Otwarta nauka w Polsce 2014. Diagnoza

Otwarta nauka w Polsce 2014

Diagnoza

Otwarta nauka w Polsce 2014

Diagnoza

pod redakcj Jakuba Szprota

autorzy

Andrzej LeniakMichael Morys-Twarowski

Krzysztof SiewiczMicha Starczewski

Lidia Stpiska-UstasiakJakub Szprot

Wydawnictwa ICMWarszawa 2014

2Otwarta nauka w Polsce 2014

Redakcja i korekty

Maciej Chojnowski

Jakub Rakusa-Suszczewski

Copyright by Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego,

Warszawa 2014. Pewne prawa zastrzeone. Tekst niniejszej publikacji jest dostpny na licencji Creative Commons

Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Postanowienia licencji s dostpne pod http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/

legalcode

ISBN 978-83-63490-08-9

Wydawca

Wydawnictwa ICM

ul. Pawiskiego 5a

02-106 Warszawa

Niniejszy raport zosta przygotowany w ramach dziaa Platformy Otwartej Nauki


Spis treci

Wstp .................................................................................................................................................................................... 7

ROZDZIA PIERWSZY

Otwarty dostp kontekst instytucjonalny ............................................................................................................... 9

ROZDZIA DRUGI

Wybrane prawne aspekty otwartej nauki w Polsce ................................................................................................... 16

2.1. Otwarte mandaty ....................................................................................................................................... 16

2.1.1. Definicja otwartego mandatu ................................................................................................ 16

2.1.2. Regulaminy zarzdzania prawami na dobrach niematerialnych uczelni ..................... 17

2.1.3. Otwarte mandaty w polskich instytucjach naukowych ...................................................... 20

2.1.3.1. Politechnika lska .................................................................................................. 20

2.1.3.2. Instytut Biochemii i Biofizyki PAN ......................................................................... 21

2.1.3.3. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ............................................. 21

2.1.3.4. Wydzia Elektryczny Politechniki Wrocawskiej ................................................. 22

2.1.4. Sposoby wprowadzenia otwartego mandatu ...................................................................... 22

2.2. Regulacje europejskie dotyczce otwartego dostpu ....................................................................... 23

2.3. Najczciej wystpujce wtpliwoci prawne dotyczce otwartego dostpu ............................ 24

2.3.1. Moliwo umieszczania w otwartym dostpie wersji nieostatecznych artykuw

naukowych ........................................................................................................................................... 25

2.3.2. Status prawny rozpraw doktorskich .................................................................................... 26

2.3.3. Ustalanie uprawnionego w przypadku starszych utworw naukowych ...................... 26

2.4. Otwarte dane badawcze ........................................................................................................................... 27


ROZDZIA TRZECI

e-Infrastruktura otwartego dostpu w Polsce ............................................................................................................ 30

3.1. Repozytoria ................................................................................................................................................. 30

3.1.1. Repozytoria: przegld ............................................................................................................. 31

3.1.2. Repozytoria instytucjonalne i dziedzinowe ........................................................................ 33

3.1.3. Organizacja: kto jest odpowiedzialny za prowadzenie repozytoriw? .......................... 35

3.1.4. Podstawowe funkcje repozytorium naukowego ............................................................... 35

3.1.5. Faktyczne funkcje polskich repozytoriw ........................................................................... 36

3.1.6. Oprogramowanie ..................................................................................................................... 37

3.1.7. Funkcjonalnoci repozytoriw .............................................................................................. 38

3.1.8. Inicjatywa deponowania ........................................................................................................ 38

3.1.9. Zawarto repozytoriw ........................................................................................................ 39

3.1.9.1. Materiay repozytoryjne i nierepozytoryjne ..................................................... 39

3.1.9.2. Formaty ....................................................................................................................... 41

3.1.10. Agregatory .............................................................................................................................. 41

3.1.11. Polskie repozytoria a europejska infrastruktura otwartego dostpu ......................... 42

3.1.12. Pakiet repozytoryjny CeON .............................................................................................. 42

3.2. Czasopisma ............................................................................................................................................... 42

3.2.1. Platformy baz czasopism ..................................................................................................... 42

3.2.1.1. Biblioteka Nauki (BazTech, AGRO, CEJSH, BazEkon, DML-PL, PSJD, Bazhum)

...................................................................................................................................................... 43

3.2.1.2. Pene teksty czasopism w bazach poza Bibliotek Nauki ............................. 44

3.2.1.3. Funkcjonalnoci baz czasopism ......................................................................... 44

3.2.2. Platformy wydawcw czasopism ....................................................................................... 45

3.2.3. Witryny wydawcw ................................................................................................................ 46

3.2.4. OJS i inne systemy elektronicznego zarzdzania czasopismem ................................ 46

3.3. Inne rozwizania techniczne wspierajce otwarty dostp .............................................................. 47

3.3.1. Biblioteki cyfrowe ................................................................................................................... 47

3.3.2. Dedykowane serwisy suce udostpnianiu ksiek naukowych .............................. 48

3.3.3. Blogi i witryny wasne naukowcw ..................................................................................... 48

3.4. Narzdzia midzynarodowe ...................................................................................................................... 48

3.5. Metadane .................................................................................................................................................... 49

3.6. Portal Infona ............................................................................................................................................... 49

3.7. Podsumowanie .......................................................................................................................................... 50

ROZDZIA CZWARTY

Otwarty dostp do polskich czasopism naukowych ................................................................................................ 54

4.1. Wstp metodologiczny ............................................................................................................................. 54

4.1.1. Analiza danych zastanych ..................................................................................................... 54

4.1.2. Badanie CAWI ........................................................................................................................... 56


4.2. Czasopisma otwarte, embargo i dostp archiwalny .......................................................................... 57

4.2.1. Dostp a rejestracja ................................................................................................................ 58

4.2.2. Abstrakty ................................................................................................................................... 58

4.3. Prawne aspekty otwartego dostpu do czasopism ........................................................................... 59

4.4. Otwarto a obszary wiedzy i dyscypliny nauki .................................................................................. 61

4.5. Otwarto a punktacja czasopism ........................................................................................................ 64

4.6. Otwarto a rda finansowania czasopism ..................................................................................... 65

4.7. Otwarto a umidzynarodowienie polskich czasopism .................................................................. 69

4.8. Otwarto a sta wydawniczy ................................................................................................................ 71

4.9. Otwarto a nakad czasopism .............................................................................................................. 73

4.10. Otwarto a aktywno uytkownikw stron internetowych czasopism ................................... 73

4.11. Aspekty techniczne otwartego dostpu do czasopism .................................................................. 74

4.11.1. Oprogramowanie witryn czasopism ................................................................................. 74

4.11.2. Formaty plikw z artykuami .............................................................................................. 75

4.11.3. Automatyczne pobieranie danych bibliograficznych artykuw ................................. 76

4.12. Deklaracje otwartoci ............................................................................................................................ 76

4.13. Otwarty dostp oczekiwania i efekty .............................................................................................. 77

4.14. Czasopisma a repozytoria .................................................................................................................... 78

4.15. Eksperymentowanie z otwartoci ..................................................................................................... 79

ROZDZIA PITY

Polscy naukowcy a otwarty dostp ............................................................................................................................. 81

5.1. Naukowcy jako autorzy i odbiorcy treci naukowych ........................................................................ 82

5.1.1. Aktywno publikacyjna ........................................................................................................ 82

5.1.2. Wybr miejsca publikacji ....................................................................................................... 83

5.1.3. Pozyskiwanie informacji na temat treci naukowych ..................................................... 86

5.1.4. Uzyskiwanie dostpu do artykuw i ksiek naukowych .............................................. 87

5. 2. Otwarty dostp ......................................................................................................................................... 89

5.2.1. Kiedy polscy naukowcy zetknli si z pojciem otwartego dostpu? ......................... 89

5.2.2. Sposb rozumienia otwartego dostpu ............................................................................. 90

5.2.3. Zielona i zota droga otwartego dostpu ........................................................................... 90

5.2.4. Przekonania dotyczce otwartego dostpu ...................................................................... 90

5.2.5. Zasady realizacji otwartego dostpu .................................................................................. 93

5.2.6. Korzystanie z treci dostpnych w otwartych czasopismach i repozytoriach .............. 94

5.2.7. Umieszczanie prac w otwartym dostpie ........................................................................... 95

ROZDZIA SZSTY

Inne aspekty otwartej nauki w Polsce ........................................................................................................................ 97

6.1. Blogi naukowe ........................................................................................................................................... 97


6.2. Nauka obywatelska .................................................................................................................................. 99

6.3. Otwarte recenzje (open peer review) ...................................................................................................... 101

6.4. Otwarty notatnik (open notebook science) ......................................................................................... 102

Podsumowanie .............................................................................................................................................................. 103

Bibliografia ...................................................................................................................................................................... 104

Aneks ............................................................................................................................................................................... 108

Spis tabel ......................................................................................................................................................................... 115

Spis wykresw ................................................................................................................................................................ 116


Wstp

Proces produkcji i dystrybucji wiedzy naukowej podlega w ostatnim czasie istotnym przemianom, ktre zbior-

czo okrela si jako otwieranie nauki. Przemiany te zostay zapocztkowane przez rozwj nowych technologii,

ale na ich dynamik wpywaj rwnie waciwoci komunikacji naukowej i kwestie zwizane ze spoecznym

usytuowaniem bada naukowych oraz ich instytucjonalnym i politycznym kontekstem. Podstawowym wymia-

rem otwartej nauki jest otwarty dostp do utworw i danych naukowych, jednak otwarto moe dotyczy

take innych elementw prowadzenia, oceniania, rozpowszechniania oraz wykorzystania bada i ich wynikw.

Otwarte modele byy pocztkowo wdraane oddolnie i lokalnie, ale w miar ich rozwoju coraz istotniejsze

stawao si podejcie systematyczne, znajdujce wyraz przede wszystkim w politykach i strategiach instytucji:

naukowych, finansujcych badania, rzdowych i midzynarodowych. W Polsce takie polityki i strategie musz

dopiero zosta wypracowane, czego wstpnym warunkiem jest diagnoza obecnego stanu otwartoci w pol-

skim systemie nauki. W niniejszym raporcie staramy si przedstawi tak diagnoz.

W rozdziale pierwszym prezentujemy instytucjonalny kontekst otwartej nauki w Polsce. W rozdziale dru-

gim analizujemy prawne aspekty otwartej nauki. W rozdziale trzecim przedstawiamy funkcjonujc obecnie

e-infrastruktur otwartego dostpu. W rozdziale czwartym omawiamy wyniki przeprowadzonego na potrzeby

raportu badania polskich czasopism naukowych, a w rozdziale pitym wyniki badania dotyczcego polskich

naukowcw. Rozdzia szsty powicony jest innym ni otwarty dostp i otwarte dane formom otwartej nauki.

