobały. Do klasy trzeciej

5Chociażpodanyprzykładmożnawiązaćzezłymzastosowaniemregułfleksyjnychwynikającymzniewłaściwejwymowy,towtymprzypadkuwymowabyłapoprawna,azapisortograficznybłędny.

6Podobnyprzypadekjakwyżej.7Studencisłowempani określająnauczycielkęprzedszkolabądźklasI−IIIszkołypod-

stawowej,przejmująctakienazewnictwooddzieci.


uczęszcza tylko 10 osób, więc jako pierwsze nasunęło mi się pytanie, czy praca z tak małą liczbą dzieci jest łatwiejsza.).Niektórewypowiedzipisemnezawierająuchybieniaróżnegorodzaju,

którenależyokreślić jakonieumiejętnośćbudowaniaspójnegotekstu.Przykłademmożebyćfragmentsprawozdaniazrealizacjipraktykiciągłej wszkole(1)orazkomentarzdopropozycjizawartychwprzewodnikumeto-dycznymdlanauczycieliprzedszkola(2):(1) Szkoła ma jednego informatyka uruchomienie tablic spadł na Panią

Agnieszkę, która miała wiele innych obowiązków po drodze pojawiły się problemy z głosem z reagowaniem na dotyk zawieszaniem się tablic, więc możliwość skorzystania z nich odkładała się w czasie i ja nie miałam takiej możliwości.

(2) Nazywanie i segregowanie produktów. Dzieci oglądają zakupy opako-wania zrobione przez N. Dzielą je na artykuły spożywcze i chemiczne. Opakowania nie zrobi N.Nie Ma czasu w grupie 3,4latków.Rodzice na prośbę N zbierają i przynosza do przedszkola opakowania. Poprawia się współpraca z rodzicami.Przytoczoneprzykładykarygodnychbłędówjęzykowychpopełnianych

przezstudentów−przyszłychnauczycieliniesąodosobnione.Jeszczebar-dziejzatrważającyjestfakt,iżpopełniająjeosobybędącewprzeważającejliczbieabsolwentamiszkółśrednichoprofiluhumanistycznym.

Wbadaniuankietowym80%studentówzadeklarowało,żeposiadagruntownąwiedzęzzakresugramatykijęzykapolskiego,jednakofaktycz-nychkompetencjachstudentówwtymobszarzeświadcząwybranezadaniarealizowanewramachprzedmiotumetodyka kształcenia zintegrowanego. Wjednejzpraczaliczeniowychstudenci8mieliwykonaććwiczeniajęzykoweprzeznaczonedlauczniówklasI−IIIorazokreślićichrodzaj(gramatyczne,syntaktyczne,słownikowo-frazeologiczne,ortograficzne).Poziomrealizacjiwspomnianychzadańujawniłrażącebrakibadanychwzakresiepodstawowejwiedzyojęzyku.Zaledwie26osóbze157bezbłędniewykonałotoćwiczenie(costanowi16,6%badanejgrupy).Wybraneprzykładybłędniewykonanychzadańprzedstawionoponiżej:

8Ćwiczeniewykonywalijedyniestudencistudiówdrugiegostopnia.


Wiedza,doktórejodwołująsięzaprezentowanećwiczenia,obejmujeelementarnetreściwzakresieedukacjipolonistycznej,przewidzianedlaklasI−IIIszkołypodstawowej9.Braki,jakieujawnilistudenci,sąotyleniepokojące,iżwmateriałachdlanauczycieliniezamieszczasię„kluczaodpowiedzi”,zatemniemająoniinnejmożliwościweryfikacjipoprawnościwykonaniazadańprzezuczniów,aniżelikorzystaniezwłasnejwiedzy.

5. Wnioski

Znacznarozbieżnośćmiędzysamoocenąstudentówaujawnianymiprzeznichkompetencjamijęzykowymisugeruje,iżwtokuedukacjiosobytenieuzyskałyobiektywnejinformacjizwrotnejdotyczącejpoziomuposiadanychumiejętności.Zdrugiejstrony,przyczynązaistniałegostanurzeczyniemu-siałbyćbrakkomunikatu,leczlekceważącystosunekdojegotreści.Podobniejaknawcześniejszychetapachkształcenia,takiwtokustudiów,młodzi ludziemająwgląddoprzygotowanychprzezsiebiepraczaliczeniowych,atymsamymzapoznająsięzuwagaminaniesionymiprzezprowadzącychzajęcia–opróczwskazówekmerytorycznychimetodycznych,obejmująonepopraw-

9Por.M.Kędra(2014):Doświadczanie świata. Edukacja wczesnoszkolna. Program nauczania dla I etapu kształcenia.Warszawa;M.Lorek,M.Zatorska(2016):Nasza szkoła (podręczniki dla klasy II i III).Warszawa.


nośćjęzykowątekstu.Ichoć,jakwspomnianowcześniej,zaledwieniewielkiodsetekwypowiedzipisemnychniewymagakorekty,tozamieszczaneuwaginatematbłędówjęzykowychniemajązauważalnegowpływunapoziomsa-moocenystudentów.Cowięcej,mnogośćuchybieńjęzykowychniewywołujewkandydatachnanauczycielipoczuciawstydu,wręczprzeciwnie–studencimarginalizująznaczeniebłędów(nawetrażących),koncentrującsięgłównienapoprawnościmerytorycznejwypowiedziioczekująocenypracywyłącznieztejperspektywy.Wsytuacji,gdypoprawnośćortograficzna,gramatycznaczyinterpunkcyjnazostajeprzezwykładowcówuwzględnionaprzyoceniepracy,wpływającniekorzystnienajejostatecznywynik,studencijawniewyrażająswojeniezadowolenie,uznając,iż„niepowinnabyćonabranapoduwagę”.Zdrugiejstrony,trudnooczekiwać,abystandardykształceniaprzygotowującegodowykonywaniazawodunauczyciela10obejmowałytakelementarnekwestie,jakumiejętnośćbezbłędnegopisaniawjęzykuojczy-stym,którapowinnabyćopanowanajużnaetapieszkołypodstawowej.

