Pamięć starych wieków

Kościół greckokatolicki w Rumunii został założony w okresie rządów Habsburgów w Siedmio-

grodzie. Wpływ na jego powstanie miała polityka religijna cesarza Leopolda I Habsburga oraz

misja jezuicka wśród prawosławnych mieszkańców Księstwa Siedmiogrodzkiego.

Formalny akt unii kościelnej został ogłoszony na synodzie Kościoła Prawosławnego Siedmiogrodu

4 września 1700 roku. Jednak już 7 października 1698 roku metropolita Alba Iulia, Atanazy Ang-

hel zawarł interkomunię z Kościołem rzymskokatolickim.

W XIX wieku Kościół odegrał rolę w krzewieniu rumuńskiej świadomości narodowej. Po rozpadzie

Austro-Węgier i zmianie granic jego wierni w większości znaleźli się na terenie Królestwa Rumunii.

Po II wojnie światowej Kościół unicki w Rumunii został poddany represjom władz państwowych.

W 1948 roku unia kościelna z Kościołem rzymskokatolickim została zerwana i parafie grecko-

katolickie włączono w struktury prawosławnego Patriarchatu Rumunii. Wspólnota greckokatolicka

jednak przetrwała działając nieformalnie w podziemiu.

Rumuński Kościół greckokatolicki odrodził się w 1990 roku. Od 2005 roku Kościół Rumuński Zjed-

noczony z Rzymem ma rangę arcybiskupstwa większego.

www.wuj.pl

Ewa Kocój

Symbolika czasu w rumuńskim kalendarzu prawosławnym

Pamięć starych wieków

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Pamięć starych w

ieków

Ewa Kocój


Pamiec_Starych_Wiekow_str.indd 1 2013-09-23 14:48:20

Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione. Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych

Moim Rodzicom



Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Ewa Kocój

Symbolika czasu w rumuńskim kalendarzu prawosławnym




Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Kultury

RECENZENTprof. dr hab. Aleksander Naumow

PROJEKT OKŁADKIAgnieszka WinciorekNa okładce: Stworzenie Adama i Ewy, cerkiew pw. św. Paraskiewy, Deseşti.

© Copyright by Ewa Kocój & Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2013All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz-powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3608-2

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-80, tel./faks 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./faks 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected]: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325


Spis treści

Podziękowania ...................................................................................... 9Wstęp .................................................................................................... 11

Część pierwsza. Geneza

1. Prawosławny kalendarz liturgiczny – źródła, struktura i przenikanie na tereny rumuńskie ................................................ 331.1. Kalendarz juliański i kalendarz bizantyński .............................. 331.2. Kalendarz liturgiczny ................................................................. 351.3. Wschód kontra Zachód, czyli spory i kontrowersje

wokół kalendarza ....................................................................... 441.4. Kalendarz prawosławny na terenach rumuńskich ..................... 49

1.4.1. Źródła historyczne ............................................................... 501.4.2. Liturgiczne księgi kanoniczne ............................................ 57

1.4.2.1. Dziedzictwo słowiańskie ............................................... 581.4.2.2. Dziedzictwo starorumuńskie ......................................... 65

1.4.3. Malowane i haftowane kalendarze. Sztuka prawosławna ... 681.4.4. Kontrowersje rumuńskie ...................................................... 751.4.5. Styliści, czyli... starokalendarzowcy .................................... 78

2. Prawosławny kalendarz ludowy – źródła, typologie i cechy charakterystyczne .............................................................. 892.1. „Ich obyczaje są barbarzyńskie” i... dackie.

Kalendarz w źródłach ............................................................... 892.2. W poszukiwaniu pogaństwa, czyli... łacińskości. Pierwsze

badania i systematyki ................................................................ 932.3. Szkoła socjologiczna Dymitra Gustiego .................................... 982.4. Badania współczesne ................................................................ 101


6 Spis treści

2.5. Źródła ......................................................................................... 1042.5.1. Tradycje i ryty religijne prawosławia ................................. 1052.5.2. Księgi „ludowe”, czyli o tradycji apokryfi cznej

(pseudokanonicznej) ............................................................. 1172.5.2.1. Apokryfy staro- i nowotestamentowe ............................ 1202.5.2.2. Legendy hagiografi czne ................................................. 1412.5.2.3. Romanse i powieści ....................................................... 1482.5.2.4. Teksty przyrodnicze ....................................................... 1532.5.2.5. Chronografy, paleje, księgi astronomiczne

i kalendarze .................................................................... 1562.5.2.6. Księgi i modlitwy zaklęć i czarów ................................ 164

2.5.3. Celebracja przyrody i tradycja rolnicza ............................... 1742.5.4. Inne tradycje religijne. Wielokulturowość ........................... 181

Część druga. Symbolika czasu w kalendarzu prawosławnym

3. Cykl dobowy .................................................................................... 1893.1. Kalendarz liturgiczny ................................................................ 190

3.1.1. Wygnanie i wołanie o miłosierdzie. Wieczernia .................. 1933.1.2. Podziękowanie i prośba o ochronę. Powieczernia .............. 1973.1.3. Czuwanie i Sąd. Połunosznica ............................................. 1993.1.4. Zwycięstwo światła. Jutrznia ............................................... 2003.1.5. Męczeństwo i zbawienie. Liturgia godzin dnia .................... 2033.1.6. Asceza i wyrzeczenie. Praca i pożywienie ........................... 206

3.2. Kalendarz ludowy ...................................................................... 2113.2.1. Demony i lęk. Zmierzch – noc – świt .................................. 2123.2.2. Zabezpieczenie. Świt – dzień – wieczór .............................. 223

4. Cykl tygodniowy .............................................................................. 2314.1. Kalendarz liturgiczny ................................................................. 231

4.1.1. Pierwszy i ósmy dzień tygodnia. Niedziela .......................... 2324.1.2. Od aniołów do zmarłych. Poniedziałek – sobota ................. 234

4.2. Kalendarz ludowy ...................................................................... 2364.2.1. Dni tygodnia jak... ludzie. Personifi kacja i hierarchia ......... 2364.2.2. Dzień Matki Bożej. Niedziela .............................................. 2414.2.3. W drogę ku... zaświatom. Poniedziałek ............................... 2464.2.4. Fatum. Wtorek ..................................................................... 252


7Spis treści

4.2.5. Mediacyjność. Środa ............................................................ 2564.2.6. Pod znakiem szczęścia. Czwartek ........................................ 2594.2.7. Magia i świętość. Piątek ...................................................... 2624.2.8. Dzień zmarłych. Sobota ....................................................... 275

5. Cykl roczny ...................................................................................... 2815.1. Kalendarz liturgiczny ................................................................. 281

5.1.1. Wezwanie Adama. Święta ruchome – cykl paschalny ......... 2815.1.2. Radość zmartwychwstania. Święta ruchome – okres

Pięćdziesiątnicy .................................................................... 3025.1.3. Krąg od narodzin Bogurodzicy do zwycięstwa Krzyża.

Dwanaście wielkich świąt pańskich ..................................... 3075.1.4. Święci i wydarzenia. Święta nieruchome średnie, małe

i chramowe ........................................................................... 3205.2. Kalendarz ludowy – jedność wiary i natury ............................. 322

5.2.1. Cykl jesienno-zimowy ......................................................... 3225.2.1.1. Praca, chłód i zmarli (wrzesień – październik

– listopad) ....................................................................... 3255.2.1.2. Groza, ofi ara i przełom (grudzień – styczeń – luty) ...... 336

5.2.3. Cykl wiosenno-letni ............................................................. 3655.2.3.1. Pascha i ruchome święta popaschalne ........................... 3655.2.3.2. Wiosna i nowe życie (marzec – kwiecień – maj) ........... 3995.3.3.3. Protekcja-Ochrona i zbiory (czerwiec – lipiec –

sierpień) .......................................................................... 406Zakończenie .......................................................................................... 415

Streszczenie ........................................................................................... 421Summary ............................................................................................... 423Rumuński kalendarz liturgiczny i jego ludowy odpowiednik .............. 425Bibliografi a ........................................................................................... 459


Podziękowania

Książka ta nie mogłaby powstać bez życzliwości i pomocy wielu osób. Przede wszystkim pragnę podziękować osobom, które wsparły mnie merytorycznie, udzielając cennych wskazówek naukowych podczas pisania pracy – prof. dr hab. Ilonie Czamańskiej (UAM, Poznań), prof. dr. hab. Aleksandrowi Naumowowi (UJ, Universita’ Ca’ Foscari w Wenecji), ks. Gabrielowi Herei z Pătrăuţi oraz prof. Gabrielowi Mihăilescu (Uniwersytet w Bukareszcie). Składam także serdeczne podziękowania dr Joannie Porawskiej (UJ), dr. Tomaszowi Klimowskiemu (UAM, Poznań) i mgr Zuzannie Czarneckiej za konsultacje językowe. Marianowi Hanikowi dziękuję za towarzyszenie podczas etnogra-fi cznych badań terenowych prowadzonych w Rumunii i pomoc w wykonaniu dokumentacji fotografi cznej. Dziękuję także Ignatowi Timarowi z TPRK za wszelką pomoc, jakiej nie szczędził mi podczas pisania pracy.

