PAN TWARDOWSKI_sławny Mistrz Czarnoksięski

PAN TWARDOWSKI podug Poda i Legend ludowych

Ciekawe opowiadanie pod u g

Poda p i m i e nn ych i le gend ludowych zebrane

PAN TWARDOWSKI

Wedug wydania archiwalnego Wydawnictwa i Drukarni Spki

Wydawniczej im. Karola Miarki w Mikoowie na Grnym lsku 1900

SAWNY MISTRZ CZARNOKSISKI

Indeks: 00172/2015/08 Pozycja e-book_JW48: 064

Opracowanie edytorskie: Jawa48 na podstawie egzemplarza ze zbiorw prywatnych.

Tylko do uytku wewntrznego i osobistego bez prawa przedruku i publikacji tak w czci jak i w caoci.

Sierpie 2015


Prawa autorskie

nale do autora, autora ilustracji, Wydawnictwa, ich spadkobiercw oraz innych osb fizycznych

i prawnych majcych lub roszczcych sobie takie prawa.

Materiay wykorzystane w opracowaniu, stanowi rdo danych o naszej

kulturze i historii, stanowi wasno publiczn, a ich rozpowszechnianie

suy dobru oglnemu.

Wykorzystywanie tylko do uytku osobistego, tak jak czyta si ksik wypoyczon

z biblioteki, od ssiada, znajomego czy przyjaciela.

Wykorzystywanie w celach handlowych, komercyjnych, modyfikowanie, przedruk i tym

podobne bez zgody autora edycji zabronione.

Niniejsze opracowanie suy wycznie popularyzacji tej ksiki i przypomnienia

zapomnianych pozycji literatury z lat szkolnych.


Opracowanie edytorskie: Jawa48 Strona 2

W treci zamieszczono obrazy i ilustracje znanych i nieznanych autorw pochodzce z rnych rde: ksiek, opowieci, broszurek, zbiorw instytucjonalnych i prywatnych bliej nieokrelonych, gwnie

jednak z ksiek rukiem posiadanych w zbiorach prywatnych jak rwnie z dostpnych w sieci internetowej. Autor niniejszej edycji nie roci sobie najmniejszych praw zarwno do treci jak

zastosowanej tu grafiki i ilustracji.



Spis rzeczy Rozdzia I str. 5 Jako Twardowski by wielkim mdrcem; pragn posi wszystkie nauki; mia sug wiernego Maka, zapozna si z Mefistofelesem. Rozdzia II str. 18 Jako Twardowski dyabu dusz zapisa i jako dyabe mu zaraz musia usugiwa i co si potem stao. Rozdzia III str. 33 Jako Twardowski zwiedza Olkusz, kae moczar pod Knyszynem w staw zamieni i sokol skal na Krzemionkach szerok podstaw do gry przewrci. Rozdzia IV str. 48 Jako dworzanin krlewski namawia Twardowskiego do wywoania duszy zmarej krlowej i co si potem stao. Rozdzia V str. 62 Jako Twardowski wywoa ducha Barbary i co si potem stao. Rozdzia VI str. 78 Jako Twardowski z Makiem wjecha na kogucie do Bydgoszczy, jako Somk obieca odmodzi, jako Pankracy w pustej chacie pieniki liczy i co si potem stao. Rozdzia VII str. 93 Jako Twardowski Somk odmodnil i jako Maciek tego nie umia, za co mia by spalonym i co si potem stao.



Rozdzia VIII str. 104 Jako szatan Twardowskiemu zama nog, za co Twardowski szatana mczy i karze i jako Twardowski odmodnia i co si potem stao. Rozdzia IX str. 118 Jako Twardowski wskrzesi wojewod, jako ujrza Barbar, jako si z ni oeni i co si potem stao. Rozdzia X str. 137 Jako Twardowski chciaby si uwolni od pieka, a szatan stara si napdzi go do pieka. Nota edytorska str. 154



I Jako Twardowski by wielkim mdrcem; pragn posi wszystkie nauki; mia sug wiernego Maka, zapozna si z

Mefistofelesem.

K



K o n i e c R o z d z i a u P i e r w s z e g o



II Jako Twardowski dyabu dusz zapisa i jako dyabe mu zaraz musia usugiwa i

co si potem stao.