Problemy,którychdoświadczająstudenci,sązatemskutkiemsłabościsystemupolskiejedukacji,gdyżjaktwierdziPawłowska,nieosiągnięcieodpowiedniegodowiekustopniasprawnościjęzykowejwynikanajczęściejzwinyszkoły(Pawłowska:90).Niedostatkisystemusąwidocznenietylkonapoziomieszkolnictwapodstawowegoiśredniego,aletakżewyższego.Przykłademjestrekrutacjastudentównakierunkipedagogiczne,wktórejniemamiejscanaweryfikacjęumiejętnościjęzykowych,copowoduje,iżnastudiadostająsięosobyzorzeczonądysleksjąi/lubdysortografią(sytuacjatakazapewneniemiałabymiejsca,gdybypozostawionoegzaminypisemnelubprzynajmniejrozmowękwalifikacyjnąjakonarzędzieselekcji).

Niekompetentnynauczycielniewątpliwiestanowizagrożeniedlajakościwczesnejedukacji.Wtrakcierealizacjipraktykiwszkolestudenciniejed-nokrotniesąpytaniprzezdzieciokwestieszerokorozumianejpoprawnościjęzykowej(najczęściejwzakresieortografii,aletakżefleksjiczyskładni).Nie-wystarczającekompetencjejęzykoweprzyszłychnauczycieliuniemożliwiajądostarczeniewłaściwychwzorówuczniom,atakżeutrudniająweryfikacjępoprawnościwykonywanychprzeznichzadań.

Niechęćwobecczytaniaksiążek,doktórejprzyznająsięstudenci,nietylkoniekorzystniewpływanazakressłownikaczynnego,aleiblokujerozwójmyśleniawogóle.Ograniczonastycznośćzjęzykiemliterackimsprawia,żestudencimajądużetrudnościzkonkretyzacjątekstów,czegoprzykładem

10Por.Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 7 stycznia 2012 r. w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela,Dz.U.2012poz.131.


możebyćnieumiejętnośćzinterpretowaniautworówprzeznaczonychdladzieci(dotyczytozwłaszczapoezjiprezentowanejiomawianejzkilkulatkamipodczaszajęćpróbnych).

Wsytuacjigdyniedouczonyadeptzawodutrafiadoprzedszkolalubszkoły,mamydoczynieniazreprodukcjąniewiedzy.Przedstawionegostanurzeczyniezmieniająkolejnereformyszkolnictwa.Wskazaniesposobunazahamowanietegobłędnegokołaprzyaktualnymprawieoświatowymjestza-daniemtrudnym,jeślinieniewykonalnym.Pozostajemiećjedynienadzieję, iżedukacyjnyrynekpracyzatrzymajednostkionajwiększympotencjale.

Literatura

AppeltK.(2005):Wiek szkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka?[W:]Psychologiczne portrety człowieka.BrzezińskaA.I.(red.).Gdańsk.

KędraM.(2014):Doświadczanie świata. Edukacja wczesnoszkolna. Program nauczania dla I etapu kształcenia.Warszawa.

KurczI.(2005):Psychologia języka i komunikacji.Warszawa.KuszakK.(2011):Kompetencje komunikacyjne dzieci w okresie późnego dzieciństwa w aspekcie

rozwojowym.Poznań.LorekM.,ZatorskaM.(2016):Nasza szkoła (podręczniki dla klasy II i III).Warszawa.MarkowskiA.(2012):Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne.Warszawa.PawłowskaR.(2009):Czytam i rozumiem… Lingwistyczna teoria nauki czytania.Kielce.Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 7 stycznia 2012 r. w sprawie

standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela.Dz.U.2012poz.131.

SchafferH.R.(2009):Psychologia dziecka.Warszawa.Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji

kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie.DziennikUrzędowyUE,L394.ŻytkoM.(2010):Pozwólmy dzieciom mówić i pisać – w kontekście badań umiejętności języko-

wych trzecioklasistów.Warszawa.

Summary

Oneofthegoalsofanearlyeducationteacheristosupportlanguagedevelopment ofchildren.Theaimoftheresearchpresentedinthisarticlewastodeterminewhetherthecandidatesforteachers,studentsofpedagogy,willbeabletomeetthischallenge.Thefirstpartoftheresearch,thesurvey,concernsself-assessmentofthestudentsinthearea ofcommunicationintheirmothertongue.Inthesecondpartlanguagepapersofthestudentswereanalyzedtodeterminetheirreallanguageskills.Theresultsindicatedisproportionatelyhighself-assessmentofthestudentsinrelationtotheirknowledgeandskills,whichposesathreattothequalityofearlyeducation.Anincompetentteachercannotbearolemodel ofmothertonguecommunication.Whatismore,suchateacherisnotabletoconsciouslyformlanguageandcommunicationskills,whichleadstoreproductionofignorance.

Recenzje,omówienia,sprawozdania,komunikaty 151

MariolaMajnusz-Stadnik:Andere Länder, andere Werbestrategien. Phra-seologismen und deren Modifikationen in den polnischen und deutschen Werbeanzeigen.Opole2014.WydawnictwoUniwersytetuOpolskiego. S.255.