W niniejszym raporcie przyjmujemy definicje otwartego dostpu uwzgldniajce rozrnienie na otwarty dostp

gratis (darmowy i otwarty dostp) i libre (wolny i otwarty dostp) zaproponowane w przygotowanej przez ICM UW

na zlecenie MNiSW ekspertyzie Wdroenie i promocja otwartego dostpu do treci naukowych i edukacyjnych. Praktyki

wiatowe a specyfika polska. Przewidywane koszty, narzdzia, zalety i wady. S to nastpujce definicje:

a) darmowy i otwarty dostp rozpowszechnianie utworu lub przedmiotu prawa pokrewnego w taki

sposb, aby kady mg mie do nich dostp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym oraz moliwo

nieodpatnego i nieograniczonego technicznie korzystania z nich zgodnie z waciwymi przepisami

o dozwolonym uytku lub o innych wyjtkach przewidzianych w przepisach prawa (otwarty dostp gratis);


b) wolny i otwarty dostp rozpowszechnianie utworu lub przedmiotu prawa pokrewnego w taki sposb,

aby kady mg mie do nich dostp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym wraz z udzieleniem kademu

licencji na nieograniczone, nieodpatne i niewyczne korzystanie z nich oraz z ich ewentualnych opracowa;

licencja moe zawiera postanowienia nakadajce na korzystajcego zobowizania nie naruszajce istoty

uprawnienia do nieograniczonego, nieodpatnego i niewycznego korzystania, takie jak obowizek przekazania

odbiorcy informacji o twrcy, producencie lub wydawcy, przedmiocie licencji oraz o jej postanowieniach,

lub obowizek udostpnienia odbiorcom przedmiotu licencji lub jego opracowania na takiej samej licencji

(otwarty dostp libre)1.

1 Wdroenie i promocja otwartego dostpu do treci naukowych i edukacyjnych. Praktyki wiatowe a specyfika polska. Przewidywane koszty, narzdzia, zalety i wady, red. M. Niezgdka, ICM UW, Warszawa 2011, s. 264265, http://ceon.pl/images/ekspertyza/ekspertyza_oa_icm.pdf, [dostp: 10.07.2014].


Rozdzia 1

Otwarty dostp kontekst instytucjonalny

Otwarty dostp jest reakcj na zmiany w sposobie dystrybucji wiedzy, rozprzestrzeniania si treci naukowych,

a take w relacjach midzy instytucjami tworzcymi ramy produkcji i dystrybucji wiedzy. Dotyczy wic systemu

nauki jako caoci. Z tego wzgldu wprowadzenie otwartego dostpu do treci naukowych w Polsce musi

uwzgldnia systemowe uwarunkowania funkcjonowania nauki.

Na system nauki w Polsce skadaj si przede wszystkim jednostki naukowe (zgodnie z Ustaw z dnia

30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki s to podstawowe jednostki organizacyjne uczelni,

jednostki naukowe Polskiej Akademii Nauk, instytuty badawcze, midzynarodowe instytuty naukowe

utworzone na podstawie odrbnych przepisw dziaajce na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, Polska

Akademia Umiejtnoci oraz inne jednostki organizacyjne), uczelnie, Polska Akademia Nauk, towarzystwa

i stowarzyszenia naukowe, inne podmioty prowadzce badania naukowe finansowane z budetu pastwa,

a take dwie agencje wykonawcze zajmujce si realizacj i finansowaniem polityki naukowej: Narodowe

Centrum Nauki (dziaajce na mocy Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Nauki)

i Narodowe Centrum Bada i Rozwoju (dziaajce na mocy Ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym

Centrum Bada i Rozwoju). Gwn instytucj odpowiedzialn za polityk naukow pastwa, a zarazem

instytucj majc najwikszy wpyw na to, w jaki sposb funkcjonuje nauka polska, jest Ministerstwo Nauki

i Szkolnictwa Wyszego, ktre okrela ramy dziaalnoci naukowej i j finansuje zgodnie z celami Strategii

Rozwoju Nauki w Polsce do roku 2015 bdcej czci Strategii Rozwoju Kraju 20072015. Zostay one

zdefiniowane jako podniesienie poziomu i efektywnoci nauki w Polsce oraz zwikszenie jej wkadu w nauk

wiatow, peniejsze wykorzystanie potencjau nauki dla edukacji narodowej, kultury i podniesienia poziomu

cywilizacyjnego kraju, stymulowanie wzrostu innowacyjnoci polskiej gospodarki, cilejsze zespolenie z

Europejskim Obszarem Badawczym2. Cele okrelone w strategii s istotne z perspektywy problemu otwartego

dostpu: niemal kady z okrelonych w dokumencie priorytetw moe by osignity midzy innymi dziki

wdroeniu idei otwartoci.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego finansuje dziaalno naukow na podstawie Ustawy z dnia

2 Strategia Rozwoju Nauki w Polsce do roku 2015, MNiSW, Warszawa 2008, http://www.bip.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/77d8b666cc1470d4ab1970127bf475a6.pdf, [dostp: 10.07.2014].


30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki. Zgodnie z art. 5 ustawy rodki finansowe na nauk

przeznacza si midzy innymi na programy bada naukowych i prac rozwojowych finansowane przez

Narodowe Centrum Bada i Rozwoju, badania podstawowe finansowane przez Narodowe Centrum Nauki,

dziaalno statutow jednostek naukowych, dziaalno jednostek naukowych uczelni, jednostek naukowych

Polskiej Akademii Nauk, instytutw badawczych oraz inwestycje w zakresie duej infrastruktury badawczej.

MNiSW finansuje take wspprac naukow z zagranic oraz dziaalno upowszechniajc nauk.

MNiSW bezporednio wpywa na sposb prowadzenia i upowszechniania bada w szkoach wyszych

i w Polskiej Akademii Nauk, gdy decyduje o regulacjach dotyczcych rozdziau dotacji statutowych i ksztatuje

system oceny parametrycznej jednostek naukowych oraz ewaluacji czasopism naukowych. Ze wzgldu

na swoje uprawnienia w tym zakresie moe ono decydowa o sposobie, w jaki wyniki owych bada s

udostpniane. Konkretny sposb publikacji wynikw bada moe zosta zdefiniowany przez podmiot finansu-

jcy badania, na przykad okrelony w umowie zawieranej midzy jednostk finansujc a beneficjentem.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego nie jest rzecz jasna jedynym aktorem mogcym mie wpyw

na implementacj polityk otwartego dostpu. Istotne s w tym kontekcie rwnie kompetencje dwch

agencji zajmujcych si finansowaniem bada naukowych i prac rozwojowych: Narodowego Centrum Nauki

i Narodowego Centrum Bada i Rozwoju.

Relacje midzy Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyszego, Narodowym Centrum Nauki i Narodowym

Centrum Bada i Rozwoju s regulowane przez odpowiednie ustawy: Ustaw z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Na-

rodowym Centrum Nauki i Ustaw z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Bada i Rozwoju. Zgodnie

z ich przepisami Minister Nauki i Szkolnictwa Wyszego nadaje statuty obydwu instytucjom, okrelajc w nich

zakres zada i tryb pracy organw tych instytucji. Statuty reguluj kwestie administracyjne i organizacyjne,

nie dotycz natomiast kwestii merytorycznych, a w szczeglnoci warunkw przeprowadzania konkursw

na finansowanie bada naukowych i warunkw finansowania bada.

Zasady sprawowania nadzoru nad obiema instytucjami nie przewiduj ingerencji w kwesti uregulowa

dotyczcych sposobu upowszechniania wynikw bada. MNiSW umoliwio powstanie NCN i NCBiR

i okrela ramy ich funkcjonowania, pozostaj one jednak autonomiczne w swych decyzjach i samodzielnie

ksztatuj swoj polityk. Mona zatem zaoy, e zarwno NCN, jak i NCBiR mogyby wprowadzi zasad

otwartego dostpu do prac naukowych bdcych rezultatami finansowanych przez siebie bada niezalenie od

rozwiza wdraanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego. Jednak ze wzgldu na to, e bada-

nia finansowane przez NCN i NCBiR stanowi tylko cz aktywnoci polskich badaczy, ewentualne rozwiza-

nia przyjte przez te agencje miayby ograniczony zasig. Nie byyby wic wystarczajce, gdyby celem reform

bya uniwersalizacja zasady otwartego dostpu do treci naukowych bdcych rezultatem bada finansowa-

nych ze rodkw publicznych.

W systemie nauki w Polsce wykorzystuje si take fundusze programw operacyjnych. Na ich wydatkowanie

wpyw miao Narodowe Centrum Bada i Rozwoju, ktre w perspektywie finansowej 20072013 penio


rol instytucji poredniczcej w trzech programach operacyjnych: Innowacyjna Gospodarka (wsplnie

z Ministerstwem Gospodarki i Ministerstwem Administracji i Cyfryzacji), Kapita Ludzki (wsplnie z Minister-

stwem Pracy i Ministerstwem Edukacji Narodowej) oraz Infrastruktura i rodowisko (wsplnie z Ministerstwem

rodowiska, Ministerstwem Infrastruktury i Rozwoju, Ministerstwem Gospodarki, Ministerstwem Kultury

i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwem Zdrowia).

Z punktu widzenia zagadnie zwizanych z otwartym dostpem szczeglnie istotne byo zaangaowanie

NCBiR w Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, ktrego priorytety byy bezporednio zwizane

ze zmianami w samym systemie nauki i jego relacjami z gospodark opart na wiedzy. Program mia na celu

m.in. dofinansowywanie bada naukowych ukierunkowanych na rozwj gospodarki opartej na wiedzy oraz

projektw badawczo-rozwojowych realizowanych na uczelniach i przeznaczonych do wykorzystania w sek-

torze przedsibiorstw. Jednym z jego celw byo take finansowanie infrastruktury badawczej i informatycznej,

ze szczeglnym uwzgldnieniem infrastruktury sucej badaniom angaujcym wicej ni jedn jednostk

naukow. W nowej perspektywie finansowej 20142020 NCBiR bdzie instytucj poredniczc w Programie

Operacyjnym Inteligentny Rozwj, ktrego cele tematyczne s okrelane jako wzmacnianie bada naukowych,

rozwoju technologicznego i innowacji oraz podnoszenie konkurencyjnoci maych i rednich przedsibiorstw3.

W obu tych obszarach kwestia otwartego dostpu do wynikw bada naukowych moe mie istotne

znaczenie.

Dziaania legislacyjne Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego prowadzone s w porozumieniu z instytu-

cjami zewntrznymi. Procesy decyzyjne dotyczce polskiego systemu nauki zakadaj konsultacje: w trakcie

inicjatyw legislacyjnych Ministerstwo kontaktuje si z podmiotami, na ktre ma wpyw dana regulacja w celu

uzyskania uwag merytorycznych oraz wskazwek co do ewentualnych efektw zmian prawnych.

Dziaalno MNiSW jest uzupeniana przez aktywno podmiotw innego typu: organizacji pozarzdowych,

jednostek naukowych oraz organizacji zrzeszajcych podmioty szkolnictwa wyszego. Do pierwszego

typu organizacji naley m.in. Ruch Spoeczny Obywatele Nauki, Centrum Cyfrowe Projekt: Polska, Fundacja

Nowoczesna Polska, Stowarzyszenie Wikimedia Polska, Stowarzyszenie EBIB, Fundacja Wolnego i Otwartego

Oprogramowania. Nawet jeli organizacje te nie zawsze zwizane s bezporednio ze sfer nauki, ich dziaania,

koordynowane czciowo w ramach Koalicji Otwartej Edukacji, wpywaj na popularyzacj idei otwartego

dostpu, take w sferze nauki. Organizacje te nie dysponuj realnymi narzdziami wprowadzania politycznych

zmian; ich wpyw polega przede wszystkim na upowszechnianiu wiedzy o otwartym dostpie. Do organizacji

drugiego typu nale instytucje sfery nauki szczeglnie aktywne we wdraaniu otwartego dostpu. S to

m.in. Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego UW, Uniwersytet

im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Akademia Grniczo-Hutnicza, Politechnika lska.