Chciałabym również podziękować władzom i pracownikom Wydziału Historii i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII za udzielenie wsparcia w trakcie realizacji mojego grantu naukowego – ks. prof. dr. hab. Janowi Szczepaniakowi, ks. prof. dr. hab. Józefowi Wołczańskiemu, dr. Markowi Hałaburdzie oraz mgr Iwonie Bąk z Działu Badań Naukowych.

Dziękuję także wszystkim spotkanym osobom, których nie jestem w stanie wymienić tu z imienia i nazwiska, które udzieliły mi wywiadów i gościnności podczas badań w Rumunii. Bez ich pomocy moja znajomość prawosławia byłaby zupełnie inna, a książka ta nie mogłaby się ukazać.

Monografi a ta powstała także dzięki stypendiom naukowym, grantom badawczym i pomocy w sfi nansowaniu publikacji, których udzieliły mi na-stępujące instytucje:

1. Fundacja na rzecz Nauki Polskiej – Program Kwerenda (Bukareszt, 2007).

2. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz powołane w międzyczasie Narodowe Centrum Nauki – grant naukowo-badawczy (habilitacyjny) Wielkie święta w rumuńskim kalendarzu prawosławnym. Wierzenia.


10 Podziękowania

Obrzędy. Ikonografi a prowadzony w latach 2009–2012 i realizowany przy Wydziale Historii i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII w Krakowie.

3. Władze Instytutu Kultury WZiKs UJ: Kierownik Katedry Zarzadzania Kulturą prof. dr hab. Emil Orzechowski oraz Dyrektor Instytutu dr hab. Łukasz Gaweł.

Dziękuję również Rodzinie: mojemu mężowi Łukaszowi, dzieciom – Karolinie i Michałowi, a także Rodzicom za wyrozumiałość, cierpliwość i pomoc w trakcie prowadzenia badań i pisania tej książki.


Wstęp

Kategorie czasu funkcjonujące w poszczególnych kulturach i związane z nimi systemy podziału, nazywane powszechnie kalendarzami, należą niewątpliwie do najciekawszych, ale i trudnych do zbadania oraz zrozumienia zjawisk kulturowych. W wielu przypadkach jest to tym trudniejsze, że w obrębie poszczególnych kultur funkcjonują różne tradycje mierzenia czasu, związane zarówno z ofi cjalnym kalendarzem świeckim państwa, jak i z kalendarzami wyznania dominującego, mniejszości religijnych, a także z tradycją ludową. Konceptualizacja czasu danej zbiorowości wynika zatem z kontaminacji różno-rodnych źródeł, w tym starszych tradycji, najczęściej nieświadomie przyjętych przez przedstawicieli danych kultur. Elementy owych tradycji przechowywane są w wierzeniach danej zbiorowości, wpływają na jej obrzędowość i rytuały, tworząc tzw. logikę czasu danej kultury1.

Celem niniejszej monografi i jest antropologiczna próba opisania i odczytania symboliki czasu w kalendarzu prawosławnym w Rumunii. Czas rozumiany jest tutaj jako kategoria kulturowa i religijna, a równocześnie jako pierwotny feno-men, który jest przeżywany i odczuwany za jej pomocą. Dzięki temu możliwe jest odczytanie znaczeń związanych z jego doświadczaniem, myśleniem o nim oraz światem wyobrażeń z nim związanych, charakterystycznych dla rumuńskiej społeczności prawosławnej. Punktem wyjścia moich rozważań jest dostrzeżenie rozbieżności pomiędzy kanoniczną religijnością prawosławia w Rumunii a jej ludową wersją. O rozbieżności tej pisano już w najstarszych, pochodzących z XIX wieku etnografi cznych opracowaniach naukowych, a zauważają ją nadal i podkreślają współcześni badacze tematu2. Jakkolwiek ludowe kalen-darze doroczne od XIX wieku do czasów współczesnych stanowiły przedmiot zainteresowania różnych badaczy, to jednak sposób ich opisu i interpretacji

1 C. Larre, Empiryczne pojmowanie czasu a koncepcja historii w myśli chińskiej, przeł. B. Chwedeńczuk, [w:] Czas w kulturze, red. A. Zajączkowski, Warszawa 1988, s. 69.

2 A. Malewska-Szołygin, Zarys tradycji stosowania pojęcia „wiedza potoczna”, „Etnografi a Polska” 1995, 39, z. 1–2, s. 51–63.


12 Wstęp

niewiele się zmieniał. Wydaje się, że nad problematyką religijności ludowej i związanego z nią kalendarza oraz zwyczajów i obrzędów dorocznych jeszcze do niedawna ciążył zachodni, wywodzący się z romantycznych idei, sposób pa-trzenia. W etnografi cznej perspektywie przywykliśmy spoglądać na nie poprzez pryzmat opozycji, w której po jednej stronie stało chrześcijaństwo i związana z nim instytucja Kościoła chrześcijańskiego, a po drugiej stare ludowe prak-tyki i zwyczaje, oparte na dawnych niepiśmiennych tradycjach i wierzeniach sięgających korzeniami czasów pogaństwa i bliskiego związku z naturą, gdy społeczność miała charakter wybitnie rolniczy. W tego typu opozycji ujawniało się m.in. przekonanie, że chrześcijaństwo dołożyło do ludowego kalendarza i jego obrzędowości własne treści, eliminując elementy niezgodne ze swą teologią, modyfi kując wiele dawnych znaczeń, a w rezultacie doprowadzając do tego, że społeczność ludowa zatraciła swoją tożsamość opartą na wspomnianym rolniczym charakterze. Do dziś jednak naprawdę nie wiadomo, co wcześniej, przed wiekiem XIX, miałoby się znajdować w ludowym kalendarzu i czym do-kładnie miałby się on cechować. Większość badaczy za charakterystyczną cechę religijności ludowej uznawała zatem co najmniej od XIX wieku tzw. dwuwiarę, czyli deklarowanie wyznania chrześcijańskiego z jednoczesnym trwaniem przy pewnych elementach pogańskich3. Im bliżej czasów współczesnych, w tym więk-szym zakresie elementy pogańskie miałyby ustępować tradycji chrześcijańskiej. Termin dwuwiara – powstały na przełomie XIX i XX wieku na gruncie nauki rosyjskiej, ale mający swoje odpowiedniki w XIX- i XX-wiecznych pracach etnografi cznych badaczy wielu krajów wschodnich i zachodnich – bardzo dobrze oddawał opozycję zaznaczającą się w myśleniu badaczy ludowego kalendarza. Jawił się on etnografom zazwyczaj jako statyczny, niezmienny, przekazywany drogą oralną i kanałami folklorystycznymi z pokolenia na pokolenie4. U jego podstaw leżał konfl ikt między religiami, a chrześcijaństwo postrzegane było tu zazwyczaj jako religia narzucona siłą i eliminująca odgórnie dawne, pogańskie tradycje religijne ludów. Ten redukcjonizm symboliczny w spojrzeniu na religij-ność ludową jest widoczny także niekiedy w pracach etnografów i antropologów kulturowych we współczesnej Rumunii. W większości zmierzają one w kierunku odtwarzania tradycyjnego modelu świąt kalendarzowych i związanej z nim obrzędowości ludowej. Praktycznie jeszcze do niedawna nie uwzględniano w nich najnowszych badań nad obrzędowością rumuńską, a ich lektura musiała budzić przekonanie, że na tych terenach przetrwała obrzędowość niezmieniona co najmniej od XIX wieku.