DieWerbungistheutzutagekaummehrausderGesellschaftwegzu-denken.SiefungiertalseinElementdermedialenLandschaft.EgalobinderZeitung,imFernsehen,RadiooderInternet–dieverschiedenenWerbeformelnstelleneinenpermanentenBestandteilunsererZeitdar.DasinderWerbungVermitteltenimmtverschiedeneFormenan,jedochderInhalt,derAusdruckselbstmachendenUnterschiedaus.Darinspie-lenWortgruppenlexeme,dieeinTeilunseresAlltags,unsererUmgebungundsozialenUmweltsind,einebesondereRolle.SieverursachenbeimEmpfängerentsprechendeAssoziationen,weckenbekannteEmotionenundbeeinflussendieWahrnehmung.DasAnwendenvonmodifiziertenPhraseologismenlenktdasInteressederRezipientenineinebestimmteRichtungundbeeinflusstihrKaufverhalten.DieAutorinderPublikationstelltsichderHerausforderung,deutscheundpolnischePhraseologismenundderenModifikationenindenWerbeanzeigenzuuntersuchen,diesezudeutenundeinenEinblickindieumfassendeLiteraturzugeben.

DieVerfasserinistderAnsicht,dassdurchdaskreativeSpielmitdemPhraseologismuseinekognitiveDissonanz,einÜberraschungseffekter-zeugtwird,wodurchdasAugenmerkderPublikationauchaufdiePositionundFrequenzderuntersuchtenWendungengelenktwird.

DieerstendreiKapitelbildeneintheoretisch-methodologischesFun-dament,welchesaufdreiTerminiundderenbegrifflichenVerflechtun-genbasiert.DiessindWerbephraseologie,PhraseologieundWerbung.AlsErstesbefasstsichdieAutorinmitderWerbephraseologieforschungundderenheutigerPositionindeutschenundpolnischensprachwissen-schaftlichenAbhandlungen.AlsNächsteswirdderBegriffPhraseologiediskutiert,indemihreMerkmalewiePolylexikalität,Festigkeit,Idioma-tizität,Motiviertheit,LexikalisierungundExpressivitätaufgelistetunddefiniertwerden.DieFestigkeitwirdwiederumauspsycholinguistischer,pragmatischerundstrukturellerPerspektivebehandelt.ImletztenPunkt


RECENZJE, OMÓWIENIA, SPRAWOZDANIA, KOMUNIKATY

152 Recenzje,omówienia,sprawozdania,komunikaty

dieserAuflistungwerdendieUnterschiedezwischenderModifikationundVariationerörtert.EswirdauchderVersuchgestartet,diePhra-seologismenzuklassifizieren.DieEinteilungerfolgtintraditionelleundmodifizierteFügungen,wobeidiezweiteGruppenochweiterinformaleundsemantischeModifikationenaufgeteiltwird.DasdritteKapitelträgtdenTitel„Werbung“.Diesewirdals„einespezielle,unpersönlicheFormderInformationsvermittlung[verstanden][…],beiderWerbebotschaftenmitdemZielvermitteltwerden,diezuvorbestimmteZielgruppedurchdiesorgfältiggewähltensprachlichenundbildlichenMittelinihrenEinkaufs-einstellungenundihrenKaufverhaltenpositivzubeeinflussen“.SowohldiecharakteristischenZügederWerbeanzeigenalsauchdieWerbefunk-tionenwerdenvordemHintergrundderCharakteristikderWerbespracheundderdarinvorkommendenPhraseologismenerörtert.DiepräsentierteBegriffsermittlungbasiertaufdenPublikationenundKlassifikationenvonHoffmann,Werneru.a.

Die inderMonographievorgenommeneAnalyseerfolgtnachdeneingangsaufgestelltenKriterien,wobeiderempirischeTeil invierKa-pitelgegliedertwurde.DenAnfangmachendieGrundlagen,ZieleundErläuterungen.AusErmangelungpolnischerPublikationenzumThemaWerbephraseologieorientiertsichdieAutorinankontrastivenPubli-kationenvonGéciano,Hessky,UmborgundVesalien.Methodologischwirdfolgendermaßenvorgegangen:„unabhängigvoneinzelsprachlichenDeskriptionenkannmanvoneinementsprechendenphraseologischenKorpusderSprachenL1undL2ausgehen,dieEinheitenpaarweisenachbestimmtenGesichtspunktenvergleichenundausdemVergleichverall-gemeinerungsfähigeZusammenhängefeststellen,Schlussfolgerungenableiten“.AlsAusgangspunktgeltendieKlassifizierungenderPhraseolo-gismenvonBurger,Buhofer,SialmundBalsliemkeunterBerücksichti-gungdersprachwissenschaftlichenForschungenvonMajewska.AufihnenaufbauendwerdendiePhraseologismeninzweiSubkategorieneingeteilt:traditionellePhraseologismenundmodifiziertePhraseologismen.

DasUntersuchungsmaterialumfasst700Werbeanzeigen,dieindenpolnischenZeitschriftenPolityka, Newsweek Polska, FocusunddemdeutschenSpiegelgefundenunddenBranchen:Kraftfahrzeuge,BankenundSparkassen,Versicherungen,Reiseveranstalter,Lebensmittel,Mo-bilfunkanbieterundApotheken-undKosmetikproduktezugeteiltwurden.

AlsNächsteswerdenkommerzielleWerbetextegründlichauftradi-tionelleundintentionaleingesetztePhrasenuntersuchtumUnterschiedeundGemeinsamkeitenimGebrauchderPhraseologismeninpolnischenunddeutschenWerbeanzeigenzuveranschaulichen.Zudentraditionellen


KlassenderPhraseologismenzähltdieAutorin:verbale,nominaleundadverbialePhraseologismen,phraseologischeVergleiche,Zwillings-undDrillingsformen,geflügelteWortesowieGemeinplätzeundSprichwörter,festePhrasen,Routineformeln,ModellbildungenundSonderklassen.DiephraseologischenModifikationenwerdenhingegeninformaleundsemantischeModifikationeneingeteilt.ZudererstenGruppegehörenSubstitution,Erweiterung,Reduktion,grammatischeModifikationen,Häufung/KontaminationundKoordinierung.DiezweiteGruppeumfasstdieAmbiguierung(PolysemantisierungunddasWörtlich-Nehmen),denWechselvondernegativenzurpositivenKonnotation,dieVerletzungderSelektionsbeschränkungunddieAllusion.