Ich dziaalno polega na popularyzacji idei otwartego dostpu oraz na tworzeniu i wdraaniu konkretnych

rozwiza umoliwiajcych wprowadzenie otwartego dostpu (np. repozytoriw). Organizacj trzeciego typu,

zrzeszajc podmioty szkolnictwa wyszego, jest Konferencja Rektorw Akademickich Szk Polskich, ktrej

3 Program Operacyjny Inteligentny Rozwj, 20142020, http://www.mir.gov.pl/fundusze/Fundusze_Europe-jskie_2014_2020/Documents/POIR_do_KE_10012014.pdf [dostp: 23.05.2014].


prezydium, wraz z prezydium Polskiej Akademii Nauk, przedstawio stanowisko w sprawie otwartego dostpu4.

Oba gremia popary Zalecenie Komisji Europejskiej z 17 lipca 2012 roku w sprawie dostpu do informacji

naukowej oraz jej ochrony (2012/417/UE)5 jako sprzyjajc rozwojowi komunikacji naukowej, innowacjom oraz

popularyzacji wiedzy w spoeczestwie. Skonstatoway take konieczno przyjcia stosownych rozwiza

prawnych, ktre umoliwiyby wprowadzenie wybranego modelu otwartego dostpu. Prezydia opowie-

dziay si za wprowadzeniem modelu repozytoryjnego i jednoczesnym upowszechnieniem stosowania

niewycznych licencji wydawniczych. Za warunek powodzenia przedsiwzicia uznay koordynacj dziaa

prowadzcych do utworzenia spjnego systemu repozytoryjnego.

Analiza kwestii decyzji politycznych dotyczcych wprowadzenia otwartego dostpu w Polsce musi odwoa

si do dziaa Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego jako aktora decydujcego jednoczenie o sposobie

prowadzenia, celach, jak i finansowaniu bada naukowych w sektorze publicznym.

Aktywno MNiSW w zakresie poparcia dla otwartych modeli komunikacji naukowej rozpocza si

w 2004 roku, wraz z podpisaniem przez polski rzd deklaracji OECD Declaration on Access to Research Data

From Public Funding. Deklaracja dotyczy otwartego dostpu do rezultatw bada finansowanych ze rodkw

publicznych i wylicza korzyci zwizane z uwolnieniem danych badawczych, przede wszystkim te wynikajce

z pojawienia si dodatkowych moliwoci transferu wiedzy z obszaru nauki do przemysu. W deklaracji

uznano otwarty dostp do danych badawczych za warunek innowacji, rozwoju kwalifikacji kadr naukowych

i midzynarodowej wsppracy naukowo-technologicznej. Dokument nie zawiera adnych konkretnych

wytycznych w zakresie wdraania otwartych modeli, by raczej wiadectwem wiadomoci ich zalet wrd

sygnatariuszy. Tekst deklaracji dotyczy przywizania sygnatariuszy do idei otwartoci, przejrzystoci, zgod-

noci z prawem, odpowiedzialnoci, profesjonalizmu, ochrony wasnoci intelektualnej, jakoci, bezpie-

czestwa i efektywnoci.

Podpisanie deklaracji nie zaowocowao zmianami legislacyjnymi; z kolei pierwsze przedsiwzicie, ktrego

inicjatorem byo Ministerstwo, pojawio si w 2010 roku. MNiSW rozpoczo wtedy finansowanie dla polskich

autorw programu Springer Open Choice, umoliwiajcego publikacj artykuw w otwartym dostpie w cza-

sopismach hybrydowych wydawnictwa Springer (czasopisma hybrydowe to czasopisma, w ktrych istnieje

moliwo wyboru midzy publikacj w otwartym dostpie i na zasadach tradycyjnych). Dziki tej inicjatywie

koszt publikacji w modelu otwartym (na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa) jest w wypadku autorw

majcych polsk afiliacj pokrywany przez MNiSW.

W 2011 roku MNiSW zamwio ekspertyz dotyczc wdroenia otwartego dostpu do treci naukowych6.

Przygotowa j zesp ICM UW pod kierownictwem prof. M. Niezgdki. Analiza rozwiza wiatowych jest

w niej punktem wyjcia dla propozycji przygotowanych dla Polski. Autorzy podkrelili skuteczno rozwiza

4 Stanowisko Prezydium KRASP i Prezydium PAN z dnia 5 lipca 2013 r. w sprawie zasad otwartego dostpu do treci publikacji naukowych i edukacyjnych, http://www.krasp.org.pl/pliki/992d99235fb877473dce4fc03fbc4696.pdf [dostp: 23.05.2014].

5 Zalecenie Komisji z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostpu do informacji naukowej oraz jej ochrony (2012/417/UE), http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2012:194:0039:0043:PL:PDF, [dostp: 23.05.2014].

6 Wdroenie i promocja otwartego dostpu do treci naukowych i edukacyjnych, dz. cyt.


aplikowanych z gry (top-down), czyli przez instytucje finansujce, uczelnie, wreszcie agencje wykonawcze.

W zestawieniu z aktywnociami oddolnymi, bazujcymi na inicjatywie badaczy, rozwizania typu top-down

s bardziej efektywne. Warunkiem koniecznym zielonej drogi jest inwestycja w rozwj infrastruktury, natomiast

zota droga wymaga systemu finansowania patnoci za publikacje w otwartym dostpie.

17 lipca 2012 roku Komisja Europejska wydaa wspomniane wczeniej Zalecenie w sprawie dostpu do infor-

macji naukowej oraz jej ochrony. Czytamy w nim m.in., e celem polityki otwartego dostpu jest udostpnienie

czytelnikom zrecenzowanych publikacji naukowych i wynikw bada naukowych bezpatnie i na moliwie

jak najwczeniejszym etapie procesu rozpowszechniania oraz umoliwienie wykorzystywania i ponownego

wykorzystywania wynikw bada naukowych. [] Polityka otwartego dostpu do wynikw bada naukowych

powinna dotyczy wszystkich bada korzystajcych z finansowania ze rodkw publicznych. Oczekuje si,

e poprawi ona warunki prowadzenia bada, eliminujc powielanie dziaa oraz minimalizujc nakad czasu

przeznaczanego na poszukiwanie informacji i uzyskiwanie do nich dostpu. Przyspieszy to postp naukowy

i uatwi wspprac w ramach Unii Europejskiej oraz ponad jej granicami. Taka polityka bdzie te stanowia

odpowied na apele spoecznoci naukowej o zapewnienie szerszego dostpu do informacji naukowej7.

W zaleceniu znajdujemy konkretne wytyczne dla pastw czonkowskich. Komisja Europejska zaleca midzy

innymi, aby pastwa czonkowskie okreliy jasne strategie rozpowszechniania i otwartego dostpu do pu-

blikacji naukowych i zadbay o to, aby w efekcie tych strategii otwarty dostp do publikacji powstaych

w wyniku bada naukowych finansowanych ze rodkw publicznych zosta zapewniony jak najszybciej, najlepiej

natychmiastowo, a w adnym wypadku nie pniej ni po upywie szeciu miesicy od daty ich publikacji

oraz dwunastu miesicy w przypadku nauk spoecznych i humanistycznych8.

21 padziernika 2012 roku Minister Nauki i Szkolnictwa Wyszego zadeklarowaa wsparcie dla idei otwartego

dostpu do wynikw bada finansowanych ze rodkw publicznych9. Zgodnie z zapowiedzi Minister

na przeomie lat 2015/2016 60% tego rodzaju bada ma znale si w otwartym dostpie.

Wydaje si, e ze wzgldu na dysproporcj si midzy Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyszego

a pozostaymi podmiotami aktywnymi w zakresie wdraania otwartego dostpu Polska naley do tych

krajw, w ktrych wprowadzenie tego modelu na szerok skal uzalenione jest od inicjatywy typu top-down.

Bez aktywnego dziaania MNiSW niemoliwe jest wdroenie uniwersalnych mechanizmw upowszechniania

prac naukowych w otwartym dostpie. Rzecz jasna, mona sobie wyobrazi czciowe uwolnienie dostpu

bez inicjatywy ministerialnej; z takim procesem mamy do czynienia do tej pory. Jednak zasig inicjatyw

poszczeglnych podmiotw jest ograniczony.

Aby lepiej zrozumie moliwoci rozwizania problemu zapewnienia otwartego dostpu na szczeblu krajo-

wym, przydatne moe by porwnanie kontekstu polskiego z zagranicznym. Z opisanych wyej przyczyn

7 Patrz przypis 5.

8 Tame. O omawianym tu Zaleceniu piszemy te w nastpnym rozdziale.

9 Minister Kudrycka o efektach reform i priorytetach resortu, http://www.nauka.gov.pl/aktualnosci-ministerstwo/minister-kudrycka-o-efektach-reform-i-priorytetach-resortu.html, [dostp: 23.05.2014].


(znacznego stopnia centralizacji polskiego systemu nauki) interesujce s dla nas zwaszcza te modele

funkcjonowania komunikacji naukowej, w ktrych polityki otwartego dostpu s wdraane odgrnie.

Przykadem inicjatywy top-down o charakterze systemowym jest ustawa przyjta przez argentyski Kongres

Narodowy 13 listopada 2013 roku. Zgodnie z zapisami aktu wszystkie instytucje finansowane ze rodkw

publicznych (nalece do Sistema Nacional de Ciencia, Tecnologa e Innovacin) dziaajce w ramach

argentyskiego systemu nauki s zobowizane do stworzenia repozytoriw umoliwiajcych otwarty dostp

do prac naukowych i danych badawczych zgodnych ze wiatowymi standardami interoperacyjnoci. Jedno-

czenie badacze korzystajcy z pastwowych funduszy s zobligowani do zdeponowania w tych repozytoriach

(lub wyraenia zgody na zdeponowanie) kocowych wersji swoich prac najpniej sze miesicy po ich publi-

kacji, a danych badawczych najpniej pi lat po ich zgromadzeniu. W przypadku treci naukowych publiko-

wanych w sposb tradycyjny, na mocy umw z wydawcami nie zezwalajcymi na publikacj w otwartym

dostpie, autorzy zobowizani s do przekazania metadanych i danych badawczych. Musz take udostpni

swe prace z chwil wyganicia ogranicze wynikajcych z umw z wydawcami10. Pomysodawca ustawy,

Ministerstwo Nauki, Technologii i Innowacji, uzasadnia jej wprowadzenie koniecznoci walki z monopolem

wielkich wydawnictw globalnych oraz potrzeb udostpnienia treci naukowych caemu spoeczestwu.

16 stycznia 2014 roku amerykaski Kongres uchwali ustaw budetow Consolidated Appropriations Act

na rok 2014. Prezydent Barack Obama podpisa ustaw 17 stycznia 2014 roku. Zobowizuje ona agencje

federalne zajmujce si sprawami pracy, edukacji, zdrowia i pomocy humanitarnej, posiadajce budety

na badania naukowe przekraczajce 100 milionw dolarw, do zapewnienia otwartego dostpu do wynikw

bada finansowanych z budetu federalnego. Dostp ma by zapewniony nie pniej ni 12 miesicy od mo-

mentu oryginalnej publikacji11. Jest to znaczce rozszerzenie realizowanej z powodzeniem polityki otwartego

dostpu National Institutes of Health (NIH). Zgodnie z szacunkami dotyczcymi skutkw tej regulacji

spowoduje ona, e w otwartym dostpie znajd si treci naukowe powstae dziki corocznym wydatkom rzdu

31 miliardw dolarw (z 60 miliardw wydawanych rokrocznie na badania).