N



Olkusz, niegdy synna na ca Polsk kopalnia srebra. Przy

przebijaniu szybu natrafiono na ukryte rdlisko, ktre wytrysno wod i kopalni na zawsze zalao.



K o n i e c R o z d z i a u D r u g i e g o



III Jako Twardowski zwiedza Olkusz, kae moczar pod Knyszynem w staw zamieni i sokol skal na Krzemionkach szerok

podstaw do gry przewrci.

N



2 Pod Knyszynem, miejscu pamitnem mierci Zygmunta Augusta, byo stare cmentarzysko, zwane czecho wizn , poniewa tu miay spoczywa ciaa pobitych najezdniczych Czechw.



K o n i e c R o z d z i a u T r z e c i e g o



IV Jako dworzanin krlewski namawia Twardowskiego do wywoania duszy zmarej krlowej i co si potem stao.

M



K o n i e c R o z d z i a u C z w a r t e g o



V Jako Twardowski wywoa ducha Barbary i co si potem stao.



K o n i e c R o z d z i a u P i t e g o



VI Jako Twardowski z Makiem wjecha na

kogucie do Bydgoszczy, jako Somk obieca odmodzi, jako Pankracy w pustej chacie pieniki liczy i co si

potem stao.

P



- -



K o n i e c R o z d z i a u S z s t e g o



VII Jako Twardowski Somk odmodnil i jako Maciek tego nie umia, za co mia

by spalonym i co si potem stao.

J



K o n i e c R o z d z i a u S i d m e g o



VIII Jako szatan Twardowskiemu zama

nog, za co Twardowski szatana mczy i karze i jako Twardowski odmodnia i co

si potem stao.

T



-



-

K o n i e c R o z d z i a u s m e g o



IX Jako Twardowski wskrzesi wojewod,

jako ujrza Barbar, jako si z ni oeni i co si potem stao.

P



3 Ksiga ta, raczej rkopis, miaa by przykuta na acuchu, w ksinicy

akademii krakowskiej. Dzieo to przypisywano Twardowskiemu, a e dzieo

to uwaano za czarnoksiskie, przeto nie byo wolno zaglda do niego.

Adam Saramowski pisze o tym rkopisie: Jakie ycie prowadzi sawny

czarodziej Twardowski, jak je skoczy wykazuje owe dzieo czarodziejskie,

czyli rkopis, ktry po mierci krla Zygmunta Augusta z daru jego z wielu

innemi ksigami wileskiemu domowi Jezuitw si dosta o ktrym Szpot

pisze, i sysza z ust ksidza Daniela Gutwia, nawczas pomocnika

przeoonego nad ksigozbiorem wileskim, gdzie ksika rzeczona

Twardowskiego acuchem elaznym do muru przykuta bya. Gdy w

ksidz ciekawoci zdjty, coby zawieraa, czyta j zacz, da si sysze

zgiek i oskot okropny w ksinicy, zbiegy si snad ze duchy, a ksidz



przelkniony, rzuciwszy ksik, ledwie do poblizkiej izby zemkn zdy i

ca noc potem z przestrachu bezsenn spdzi. Nazajutrz rano, wezwawszy

drugich, wszed do ksinicy ale owej ksiki ju nie znalaz.



-



K o n i e c R o z d z i a u D z i e w i t e g o



X Jako Twardowski chciaby si uwolni od pieka, a szatan stara si napdzi go do

pieka.

M



-



4 Wedug podania czart mia do Twardowskiego mwi po acinie:

Quod cogitas, domine Twardowski? annescis pacta nostra? Verbum nobile, debet esse stabile! (Co sdzisz, panie Twardowski? Nie znasz nasze umowy? Sowo szlacheckie, powinno by stae )



-



KONIEC



Nota edytorska:

Jedna z najpikniejszych bani i poda polskich ma poczesne miejsce w polskiej

literaturze i opowieciach przy piecu (teraz moe z tym piecem to przesada, ale nie

szkodzi troch pofantazjowa). Legend o najsynniejszym polskim czarnoksiniku

poznaem w najmodszych latach swego dziecistwa, a byo to amatorskie

przedstawienie szkolne gdzie okoo 1953 roku. Wtedy jeszcze nawet nie chodziem

do szkoy. Pniej byy przede wszystkim ksiki, gwnie ze szkolnej biblioteki.