DasletzteKapitelbeschäftigtsichmitderPositionierungderPhra-seologismenundderenModifikationeninunterschiedlichenBausteinenderWerbeanzeige.IndemherangezogenenKorpuswerdendieSchlagzeile,derFließtextundderSloganunterdieLupegenommen.

FürdieempirischenUntersuchungenwurdeeinumfangreichesundanspruchsvollesKorpuserstell.DieenormeAnzahlderangeführtenBei-spieleweistdaraufhin,dasseinumfangreicherTeilderpolnischenunddeutschenWerbelandschaftbetrachtetwurde.AufdieserBasiswurdenausführlicheunddetaillierteVergleicheimBereichdesVorkommensundGebrauchsderPhraseologismeninpolnischenunddeutschenWerbean-zeigendurchgeführt.

DenAufbaudiesesAufsatzescharakterisierteinedurchdachteundkonsequenteVorgehensweise.DieeinheitlicheGestaltungermöglichtdemRezipienteneinenachvollziehbareLektüre.DiegutausgearbeitetenKri-terienwiedieKlassifizierungderPhraseologismenverursachten,dassdievonderVerfasserindurchgeführteAnalysederpolnischenunddeutschenWerbeanzeigenKlarheitundOrdnungeinführte.

DiePublikationgiltalseineEinbindungindiegroßeVielfaltderWerbeforschung,gibtImpulsefürdienächstenArbeitenundöffnetneuePerspektivenimBereichdersprachwissenschaftlichenAuseinanderset-zungmitdemWerbespektrum.

Klaudia Wodniok, Opole


Sprawozdaniezkonferencji„Językedukacji.Językwedukacji”

Wdniach21–22kwietnia2016r.naUniwersytecieWarmińsko-Mazur-skimodbyłasięogólnopolskakonferencjanaukowazserii:Nowezjawiskawjęzyku,tekście,komunikacji.Tegorocznespotkaniezatytułowano„Językedukacji.Językwedukacji”.OrganizatoremkonferencjibyłInstytutPo-lonistykiiLogopedii(dolutego2016r.funkcjonującypodnazwąInstytutFilologiiPolskiej).Konferencjamiałacharakterinterdyscyplinarny.Skupiłabadaczyzajmującychsięszerokopojętąedukacjąorazkomunikacjąwedu-kacji.Zebraniwysłuchalireferatówlingwistów,psychologów,pedagogów,logopedóworazlekarzy.

ObradyodbywałysięnaWydzialeHumanistycznymUWMwOlsztynie.JakopierwszawimieniuorganizatorówgłoszabraładrRenataMakarewicz,któraprzywitałazgromadzonychgości,referentóworazlicznieprzybyłychstudentów.Oficjalnegootwarciakonferencjidokonałprof.UWMdrhab.AndrzejSzmyt,dziekanWydziałuHumanistycznego.Następniegłoszabrałprof.UWMdrhab.MariuszRutkowski,dyrektorInstytutuPolonistyki iLogopedii,któryprzywołałhistoriękonferencji,wspominająctematykękolejnychspotkań.Tegorocznakonferencjabyłajuższóstązkolei.NakoniecczęścioficjalnejgłosdrZbigniewWarzocha,prezesZwiązkuNauczycielstwaPolskiegowUWM.Poczęścioficjalnejnastąpiłyobradyplenarne.Jakopierwszawystąpiładrhab.JolantaPanasiuk(UMSC).Referatzatytułowa-ny„Językjakonarzędziepoznaniaadiagnozaiterapialogopedyczna”miałcharakterprzeglądowy,dotyczyłróżnychaspektówkomunikacji.Prof.Pana-siukpodkreśliłazwiązekmiędzymyśleniemajęzykiemiztejperspektywyukazałazagadnieniadiagnozylogopedycznejiwskazałajejniedoskonałości.Zwróciłauwagęnakoniecznośćwielodyscyplinarnegopodejściawdiagnozielogopedycznej.

NastępniewystąpiładrBeataJaroszzUniwersytetuMariiCurie-Skło-dowskiejwLublinie.Wwystąpieniupt.„Ojęzykuprzewodnikówmetodycz-nychdonauczaniajęzykapolskiego(normatywnie)”referentkaprzedstawiłaanalizyjęzykowe15poradnikówmetodycznych,wskazująclicznewnichuchybieniainiedociągnięciajęzykowe.Poreferatachnastąpiładyskusja,wktórejgłoszabralikolejno:prof.drhab.MarzannaZaorska(UWM),drRenataMakarewicz(UWM),drIzabelaPietras(UMCS),drSebastianPrzybyszewski(UWM)orazreferentki.

Wdrugiejczęśćobradwysłuchanowystąpienialek.n.med.MagdalenyZakrzewskiej(UWM).Wreferaciezatytułowanym„Problemyedukacyjnedziecizchorobąalergicznągórnychdrógoddechowych”referentkaszczegóło-woprzedstawiłapowodyobniżonejsprawnościfizycznejikoncentracjiumy-


słowejdziecialergicznych.PrzyczynyniedyspozycjiopodłożualergicznymwpraktyceszkolnejczęstobywająmylonezADHDlubinnymideficytamikoncentracji.NastępniezgromadzeniwysłuchaliwystąpieniadrMagdalenyOsowickiej-Kondratowicz(UWM).Wreferaciezatytułowanym„Interdy-scyplinarnośćwkształceniulogopedy”referentkawskazałapodstawowetrudnościterminologiczne,wynikającezezłożonegocharakterulogopedii.Postulowałapogłębionąkomunikacjęmiędzybadaczamiróżnychdyscyplin,zajmującychsiękształceniemprzyszłychlogopedów,jakrównieżkoniecznośćprzypisanialogopediidookreślonegoobszaruwiedzyinadaniejejstatususamodzielnejdyscyplinynaukowej.NastępniedrJacekKrawczyk(UWM)wygłosiłreferatpt.„Płytkiumysłjakowspółczesnewyzwanieedukacyjne.Badaniaeyetrackingwrefleksjinadczytaniemipisaniem”.Wwystąpieniupojawiłasiętezaokorelacjimiędzyzdolnościamipoznawczymiakorzy-staniemzinternetu,jakrównieżmiędzyczytaniemtradycyjnym(czytaniedruku)anowoczesnym(czytanieplikówelektronicznychwyświetlanychnamonitorzelubinnymnośnikuelektronicznym).Referentwskazywałwyższośćpierwszegosposobuczytania.