W Hiszpanii zasada otwartego dostpu do wynikw bada naukowych jest silnie wspierana przez wadze

centralne. Od 2011 roku12 badacze korzystajcy ze rodkw publicznych s tam zobowizani do otwartego

udostpniania ostatecznych wersji publikacji naukowych finansowanych ze rodkw publicznych najpniej

12 miesicy po publikacji.

10 Ley 26899, Creacin de Repositorios Digitales Institucionales de Acceso Abierto, Propios o Compartidos, http://repositorios.mincyt.gob.ar/recursos.php [dostp: 23.05.2014].

11 Each Federal agency, or in the case of an agency with multiple bureaus, each bureau (or operating division) funded un-der this Act that has research and development expenditures in excess of $100,000,000 per year shall develop a Federal research public access policy that provides for (1) the submission to the agency, agency bureau, or designated entity acting on behalf of the agency, a machine-readable version of the authors final peer-reviewed manuscripts that have been accepted for publication in peer-reviewed journals describing research supported, in whole or in part, from funding by the Federal Government;(2) free online public access to such final peer-reviewed manuscripts or published versions not later than 12 months after the official date of publication; and (3) compliance with all relevant copyright laws, Consolidated Ap-propriations Act, 2014, Sec. 527.

12 Artculo 37.Difusin en acceso abierto. Ley 14/2011, de 1 de Junio, de la ciencia, la tecnologia y la inovacion, http://recolecta.fecyt.es/sites/default/files/contenido/documentos/LEY%20DE%20LA%20CIENCIA_Art_37.pdf [dostp: 23.05.2014].


Z zestawienia aktywnoci Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego, a take z porwnania jego dziaa

z dziaaniami podmiotw nalecymi do wiatowej awangardy w dziedzinie otwartego dostpu wynika,

e nie doczekalimy si jeszcze wypracowania strategii i polityki, ktrych celem (nakrelonym choby

w dalekiej przyszoci) byoby wprowadzenie otwartego dostpu do treci naukowych jako zasady organizuj-

cej upowszechnianie wiedzy w polskim systemie nauki. Dziaalno Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy-

szego w tym zakresie ogranicza si na razie do powolnej implementacji elementw polityki unijnej. Deklaracje

Ministra nie stay si jeszcze punktem wyjcia dla kompleksowych dziaa typu top-down.

Aktywno organizacji pozarzdowych albo instytucji takich jak ICM ma ograniczone skutki ze wzgldu

na skal moliwoci tych podmiotw. Cho wprowadzanie idei otwartego dostpu niejako oddolnie jest

w rodowisku naukowym przyjmowane pozytywnie (o czym wiadczy m.in. wzrastajca liczba czasopism

w otwartym dostpie oraz publikacji dostpnych w repozytoriach), naley podkreli ograniczon efektywno

tego procesu w warunkach polskiego systemu nauki.


Rozdzia 2

Wybrane prawne aspekty otwartej nauki w Polsce

W niniejszym rozdziale analizujemy wybrane kwestie prawne dotyczce otwartej nauki w Polsce. Najwicej uwagi

powicamy otwartym mandatom i ich relacji do regulacji przyjtych w polskich instytucjach naukowych. Jest

to zagadnienie kluczowe z punktu widzenia efektywnego wdroenia otwartego dostpu do treci naukowych

na poziomie instytucjonalnym. Nastpnie krtko omawiamy europejskie akty prawne dotyczce otwartego

dostpu, majc na wzgldzie ich znaczenie dla funkcjonowania niektrych elementw polskiego systemu

nauki. W kolejnym podrozdziale prezentujemy przegld wtpliwoci prawnych czsto pojawiajcych si

w trakcie realizacji oddolnych dziaa zwizanych z otwartym dostpem. Koczymy przedstawieniem prawnych

aspektw otwartych danych, kolejnego istotnego etapu rozwoju otwartych modeli komunikacji naukowej,

ktrego znaczenie jest coraz wiksze.

2.1. Otwarte mandaty

2.1.1. Definicja otwartego mandatu

Otwartym mandatem nazywamy prawne zobowizanie autorw prac naukowych do publikowania tych prac

w otwartym dostpie13. Wyrniamy dwie wersje otwartego mandatu: gratis i libre. Pierwsza definiowana

jest (w odniesieniu do mandatw nakadanych przez jednostki naukowe) jako naoone przez odpowiednie

wadze jednostki naukowej zobowizanie, aby wszystkie publikacje naukowe powstajce w ramach tej jednostki

byy rozpowszechnianie w taki sposb, aby kady mg mie do nich dostp w miejscu i w czasie przez

siebie wybranym oraz moliwo nieodpatnego i nieograniczonego technicznie korzystania z nich zgodnie

z waciwymi przepisami o dozwolonym uytku lub o innych wyjtkach przewidzianych w przepisach prawa14.

Druga nakada natomiast dodatkowo zobowizanie, aby do ww. publikacji naukowych kademu udzielane byy

licencje na nieograniczone, nieodpatne i niewyczne korzystanie z tych publikacji oraz z ich ewentualnych opraco-

wa15. Takie okrelenie dwch wersji otwartego mandatu jest zgodne z rozrnieniem otwartego dostpu gratis i libre16.

13 K. Siewicz, Otwarty dostp do publikacji naukowych. Kwestie prawne, Warszawa 2012, s. 13, http://ceon.pl/pl/otwarta-nauka/kwestie-prawne [dostp: 23.05.2014].14 Zob.: K. Siewicz, Prawne moliwoci wprowadzenia otwartego mandatu wobec publikacji naukowych, http://ceon.pl/im-ages/dspace/ceon-memorandum-otwarty-mandat.pdf, [dostp: 23.05.2014].

15 Tame.

16 Por. Wdroenie i promocja otwartego dostpu do treci naukowych i edukacyjnych, s. 264265.


2.1.2. Regulaminy zarzdzania prawami na dobrach niematerialnych uczelni

Zgodnie z art. 86c Ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyszym (Dz.U. z 2012 r. poz. 572,

t. jedn. z pn. zm.) senat, a w przypadku uczelni niepublicznej organ wskazany w statucie, uchwala regulamin

zarzdzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz prawami wasnoci przemysowej oraz zasad

komercjalizacji wynikw bada naukowych i prac rozwojowych. Regulamin powinien okrela:

1) prawa i obowizki uczelni, pracownikw oraz studentw i doktorantw w zakresie ochrony

i korzystania z praw autorskich i praw pokrewnych oraz praw wasnoci przemysowej;

2) zasady wynagradzania twrcw;

3) zasady i procedury komercjalizacji wynikw bada naukowych i prac rozwojowych;

4) zasady korzystania z majtku uczelni wykorzystywanego do komercjalizacji wynikw bada

naukowych i prac rozwojowych oraz wiadczenia usug naukowo-badawczych.

Regulamin, o ktrym mowa w art. 86c, to podstawowy akt wewntrzny, od ktrego zaley moliwo

wprowadzenia otwartego dostpu do publikacji naukowych powstajcych w ramach danej uczelni. W zalenoci

od jego treci regulamin moe wprowadza na uczelni otwarty mandat, pozostawi autorom swobod

umieszczania publikacji w otwartym dostpie albo uniemoliwi otwarty dostp.

Na uczelni mog obowizywa take inne dokumenty wpywajce na moliwo umieszczania utworw

naukowych w otwartym dostpie, takie jak na przykad zarzdzenia rektora lub wzory umw wydawniczych

stosowanych przez dziaajce w strukturze uczelni wydawnictwa.

Na potrzeby niniejszego raportu zbadalimy sytuacj na 20 uczelniach znajdujcych si w czowce znanego

rankingu uczelni akademickich (rok 2013) prowadzonego przez czasopismo Perspektywy17. Nie udao

si jednak ustali wszystkich istotnych okolicznoci z uwagi na fakt, e nie kada z tych uczelni udostpnia

wspomniane dokumenty w sposb umoliwiajcy ich atwe odnalezienie. Rwnie nie wszystkie uczelnie

odpowiedziay na skierowane do nich bezporednio proby o ich udostpnienie, za jedna wprost tego odmwia

(cho przedmiotowy dokument zosta pniej odnaleziony na publicznej stronie WWW tej uczelni).

W niektrych przypadkach udao si uzyska dostp do regulaminw, ale te innego rodzaju wewntrznych

dokumentw, za w innych tylko do regulaminw, bez informacji, czy dodatkowe wewntrzne dokumenty istniej.

Z uwagi na to nasze wnioski formuujemy tylko na podstawie tych dokumentw, do ktrych uzyskalimy dostp.

Naley wyj od stwierdzenia, e wszystkie regulaminy i inne funkcjonujce na uczelni dokumenty musz

respektowa oglne ramy wyznaczone przez art. 14 ust. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Przepis ten stanowi: Jeeli w umowie o prac nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysuguje

pierwszestwo opublikowania utworu naukowego pracownika, ktry stworzy ten utwr w wyniku wykonywania

obowizkw ze stosunku pracy. Twrcy przysuguje prawo do wynagrodzenia. Pierwszestwo opublikowania

wygasa, jeeli w cigu szeciu miesicy od dostarczenia utworu nie zawarto z twrc umowy o wydanie utwo-

ru albo jeeli w okresie dwch lat od daty jego przyjcia utwr nie zosta opublikowany.

17 http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=724:uczelnie-akademickie&catid=87&Itemid=231, [dostp: 23.05.2014].


Zastosowanie tego przepisu wprost polegaoby na egzekwowaniu pierwszestwa publikacji przysugujcego

instytucji naukowej i publikowaniu pracowniczych utworw naukowych w sposb wybrany przez instytucj

(np. za porednictwem wydawnictwa uczelnianego lub innego wydawnictwa, z ktrym uczelnia dokona

odpowiednich uzgodnie). Zgodnie z treci art. 14 w zamian za tak publikacj autor powinien otrzyma

stosowne wynagrodzenie.

Mona argumentowa, e omawiany przepis sam w sobie nie jest rdem uprawnienia instytucji naukowej

do rozpowszechniania utworu, a jedynie ustanawia ustawowe pierwszestwo do nabycia takiego uprawnienia.

Wynika to z jego literalnego brzmienia nie wspomina on o nabywaniu jakichkolwiek uprawnie, a jednoczenie

wyranie wspomina o umowie pomidzy twrc a pracodawc (instytucj naukow), ktra byaby zbdna

w przypadku, gdyby uprawnienia wynikay z ustawy18.

Pierwszestwo instytucji naukowej oznacza zatem tylko tyle, e twrca nie moe doprowadzi do publikacji

samodzielnie lub poprzez osob trzeci dopty, dopki pierwszestwo to istnieje. rdem uprawnienia in-

stytucji naukowej do rozpowszechniania utworu jest natomiast dopiero umowa z twrc (umowa przenosz-

ca prawa lub umowa licencyjna). Dopiero taka umowa bdzie okrelaa kwestie takie jak sposb publikacji

(pola eksploatacji) i ewentualnie zakres uprawnie odbiorcw utworu (tj. czy bd oni mogli korzysta z utworu

tylko w zakresie dozwolonego uytku, czy te w szerszym zakresie, gdy zostanie im udzielona osobna licencja,

jak np. licencja CC). Umowa taka, o ile obie strony j zaakceptuj, moe przewidywa umieszczenie utworu

w otwartym dostpie albo zablokowa tak moliwo (np. jeeli konieczne do tego prawa zachowa

lub nabdzie strona, ktra po prostu nie udostpni utworu w taki sposb i nie bdzie do tego zobowizana).