3 Szerzej na ten temat: G. Minczew, Święta księga – ikona – obrzęd. Teksty kanoniczne i pseudokanoniczne a ich funkcjonowanie w sztuce sakralnej i folklorze Słowian na Bałkanach, Łódź 2003, s. 13–18; Apokryfy i legendy starotestamentowe Słowian Południowych, red. G. Minczew, M. Skowronek, Kraków 2006, s. XXXIX.

4 R. Vulcănescu, Mitologie române, Bucureşti 1985, passim; I. Ghinoiu, Comoara satelor. Calendar popular, Bucureşti 2005, s. 5.


13

Tymczasem współcześni badacze różnych dyscyplin naukowych zwracają uwagę, że relacja między wierzeniami pogańskimi a chrześcijaństwem (a sze-rzej: różnymi wyznaniami występującymi na jednym obszarze) jest o wiele bardziej złożona i nie aż tak opozycyjna, jak dotychczas twierdzono. Patrzono na nią także poprzez pryzmat stereotypów i ideologii, co przyczyniło się do uproszczonych sądów na temat ludowej religijności i jej kalendarza. Wbrew potocznym twierdzeniom dwuwiara w czystej formie nie dotyczyła ludów niedawno ochrzczonych tylko na terenach europejskich, ale była i jest nadal spotykana w każdym regionie wielokulturowym, czyli takim, w którym na jednej przestrzeni współistnieją z sobą różne etnosy wyznające odmienne tradycje religijne. Wskazywała na to m.in. Ana Zirojević, opisując sytua-cję, jaka wytworzyła się na Bałkanach po narzuceniu islamu przez Turków osmańskich miejscowej ludności chrześcijańskiej. Mimo postępującego stopniowo procesu islamizacji miejscowa ludność zachowywała w różnym stopniu więź z dawną wiarą, co doprowadziło do pomieszania różnych treści religijnych przy jednoczesnym deklarowaniu jednej wiary. Warto podkreślić, że wyznawcy dawnych religii na tym terenie mieli różny stosunek do nowej wiary – część z nich wyznawała po narzuceniu islamu kryptochrześcijaństwo, część przeszła na islam, a jeszcze inna grupa wyznawała obie religie, łącząc je harmonijnie5. Na podobne procesy wskazywała Valentina Izmierlieva, po-kazując, jak wypędzenie sefardyjskich Żydów z Hiszpanii w 1492 roku i ich osiedlenie się na Bałkanach przyczyniło się do przenikania wielu motywów kabalistycznych do chrześcijaństwa i islamu tego regionu, które uznały je za własną tradycję6. Można zatem wysunąć hipotezę, że jedną z podstawowych cech dwuwiary jest także synkretyzm powstały na wskutek kontaktu szerokich kręgów ludności różnych wyznań, żyjących w bliskości na określonym terenie. Istotą takiego procesu jest przenikanie treści pochodzących z różnych tradycji, które – mimo różnego stosunku nosicieli określonych wierzeń religijnych do innych wyznań – łączą się z sobą w nowych konfi guracjach tak silnie, że stają się jednolitym systemem religijnym7. Sprzyja temu także fakt, że w obrębie jednej rodziny mamy często do czynienia z wyznawaniem różnej wiary, co w praktyce życia codziennego doprowadza do harmonijnego łączenia wierzeń i obrzędów dla nich charakterystycznych.

Jak zauważył Jack Goody, wierzenia i obrzędy religijne tradycyjnych nie-piśmiennych, w tym wypadku ludowych, społeczności nie miały także nigdy

5 O. Zirojević, Islamizacja na južnoslovenskom prostoru – Dvoverije, Belgrad 2003; O. Zirojević, Vjerski sinkretizam: Alahovi hrišćani, http://www.montenegrina.net/pages/pages1/religija/vjerski_sinkretizam_alahovi_hriscani_o_zirojevic.html [odczyt: 2.04.13].

6 V. Izmirlieva, All the Names of the Lord. Lists, Misticism, and Magic, Chicago–London 2008.7 J. Lorenc, Dwuwiara, czyli wybrane zagadnienia synkretyzmu religijnego u Słowian, „Teka

Historyka. Materiały Studenckiego Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Warszawskiego” 2007, 32, s. 171.

Wstęp


14 Wstęp

charakteru statycznego i wchodziły w skomplikowane relacje z religiami ksiąg. Dotyczyły one przede wszystkim wzajemnych związków między oralnością, słowem pisanym i jego logiką, wpływając na obrzędowość i rytualizm8. Taki proces dostrzega także Georgi Minczew, który w kontekście badań nad prawosławiem wskazuje dodatkowo, że chrześcijańska religijność ludowa to taka sfera życia duchowego, która powstała w wyniku współoddziaływania wielu tekstów semiotycznie rozumianych – liturgicznych, kanonicznych, pseudokanonicznych (apokryfi cznych), obrzędów i praktyk religijnych, ikonografi i9. Specyfi ka ta dotyczyła także innych wyznań istniejących na tym terenie. W przypadku Europy Środkowo-Wschodniej i Południowej należy zatem badać religijność danego regionu także pod kątem wielości i różnorodności tradycji kulturowych i religijnych współistniejących na jednym terenie, z całym korpusem własnych semiotycznych tekstów. Przede wszystkim trzeba brać pod uwagę judaizm, islam, chrześcijaństwo w jego rozmaitych wariantach – prawosławie, katolicyzm, wyznawców starego obrzędu, grekokatolicyzm, wiernych Kościoła ormiańskiego, protestantyzm, a także możliwe wpływy dawnych herezji chrześcijańskich wraz z korpusem ich ksiąg (m.in. gnozy, ruchu bogomiłów). Te relacje na poziomie życia co-dziennego istniały zawsze, niezależnie od ideologii politycznej, narodowej, nacjonalistycznej i religijnej. Ofi cjalne praktyki religijne różnych Kościołów i zwyczaje ludowe wzajemnie się uzupełniały i wpływały na siebie poprzez translację treści i obrzędów w obie strony. Kanoniczna praktyka liturgiczna wpływała silnie na teksty ludowe, a ryt liturgiczny stawał się często wzorcem obrzędów ludowych, stanowiąc rodzaj odtworzenia działań liturgicznych w świecie własnych ludowych wyobrażeń10.

W pracy tej odchodzę od tradycyjnego naukowego schematu dwuwia-ry, czyli podziału treści kalendarza ludowego na pogańskie i chrześcijań-skie, dostrzegając konieczność podjęcia interdyscyplinarnych badań nadtym kalendarzem opartych na wielopoziomowej analizie. Zakładam, że za tym, co wyraża się w wierzeniach i języku, stoją często instytucje związane – zwłaszcza w przypadku kalendarza – z Kościołami, które poprzez tekst i obrzęd przekazują określoną religijną wizję świata. Antropologia kulturowa dysponuje wieloma możliwościami badania świata wyobrażeń związanych z konkretnymi kulturami. Może dokonywać tego również poprzez opisy życia społecznego oraz analizę wytworów danej kultury, m.in. systemu wierzeń,

8 J. Goody, Logika pisma a organizacja społeczeństwa, Warszawa 2006.9 G. Minczew, Święta księga..., op.cit., s. 13–18; Złota moneta za słowa. Bułgarskie bajki

i legendy ludowe, wybór i oprac. G. Minczew, Łódź 2006, s. 26.10 M. Skowronek, G. Minczew, Cykl o królu Abgarze w bizantyńsko-słowiańskiej tradycji

rękopiśmiennej. Wybrane problemy tekstologiczne, „Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne”, 2001, 3, s. 323.


Bibliografi a

Teksty źródłowe

Acatistul către Atotputernicul Dumnezeu, la vreme de necaz sau de ispită, http://www.ortodoxia.md/video/3561--acatistul-ctre-atotputernicul-dumnezeu-la-vreme-de-necaz-sau-de-ispit [odczyt: 4.02.13].

Acta et Diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana, vol. 2, Acta Patriarchatus Constantinopolitani MCCCXV–MCCCCII Tomus Posterior, Edited by Franz Miklosich, http://ebooks.cambridge.org/ebook.jsf?bid=CBO9781139176705 [odczyt: 17.08.12].

Aleksandreida, [w:] Siedem niebios i ziemia, tłum. T. Dabek-Wirgowa, Warszawa 1983, s. 96–115.

Alexandria (Codex Neagoeanus), [w:] N. Cartojan, Alexandria în literatura românească. Noi contribuţii (studiu şi text), Bucureşti 1922.