Poseriireferatównastąpiładyskusja,wktórejgłoszabralikolejno: drMonikaCzerepowicka(UWM),drhab.JolantaPanasiuk(UMCS,UWM),drIzabelaPietras(UMCS),drSebastianPrzybyszewski(UWM)orazwy-stępującyreferenci.

WtrzeciejczęściobradjakopierwszewystąpiłymgrMilenaKaczmarczyk(UWM)idrMałgorzataSławińska(UWM).Wwystąpieniupt.„Oczekiwa-nekompetencjekandydatównanauczycieliwświetleopiniioprzebieguichpraktykipedagogicznej”referentkipodkreśliłyznaczenieodbywaniapraktykwedukacjipedagogicznejiudokumentowałydosyćschematycznysposóbopiniowaniaichprzebiegu.Zebranadokumentacjaobejmowałastoopinii,zktórychtylkojednabyłanegatywna,pozostałezaśjednoznacznieentuzjastyczne.

NastępniewystąpiładrMarzenaKryszczuk(UniwersytetPrzyrodni-czo-HumanistycznywSiedlcach).Wreferaciezatytułowanym„Narracjena-uczycieliouczniachztrudnościamiwuczeniusięorazouczniachzdolnych”przedstawiłabadaniaankietowe,jakieprzeprowadziławśród33nauczycieli.Ichwynikiwskazująnaczęstszeużywaniepozytywnychokreśleńwstosun-kudouczniówzdolnychoraznawiększąliczbęnegatywnychkonotacyjnieopisówuczniówztrudnościamiwuczeniusię.

Referat pt. „Komunikacjaw edukacji uniwersyteckiej”wygłosiła drIzabelaPietras(UMCS).Poddaławnimanaliziekomunikacjęelektronicz-ną(mailową)międzywykładowcamiistudentami,zgromadzonąwlatach2013−2016.Wmaterialebadawczymwskazałaliczneuchybieniawobec


regułkomunikacjioficjalnej.Odwołującsiędokoncepcjiinterakcjonizmu,wskazała,jakogromnąrolęodgrywanauczycielakademickijakomodeldlakomunikacyjnychaktywnościstudentów.

Pierwszydzieńobradzakończyładyskusja,wktórej głos zabrali: drR.Makarewicz,drhab.BaraNdiaye,prof.UWM,drMałgorzataSławiń-ska,drJerzyKowalewski,drMagdalenaOsowicka-Kondratowicz.

Ostatnimpunktemprogramupierwszegodniakonferencjibyłoprzed-stawieniewTeatrzeim.StefanaJaraczawOlsztyniept.„Onwrócił”.

Drugidzieńobradotworzyływystąpieniadotyczącenauczaniajęzykapolskiegojakoobcego.JakopierwszygłoszabrałdrJerzyKowalewski(Na-rodowyUniwersytetLwowskiim.IwanaFrankiweLwowie).Wreferaciept.„InterakcjajęzykaikulturywdydaktycejpjonaUkrainie”przedstawiłproblemyzwiązaneznauczaniemjęzykapolskiegonaUkrainie,gdziejęzykpolskijestobiektemcorazwiększegozainteresowaniamieszkańcówUkra-inyjakotzw.zachodnijęzykobcy.WobecmasowejemigracjiUkraińcówdoPolskidrKowalewskipodkreśliłkoniecznośćwypracowaniaspójnejwizjikształceniapolonistycznego.Wskazałrównieżniedoskonałościiniekonse-kwencjeaktualnegomodelunauczania.Drugitegodniareferatpt.„Aspektyintegracjimiędzyjęzykiemakulturąwnauczaniujpjo”wygłosiładrMariaRółkowska(UWM).Przeprowadzonebadaniaankietowedoprowadziłydownioskówoniewielkiejsilepowiązaniapomiędzyelementamijęzyka aelementamikulturywprocesieuczeniacudzoziemcówjęzykapolskiego.Powymienionychreferatachnastąpiładyskusja,wktórejgłoszabrali: drR.Makarewicz,drM.Kaczmarczyk,drhab.IwonaNdiaye,prof.UWM,drI.PietrasidrS.Przybyszewski.

Ostatniąsesjęobradkonferencjirozpocząłreferatglottodydaktyczny dr.SebastianaPrzybyszewskiego(UWM)pt.„Podejścieleksykalnewna-uczaniujęzykapolskiegojakoobcego”.Referentdowodził,żespośródróż-norodnychmetodnauczaniajęzykówobcychnajlepszeefektyprzynosząmetodykomunikacyjnocentryczne.Takimrodzajemnauczaniajestbazo-wanienatzw.kawałkachjęzyka,czylizwiązkachfrazeologicznych,frazach,zwrotach,któreułatwiająpłynnąkomunikacjęwjęzykuobcym.Następnie drhab.IwonaNdiaye,prof.UWM,idrhab.BaraNdiaye(UWM)wygłosilireferatpt.„Politykaedukacyjnaijęzykowakrajówafrykańskich(naprzy-kładzieSenegalu)”.Przedstawiliwnimnieznanefaktydotycząceedukacji wAfryce,poczynającodśredniowiecznychjejpoczątków,ananawspół-czesnymsystemieedukacjikończąc.Kolejnyreferat,pt.„Możliwościzasto-sowanianarzędzidopomiaruzrozumiałościtekstuwpraktyceszkolnej”,wygłosiładrMonikaCzerepowicka(UWM).Przedmiotemwystąpieniabyłozaprezentowanieeksperymentulingwistycznego,polegającegonaocenie