Mona jednak spotka interpretacje traktujce art. 14 jako rdo uprawnienia instytucji naukowej skutecznego

bezwzgldnie wobec kadego, kto opublikuje utwr z naruszeniem pierwszestwa19. Autorzy tych interpretacji

wskazuj natomiast, e art. 14 nie narusza osobistego prawa autora do decydowania o pierwszym udostpnieniu

utworu publicznoci decyzja ta naley nadal do autora, ktry ma po prostu do wyboru: publikowa

po wyganiciu pierwszestwa albo publikowa na zasadach okrelonych przez uczelni. To, e zasady

te zgodnie z art. 14 ma okreli umowa, to niestety wtek nie rozwijany przez autorw tych interpretacji.

Niezalenie jednak od interpretacji, konieczno uzgodnienia przez obie strony umowy (interpretacja pierwsza)

bd podjcia przez autora decyzji o publikacji (interpretacja druga) powoduje, e ustawowe pierwszestwo

instytucji naukowej nie stawia jej samo w sobie w uprzywilejowanej sytuacji prawnej, o ile miaaby ona korzysta

z art. 14 wprost. Twrca moe po prostu odmawia podpisania zaproponowanej przez uczelni umowy

(lub te nie podejmowa decyzji o publikacji) do czasu wyganicia pierwszestwa. W praktyce znacznie

bardziej efektywnym sposobem korzystania z art. 14 jest rezygnacja z prawa pierwszestwa, czyli zezwolenie

na publikowanie przez autora w dowolnym wydawnictwie, jednak w zamian za okrelone wiadczenia wzajemne

z jego strony. Jest to zreszt powszechnie stosowane rozwizanie: spotyka si wiadczenia polegajce

18 Podobnie np.: M. Bukowski, Podmiot prawa autorskiego, Przegld Ustawodawstwa Gospodarczego 1994, nr 11, s. 9; T. Drozdowska, Stosunek pracy a prawa autorskie, Prawo Spek 1998, nr 1, s. 39.

19 Np. J. Barta i R. Markiewicz, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, LEX, 2011; M. Bieganowska, Ochrona autor-skoprawna pracowniczych utworw naukowych, Przegld Ustawodawstwa Gospodarczego 1998, nr 11, s. 21.


na podawaniu afiliacji czy jak zobaczymy na deponowaniu w otwartym repozytorium uczelnianym.

Ograniczenie wiadczenia wzajemnego do podawania afiliacji lub podobnych czynnoci oznacza, e regulamin

nie wprowadza otwartego mandatu, ale nie musi oznacza zamknicia moliwoci jego wprowadzenia. Moe

to bowiem nastpi w drodze aktw prawnych niszego rzdu, o ile wynikajce z nich zasady nie bd sprzeczne

z samym regulaminem. Niektre regulaminy daj wprost podstaw do przyjmowania takich aktw, wymaga-

jc, aby pracownik stosowa si do zasad okrelonych w innych dokumentach.

Jeeli zarwno regulamin, jak i inne dokumenty przyjmowane w instytucji naukowej nie wprowadzaj

otwartego mandatu, a jednoczenie zezwalaj pracownikowi na samodzieln publikacj w dowolnym

wydawnictwie, to kwestia otwartego dostpu pozostawiona jest samodzielnej decyzji autora. Nie mona

w takiej sytuacji mwi o otwartym mandacie, ale nie oznacza to jeszcze, e uczelnia nie ma adnego wpywu

na umieszczenie publikacji w otwartym dostpie. Na przykad na Uniwersytecie im. Mikoaja Kopernika

w Toruniu zezwolono pracownikom na publikowanie w wybranym przez nich wydawnictwie (w zamian

za podanie afiliacji), natomiast wzory umw stosowane przez wydawnictwo uniwersyteckie obejmuj prawo

do publikacji w Internecie na licencji CC-BY-ND 3.0. Konsekwentne stosowanie tych wzorw umoliwi uczelni

umieszczenie publikowanych na ich podstawie utworw w otwartym dostpie gratis, ale trzeba pamita,

e aden z autorw nie jest zobowizany ani do publikacji w uczelnianym wydawnictwie, ani do powstrzymania

si od negocjacji umowy.

Istnieje natomiast przypadek, gdy w osobnych dokumentach uczelnia wyranie zobowizuje pracownikw

do umieszczania publikacji w otwartym dostpie lub przynajmniej do podjcia dziaa w tym kierunku.

Chodzi mianowicie o omwion dalej osobno Politechnik lsk w Gliwicach, w ktrej oprcz regulaminu

funkcjonuje zarzdzenie rektora ustanawiajce cyfrowe repozytorium Repolis. Regulamin zachowuje

domylne prawo pierwszestwa, a zarzdzenie wykonuje to prawo poprzez zobowizanie pracownikw

naukowych do deponowania ich publikacji w repozytorium w zamian za zezwolenie na opublikowanie ich

w dowolnie wybranym wydawnictwie.

Podsumowujc, zachowanie domylnej regulacji art. 14 ust. 1 pr. aut. lub jej nieznaczne modyfikacje znacz,

e wprowadzenie otwartego dostpu na zasadzie dobrowolnoci nie jest wykluczone. Nie mona jednak w takim

przypadku mwi o istnieniu otwartego mandatu, przy czym jego wprowadzenie nie zawsze musi wymaga

zmiany regulaminu. Jeeli regulamin pozostawia te kwestie nieuregulowane lub w inny sposb pozostawia

swobod decyzji w tym zakresie przedstawicielom uczelni wykonujcym jego postanowienia, to wprowadzenie

otwartego mandatu moe nastpi poprzez ich decyzje (np. zarzdzenie rektora jak w przypadku Politech-

niki lskiej, zarzdzenia kierownikw poszczeglnych jednostek organizacyjnych, jeeli nie bd one sprzecz-

ne z regulaminem oraz zostan wydane zgodnie z caoksztatem uregulowa wewntrznych obowizujcych

na uczelni m.in. w zakresie udzielonych penomocnictw). Osoba upowaniona do reprezentacji uczelni

lub danej jednostki organizacyjnej uczelni moe wykona wynikajce z ustawy i niezmodyfikowane regula-

minem prawo pierwszestwa w sposb prowadzcy do naoenia na autora zobowizania do publikowania

w otwartym dostpie jak to rozwizano np. na Politechnice lskiej.


2.1.3. Otwarte mandaty w polskich instytucjach naukowych

List instytucji zobowizujcych swoich pracownikw lub grantobiorcw do umieszczania prac w otwartym

dostpie zawiera Registry of Open Access Repositories Mandatory Archiving Policies, ROARMAP20. Znajduj

si na niej trzy polskie instytucje: Wydzia Elektryczny Politechniki Wrocawskiej, Instytut Biochemii i Biofizyki

Polskiej Akademii Nauk (IBB PAN) oraz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (UAM)21. Lista

ROARMAP jest jednak niepena, gdy nie uwzgldnia na przykad wymienionego tu ju wczeniej otwartego

mandatu Politechniki lskiej. Uwzgldnia ona natomiast instytucje, ktre nie wprowadziy otwartego mandatu

w powyszym, cisym rozumieniu. W zwizku z tym, e ROARMAP stanowi uznane rdo informacji

o instytucjach z caego wiata, ktre przyjy otwarty mandat, w niniejszym raporcie omawiamy zarejestrowane

tam otwarte mandaty polskich instytucji, mimo e nie s one otwartymi mandatami w cisym rozumieniu

(zgodnie z przyjt przez nas definicj). Poddalimy wic analizie regulacje polskich instytucji, ktre przyjy

otwarty mandat oraz instytucji ujtych w wykazie ROARMAP. Do pierwszej grupy zalicza si Politechnika

lska, do drugiej: IBB PAN, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wydzia Elektryczny

Politechniki Wrocawskiej. Naley doda, e rwnie w innych polskich instytucjach naukowych jest rozwaana

kwestia wprowadzenia otwartego mandatu. Na szczegln uwag zasuguj inicjatywy oddolne (np. OpenUJ

na Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie), ktre pokazuj, e co najmniej niektrzy pracownicy naukowi

traktuj polityk otwartego dostpu jako zgodn z ich wasnymi interesami oraz ich rozumieniem interesw

uczelni.

2.1.3.1. Politechnika lska

W przypadku Politechniki lskiej podstawowym aktem prawnym w zakresie otwartego dostpu jest

Zarzdzenie Nr 82/11/12 Rektora Politechniki lskiej z dnia 23 lipca 2012 roku w sprawie utworzenia

repozytorium Repolis, ktrego 3 wprowadza otwarty mandat22. W tym celu wykorzystano omwiony powyej

art. 14 ust. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Powoujc si na wynikajce z tego przepisu

pierwszestwo, Politechnika lska zezwala w Zarzdzeniu na publikacj utworw naukowych w sposb

wybrany przez pracownika indywidualnie ( 3 pkt 2 zd. 1). Jednak Tytuem wiadczenia wzajemnego, pra-

cownicy s zobowizani do przechowywania tych utworw w Repolis oraz do wystpienia do Rady [Naukowej

Repolis] o zgod na publiczne udostpnienie w Repolis tych utworw, zgodnie z procedur okrelon

w regulaminie Repolis, niezalenie od publikacji w sposb wybrany przez pracownika ( 3 pkt 2 zd. 2).

W przypadku prac doktorskich, zgodnie z Zarzdzeniem Nr 44/09/10 Rektora Politechniki lskiej

z dnia 25 maja 2009 roku w sprawie utworzenia Biblioteki Cyfrowej Politechniki lskiej23, doktorant zawiera

umow licencyjn, ktra moe przewidywa:

udostpnienie w Internecie wszystkim uytkownikom bez ogranicze z moliwoci sporzdzania kopii;

udostpnienie w Internecie wszystkim uytkownikom bez ogranicze bez moliwoci sporzdzania kopii;

udostpnienie w Internecie wszystkim uytkownikom bez ogranicze samych streszcze z moliwoci

sporzdzania kopii;

20 Dostpna on-line pod adresem: http://roarmap.eprints.org, [dostp: 23.05.2014].21 http://roarmap.eprints.org/view/geoname/geoname=5F2=5FPL.html, [dostp: 23.05.2014].22 http://repolis.bg.polsl.pl/dlibra/text?id=Info_decree, [dostp: 23.05.2014].23 http://www.bg.polsl.pl/strony/R_BC.pdf, [dostp: 23.05.2014].


udostpnienie w intranecie wycznie pracownikom i studentom Politechniki lskiej z moliwoci

sporzdzania kopii;

udostpnienie w intranecie wycznie pracownikom i studentom Politechniki lskiej bez moliwoci

sporzdzania kopii;

udostpnienie w intranecie wycznie pracownikom i studentom Politechniki lskiej samych streszcze

z moliwoci sporzdzania kopii.