Prezentowana tu opowie nie ma autora, lecz czytajc legendy zebrane przez Hann

Kostyrko, Janusza Koniusza, Stanisawa wirk, Romana Zmorskiego, a przede

wszystkim Kazimierza Wadysawa Wycickiego nie mamy najmniejszej wtpliwoci,

e bohaterem bajki jest ten szlachcic zwany polskim Faustem (pewnego czasu Niemcy

prbowali go sobie zawaszczy utrzymujc, e by to Laurentius Dhur z Norymbergi,

penicy w latach 1565-1573 funkcj nadworne wrbity na Wawelu). Posta

Twardowskiego najczciej przewija si wanie w opracowaniach Wycickiego.

Dlaczego uywam okrelenia: bajka, a nie podanie, ba, powiastka czy legenda

cho do kadej z tych kategorii przygody im Pana Twardowskiego mona

zakwalifikowa? Moe gwnie dlatego, e z czasw szkolnych utkwia mi gowie

definicja bajki: [] Utwr niedugi, czsto artobliwy, alegoryczny, z przeciwstawnymi

postaciami, czsto liryczny i zawsze zawierajcy pouczenie... Tylko o jednym

pierwiastku, definicja bajki nie wspomina, a przecie jest on nieodczny we

wszystkich bajkach wiata: okruciestwo, zo, mier. Od tej charakterystycznej cechy

nie stroni nawet bajka dla dzieci. Przecie u Andersena onierz odrbuje czarownicy

gow, w bajkach rosyjskich, zagubiona w lesie dziewczyna wraca do chaty ojca z

przychwkiem. Okrutny zbj Madej ley na ou mczarni, a Pan Twardowski tylko

dziki swym unikalnym fortelom i olbrzymiej wiedzy czarnoksiskiej unika pieka,

lecz ze miechem przyglda si mkom innych, a i sam nie stroni od zych i zoliwych

uczynkw. A za wybawienie od pieka spotyka go wieczna pokuta na ksiycu. W

bajkach wic trup ciele si gsto a zabjstwa i morderstwa nie s przypadkiem

odosobnionym. I to najczciej w bajkach dla dzieci. O dziwo! W bajkach dla

dorosych, np. u Krasickiego, Kryowa czy LaFontainea jest ju znacznie spokojniej,

mniej krwi, mniej zabjstw. Ale moe dlatego te wanie bajki nie miay takiego

powodzenia, jak te dla dzieci. Wydaje mi si, e jednak dzieci, (a wiem to z wasnego

dowiadczenia sprzed ponad 60 laty) o wiele bardziej fascynoway si agodniejsz i

uzasadnion rzeczywistoci, gdzie zo wyrzdzane zemu byo aktem

sprawiedliwoci. Diabu Borucie obcito palce adna szkoda, przecie sam wszcz

bjk z panem modym. Z czarownic spalono w piecu to za krzywdy ktre

wyrzdzia Jasiowi i Magosi. Mefistofelesa wykpano w gorcej misie na pewno mu

si naleao za to, e gnbi dusze nawet te uczciwe. A wanie, skoro mowa o

Mefistofelesie, Twardowskim i Karczmie Rzym, to nie sposb nie wspomnie o

przepiknym wierszu Adama Mickiewicza i jego nie odpartych zwizkach z legend o

Twardowskim. Poszczeglne elementy z ycia Twardowskiego, Mickiewicz wplt



jednake w samo zakoczenie. A i Pani [Barbar] Twardowsk umieci tylko

symbolicznie. Przyjrzyjmy si niektrym zwrotkom:

Jedz, pij, lulki pal, Tace, hulanka, swawola; Ledwie karczmy nie rozwal, ha ha, hi hi, heje, hola! [] Szewcu w nos wyci trzy szczutki, Do ba przymkn trzy rureczki, Cmokn, cmok, i gdaskiej wdki Wytoczy ze ba p beczki.

Twardowski uywa ycia, wyprawia hulanki i swawole, drwic sobie z cyrografu i zawartego paktu z diabem. Wskrzesi si odmodzi, a nawet oeni z pikn Barbar, ktra jednake okazaa si nieza sekutnic. Majc skarby dostarczane mu przez Mefistofelesa wyprawia uczty i bankiety niczym jaki krl lub cesarz [str. 112, Podania].

Wtem gdy wdk pi z kielicha. Kielich zawista, zazgrzyta; Patrzy na dno: Co u licha? Po co tu, kumie, zawita?