stopniatrudnościSzewczyka DratewkiJaninyPorazińskiej.WtrakcieeksperymentutekstpoddanoanaliziewaplikacjiJasnopis–programiekomputerowymsłużącymoceniestopniazrozumiałościtekstu.Uzyskanewynikiorazobserwacjeautorkireferatuskłaniałydowniosku,żelekturazostałaumieszczonazbytwcześniewprogramieszkolnym.Kolejnyreferat,zatytułowany„Ocenianie kształtująceiinneterminyzkomponentemimiesło-wowymwjęzykuedukacji”,równieżodwoływałsiędorzeczywistościpolskiejszkoły.Dotyczyłkwestiiterminologicznychzwiązanychzocenąszkolną.WygłosiłagodrRenataMakarewicz.Następniereferatpt.„Elementarzegwarowejakopomocdydaktycznawkształceniulogopedów”wygłosiła prof.drhab.MariaBiolik(UWM).Wswymwystąpieniuprof.Biolikwska-załakorzyści,płynącezkształceniajęzykowegologopedówwoparciuoźródłowetekstygwarowe.Natymobradyzakończono.Wimieniuorgani-zatorówkonferencjęzamknęładrR.Makarewicz.Tegorocznakonferencja,mimokameralnegocharakteru,amożewłaśniedziękiniemu,obfitowaławskłaniającedorefleksjidyskusje,konkluzjeiwnioski.Różnorodnośćpo-dejmowanychwreferatachtematówpozwoliłaspojrzećnajęzykedukacjiijęzykwedukacjiwrozległejperspektywie.

Monika Czerepowicka, Olsztyn, Izabela Pietras, Lublin


Recenzenci

"Prace Językoznawcze" XIX/1 z 2017 r.(ISSN 1509-5304)

Anna Dargiewicz,UniwersytetWarmińsko-MazurskiwOlsz-tynieAnna Just,UniwersytetWarszawskiIwona Kosek,UniwersytetWarmińsko-MazurskiwOlsztynieAgnieszka Myszka,UniwersytetRzeszowskiEwa Oronowicz-Kida,UniwersytetRzeszowskiElżbieta Rudnicka-Fira,UniwersytetPedagogicznywKrakowieMarta Szymańska,UniwersytetPedagogicznywKrakowieEwa Wolnicz-Pawłowska,UniwersytetWarszawski

Zasady etyczne

Redakcja kwartalnika „Prace Językoznawcze” wprowadza zasady, których celem jest przeciwdziałanie przejawom nierzetelności naukowej, a w szczególności: zaporę gho-stwriting i zaporę guest authorship.

Zjawisko ghostwriting zachodzi wówczas, gdy ktoś, kto wniósł istotny wkład w po-wstanie pracy, nie został wymieniony jako jej współautor oraz nie podano jego udziału w powstaniu publikacji.

Zjawisko guest authorship ma miejsce wówczas, gdy udział autora jest znikomy lub w ogóle nie miał miejsca, a pomimo to jest on autorem/współautorem publikacji.

W ramach zapory ghostwriting Redakcja wymaga od autorów publikacji podania ich afiliacji i kontrybucji, czyli ujawnienia, kto jest autorem koncepcji, założeń, metod itp., wykorzystywanych przy przygotowaniu publikacji, przy czym główną odpowiedzialność za rzetelność informacji ponosi autor zgłaszający manuskrypt do druku.

W ramach zapory guest authorship Redakcja wymaga w przypadku dwóch lub więk-szej liczby autorów tekstu złożonego do „Prac Językoznawczych” podania procentowego wkładu poszczególnych autorów w powstanie publikacji.

Wykryte przypadki nierzetelności naukowej (np. przepisywanie fragmentów innych prac bez podania przypisów) będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowied-nich podmiotów (instytucji zatrudniających autorów, towarzystw naukowych itp.).

W związku z zapobieganiem tego typu zjawiskom prosimy autorów o oświadczenie, iż praca jest oryginalnym wynikiem ich badań.

Procedura recenzowania

Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w czasopiśmie stosuje się następujące zasady recenzowania publikacji naukowych:

1. Redakcja zastrzega sobie prawo wstępnej oceny tekstów i ich zgodności z profilem czasopisma oraz odmowy poddawania ich dalszym procedurom wydawniczym. Teksty, które uzyskają akceptację kolegium redakcyjnego, zostaną poddane dalszemu opiniowaniu przez dwóch niezależnych recenzentów. Teksty odrzucone zostaną odesłane do ich autorów.

2. Do oceny każdej publikacji zaopiniowanej pozytywnie przez kolegium redakcyjne powołuje się co najmniej dwóch niezależnych recenzentów spoza jednostki naukowej afiliowanej przez autora publikacji.

3. Recenzentami są pracownicy nauki o dużym dorobku naukowym i wiedzy. Recen-zentem publikacji nie może być osoba pozostająca w relacjach osobistych lub podległości zawodowej z autorem publikacji.

4. Autorzy publikacji i recenzenci nie znają swoich tożsamości (double-blind review process). W szczególnych przypadkach recenzent podpisuje deklarację o niewystępowa-niu konfliktu interesów, przy czym za konflikt interesów uznaje się zachodzące między recenzentem a autorem bezpośrednie relacje osobiste (w szczególności pokrewieństwo do drugiego stopnia, związek małżeński), relacje podległości zawodowej lub bezpośrednią współpracę naukową w ciągu ostatnich dwóch lat poprzedzających rok przygotowania recenzji.