Anton-Maria del Chiaro Florentino, Revoluţiile Valahiei, tłum. N. Iorga, Iaşi 1927, zob. http://cimec.ro/Carte/delchiaro/index.html [odczyt: 13.08.12].

Apokryfy Nowego Testamentu, t. I: Ewangelie apokryfi czne, vol. 1–2, red. M. Starowiejski, Lublin 1986.

Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryfi czne, cz. 2: Św. Józef i Św. Jan Chrzciciel. Męka i zmartwychwstanie Jezusa. Wniebowzięcie Maryi, Kraków 2003.

Apokryfy Nowego Testamentu, t. III: Listy i apokalipsy chrześcijańskie, red. M. Starowiejski, Kraków 2001.

Atanasie M. Marienescu, http://www.crispedia.ro/Atanasie_Marian_Marienescu [odczyt: 23.10.12].

Awwakum Protopop, Listy do cara Aleksego Michałowicza, „Znak” 1980, nr 307 (1), s. 39–55.

Balić P.B., Vizitarea Aostolică a Moldovei, [w:] Calători străini despre Ţările române, t. V, red. M. Holban, M.M. Alexandresu-Dersca Bulgaru, Bucureşti (b.r.w.) s. 223–252.

Bandini M., Visitatio generalis pmnium ecclesiarum catholici romani ritus in provincia Moldoviae, [w:] Moldvai Csángó-Magyar Okmánytár (1467–1706), t. I, Budapeszt 1889.

Barlaam i Jozafat, przeł. S.J. Piskorski, [w:] Zabytki piśmiennictwa polskiego, t. 5, wyd. J. Janów, Lwów 1935.

Bârlea O., Colindatul în Transilvania, [w:] Anuarul Muzeului Etnografi c al Transilvaniei pe anii 1965–1967, Cluj 1969, s. 247–304.

Bârlea O., Cântecele rituale funebre din Ţinutul Pădurenilor (Hunedoara), [w:] Anuarul Muzeului Etnografi c al Transilvaniei pe anii 1968–1970, Cluj 1971, s. 361–407.


460 Bibliografi a

Bârlea O., Folclorul şi unele probleme ale dezvoltării poporului român, „Revista de Etnografi e şi Folclor” IV (1959), nr 1–2, s. 195–204.

Bârlea O., Proverbe şi zicători româneşti, Bucureşti 1966.Bârlea O., Snoave şi ghicitori, Bucureşti 1957.Bestiariusz, tłum. R. Sasor, Kraków, b.r.w.Bianu I., Catalogul manuscriptelor, t. I, Numerele 1–300, Bucureşti 1907.Bianu I., Cartojan N., Album de paleografi e românească: scrierea chirilică, Bucureşti

1926.Bianu I., Hodoş N., Bibliografi a românească veche: 1508–1830, t. 2: 1716–1808, Bucureşti

1910.Bianu I., Hodoş N., Simonescu D., Bibliografi a românească veche (1508–1830), t. 1,

Bucureşti 1903–1944.Bianu I., Hodoş N., Simonescu D., Bibliografi a românească veche: 1508–1830, t. 3:

1809–1830, Bucureşti 1912–1936.Bilţiu T., Bilţiu M., Calendarul popular cu un corpus al obiceiurilor de peşte an din judeţul

Maramureş, t. I: Obiceiurile primăverii şi verii, Baia Mare 2009. Bilţiu T., Bilţiu M., Calendarul popular cu un corpus al obiceiurilor de peşte an din judeţul

Maramureş, t. II: Obiceiurile toamnei şi iernii, Baia Mare 2010.Bin Gorion Berdyczewski M.J., Żydowskie legendy biblijne, Katowice 2009.Boangiu G., Masca tradiţională românească în spaţiul etnografi c al Olteniei – imaginar

simbolic şi reprezentări sociale, [w:] Acta Musei Maramosiensis VII, red. M. Dăncuş, Sighet Marmaţiei 2009, s. 87–94.

Bocignoli M., Descrierea Ţării Româneşti 29 iunie 1524, [w:] Călători străini despre ţările române, t. I, Bucureşti 1968, s. 176–179.

Bramy Halachy. Religijne prawa żydowskie, tłum. J. Białek, wstęp Z. Greenwald, red. S. Pecaric, Kraków 2005.

Calendar, Sibiu 1814, Biblioteca Academiei Română, CRV 902 A, PID 454487, DacoRomanica, CRV 847, PID 370808, Biblioteca Digitala a României, http://di-gitool.dc.bmms.ro:8881/R/1R63FUCGQUI7ASGDG5MNCMLSG69E536H9IUH-FU2IF1A2PE3GE2–00885?func=results-jump-full&set_entry=000001&set_num-ber=006613&base=GEN01 [odczyt: 24.08.12].

Calendariu aşezat pe şapte planete, în care să cuprind 140 de ani, începându-să de la 1816 şi până la 1956, http://digitool.dc.bmms.ro:1801/view/action/nmets.do?DOCCHOICE=640795.xml&dvs=1372783696617~509&locale=pl&search_ter-ms=&adjacency=&VIEWER_URL=/view/action/nmets.do?&DELIVERY_RULE_ID=4&usePid1=true&usePid2=true [odczyt: 15.08.12].

Calendariu pe anul de la Hristos 1809, carele să cuprinde din 365 de zile, întocmit pe gradurile şi clima Ţării Ungureşti şi a prinţipatului Ardealului, Ţării Româneşti şi a Moldovei, Buda 1809.

Calendariu ce slujeaşte peste 100 de ani, începând de la anul 1814 până la anul 1914..., Buda 1814, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/1R63FUCGQUI7ASGDG5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE-3GE2–05911?func=results-jump-full&set_entry=000047&set_number=006613&ba-se=GEN01 [odczyt: 15.08.12].

Calendar pe anul de la Hristos 1826, carele se cuprinde din 365 de zile, întocmit pre gradurile şi clima Ţării Ungureşti, a marelui Prinţipat al Ardealului, a Ţării Romaneşti şi a Moldaviei, Buda 1826, CRV 1269, PID 545587, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/61E27QM33X6VSV21RY-C27LLU5K5NK4KI5L77EY8TSLXGQ7156R-02261?func=results-jump-full&set_en-try=000015&set_number=003281&base=GEN01 [odczyt: 15.08.12].


461Teksty źródłowe

Calendari românesc vechi a lui Iulian pă anul de Hristos 1802 care să cuprinde din 365 de zile. Pă Ardeal şi pă alte învecinate locuri întocmit, lângă care s-au mai adăogat Calendariul nou nemţesc a lui Gregorian, Sibiu 1902, CRV 646, PID 236364, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/1R63FUCGQUI7ASGDG5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE-3GE2–05897?func=results-jump-full&set_entry=000045&set_number=006613&ba-se=GEN01 [odczyt: 15.08.12].

Calendariu la anul de la naşterea lui Hristos 1794 cari e prost, cuprinzând în sine 365 de zile, făcut spre întrebuinţarea norodului slaveno-sârbesc şi rumânesc, cari se afl ă în ţinuturile Chesaro-Crăeşti a leagii Răsăritului, Viena 1794, CRV 572, PID 226647, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/1R63FUCGQUI7ASGDG5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE-3GE2–05883?func=results-jump-full&set_entry=000043&set_number=006613&ba-se=GEN01 [odczyt: 15.08.12].

Calendarul săteanului pe anul comun 1918, Sibiu 1918.Călătoria lui Zosima la Blajini, red. M. Stanciu-Istratu, Bucureşti 1999. Calători străini despre Ţările Române, t. VII, red. M. Holban, Bucureşti 1980.Calători străini despre Ţările Române, t. VIII, red. M. Holban, Bucureşti 1983.Calători străini despre Ţările Române în secolul al XIX-lea, Serie nouă, t. II (1801–1822),

red. D. Cernovodeanu, Bucureşti 2004.Cambłak G., Martiriliu sântului, slăvitului Martiru Ioanu celu nou carele s’a martirisatu

în Cetatea albă. Scrisus’a de Grigorie Monachulu şi presbiterulu la marea Biserica Moldovlachiei, [w:] M. Ştefănescu, Grigorij Ţamblacu, Bucureşti 1935, s. 85–100, http://www.unibuc.ro/CLASSICA/tam/13grigorietam.pdf [odczyt: 4.05.13].

Canonizarea unor sfi nţi români (20–21 iunie 1992), Tipografi a Institutului Biblic şi de misiune al Bisericii Ortodoxe Române, Bucureşti 1992.