2.1.3.2. Instytut Biochemii i Biofizyki PAN

W przypadku IBB PAN podstawowym aktem prawnym w zakresie otwartego dostpu jest Zarzdzenie

nr 4/2010 Dyrektora Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN z dnia 1 lutego 2010 roku. Zgodnie z jego postanowieniem

publikacje, w ktrych autorami s pracownicy IBB PAN, natychmiast po zaakceptowaniu ostatecznej wersji

manuskryptu musz zosta zdeponowane w Repozytorium IBB PAN24. Zdeponowaniu podlega manuskrypt

w ostatecznej postaci w jakiej wysano wydawcy, a nie w postaci pliku wygenerowanego przez wydawc

(pkt 1). Metadane, takie jak autorzy, data, tytu i czasopismo, musz by cakowicie dostpne (pkt 2). Inaczej

przedstawia si dostpno penych tekstw. Zgodnie z pkt. 3 wspomnianego zarzdzenia o dostpie

do penych tekstw swoich publikacji decyduj Autorzy w procesie deponowania manuskryptu, w zgodzie

z wasn wol oraz polityk wydawcy.

Objcie obowizkiem deponowania manuskryptw wysanych wydawcy to zapewne prba zapewnienia,

aby w otwartym repozytorium znalazy si take te teksty, ktre w wersji ostatecznej, z uwagi na osobne

umowy midzy autorem a wydawc, nie mogyby si tam znale (wtek ten rozwijamy w czci niniejszego

rozdziau powiconej najczciej wystpujcym wtpliwociom prawnym). O ile umieszczenie publikacji

w repozytorium IBB PAN jest obowizkowe, o tyle umieszczenie ich w otwartym dostpie pozostaje dobro-

wolne. Na przeszkodzie moe tutaj stan nie tylko polityka wydawcy, ale take sam autor, ktry moe nie

chcie udostpni swoich publikacji.

Brak obowizku umieszczenia publikacji w otwartym dostpie oznacza, e omawiane zarzdzenie nie

wprowadza otwartego mandatu w przyjtym przez nas rozumieniu.

2.1.3.3. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

W przypadku UAM podstawowym aktem prawnym w zakresie otwartego dostpu jest Zarzdzenie

nr 110/2009/2010 Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu z dnia 20 listopada 2009 roku

w sprawie gromadzenia i udostpniania przez Bibliotek Uniwersyteck w repozytorium AMUR rozpraw

doktorskich bronionych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu25.

Zgodnie z jego postanowieniami autor rozprawy doktorskiej udziela Uniwersytetowi im. Adama Mickiewicza

w Poznaniu nieodpatnej licencji niewycznej do korzystania z rozprawy doktorskiej bez ogranicze czasowych

24 http://www.ibb.waw.pl/sites/default/files/ZARZ%C4%84DZENIE%20Nr%204%202010.pdf, [dostp: 23.05.2014].25 http://pracownicy.amu.edu.pl/monitor-uam/nr-14/zarzdzenia-rektora/zarzdzenie-nr-11020092010-rektora-uam-z-dnia-20-listopada-2009-roku-w-sprawie-gromadzenia-i-udostpniania-przez-bibliotek-uniwersyteck-w-repozytorium-amur-rozpraw-doktorskich-bronionych-na-uniwersytecie-im.-adama-mickiewicza-w-poznaniu, [dostp: 23.05.2014].


i terytorialnych na nastpujcych polach eksploatacji: w zakresie zwielokrotniania utworu oraz w zakresie

rozpowszechniania utworu w trybie on-line poprzez udostpnianie w Internecie ( 3 ust. 1). Jednak korzystanie

z utworu na tym ostatnim polu eksploatacji moe zosta ograniczone przez autora ( 3 ust. 2), co powoduje,

e praca jest udostpniania tylko uprawnionym uytkownikom, na komputerach znajdujcych si na terenie

uczelni.

W praktyce autorzy bardzo czsto korzystaj z tej moliwoci, wyczajc prace z otwartego dostpu. Pod

koniec kwietnia 2014 r. w otwartym dostpie byo 245 prac doktorskich zdeponowanych w AMUR, podczas

gdy w zamknitym 651.

Brak obowizku zapewnienia otwartego dostpu oznacza, e omawiane zarzdzenie nie wprowadza otwartego

mandatu w przyjtym przez nas rozumieniu. Co wicej, dotyczy ono wycznie rozpraw doktorskich, a nie

pozostaych prac naukowych.

2.1.3.4. Wydzia Elektryczny Politechniki Wrocawskiej

Z uzyskanych drog telefoniczn informacji wynika, e w przypadku repozytorium Wydziau Elektrycznego

Politechniki Wrocawskiej pracownicy zamieszczaj publikacje na zasadzie dobrowolnoci. Obecnie trwaj

prace nad projektem oglnouczelnianego repozytorium Repozytorium Wiedzy Politechniki Wrocawskiej26.

Podobnie jak w przypadku IBB PAN oraz UAM, brak obowizku umieszczenia publikacji w otwartym dostpie

oznacza, e nie mamy tu do czynienia z otwartym mandatem w przyjtym przez nas rozumieniu.

2.1.4. Sposoby wprowadzenia otwartego mandatu

Powyej udao si nam zidentyfikowa zaledwie jeden otwarty mandat (w cisym rozumieniu) przyjty

przez polsk instytucj naukow (Politechnika lska). Naley jednak spodziewa si, e z uwagi na

kluczowe znaczenie tego rozwizania we wdraaniu otwartego dostpu wadze kolejnych instytucji

stan przed pytaniem, w jaki sposb mona otwarty mandat wprowadzi. Wymaga to przede wszystkim

ustalenia, komu przysuguj prawa autorskie do publikacji naukowych, ktre maj sta si przedmiotem

mandatu. Otwarty mandat powinien by bowiem naoony na podmioty praw autorskich (abstrahujc

od moliwoci poredniego naoenia mandatu poprzez zobowizywanie innych podmiotw do zapewnienia,

aby uprawnieni odpowiednio wykonywali swoje prawa). Prawa autorskie przysuguj co do zasady twrcy,

jednak ustawa zawiera wiele wyjtkw od tej zasady. Jak przypominalimy wyej, o ile nic innego nie postano-

wiono w umowie, prawa do publikacji naukowych pracownikw naukowych uczelni nale zgodnie

z art. 14 pr. aut. do twrcw, a nie do instytucji naukowej, ktrej przysuguje tylko pierwszestwo publikacji27.

26 A. Waek, Repozytorium Wiedzy Politechniki Wrocawskiej na potrzeby Innowacyjnej Gospodarki wizje i cele projektu, 2013, http://prezi.com/qzbvw4hcasbx/repozytorium-wiedzy-politechniki-wrocawskiej/, [dostp: 23.05.2014].

27 Istniej interpretacje wskazujce, e art. 14 mona stosowa tylko w przypadku, gdy dziaalno naukowa jest podstawow lub nawet jedyn dziaalnoci pracodawcy. S to interpretacje korzystniejsze dla pracodawcw, gdy w takiej sytuacji dochodzioby do nabywania przez nich praw zgodnie z zasadami dotyczcymi utworw pracowniczych okrelonymi w art. 12. Oznaczaoby to take, e umieszczenie tych utworw w otwartym dostpie przez pracodawc (uczelni) jest o wiele mniej problematyczne. W niniejszym raporcie przyjmujemy interpretacj bardziej ostron z punktu widzenia pracodawcy, czyli zakadamy, e nie nabywa on praw, a jedynie pierwszestwo wynikajce z art. 14. Taka inter-pretacja odpowiada te bardziej praktyce, w ktrej umowy wydawnicze s zawierane przez samych autorw, nie za przez


Rekomendowany przez nas sposb wprowadzenia otwartego mandatu opisalimy w cytowanym wczeniej

memorandum Prawne moliwoci wprowadzenia otwartego mandatu w Polsce28. Opiera si on na

wykorzystaniu wynikajcego z art. 14 pr. aut. pierwszestwa publikacji. Jak widzielimy powyej, ju obecnie

wiele uczelni wykorzystuje ten przepis w celu naoenia na pracownikw zobowiza do podawania afiliacji

w zamian za rezygnacj z pierwszestwa. W sensie prawnym afiliacja jest wiadczeniem wzajemnym

pracownika tytuem wiadczenia uczelni polegajcego na zrzeczeniu si przysugujcego z mocy ustawy

pierwszestwa. Takim wiadczeniem wzajemnym moe by rwnie umieszczenie utworu w otwartym

dostpie w modelu gratis lub libre. Waciwym miejscem na umieszczenie tego typu regulacji jest naszym

zdaniem regulamin zarzdzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz prawami wasnoci

przemysowej oraz zasad komercjalizacji wynikw bada naukowych i prac rozwojowych. Jeeli jednak

regulamin nie zamyka drogi do uregulowania tych kwestii w dokumentach niszego rzdu (np. zarzdzeniach

rektora, zarzdzeniach kierownikw poszczeglnych jednostek), to otwarty mandat moe by wprowadzony

w taki sposb (tak postpiono w omwionym tu wczeniej Zarzdzeniu Rektora Politechniki lskiej).

Rekomendowany przez nas sposb wdroenia otwartego mandatu ma kilka zalet. Po pierwsze, nie

realizuje pierwszestwa z art. 14 wprost, co jak wyjanialimy powyej byoby problematyczne. Po

drugie, dziki zezwoleniu autorom na publikacj w dowolnie wybranym wydawnictwie rozwizanie to

jest zgodne z deniem i w pewnym sensie obowizkiem naukowcw do publikowania w jak najwyej

punktowanych czasopismach. Ograniczeniem rekomendowanego tu rozwizania jest to, i wymaga

ono od autora publikowania tylko w takich czasopismach, ktrych wydawcy nie stosuj postanowie

umownych wyczajcych moliwo deponowania publikacji w otwartych repozytoriach. Autor musi

wobec tego uwanie czyta podpisywane umowy i negocjowa ich postanowienia wszdzie tam, gdzie

blokuj one otwarty dostp, a alternatywne otwarte czasopismo o podobnej lub wyszej punktacji

nie jest dla niego osigalne. Std te elementem naszej rekomendacji jest nie tylko wprowadzenie

otwartego mandatu, ale kompleksowa pomoc prawno-organizacyjna uczelni dla swoich pracownikw

w procesie negocjacji z wydawcami (m.in. poprzez wyposaanie autorw we wzorce umw).

2.2. Regulacje europejskie dotyczce otwartego dostpu

Dla polskiego systemu nauki, w tym rwnie dla polskich instytucji naukowych, istotne znaczenie maj

europejskie regulacje dotyczce otwartego dostpu. Na poziomie Unii Europejskiej istniej rozmaite akty

prawne, ktre w rnym stopniu dotykaj tej kwestii.

Wyrane odniesienie do otwartego dostpu znalazo si w Zaleceniu Komisji Europejskiej z dnia 17 lipca

2012 r. w sprawie dostpu do informacji naukowej oraz jej ochrony (2012/417/UE)29. Komisja nie tylko zaleca

pastwom czonkowskim okrelenie strategii otwartego dostpu, ale te do dokadnie okrela zakres tych

strategii oraz szczegowe rozwizania w nich zawarte. Zalecenie odnosi si nie tylko do publikacji naukowych,

zatrudniajce ich uczelnie (a umowy te zawiera przecie podmiot praw autorskich).