5. Recenzja ma formę pisemną i kończy się jednoznacznym wnioskiem o dopuszcze-niu artykułu do publikacji lub jego odrzuceniu.

6. Jeżeli recenzenci dopuszczają artykuł do publikacji bez uwag, autorowi przekazuje się tylko recenzję dotyczącą tego artykułu.

7. Jeżeli recenzenci dopuszczają tekst do publikacji pod warunkiem wprowadzenia poprawek (podają uwagi i wnioski sugerujące poprawienie tekstu), autor otrzymuje zło-żony do publikacji tekst pracy i recenzje. Autor ma obowiązek poprawienia tekstu zgodnie z uwagami recenzentów i ponownego przesłania go do publikacji w wersji papierowej i elektronicznej lub może zrezygnować z jego publikowania.

8. Nazwiska wszystkich recenzentów „Prac Językoznawczych” są publikowane jako lista recenzentów na stronie internetowej i w wersji drukowanej czasopisma. W celu za-chowania anonimowości nie ujawnia się, kto recenzował dany numer czasopisma lub poszczególne publikacje.

9. Kryterium zakwalifikowania publikacji do druku jest uzyskanie dwóch pozy-tywnych recenzji, zastosowanie się do wskazań w nich zawartych (jeśli takie wystąpiły) i zgodność zgłaszanego tekstu z profilem czasopisma.

Zasady przygotowania tekstów do druku w czasopiśmie „Prace Językoznawcze”

1. Do druku w kwartalniku „Prace Językoznawcze” przyjmowane są materiały nigdzie dotąd niepublikowane. Wszystkie artykuły zamieszczane w kwartalniku są recenzowane.

2. Kwartalnik „Prace Językoznawcze” publikuje materiały w języku polskim, innych językach słowiańskich lub w językach kongresowych: angielski, rosyjski, niemiecki, fran-cuski.

3. Do druku przyjmowane są: artykuły, recenzje, omówienia, sprawozdania i archi-walia. Maksymalna objętość artykułu wynosi 20 stron, recenzji, omówienia, sprawozdania – 8 stron.

4. Przy każdym tekście należy podać nazwisko autora, adres mailowy oraz afiliację tekstu. W przypadku dwóch lub większej liczby autorów publikacji złożonej do „Prac Językoznawczych” autorzy mają obowiązek podania procentowego wkładu poszczególnych autorów w powstanie publikacji. Wszelkie wykryte przypadki nierzetelności naukowej będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucji zatrudniających autorów, towarzystw naukowych itp.).

5. Do druku przyjmowane są prace napisane w programie Word. Tekst należy zło-żyć na nośniku multimedialnym i przesłać pocztą jego wydruk w 1 egzemplarzu, jeżeli w tekście występują znaki i symbole specjalne lub jego zapis w PDF.

6. Jedna strona tekstu powinna zawierać 30 wersów po 60 znaków, łącznie z odstę-pami międzywyrazowymi. Dotyczy to również przypisów, cytatów i bibliografii (format A4, czcionka: Times New Roman, wielkość czcionek 12, odstępy między wierszami 1,5, akapit 10). Marginesy powinny mieć wymiary: górny 25 mm, dolny 35 mm, lewy 35 mm, prawy 35. Do tekstu należy wprowadzić kursywę i pogrubienia. Nie należy stosować pod-kreśleń i pisać tekstu wielkimi literami.

7. Przypisy należy zamieszczać na każdej stronie pod tekstem głównym. Powinny być numerowane. Przypisy bibliograficzne (tzw. wewnętrzne) umieszczane w tekście, powinny zawierać nazwisko autora, rok wydania pracy i jej stronę, np.: (Skubalanka 1988: 11).

W przypadku stosowania przypisów bibliograficznych na końcu artykułu należy zamieścić literaturę w układzie:– dla prac zwartych: nazwisko i pierwsza litera imienia, rok wydania, tytuł pracy, miejsce

wydania, strony;– dla artykułów: nazwisko i pierwsza litera imienia, rok wydania, tytuł artykułu, nazwa

czasopisma, numer, zeszyt, strony lub jeżeli artykuł mieści się w pracy zbiorowej – jej tytuł, nazwisko redaktora, miejsce wydania i strony.

Tabele powinny być napisane na oddzielnych kartkach załamanych do formatu A4, napisane w układzie podobnym do drukarskiego.

Mapy i rysunki powinny być wykonane w skali 1:1, techniką komputerową lub czar-nym tuszem o jednakowej grubości kresek oraz jednakowej wielkości napisów na białej kalce technicznej.

8. Do każdego artykułu należy dołączyć: tłumaczenie tytułu na język angielski, abs-trakt tekstu, słowa kluczowe oraz streszczenie w języku polskim i angielskim. Streszczenie o objętości do 0,5 strony powinno zawierać przedmiot, metody i wyniki badań. Abstrakt, inaczej zarys treści, powinien określać, czego praca dotyczy, jaki jest jej cel. Słowa klu-czowe – do 5 wyrazów – powinny określać zawartość tekstu.

Teksty, które nie spełniają wymogów formalnych, nie będą przyjmowane do druku.

For Authors

Style guidelines

Prace Językoznawcze [Papers in Linguistics] publishes: articles, reviews, discussions, reports and archives written in Polish, English, Russian, German, or French. The maximum length of the manuscript is 20 pages, while reviews, discussions and reports – 8 pages. The Author’s name has to be accompanied by present address, phone number and affiliation.

One page should contain 30 lines, 60 characters each (including spaces). This also applies to footnotes, quotations and bibliography (font: 12 pts, 1.5 interline, paragraph indent 10 mm). Margins: upper 25 mm, lower 35 mm, left 35 mm, right 35 mm. The text can contain italicized and bold fragments; however, there should not be any underlined words, or words written in capitals only.