Wszak ze mn na ysej Grze Robi o dusz zapisy; Cyrograf na byczeJ skrze Podpisale ty, i bisy

Wedug Mickiewicza, Twardowski podpisa cyrograf na ysej Grze. Ale gdzie jest ta ysa Gra? Czy w okolicach witego Krzya koo Kielc czy Wymysowa czy jeszcze gdzie indziej? Wg legendy, Twardowski podpisa cyrograf (i nic nie wspomina si o byczej skrze) na Krzemionkach koo Krakowa. Wspomina si take o Kamionce koo Tarnowa. Wydaje mi si, e ysa Gra to okrelenie symboliczne.

Miay sucha twego rymu; Ty, jak dwa lata przebieg, Miae pojecha do Rzymu, By ci tam porwa jak swego.

Ju i siedem lat ucieko, Cyrograf nadal nie suy; Ty, czarami drczc pieko, Ani mylisz o podry.

Diabe wypomina to Twardowskiemu, e nie kwapi si do wypenienia umowy; Mickiewicz daje mu na to dwa lata, ale legenda mwi o siedmiu latach, siedmiu miesicach i siedmiu dniach [str. 102 Podania]

Ale zemsta, cho leniwa, Nagnaa ci w nasze sieci; Ta karczma Rzym si nazywa, Kad areszt na waszeci." [str. 143 Podania]



Twardowski ku drzwiom si kwapi Na takie dictum acerbum, Diabe za kontusz uapi: "A gdzie jest nobile verbum? [str. 146 Podania]

Patrz, oto jest karczmy godo, Ko malowany na ptnie; Ja chc mu wskoczy na siodo, A ko niech z kopyta utnie. [str. 113 Podania] Gmach bdzie z ziarnek orzecha, Wysoki pod szczyt Krpaku, Z brd ydowskich ma by strzecha, Pobita nasieniem z maku. Patrz, oto na miar wieczek, Cal gruby. dugi trzy cale, W kade z makowych ziareczek Wbij mi takie trzy bratnale" [Str. 113 Podania] No! wygrae, panie bisie; Lecz druga rzecz nic skoczona, Trzeba skpa si w tej misie, A to jest woda wicona. [str. 104 Podania] Diabe kurczy si i krztusi, A zimny pot na nim bije; Lecz pan kae, suga musi, Skpa si biedak po szyj Wylecia potem jak z procy, Otrzs si, dbrum! parskn ranie. "Teraz jue w naszej mocy, Najgortszm odby ani." Jeszcze jedno, bdzie kwita, Zaraz pknie moc czartowska; Patrzaj, oto jest kobieta, Moja oneczka Twardowska. Ja na rok u Belzebuba Przyjm za ciebie mieszkanie, Niech przez ten rok moja luba Z tob jak z mem zostanie. [Str. 123 Podania] Przysi jej mio, szacunek I posuszestwo bez granic; Zamiesz cho jeden warunek. Ju caa ugoda za nic." Diabe do niego p ucha, P oka zwrci do samki,



Niby patrzy, niby sucha, Tymczasem ju blisko klamki. Gdy mu Twardowski dokucza, Od drzwi, od okien odpycha, Czmychnwszy dziurk od klucza, Dotd jak czmycha, tak czmycha.

Jak wiemy z Podania, diabe nie czmychn, lecz porwa Twardowskiego za kark i wyruszy w podr do pieka. Ale i tu jest pewna niekonsekwencja. Mefistofeles zamiast strci Twardowskiego do pieka, leci z nim w gr, ku niebu. Gdzie wic jest pieko?