Cantacuzino C., Istoria Ţării Rumăneşti, http://www.dracones.ro/?operatie=subiect&locatie=izvoare_romanesti&fi sier=Cantacuzino_Constantin_-_Istoria_Tarii_Rumanesti, zob. też: Cantacuzino C., Istoria Ţării Rumăneşti, http://www.tititudorancea.ro/z/constantin_cantacuzino_istoria_tarii_rumanesti_de_cand_au_descalecat.htm [odczyt: 4.04.13].

Capeci F., Câtre nunţiul din Polonia Bolognetti 1584 februarie 10, Alba Iulia, [w:] Calători străini despre Ţările române, red. M. Holban, t. II, Bucureşti 1970, s. 95–97.

Catalogul cărţi româneşti vechi şi rare din colecţia Muzeului Muncipiului Bucureşti (1648–1829), red. Ş.C. Ştefan, Bucureşti 2008, http://ro.scribd.com/doc/16990457/Catalogul-crii-romaneti-vechi-i-rare-din-colecia-Muzeului-Municipiului-Bucureti-16481829- [odczyt: 16.09.12].

Catalogul manuscriptelor [manuscriselor] greceşti, red. C. Litzica, t. I, Bucureşti 1909.Catalogul manuscriselor greceşti, red. N. Camariano, Bucureşti 1940.Catalogul manuscriselor greceşti: bar 1067–1350, red. M. Carataşu, E. Popescu, T. Teotei,

G. Ştrempel, t. III, Bucureşti 2004.Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. I: Florea Darurilor, Sindipa, red.

A. Moraru, M. Georgescu, Bucureşti 1996.Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. II: Fizjologul, Studiu fi lologic,

studiu lingvistic, editie şi glosar de V. Guruianu, Bucureşti 1997.Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. III: Călătoria lui Zosim la Blajini.

Bertoldo, red. M. Georgescu, Bucureşti 1999.Cele mai vechi cărţi populare în literatura română, t. X: Legenda Duminicii, red. E. Timotin,

Bucureşti 2005.Cele 12 vineri din cursul anului, care urmeaza a fi ţinute de creştinii ortodocsi, http://

conexromcan.com/eglise/docum_59_60_1999.htm [odczyt: 4.12.12].


462 Bibliografi a

Cele 12 vineri. Originea Sfi ntei Cruci. Scrisoarea lui Iisus Hristos, [broszura] b.a., b.m.r.w.Chiţimia, Ion; Toma, Stela, Crestomaţie de literatură română veche, t. I –II, Cluj-Napoca

1984–1989. Ciauşanu G.F., Superstiţiile poporului român în asemănare cu ale altor popoare vechi şi

noi, Bucureşti 2001. Candrea A.I., Folclorul medical român comparat. Privire generală. Medicina magică,

Iaşi 1999.Cincheza-Buculei E., Câteva date noi despre meşterii bisericilor de lemn din Maramureş,

secolul al XVIII-lea (Ţara Lăpuşului), „Studii şi Cercetări de Istoria Artei”, seria Artă Plastică 27 (1980), s. 23–40.

Cincheza-Buculei E., Menologul de la Dobrovăţ (1529), ,,Studii şi Cercetarii de Istoria Artei”, seria „Artă Plastică” 39 (1992), s. 7–32.

Codex Bandinius. Vizitarea generală a tuturor Bisericilor Catolice de rit roman din Provincia Moldova 1646–1648, Iaşi 2006

Codex Sturdzanus, red. G. Chivu, Bucureşti 1993.Codicele Bratul, ediţie de text şi studiu fi lologic de Alexandru Gafton, http://media.lit.

uaic.ro/gafton/ [odczyt: 8.08.12].Codicele Voroneţean, red. M. Costinescu, Bucureşti 1981.Colecţia Corina Isabella Csiszar, Vrăjitorii, credinţe şi superstiţii pe Valea Cosăului,

„Memoria Ethnologica” IX (2009), nr 32–33, s. 17–18.Comunicat de presă 2 februarie 2012 privind rezultatele provizorii ale Recensămantului

Populaţiei şi Locuinţelor – 2011, http://www.recensamantromania.ro/wp-content/uploads/2012/02/Comunicat_DATE_PROVIZORII_RPL_2011_.pdf [odczyt: 2.11.12].

Costachi V., Prefaţă la volumul Vieţile Sfi nţilor pe luna septembrie, M-rea Neamţu 1807. Costin M., Latopis Ziemi Mołdawskiej i inne utwory historyczne, tłum., wstęp i kom.

I. Czamańska, Poznań 1998.Costin M., Letopiseţul Ţerii Moldovii, [w:] Cronicele Romaniei sau Letopiseţele Moldoviei

şi Valahiei, red. M. Kogălniceanu, Bucureşti 1972.Costin M., Istorie în versuri polone despre Moldova şi Ţara Românească (1684), red.

P. Panaitescu, Bucureşti 1929.Costin M., Letopiseţul Ţării Moldovei de la zidirea lumii pînă la 1601 şi de la 1709 la

1711, red. C.A. Stoide, I. Lăzărescu, przedm. G. Ivănescu, Jaşi 1976 [= Opere, t. 1].Costinescu M., Versiuni din secolul al XVII-lea ale „Acatistului” şi „Paraclisului Precistei”,

„Studii de Limbă Literară şi Filologie”, t. III, Bucureşti 1974, s. 217–239. Cozmografi e, ce să zice împărţeala Pământului pre hotară şi pre alte seamne ce sânt în

cercurile ceriului, [w:] Povestea Ţărilor Asie, ed. Vestala, Bucureşti 1997.Cristea J.M., Sărbătorile lupilor, http://www.agero-stuttgart.de/REVISTA-AGERO/

ISTORIE/Sarbatorile%20lupilor%20de%20JMC.htm [odczyt: 25.11.12].Cronica lui Azarie, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate de Ion Bogdan,

red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 129–139. Cronica lui Eftimie, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate de Ion Bogdan,

red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 109–116.Cronica lui Macarie, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate de Ion

Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 77–90. Cronica moldo-rusă, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate de Ion

Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 154–162; Cronica sîrbo-moldovenească, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate

de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 189–191.Cuceu I., Cuceu M., Vechi obiceiuri agrare româneşti. Tipologie şi corpus de texte,

Bucureşti 1988.



Daniel, Patriarhul Bisericii Ortodoxe Romane, Canonul Sfantului Andrei Criteanul, http://www.crestinortodox.ro/liturgica/viata-liturgica/canonul-sfantului-andrei-crite-anul-87918.html [odczyt: 12.12.12].

Daniel, Patriarhul Bisericii Ortodoxe Romane, Duminica Înfricoşatei Judecăţi, http://www.crestinortodox.ro/sarbatori/duminica-infricosatei-judecati/duminica-infricosa-toarei-judecati-128831.html [odczyt: 14.08.12].

Delehaya H., Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanea, Brusels 1902.Symeon Metaphrastes, Vita Sanctorum Mensis, Documenta Catholica Omnia, http://

www.documentacatholicaomnia.eu/30_20_0950–1050-_Symeon_Metaphrastes.html [odczyt: 7.08.12].

Descriere anonimă a Moldovei, [w:] Călători străini despre Ţările române, t. I, Bucureşti 1968, s. 191.

Diariu sau Ziariu pe anul de la Hristos 1817 cel ce are 365 de zile. pentru tot tot omul, carele are de a însemna şi a scrie cu rânduială veniturile şi chieltuialele sale întocmit, CRV 939, PID 472212, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/1R63FUCGQUI7ASGDG-5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE3GE2–07162?func=results-jump-full&-set_entry=000188&set_number=006613&base=GEN01 [odczyt: 11.08.12].

Dicţionar de magie, demonologie şi mitologie românească, Timişoara 1998.Dicţionarul etnologilor români, t. II, red. I. Datcu, Bucureşti 1998.Dicţionarul Explicativ Limbii Române, Bucureşti 1998. Documenta Romaniae Historica, Seria B, Ţara Româneasca, t. I: 1247–1500, red.