28 Patrz przypis 14. 29 Patrz przypis 5.


ale te do wynikw bada oraz informacji naukowej. Nie stanowi ono oczywicie wicego prawa, jednak

Komisja wzywa pastwa czonkowskie do raportowania dziaa podjtych w wyniku zalecenia. W trakcie

przygotowywania niniejszego raportu trwa proces zbierania tych raportw od pastw czonkowskich.

Komisja Europejska zdecydowaa si ponadto na samodzielne wprowadzenie otwartego mandatu w odniesieniu

do wynikw projektw finansowanych z jej budetu. Mianowicie Rozporzdzenie Parlamentu Europejskiego

i Rady (UE) NR 1290/2013 z dnia 11 grudnia 2013 r., ustanawiajce zasady uczestnictwa i upowszechniania

dla programu Horyzont 2020 programu ramowego w zakresie bada naukowych i innowacji (20142020)

oraz uchylajce rozporzdzenie (WE) nr 1906/200630, wprowadza obowizkowy otwarty dostp do publikacji

naukowych powstaych w ramach programu Horyzont 2020. Rozporzdzenie przewiduje ponadto pilotaowy

program otwartego dostpu do danych badawczych.

Komisja nie okrela rodzaju otwartego dostpu (gratis czy libre), a szczegowe zasady ustalane bd

w umowach obejmujcych finansowanie konkretnych projektw. Umowy te bd zawierane wedug wzorcw

dostpnych w Internecie31, ktre doprecyzowuj sposb, w jaki ma by zapewniony otwarty dostp. Mianowicie

beneficjenci s zobowizani do zapewnienia otwartego dostpu (rozumianego jako darmowy dostp on-

line dla kadego) do wszystkich recenzowanych publikacji naukowych zwizanych z wynikami projektu.

W szczeglnoci oznacza to obowizek ich jak najszybszego (najpniej w dniu publikacji) deponowania

w repozytorium. Do kadej zdeponowanej publikacji musi zosta zapewniony otwarty dostp w repozytorium,

przy czym dopuszcza si 6-miesiczny (12-miesiczny w przypadku nauk spoecznych i humanistycznych)

termin embargo w przypadku, gdy wydawca samodzielnie nie udostpnia darmowej wersji elektronicznej.

Beneficjenci maj ponadto obowizek zapewnienia otwartego dostpu do bibliograficznych metadanych

publikacji.

Pilota otwartych danych obejmuje natomiast tylko projekty funkcjonujce w obrbie wybranych dziedzin

i pozwala na odstpienie od otwartoci w uzasadnionych przez grantobiorcw przypadkach.

2.3. Najczciej wystpujce wtpliwoci prawne dotyczce otwartego dostpu

W niniejszym podrozdziale omwione zostan najczstsze na polskim gruncie wtpliwoci prawne zwizane

z otwartym dostpem. Z dowiadczenia autorw raportu wynika, e wrd osb w praktyce zajmujcych si

otwartym dostpem czsto pojawiaj si pytania i wtpliwoci dotyczce nastpujcych kwestii:

a) moliwo umieszczania w otwartym dostpie wersji artykuw naukowych poprzedzajcych wersj

opublikowan przez wydawc (wersji nieostatecznych);

b) status prawny rozpraw doktorskich (w kontekcie ich otwartego udostpniania);

c) ustalanie uprawnionego w przypadku starszych utworw naukowych.

30 http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/legal_basis/rules_participation/h2020-rules-participation_pl.pdf, [dostp: 23.05.2014].

31 http://ec.europa.eu/research/participants/portal/desktop/en/funding/reference_docs.html#h2020-mga, [dostp: 02.06.2014


2.3.1. Moliwo umieszczania w otwartym dostpie wersji nieostatecznych artykuw naukowych

Umieszczanie w otwartym dostpie artykuw naukowych w wersji nieuzwgldniajcej wszystkich zmian

wynikajcych z procesu wydawniczego bywa wskazywane jako rozwizanie problemu restrykcyjnych umw

wydawniczych. Mianowicie cz wydawcw stosuje wzory umw przenoszcych autorskie prawa majtkowe

w szerokim zakresie. Po zawarciu takiej umowy samodzielne dysponowanie jej przedmiotem przez autora

jest wykluczone. Jak jednak wiadomo, wersje ostateczne publikacji naukowych rni si czsto od wersji

wczeniejszych. Pojawia si zatem pytanie, czy poszczeglne wersje mona uzna za osobne utwory. Jeeli

tak, to przeniesienie praw do wersji ostatecznej nie pozbawiaoby autora praw do dysponowania wczeniejszymi

wersjami.

Zaley to jednak w duym stopniu od stanu faktycznego. W niektrych przypadkach ingerencja wydawcy

(recenzenta, redaktora, korektora) moe rzeczywicie doprowadzi do powstania osobnego utworu, by moe

nawet utworu wspautorskiego lub opracowania wersji pierwotnej. Sam fakt ingerencji innej osoby w utwr

nie oznacza jednak automatycznie, e powsta nowy przedmiot ochrony. Zmiana musi mie charakter twrczy.

W przypadku zmian dokonywanych przez samego autora sytuacja komplikuje si, gdy poza ocen, czy

zmiana ma charakter twrczy, konieczne jest rozstrzygnicie, czy kolejne twrcze ingerencje autora prowadz

do powstawania kolejnych utworw, czy te s dokonywane w ramach cigu prac nad tym samym utworem.

Istotne s te postanowienia konkretnej umowy zawartej pomidzy autorem a wydawc. Mog one dawa

mniejsze lub wiksze podstawy do uznania, e wczeniejsze wersje artykuu nie s nimi objte.

Korzystanie z wersji artykuu innej ni opublikowana w czasopimie nie jest zatem prost i bezpieczn metod

na ominicie problemu restrykcyjnych umw wydawniczych. Rozwizanie tego problemu jest moliwe przede

wszystkim poprzez negocjacje z wydawcami i zastpowanie umw przenoszcych umowami o udzielenie

niewycznej licencji. Niewyczno licencji oznacza, e autor zachowuje prawa i moe swobodnie dyspono-

wa utworem na wszelkie sposoby.

Warto te odnotowa praktyki niektrych wydawnictw, ktre stosuj co prawda umowy przenoszce prawa,

ale jednoczenie wprost i wyranie pozwalaj autorom na korzystanie z nieostatecznych wersji artykuw

(a niekiedy nawet ich wersji ostatecznych) w okrelonym zakresie (np. umieszczenie na wasnej stronie

autora lub w repozytorium instytucjonalnym). Tak polityk przyjmuj midzy innymi najwiksze

wydawnictwa naukowe, jak na przykad Springer32 czy Elsevier33. Tu take naley jednak zawsze zwraca

uwag na postanowienia konkretnej umowy zawartej z wydawc (mog one si rni m.in. w odniesieniu

do poszczeglnych czasopism).

32 Por. http://www.sherpa.ac.uk/romeo/pub/74/, [dostp: 23.05.2014].33 http://www.sherpa.ac.uk/romeo/search.php?id=30&fIDnum=|&mode=advanced&la=en, [dostp: 27.05.2014].


2.3.2. Status prawny rozpraw doktorskich

Zgodnie z przepisami o stopniach naukowych (Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych

i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki, Dz.U. 2003 nr 65 poz. 595 z pn. zm.) rozprawy

doktorskie s udostpniane publicznie na 10 dni przed obron. Od tej chwili staj si one utworami

rozpowszechnionymi w rozumieniu prawa autorskiego, co oznacza, e podlegaj przepisom o dozwolonym

uytku. W szczeglnoci mog one by udostpniane przez biblioteki, tak jak ksiki i inne publikacje.

Tymczasem wiele bibliotek nie udostpnia ich lub udostpnia z restrykcjami niestosowanymi w przypadku

innych utworw (np. obowizek uzyskania zgody rektora lub dziekana). W prawie autorskim nie znajdujemy

podstaw do takich ogranicze.

Prawna rnica pomidzy rozprawami doktorskimi a innymi publikacjami naukowymi istnieje, ale wynika

przede wszystkim z tego, e rozprawy doktorskie nie zawsze podlega bd regulacji wynikajcej z art. 14,

gdy zwykle nie s one zaliczane do utworw pracowniczych, nawet jeeli ich autorem jest pracownik uczelni

nadajcej stopie doktora. W dalszej kolejnoci rnica prawna wynika z tego, e co prawda rozprawami

doktorskimi mog obecnie by np. wydane ksiki lub zbiory opublikowanych artykuw, ale nadal moliwa

jest obrona rozprawy, ktra nie zostaa jeszcze wydana, a ktra staje si publicznie dostpna dopiero

na 10 dni przed obron (takie rozprawy s czasami podstaw publikacji ksikowych, wydawanych ju

po uzyskaniu stopnia doktora).

Obecnie obowizujce przepisy wymagaj przedstawiania rozpraw w postaci elektronicznej, co skania

do tworzenia (mniej lub bardziej otwartych) repozytoriw tych prac. Opisana tu skrtowo odmienno

regulacji nie wyklucza moliwoci objcia rozpraw doktorskich otwartym mandatem, ale oznacza, e musi

on by naoony z uwzgldnieniem ich specyfiki prawnej. W niniejszym raporcie nie analizujemy tej kwestii

szczegowo.

2.3.3. Ustalanie uprawnionego w przypadku starszych utworw naukowych

Wiele instytucji prowadzcych serwisy suce udostpnianiu treci naukowych staje przed problemem

udostpniania starszych materiaw. Istnieje wiadomo koniecznoci uzyskania zgody uprawnionego, ale

poszukiwania tych osb czsto rodz powane wtpliwoci praktyczne. Poza w miar prostymi sytuacjami,

gdy mamy do czynienia z utworem jednego autora, na ktry nigdy nie zawarto umowy przenoszcej

prawa autorskie, wystpuj te takie, w ktrych nie mona bez ryzyka ustali, u kogo tak naprawd naley

poszukiwa zgody na umieszczenie utworu w otwartym dostpie. Wtpliwoci te istniej gwnie dlatego,

e wraz z upywem czasu coraz trudniej ustali stan faktyczny (np. czy na pewno utwr nie zosta twrczo

zmodyfikowany przez osoby inne ni wskazane jako autor; czy na pewno autor nie podpisa umowy

przenoszcej autorskie prawa majtkowe). Nakadaj si na to wtpliwoci prawne (np. czy w przypadku

utworu zbiorowego wystarcza zgoda wydawcy).

Wtpliwoci tych niestety nie mona atwo rozstrzygn. Udostpnianie chronionych utworw w Internecie

wymaga uzyskania zgody uprawnionych, nawet jeeli s to utwory naukowe. Konieczne jest zatem

przeprowadzanie procedury czyszczenia praw w odniesieniu do kadego utworu. Pewnego uatwienia


mona spodziewa si po wdroeniu do polskiego systemu prawnego europejskiej dyrektywy o utworach

osieroconych, ale nawet ona wymaga przeprowadzania starannego poszukiwania uprawnionych.

2.4. Otwarte dane badawcze

W dyskusji o otwartym dostpie coraz czciej, obok kwestii otwartoci samych publikacji naukowych, pojawia

si kwestia otwartoci danych badawczych. Postulat otwierania dostpu do tych danych formuowany jest

(mniej lub bardziej kategorycznie) na poziomie europejskim, np. w takich dokumentach jak Zalecenie Komisji

Europejskiej z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostpu do informacji naukowej oraz jej ochrony (2012/417/UE)34.