Najsynniejsz sztuk czarnoksisk mistrza Twardowskiego miao by wywoanie ducha Barbary Radziwiwny oraz wskrzeszanie i zmarych i odmadzanie starcw, w tym take siebie samego. Pakt Twardowskiego z diabem, dugo mu suy i udawao si nie wypenia warunkw jakie narzuci mu sam Luycyper, dopki nie wpad w puapk zastawion przez Mefistofelesa w karczmie zwanej Rzym. Legenda o Panu Twardowskim nie bya obojtna twrcom kina. W 1926 roku Witold Biegaski nakrci ba filmow zoon z piciu czci i 17 aktw. Film ma podoe historyczne zwizane z inwazj i Polski i aneksj Rusi. Film jest oczywicie niemy, a w roli Twardowskiego wystpi Bronisaw Oranowski . Obok niego zagrali Wanda Jarszewska, Wadysaw Grabowski, Maria Krzyanowska i Mila Kamiska. W 1936 roku film o Twardowskim zrealizowa Henryk Szaro. By to wczesny bestseller polskiego kina. Scenariusz napisali Wacaw Gsiorowski i Anatol Stern, scenografi zajli si Jacek Rotmil i Stefan Norris, muzyk napisa Jan Maklakiewicz, a w rolach gwnych wystpia plejada polskich aktorw: Franciszek Brodniewicz jako Twardowski, Kazimierz Junosza-Stpowski jako Mefistofeles, Jan Kurnakowicz jako Maciek, Jzef Wgrzyn jako Zygmunt August, oraz Maria Bogda, Elbieta Barszczewska, Mieczysawa wikliska, Bogusaw Samborski, Stanisaw Sielaski, Maria Malicka, Stefan Jaracz, Micha Znicz, Zygmunt Chmielewski, Tekla Trapszo, Feliks Chmurkowski, Ludwik Sempoliski, Loda Niemirzanka , Andrzej Bogucki i wielu innych. Film zaplanowany na wielk skal, mia jednak niemae trudnoci finansowe i ograniczony budet, std wiele scen skrcono, a ujcia plenerowe zamienione na studyjne doprowadzajc do scenograficznego zuboenia filmu. Niemniej jednak cieszy si on wielkim powodzeniem i odnis take duy sukces kasowy. Niewtpliwie mocn stron filmu bya scena spotkania Twardowskiego z wysannikiem piekie oraz wywoania ducha Barbary Radziwiwny. Warto take wspomnie o filmie animowanym Pani Twardowska z 1955 roku re. Lechosawa Marszaka w opracowaniu graficznym Jana Marcina Szancera (adaptacja wiersza Adama Mickiewicza) i monodram telewizyjny Joanny Winiewskiej z 1973 roku z Januszem Zakrzeskim. Pan Twardowski to take bohater powieci Jzefa Ignacego Kraszewskiego (jakeby inaczej!) oraz baletu Ludomira Ryckiego z 1921 roku. Stanisaw Moniuszko skomponowa muzyk do ballady Pani Twardowska (1869). Lucjan Rydel umieci Twardowskiego w balladzie Pan Twardowski poemat w XVIII pieniach (1906). Pan Twardowski to tytu opery rosyjskiego kompozytora Aleksieja Nikoajewicza Wierstowskiego (1822), a take baletu Adolfa Sonnenfelda, wystawionego w Warszawie w 1874 r.

A ja tam nadal wierz, e Twardowski jest na ksiycu.

[Jawa48]



Dokument w formacie *.pdf moe by wykorzystany wycznie do uytku osobistego bez prawa do

dalszego obrotu i obiegu komercyjnego lub handlowego i nie moe by poddawany modyfikacjom bez

zgody autora edycji. Naley go traktowa tak, jak ksik wypoyczon do przeczytania.

Opracowanie edytorskie: Jawa48



Uwaga!!!

Bez zezwolenia twrcy wolno nieodpatnie korzysta z ju

rozpowszechnionego utworu w zakresie wasnego uytku

osobistego.

Nie wymaga zezwolenia twrcy przejciowe lub incydentalne

zwielokrotnianie utworw, niemajce samodzielnego znaczenia

gospodarczego

Mona korzysta z utworw w granicach dozwolonego uytku pod

warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twrcy oraz rda.

Podanie twrcy i rda powinno uwzgldnia istniejce

moliwoci.

Twrcy nie przysuguje prawo do wynagrodzenia.

Pliki mona pobiera jeli posiada si ich orygina a pobrany plik

bdzie suy jako kopia zapasowa.

Mona pobiera pliki nawet jeli nie posiada si oryginau, pod

warunkiem e po 24 godzinach zostan one usunite z dysku

komputera.

Szczegowe postanowienia zawiera USTAWA z dnia 4 lutego 1994 r.

o prawie autorskim i prawach pokrewnych

oraz Regulamin wiadczenia Usug Drog Elektroniczn Portalu Chomikuj.pl.

Opracowanie edytorskie: Jawa48

PAN TWARDOWSKI_sławny Mistrz Czarnoksięski

Documents

Transcript of PAN TWARDOWSKI_sławny Mistrz Czarnoksięski