C. Cihodaru, A. Oţetea, D. Prodan, Ş. Ştefănescu, Bucureşti 1966.Documenta Romaniae Historica, Seria A: Moldova, vol. 21: 1632–1633, red. C. Cihodaru,

I. Caproşu, L. Şimanschi, Bucureşti 1971.Documenta Romaniae Historica, A - Moldova, vol. XXIII (1635–1636), red. L. Şchimanschi,

N. Ciocan, G. Ignat, D. Agache, Bucureşti 1996, passim.Documente privind istoria României, Seria A: Moldova, 1384–1475, red. I. Ionescu,

L. Lăzărescu, Bucureşti 1954. Documente privind istoria României, Seria A: Moldova, 1501–1550, red. I. Ionescu,

L. Lăzărescu, Bucureşti 1953. Documenta Romaniae Historica, Seria A: Moldova, t. I: 1384–1448, red. C. Cihodaru,

I. Caproşu, L. Şimanschi, Bucureşti 1975.Documentele lui Ştefan cel Mare, red. I. Bogdan, t. I–II, Bucureşti 1903. Documents concernant l’historie de la Transilvanie, de la Moldavie et de la Valachie,

vol. X – Actes and Lettres (1637–1660), red. A. Veress, Bucarest 1938.Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. I (325–787), oprac.

ks. A. Baron, ks. H. Pietras SJ, Kraków 2003.Dvere, zavese şi văluri de tâmplă, http://www.putna.ro/Dvere-s3-ss1-c2.php [odczyt:

21.12.12].Dziewiąta godzina, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/hora-07-nona.pdf

[odczyt: 1.06.12].Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych, 24, 1–2, [w:] Do Ziemi Świętej, oprac.

P. Iwaszkiewicz, Kraków 1996.Egeria, Pielgrzymka do miejsc świętych, [w:] Do Ziemi Świętej: najstarsze opisy

pielgrzymek do Ziemi Świętej (IV–VIII w.), tłum. J. Czuj, oprac. P. Iwaszkiewicz, przedm. M. Starowieyski, Kraków 2010, s. 109–199.

Episcopia Ortodoxă Sârbă deTimişoara, http://www.culte.ro/DocumenteHtml.aspx?id=1725[odczyt: 8.08.12].

Euthymius Zigabenus, Panoplia Dogmatică, t. 3, 1865, [w:] J.P. Migne, Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca, t. 130, s. 1290–1360, http://graeca.patristica.net/#t128 [odczyt: 20.09.12].


464 Bibliografi a

Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna. O męczennikach palestyńskich, tłum. A. Lisicki, Poznań 1923 (reprint 1993).

Evanghelii apocrife, tłum. C. Bădiliţă, Jassy 2002.Evseev I., Enciclopedia semnelor şi simbolurilor culturale, Timişoara 1999. Evseev I., Dicţionar de simboluri şi arhetipuri culturale, Timişoara 2001.Fizjolog, red. i tłum. K. Jażdżewska, Warszawa 2003.Fochi A., Datini şi eresuri populare de la sfarşitul sec. XIX. Răspunsurile la chestionarele

lui Nicolae Densuşianu, Bucureşti 1976.Gaster M., Chrestomatie română: Texte tipărite şi manuscrise [sec. XVI–XIX], dialectale

şi populare, t. 1: Introducere, gramatică, texte [1550–1710], Bucureşti 1891.Gaster, Moses, Chrestomatie română. Texte tipărite şi manuscrise (sec. XVI–XIX), t. II,

Leipzig–Bucureşti 1891.Gheorghiu C.D., Calendarul femeilor superstiţioase, Piatra Neamţ 1907.Goetschel R., Kabała, Warszawa 1994.Gorneanu I., Luna lui prier, fl orariu şi Traistă-n Băţ, http://www.jurnalul.ro/calendar/

luna-lui-prier-fl orariu-si-traista-n-bat-608780.htm [odczyt: 7.07.12].Grigore Dascălul, Povestire din parte a vieţii preacuviosului părintelui nostru Paisie şi

arătare pentru adunarea soborului celui împreună cu cuviioşia sa care cu pronia lui Dumnezeu şi pre urmă neîmpuţinat se păzeşte, [w:] Paisianismul – un moment românesc în întâmpinarea primul congres ecumenic internaţional, Paisie Velicicovski şi mişcarea/moştenirea sa spirituală, Italia, Magnano, 20–23 septembrie 1995, Bucureşti 1996, s. 118–141.

Gromovnic din bătrâni. 12 zodii şi 7 planete. Pascalia. Posturile şi dezlegările lor, Iaşi 1993. Hasdeu B.P., Cuvente din bătrâni, t. I: Cărţile populare ale românilor din secolul al

XVII-lea în legătură cu literatura poporană cea nescrisă, Bucureşti 1878.Hasdeu B.P., Etymologicum Magnum Romaniae: Dicţionarul limbei istorice şi poporane

a Românilor, t. 1: A–Azuga, Bucureşti 1887, PID 920428, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/1R63FUCGQUI7ASGDG-5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE3GE2–04362?func=results-jump-full&-set_entry=000155&set_number=006613&base=GEN01 [odczyt: 7.08.12].

Hasdeu B. P., Etymologicum Magnum Romaniae: Dicţionarul limbei istorice şi poporane a Românilor, t. 3: B–Bărbat, Bucureşti 1893, PID 920428, DacoRomanica, Biblioteca Digitala a României, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/1R63FUCGQUI7ASGDG-5MNCMLSG69E536H9IUHFU2IF1A2PE3GE2–04369?func=results-jump-full&-set_entry=000156&set_number=006613&base=GEN01 [odczyt: 7.08.12].

Hieromonk Agapios, St. Nikodemos, Pedalion, 1886, http://ia700705.us.archive.org/6/items/Pedalion/Pedalion-Gr.pdf [odczyt: 2.02.13].

Însemnări ale arhimandritului Galaction din anul 1916, adresate Mitropolitului Primat Conon, cu privire la anunţata schimbare a calendarului, http://www.crucea.ro/2007/07/13/ps-galaction-cordun-note/ [odczyt: 11.08.12].

Historia o żywocie i znamiennych sprawach Aleksandra Wielkiego, wstęp i oprac. J. Krzyżanowski, Kraków 1939.

Iorga N., Înscripţii din bisericile României, Bucureşti 1905. Inscripţii şi pisania, http://www.manastirea-cozia.go.ro/pisanii.htm [odczyt: 5.08.12].Inscripţii şi temeiuri de cinstire, http://www.manastirea-tismana.go.ro/inscriptii.htm

[odczyt: 5.08.12].Ioan Scărarul, Scara Raiului, trad. de IPS N. Corneanu, Timişoara 2000. Însemnări ale arhimandritului Galaction din anul 1916, adresate Mitropolitului

Primat Conon, cu privire la anunţata schimbare a calendarului, http://www.crucea.ro/2007/07/13/ps-galaction-cordun-note/ [odczyt: 11.08.12].



Învăţături ale bunului şi credinciosului Domn al Ţării Româneşti Neagoe Basarab Voevod, către fi ul său Teodosie Voevod, http://sitadeasa.wordpress.com/2006/08/08/invataturile-lui-neagoe-basarab-catre-fi ul-sau-teodosie/ [odczyt: 4.08.12].

Învăţături corecte şi învăţături greşite despre posturi şi zilele de post, http://www.parohiamacin4.org/post.htm [odczyt: 17.08.12].

Învăţăturile lui Neagoe Basarab, domnul Ţării Româneşti (1512–1521), Monitorul Ofi cial şi Imprimeriile Statului, Imprimeria Naţională, Bucureşti 1942; reedycja: Bucureşti 2007).

Învăţăturile lui Neagoe Basarab către fi ul său Theodosie, red. F. Moisil, D. Zamfi rescu, Bucureşti 1970.

Яцимирский А.И., Из истории славянской письменности в Молдавии и Валахии 15–17 вв., ,,Памятники древней письменности и искусства”, t. 162, http://www.knigafund.ru/books/9617/read#page5 [odczyt: 5.06.13].

Jan Klimak, Drabina do raju, tłum. W. Polanowski, Kęty 2011.Kalendarz liturgiczny, http://liturgia.cerkiew.pl/euch/kalendarz.pdf [odczyt: 10.05.13].Kanon modlitewny do Najświętszej Bogurodziny, poemat pobożnego cesarza kyr Teodora

Laskarisa, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/czas-09-kanon.pdf [odczyt: 10.05.13].

Księga modlitewna z Bogiem Świętym Oktoechos, zawierająca w sobie odpowiednio uporządkowane nabożeństwa niedzielne ośmiu tonów z szścioma dniami, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/czas-02-ton-1%5B1%5D.pdf [odczyt: 1.06.13].