1. Numbered footnotes should be placed under the main text on the page to which they refer. References in the main text contain: the name of the Author, year of publication, and pages (e.g. Skubalanka 1988: 11). If the Author uses endnotes, the bibliography has to follow the arrangement below:– book publications: surname, first letter of name, year of publication, title, place of pub-

lication, pages– articles: surname, first letter of name, year of publication, title of article, title of journal,

number of issue, year, volume, pages OR if the article derives from a collection: its title, editor’s name, place of publication, pages.

2. Tables should be provided on separate pages folded to an A4 format, arranged according to printers’ rules.

3. Maps and figures should be provided in 1:1 scale, printed or drawn in black ink on white tracing paper with all lines the same thickness, and all letters the same size.

4. The main text has to be accompanied by (in Polish and English):summary up to half a pageEnglish translation of the titleabstract in which the subject matter of the manuscript is stated (e.g., The article discusses the etymology of the name of the River Narew and its main tributaries in Podlasie)key words – up to 5 words, e.g., linguistics, onomastics, anthroponomy, names, word for-mation, lexicalization; linguistics, descriptive grammar, lexicography, inflection, verb, etc.

If there are two or more Authors for one submitted manuscript, they are required to determine their contribution in percentages. All recognized cases of dishonesty will be disclosed, including informing relevant authorities (employers, academic associations, etc.). The editors will be documenting all cases of academic dishonesty, especially the breaking and breaching of any ethical rules that should be followed in science.

The Author(s) are obliged to provide their affiliation in the manuscript they submit for publication.

Reviewing procedures

1. All manuscripts submitted for publication in the journal undergo a reviewing process. 2. Each manuscript is reviewed by at least two independent reviewers who are ap-

pointed from an academic unit other than that of the Author’s.

3. All reviewers are selected from among acclaimed scholars with considerable schol-arly output and expertise. These reviewers cannot assess submissions from anyone with whom they are in personal relationships and anyone who ranks subordinate to them in professional circumstances.

4. The journal employs a double-blind review procedure. Otherwise, the reviewer signs a declaration that there is no conflict of interest, which is understood as a direct personal relationship between the reviewer and the Author (through marriage or second degree family relationships), a relationship of professional subordination, or direct academic col-laboration within the last two years prior to the year of the review.

5. The review is submitted in a written form and is concluded with an unambiguous statement as to whether the submission is to be accepted for publication or rejected.

6. If the reviewers accept the manuscript for publication with no comments, the Author receives only the review.

7. The names of all the reviewers of the journal are listed on its web page as well as in its printed version. To maintain anonymity, it is not explicitly stated who reviewed a given issue of the journal or a given article.

Ghost-writing firewall

To avoid ghost-writing issues, the editors require the Authors to provide their affili-ation and contribution to the submitted manuscript, i.e., who authored the concept, funda-mentals, methods, etc. which were used to prepare the manuscript. The main responsibility falls to that of the Author submitting the manuscript.

Ghost-writing occurs if a person has a considerable contribution to the origination of a text and yet is not mentioned as one of the Authors and is not mentioned in acknowledg-ments accompanying the manuscript.

In order to prevent such practices, the Authors are required to provide a declaration that their text is the genuine outcome of their own research. In the case of multiple author-ship, the Authors are required to determine the proportions of their contribution (percent-age) in the origination of the text.

Ghostwriting constitutes an instance of academic dishonesty and according to rules of ethics all discovered cases of such behaviour will be documented and disclosed, including informing appropriate authorities (employers, academic societies, scientific editors’ asso-ciations, etc.)

Reviewing procedures

1. All manuscripts submitted for publication in the journal undergo a reviewing pro-cess.

2. Each manuscript is reviewed by at least two independent reviewers who are ap-pointed from an academic unit other than that of the Author’s.

3. All reviewers are selected from among acclaimed scholars with considerable schol-arly output and expertise. These reviewers cannot assess submissions from anyone with whom they are in personal relationships and anyone who ranks subordinate to them in professional circumstances.

4. The journal employs a double-blind review procedure. Otherwise, the reviewer signs a declaration that there is no conflict of interest, which is understood as a direct personal relationship between the reviewer and the Author (through marriage or second degree family relationships), a relationship of professional subordination, or direct academic col-laboration within the last two years prior to the year of the review.

5. The review is submitted in a written form and is concluded with an unambiguous statement as to whether the submission is to be accepted for publication or rejected.

6. If the reviewers accept the manuscript for publication with no comments, the Author receives only the review.

7. The names of all the reviewers of the journal are listed on its web page as well as in its printed version. To maintain anonymity, it is not explicitly stated who reviewed a given issue of the journal or a given article.

Qualifying papers

1. If the reviewers accept the manuscript on condition that the Author should introduce the suggested corrections (they provide comments and conclusions aimed at improving the text), the Author receives both the submitted manuscript and the review. The Author is obliged to correct the text in line with the reviewer’s comments and re-submit it in a printed as well as electronic form. The Author may also resign from publication altogether.

2. In order for the paper to be accepted for publication, two positive reviews must be obtained, the author must introduce suggestions made in the reviews (if there were any) and the paper must be in line with the journal profile. If both reviews are negative, the manuscript is rejected. Papers that have obtained one positive review and one negative review are reviewed by a third reviewer. If the third reviewer’s opinion is positive, the manuscript (once necessary corrections have been made) is accepted for publication. If the third review is negative, the manuscript is rejected.

http://uwm.edu.pl/polonistyka/pracejezykoznawcze/eng/?strona=6

Papers in Linguistics XIXV 1 2017 - Wydawnictwo...

Documents

Transcript of Papers in Linguistics XIXV 1 2017 - Wydawnictwo...