Rozporzdzenie w sprawie programu Horyzont 2020 wprowadza natomiast pilota polegajcy na otwartym

dostpie do danych powstaych w ramach niektrych projektw dofinansowywanych w ramach tego programu.

Ustalenie moliwego zakresu realizacji tego postulatu wymaga w pierwszym rzdzie ustalenia zakresu

pojcia dane badawcze oraz tego, jak w kontekcie tych danych naley rozumie pojcie otwartoci.

W szczeglnoci za, jakie techniczne i prawne bariery staj tu na drodze dostpu do tych danych i ich

ponownego wykorzystania. Z uwagi na specyfik przedmiotu bariery te niekoniecznie musz by bowiem

takie same, jak bariery na drodze do otwartego dostpu do publikacji naukowych.

Przyjmujemy tutaj, e jakiekolwiek prby definiowania danych badawczych poprzez odrnienie ich

od danych w oglnoci, bez uprzedniego przeprowadzenia rozlegych i szczegowych bada dotyczcych

tego zagadnienia, bd obarczone powanym ryzykiem popenienia bdu. Zbyt wiele jest bowiem dziedzin

nauki oraz sposobw jej uprawiania, aby mona byo zaoy, e jakie dane nie mog by, choby potencjalnie,

przedmiotem jej zainteresowania. Czsto te istnieje bardzo pynna granica pomidzy wykorzystaniem

danych w ramach przedsiwzi naukowych, a wykorzystaniem ich do innych zastosowa (np. dane uzyskane

w wyniku projektu badawczego mog by nastpnie podstaw dziaalnoci innego rodzaju albo zasili zaso-

by publiczne; moliwy jest te przepyw w odwrotnych kierunkach podmioty gromadzce dane na potrzeby

nienaukowe, jak np. przedsibiorcy lub instytucje publiczne, mog zasila swoimi danymi projekty naukowe).

Z powyszych powodw w niniejszym opracowaniu ograniczamy si po prostu do pojcia danych.

W zwizku z tym poniej podejmujemy prb ustalenia definicji otwartych danych. Nie moemy tu jednak

odwoa si do ju istniejcej definicji, gdy w literaturze pojawiaj si rne sposoby rozumienia tego

pojcia, nie zawsze pokrywajce si ze sob35.

34 Patrz przypis 5.

35 Pod tym pojciem rozumie si dane, ktre mog by dowolnie uywane, rozpowszechniane i przetwarzane przez kogokolwiek gdziekolwiek w dowolnym celu (Open data is data that can be freely used, shared and built-on by anyone, anywhere, for any purpose) (L. James, Defining Open Data, http://blog.okfn.org/2013/10/03/defining-open-data/, [dostp: 23.05.2014]). Przy bardziej szczegowym definiowaniu tego pojcia kadzie si nacisk na opatrzenie danych odpowiedni licencj, ktra moe zawiera ograniczenia co do wymogu podania rda danych oraz zastrzeenie, aby przetworzone dane byy udostpnione na tej samej licencji (What is open data? http://theodi.org/guides/what-open-data, [dostp: 23.05.2014]). W polskim pimiennictwie pod pojciem otwartych danych rozumie si informacje, ktre mog by dowolnie wykorzystane, ponownie przetworzone i rozpowszechniane przez kadego z zastrzeeniem, co najwyej, tylko do wymogu podania rda czy umoliwienia dalszej dystrybucji przetworzonych treci na takich samych zasadach (P. Kozierski, R. Kabaciski, M. Lis, P. Kaczmarek, Open Access: Analiza zjawiska z punktu widzenia polskiego naukowca, PoznaKrakw 2013, on-line: http://www.depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/2513/Open%20Access.pdf, s. 8, [dostp: 23.05.2014]). Definicja ta traktuje informacje i dane jak synonimy, co moe wzbudza pewne obiekcje z punktu widzenia terminologii informatycznej. Podkrela si, e otwarte dane badawcze powinny by wolnodostpne w Internecie, w sposb umoliwiajcy kademu pobieranie, kopiowanie, analizowanie, przerabianie, przetwarzanie za pomoc opro-


Prbujc znale wsplny element rnych pojawiajcych si w dyskusji definicji, a take przyjmujc

za punkt odniesienia pojcie otwartego dostpu, zwracamy uwag na fakt, e w kontekcie otwartych danych

bardzo podkrelana jest kwestia moliwoci ich dowolnego wykorzystania. Natomiast otwarty dostp

w kontekcie publikacji naukowych zachodzi nawet wtedy, gdy takie korzystanie nie jest moliwe z uwagi

np. na ograniczenia nakadane przez prawo autorskie, dopki sama publikacja jest nieodpatnie dostpna

w Internecie bez ogranicze technicznych (otwarty dostp gratis). Innymi sowy, otwarto w odniesieniu

do danych zachodzi dopiero wtedy, gdy mamy do czynienia z odpowiednikiem otwartego dostpu libre.

Syntetyzujc funkcjonujce w obiegu definicje przyjmujemy, e otwarte dane to dane, z ktrych kady moe

korzysta bez istotnych ogranicze technicznych i prawnych. Korzystanie obejmuje tu w szczeglnoci

zarwno pobieranie tych danych, jak i ich wtrne wykorzystanie, w tym rozpowszechnianie. Podobnie jak

w przypadku otwartego dostpu libre do publikacji naukowych, dopuszczalne ograniczenia to obowizek

atrybucji (tzw. klauzule uznania autorstwa) lub zakaz ograniczania wolnoci innych uytkownikw danych

(czy to w postaci oryginalnej, czy przetworzonej tzw. klauzule copyleft). Z kolei brak ogranicze technicznych

implikuje warunek konieczny zgodnoci otwartych danych z otwartymi standardami.

Podobnie jak w odniesieniu do publikacji naukowych otwartych w modelu libre, istnienie otwartych danych

zgodnych z powysz definicj zaley od tego, czy stosuj si do nich prawa wyczne, a jeeli tak, to czy

wynikajce z tych praw ograniczenia zostan sprowadzone do powyszego minimum przez samych

uprawnionych (przez udzielenie wolnej licencji).

Dane mog podlega co najmniej dwm rodzajom praw wycznych: (1) prawu autorskiemu oraz (2) tzw. sui

generis prawu do baz danych. Dane, jeeli zawieraj nawet minimalny wkad indywidualnej twrczoci, mog

stanowi chronione prawem utwory. Ochrona prawnoautorska moe niezalenie od tego obejmowa baz jako

cao, jeeli wkad twrczy pojawia si na poziomie doboru, ukadu lub zestawienia elementw bazy, nawet

w przypadku gdy same te elementy (dane) s nietwrcze. Bazy danych mog by ponadto chronione prawem

sui generis, ktre przysuguje producentowi bazy zdolnemu wykaza poniesienie istotnego nakadu

inwestycyjnego w celu sporzdzenia, weryfikacji lub prezentacji zawartoci bazy (tu take ochrona obejmuje

baz jako cao).

Tylko w przypadku braku twrczoci i jednoczesnego braku nakadu inwestycyjnego moemy mwi o braku

ochrony prawnej, o ktrej mowa powyej. W wypadku nieudzielenia wolnych licencji ochrona prawnoautorska

oraz ochrona sui generis oznacza bardzo wski zakres dopuszczalnego ponownego wykorzystania (dozwolony

uytek oraz jego okrojony odpowiednik w ustawie o bazach danych obejmujcy uytek osobisty, uytek w celach

dydaktycznych lub badawczych oraz cele pastwowe: bezpieczestwo wewntrzne, postpowania sdowe

lub administracyjne). Istniej powane wtpliwoci, czy zakres ten odpowiada potrzebom wspczesnej nauki

(np. kontrowersje dotyczce dopuszczalnoci text and data mining na gruncie dozwolonego uytku).

gramowania i uywanie w jakimkolwiek innym celu bez ogranicze finansowych, prawnych lub technicznych, pomijajc te zwizane z uzyskaniem dostpu do Internetu. W tym celu dane zwizane z badaniami naukowymi powinny by explicite umieszczone w domenie publicznej (J. Gray, Launch of the Panton Principles for Open Data in Science and Is it Open Data? Web Service, http://blog.okfn.org/2010/02/19/launch-of-the-panton-principles-for-open-data-in-science, [dostp: 23.05.2014]). Udostpnienie samych danych naukowych ma pozwoli innym naukowcom na weryfikacj wnioskw oraz na prowadzenie bada w oparciu o te same zbiory. Ich dostpno w ramach poszczeglnych dziedzin reguluje umowa spoeczna (por. P. Szczsny, Otwarta nauka, czyli dobre praktyki uczonych, Toru 2013, http://kpbc.umk.pl/Content/81340/Szczesny_Otwarta_nauka.pdf, s. 1416).


Jednoczesny brak ochrony prawnoautorskiej i sui generis wydaje si do mao prawdopodobny. Ponadto

nie oznacza to jeszcze, e korzystanie z takiej bazy danych nie bdzie podlegao adnym ograniczeniom.

Na przykad w kontekcie danych nalecych do rnego rodzaju zasobw publicznych wyczno (lub

innego rodzaju prawne ograniczenie dostpu lub wykorzystania) moe wynika dodatkowo ze specyficznych

regulacji o charakterze administracyjno-prawnym. Chodzi tu w pierwszym rzdzie o (3) zasady dostpu

(i ponownego wykorzystania) informacji publicznych. S one uregulowane co do zasady w jednej ustawie

(Ustawie o dostpie do informacji publicznej), ktra w obecnym brzmieniu nakazuje organom publicznym

udostpnia te informacje do ponownego wykorzystania bez istotnych ogranicze. Nadal jednak wystpuj

problemy z egzekwowaniem stosowania tych przepisw, co w szczeglnoci wie si z tym, e rne zasoby

publiczne podlegaj zrnicowanym regulacjom szczeglnym. Te szczeglne przepisy niejednokrotnie

wprowadzaj specyficzn wyczno Skarbu Pastwa w odniesieniu do rnych danych oraz osobne zasady

ich udostpniania (np. ustawa o hipotece i ksigach wieczystych, ustawa o krajowym rejestrze sdowym),

bez jasnych zasad co do moliwoci ich ponownego wykorzystania (np. prawo geodezyjne i kartograficzne,

prawo geologiczne i grnicze).

Ponadto w przypadku otwierania danych naley zwrci szczegln uwag na (4) kwesti prywatnoci

i ochrony danych osobowych, ktra jest tu o wiele istotniejsza ni w przypadku otwierania publikacji naukowych.

Przetwarzanie danych, nawet w celach naukowych, musi respektowa prywatno osb, ktrych te dane

dotycz. Nie oznacza to oczywicie cakowitego zakazu korzystania z danych, ani te e anonimizacja stanowi

jedyne moliwe rozwizanie problemu. Przetwarzanie danych niepoddanych anonimizacji jest moliwe za

zgod albo po spenieniu innej okrelonej w Ustawie o ochronie danych osobowych przesanki dopuszczajcej

to przetwarzanie. Administrator danych musi ponadto zapewni przestrzeganie szeregu innych obowizkw

wynikajcych z tej ustawy. Anonimizacja pozwala unikn stosowania ustaw

Otwarta nauka w Polsce 2014. Diagnoza

Documents

Transcript of Otwarta nauka w Polsce 2014. Diagnoza