La luncile soarelui. Antologia colindelor laice, red. M. Brătulescu, Bucureşti 1964Lambros S.P., Catalogue of the Greek manuscripts on Mount Athos, I, Cambridge 1905.Legendele populare romāneşti. Legende istorice, red. T. Brill, Bucureşti 1970.Legendele populare romāneşti, red. T. Brill, Bucureşti 1981.Legendele românilor, t. 1: Legendele cosmosului, red. T. Brill, Bucureşti 1994.Legendele românilor, t. 2: Legendele fl orei, red. T. Brill, Bucureşti 1994.Legendele românilor, t. 3: Legendele faunei, red. T. Brill, Bucureşti 1994.Leleszi J., Scrisoare către Claudio Aquaviva 10 iunie 1579 Cluj-Mănăştur, [w:] Calători

străini despre Ţările române, t. II, s. 462, http://en.calameo.com/read/0008274338e49cb-ba2b24 [odczyt: 1.10.12].

Leonte L., Calendarul popular românesc, http://fl amuraverde.wordpress.com/2011/05/10/explicatia-calendarului-popular-romanesc/ [odczyt: 1.10.12].

Letopiseţul anonim al Moldovei, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 6–14.

Letopiseţul de la Putna Nr. I, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 43–60.

Letopiseţul de la Putna Nr. II, [w:] Cronicile slavo-romîne din. sec. XV–XVI publicate de Ion Bogdan, red. P. Panaitescu, Bucureşti 1959, s. 43–60.

Litia w dni tygodnia po rozesłaniu nieszporów i jutrzni, http://www.liturgia.cerkiew.pl/euch/rok/litia.pdf [odczyt: 23.11.12].

Lunile anului în tradiţia populara, http://www.robbybubble.ro/articles/lunile-anului-in-traditia-populara.php [odczyt: 7.07.12].

Lupescu M, Bucătăria tradiţională românească, Bucureşti 2001.Lupulović V., Krstić B.D., Istoricul aşezării Baziaş. Istoricul mănăstirii Baziaş, Timişoara

1998.Łanoszka M., Abym ubogim głosił dobrą nowinę, http://www.studiumbiblijne.diecezja.

tarnow.pl/semestr_III/wyklad_21.pdf [odczyt: 27.08.12].Marian S.F., Inmormantârea la români, Bucureşti 1892. Marian S.F., Naşterea la români, Bucureşti 1892. Marian S.F., Nunta la români, Bucureşti 1890.


466 Bibliografi a

Marian S.F., Sărbătorile la români, t. I: Carnilegile, Bucureşti 1898. Marian S.F., Sărbătorile la români, t. II: Păresimile, Bucureşti 1899. Marian S.F., Sărbătorile la români, t. III: Cincizecimea, Bucureşti 1901. Marienescu A.M., Cultul păgân şi creştin, t. I: Sărbătorile şi datinele romane vechi,

Bucureşti 1884; reedycja: Cultul păgân şi creştin, t. I: Sărbătorile şi datinele romane vechi, Bucureşti 2005.

Măndiţa N., Calea sufl etelor în veşnicie sau Cele 24 vămi ale văzduhului, t. I–II, Bacău 2000–2001.

Măndiţa N., Mărturii despre existenţa vămilor văzduhului după învăţătura bisericii ortodoxe, Bucureşti 2000.

Miklosich F., Die slawischen Monatsnamen, „Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften”, t. XVII, Wien 1868, s. 1–38.

Miesiąca sierpnia 15 dnia Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy, http://www.liturgia.cerkiew.pl/swieta/10zasniecie.pdf [odczyt: 21.09.12].

Milkowicz W., Zwei Fresco-Kalendar in den Bukowiner Klosterkirchen Woronetz und Suczawitza aus dem 16 Jahrhundert, Mittheilungen der K.K. Central-Commission für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und Historischen Denkmale, nr XXIV, Wien 1898.

Menologion, oprac. o. R. Petka MIC, Kostomłoty 2007.Mentori şi discipoli. 85 de ani de la naşterea Profesorului Dumitru Pop (1927–2006),

red. I. Cuceu, M. Cuceu, Cluj-Napoca 2012.Miesiąca września 1 dnia początek Indykcji, czyli Nowego Roku, http://www.liturgia.

cerkiew.pl/pages/File/docs/festum-02-indykcja.pdf [odczyt: 2.03.13].Miesiąca września 21 Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy i zawsze Dziewicy Marii,

http://www.liturgia.cerkiew.pl/swieta/01narodzenie.pdf [odczyt: 5.11.12].Mineja, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=23 [odczyt: 5.04.13].Mântuirea păcătoşilor. Carte de sufl et folositoare scrisă în greceşte de monahul Agapie

Criteanu, care a pustnicit în Sf. Munte al Athosului, Bucureşti 1893.Minunile Fecioarei Maria, https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:Sw3Hs3NI-

1VMJ:staticlb.didactic.ro/uploads/material/17/44/22//minunile_fecioarei_maria.doc+I.+Galeatovski&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESiaqjByzcEs3DVDJeB-DitWFlDWZPFX2YR3psOClCEhhtOVIlCglOTYzf3pml4eoGPgj05WYZN77mSsm-cxadQTDJ_WZ90k5kmI2Pjww3WVes7GL8Yi_NyYtmveOoGTXI4WEp7n05&sig=AHIEtbSFRoC4gBuHWI-2fStwWef0WlJMLw [odczyt: 23.11.12].

Miţu V., Slujba Litiei şi litia, „Lumea Credinţei” VI (2007), nr 12.Mohyła P., Împăcarea Bisericii Ortodoxe, Iaşi 2002.Molitfelnic, cuprinzând slujbe, rânduieli şi rugăciuni săvărşite de preot la diferite trebuinţe

din viaţa creştinilor, Bucureşti 2002.Muşlea I., Arhiva de folclor a Academiei Romane. Studii, memorii ale intemeierii, rapoarte

de activitate, chestionare (1930–1948), wstęp I. Cuceu, Cluj 2005.Nabożeństwo o północy, codzienne, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/

nabozenstwo_o_polnocy.pdf [odczyt: 2.12.12].Neculce I., Letopiseţul Ţării Moldovei şi o seamă de cuvinte, Bucureşti 1955.Neculce I., Letopiseţul Ţării Moldovei, Bucureşti–Chişinău 2001.Nowe tablice, czyli o cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych.

Objaśnienia Beniamina Arcybiskupa Niżnego Nowogrodu. Wybór, tłum. I. Petrov, Kraków 2007.

Obiceiuri de Sfântul Trifon, http://www.crestinortodox.ro/datini-obiceiuri-superstitii/obiceiuri-sfantul-trifon-99020.html [odczyt: 23.01.13].

Obiceiuri şi folklor. Patrimoniul etnografi c, http://oncesti.ro/oncesti_obiceiuri%20%C5%9Fi%20folclor-94.html [odczyt: 20.08.12].



Odescalchi L., Scrisoare către caligari nunţiul în Polonia 27 martie 1580 Cluj-Mănăştur, [w:] Calători străini despre Ţările române, t. II, Bucureşti 1970, s. 472.

O Morzu Tyberiadzkim, tłum. A. Kawecka, [w:] Apokryfy i legendy starotestamentowe Słowian Południowych, red. G. Minczew, M. Skowronek, Kraków 2006.

Palia Istorica, oprac. A. Moraru, M. Moraru, [w:] Cele mai vechi cărţi populare în liteartura română, IV, Academia Română, Institutul de Lingvistică „Iorgu Iordan”, Fundaţia Naţională Pentru Ştiinţă şi Artă, Bucureşti 2001.

Pan A., Versuri sau cântece de stea de vicleim ce se canta la nascerea D-lui Nostu Iis. Chr, Bucureşti 1883.

Paul de Alep, Călătoria lui Paul de Alep, [w:] Calători străini despre Ţările române, t. VI, p. I: Paul de Alep, red. M.M. Alexandresu-Dersca Bulgaru, Bucureşti 1976.

Paweł z Aleppo, Puteszestwie antiochiijskiego patriarcha Makaria w Rossiu w polowiu XVII wieka, tłum. z arab. G. Murkosa, I, ks. I–III, 1896, s. 4–154.

Paweł z Aleppo, Podróż antiocheńskiego patriarchy Makarego do Rosji w 17 wieku, [w:] M. Kowalska, Ukraina w I połowie 17 wieku w relacji podróżnika Pawła z Aleppo, syna Makarego, tłum., wstęp M. Kowalska, Warszawa 1986.

Physiologus, oprac. A. Stojkova, http://physiologus.proab.info/?re=21 [odczyt: 4.06.13].Piąty tydzień Wielkiego Postu – czwartek, http://www.liturgia.cerkiew.pl/triod/13_5tydzien_

czw.pdf [odczyt: 23.11.12].Piąty tydzień Wielkiego Postu – piątek–niedziela, http://www.liturgia.cerkiew.pl/

triod/14_5tydzien_last.pdf [odczyt: 23.11.12]. Porcescu S., Cuvioasa Parascheva de la Iaşi, [w:] Sfînţi români şi apărători ai legii

strămoşeşti, Bucureşti 1987, s. 258–271.Porządek jutrzni, tłum. H. Paprocki, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/hora-

03-jutrznia.pdf [odczyt: 2.03.13].Porządek nieszporów, tłum. H. Paprocki, http://www.liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/

hora-08-nieszpory.pdf [dostęp 27.12.11].Poveste lui Afrodiţian Persul scrisă de Filip Prizviterul-Singhelul Marelului Ioan Zlataust,

pentru naştire lui Hristos şi pentru steoa şi pentru închinăciune Vlăhovnicilor de Persida Blagoslavi O<t>ce, [w:] D. Simonescu, Legenda lui Afrodiţian Persul, Bucureşti 1942, s. 16–30 (tekst grecki i rumuński).

Povestea Ţărilor Asiei, [w:] Povestea Ţărilor Asiei. Cosmografi e românească veche, red. C. Velculescu, V. Guruianu, Bucureşti 1997, s. 2–65.

Povestea ţărilor şi împărăţiilor câte-s în pământul Asiei, [w:] Povestea Ţărilor Asie. Cosmografi e românească veche, red. C. Velculescu, V. Guruianu, Bucureşti 1997, s. 66–106.

Pravila bisericească, http://www.crestinortodox.ro/carti-ortodoxe/pravila-bisericeasca/ [odczyt: 4.02.13]

Pravila Sfi nţilor Apostoli (Pravila sf(i) ntiloru o(te)ţi după Învăţătura marelui Vasile), Braşov 1570–1580, http://digitool.dc.bmms.ro:8881/R/LUX399331P8TA2KM58HY8D3DK4JBNPYPIB8R9C5B9DMDRXHDGH-06695?func=results-jump-full&set_entry=000001&set_number=000138&base=GEN01 [odczyt: 5.11.12].

Proiectul de Regulament pentru Comisiuni şi subcomisiuni de cultura regionale, http://www.unibuc.ro/prof/stiuca_n_a/docs/res/2011noicursmetode.pdf [odczyt: 5.05.13].

Proloagele. Tipărite prin străduinţa şi osteneala, wprow. N. Vornicescu, Bacău, 1999Przemienienie Pańskie, [w:] Mineja miesiąca sierpnia, http://www.liturgia.cerkiew.pl/

pages/File/docs/estum-37-przemienienie.pdf [odczyt: 8.07.12].Radulescu-Codin C., Sărbătorile poporului, cu obiceiurile, credinţele şi unele tradiţii

legate de ele. Culegere din părţile Muscelului, Bucureşti 1909.Răutu R., Antologia descântecelor populare româneşti, Bukareszt 1998.


468 Bibliografi a

Romania – International Religious Freedom Report 2006, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2006/71402.htm [odczyt: 14.08.12].

Sărbători şi obiceiuri. Răspunsuri la chestionarele Atlasului Etnografi c Român. Corpus de documente etnografi ce, t. I: Oltenia, Academia Română, Institutul de Etnografi e şi Folklor „C. Brăilou”, Bucureşti 2001.

Sărbători şi obiceiuri. Răspunsuri la chestionarele Atlasului Etnografi c Român. Corpus de documente etnografi ce, t. II: Banat, Crişana, Maramureş, Academia Română, Institutul de Etnografi e şi Folklor „C. Brăilou”, Bucureşti 2002.

Sidur Szaarej Teszuwa. Modlitwy na dni powszednie i na Szabat z tłumaczeniem na język polski, tłum. E. Gordon, red. S. Pecaric, Warszawa 2005.

Sinodiconul Ortodoxiei, tłum. I.I. Ica, http://www.tezaurul-ortodox.com/fi les/fi le/795-sinodiconul-ortodoxiei/ [odczyt: 12.08.12].

Sinodiconul Ortodoxiei, tłum. Pr. Dan Bădulescu, http://www.tezaurul-ortodox.com/fi les/fi le/795-sinodiconul-ortodoxiei/ [odczyt: 12.08.12].

Sinodiconul Ortodoxiei Epocii Macedonenilor 196, http://www.sufl etortodox.ro/arhiva/carti-documente/Sinodiconul%20ortodoxiei.pdf [odczyt: 14.08.12].

Sinodiconul Ortodoxiei Epocii Comnenilor, http://www.sufl etortodox.ro/arhiva/carti-documente/Sinodiconul%20ortodoxiei.pdf [odczyt: 14.08.12].

Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, http://www.pistis.pl/biblioteka/sokrates_scholastyk_historia_kosciola.pdf [odczyt: 2.01.13].

Speranţia T., Cantecul popular la modă in Bucureşti şi in judeţul Ilfov in anii 1905 şi 1906, red. D. Prisăcaru, Al. Dobre, Bucureşti 1999.

Spidlik T., Dar łez w tradycji Kościoła Wschodniego, „Communio” 1991, nr 5 (65), s. 6–19.Statutul Episcopiei Ortodoxe Sârbe de Timişoara, http://www.culte.ro/DocumenteHtml.

aspx?id=1725 [odczyt: 11.08.12].Stryjkowski M., Menţiuni despre călători prin Ţara Românească şi Moldova 1574–1575,

[w:] Calători străini despre Ţările române, red. M. Holban, t. II, Bucureşti 1970.Synaksarion II Niedzieli Wielkiego Postu Grzegorza Palamasa, arcybiskupa Tesaloniki,

http://liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/synaksarion-12-palamas.pdf [odczyt: 24.11.12].Sinodiconul Ortodoxiei Epocii Paleologilor, http://www.culte.ro/DocumenteHtml.

aspx?id=1725 [odczyt: 11.08.12].Supersţiţii în legătură cu calendarul nou. Relaţie anonimă, [w:] Calători străini despre

Ţările române, red. M. Holban, t. II, Bucureşti 1970, s. 115–117.Synaksarion, http://www.liturgia.cerkiew.pl/docs.php?id=167 [odczyt: 21.08.12].Synaksarion Poniedziałku Pięćdziesiątnicy. Dzień Ducha Świętego, http://www.liturgia.

cerkiew.pl/pages/File/docs/synaksarion-38-duch.pdf [odczyt: 18.08.12].Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanea, red. H. Delehaya, Brusels 1902.Symeon Metaphrastes, Vita Sanctorum Mensis, Documenta Catholica Omnia, http://

www.documentacatholicaomnia.eu/30_20_0950–1050-_Symeon_Metaphrastes.html [odczyt: 7.08.12].

Şăineanu L., Basmele române în comparaţiune cu legendele antice clasice şi în legăture cu mele poporeloru învecinate şi ale tuturoru poporeloru romanice, Bucureşti 1895, http://archive.org/stream/basmeleromnenco00goog#page/n9/mode/1up [odczyt: 16.09.12].

Św. Andrzej z Krety, Wielki kanon pokutny, tłum. ks. H. Paprocki, Hajnówka 2004.Tetraevanghelul de la Humor (1487), http://www.putna.ro/Tetraevanghel-s3-ss2-c1-cc4.

php [odczyt: 8.08.12].Tetraevanghelul lui Palodie (1489), http://www.putna.ro/Tetraevanghel-s3-ss2-c1-cc4.

php [odczyt: 8.08.12].Tetraevanghelul anonim de la Ştefan cel Mare şi Bogdan al III-lea (1504–1507), http://

www.putna.ro/Tetraevanghel-s3-ss2-c1-cc3.php [odczyt: 9.08.12].


Redaktor prowadzący Anna Poinc-Chrabąszcz

Adiustacja językowo-stylistyczna Wojciech Adamski

Korekta Patrycjusz Pilawski

Skład i łamanie Marian Hanik

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-80, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83


Pamięć starych wieków

Documents

Transcript of Pamięć starych wieków