Open access dla bibliotekarzy

i użytkowników

bibliotek pedagogicznych

Bożena Bednarek-Michalska

EBIB, KOED, e-LIS, eIFL

1. Upowszechnienie technologii, nowe możliwościkomunikacji społecznej

2. Wzrost liczby zasobów i wymiana idei

3. Poszerzenie dostępu do sieci - wzrost ruchu

Co się wydarzyło, że zrodził się ruch

otwartej nauki, kultury i edukacji?

Młode pokolenie chce wolności w sieci

1. Skomercjalizowanie wielu obszarów w sieci;

2. Wkroczenia prawa do Internetu i narastające

jego restrykcje, ściganie internautów z mocy

prawa;

3. Ochrona in extenso (w całości):

oprogramowanie, pliki tekstowe, audio-video,

design stron www, bazy danych, opisy

obiektów, zasoby cyfrowe i inne;

4. Zawężanie pola wolności.

1. Open source – oprogramowanie - 1980

2. Open Access – materiały naukowe - 1991

3. Wolna kultura – wolna muzyka, sztuka,

beletrystyka, filmy - 2000

4. Otwarte zasoby edukacyjne – materiały szkolne -

2004

Otwarte zasoby - o czym mówimy?

Przy czym pojęcie wolnej kultury wydaje się najszersze

choć użyte dość późno, może ogarniać cały wachlarz

zjawisk zwanych otwartymi inicjatywami

Definiujemy otwarty dostęp do zasobów jako możliwość wykorzystania nieograniczonych źródeł wiedzy i dziedzictwa kulturowego, która powinna być aprobowana przez społeczność naukową.

Deklaracja Berlińska 2004

Open Access - definicja

Emile Durkheim

Inne definicje OA

Repozytorium otwarte (open archive, open access repository) – archiwum elektroniczne

naukowe (instytucjonalne, dziedzinowe), w którym gromadzi się obiekty zwykle urodzone w

formie cyfrowej (born digital). Dostęp do niego jest bezpłatny i nieograniczony przez komputery

i sieci. Repozytorium jest elektronicznym systemem przechowywania informacji (CMS) często

opartym o samoarchiwizację.

Definicja DELOS: organizacja, która jest wirtualna i w sposób kompleksowy gromadzi, zarządza

i zabezpiecza długoterminowo cyfrowy zasób. Oferuje użytkownikom bogate i jakościowo

sprawdzone kolekcje razem z funkcjonalnościami systemu oraz skodyfikowana polityką

udostępniania.

Czasopismo otwarte (open access journal) – czasopismo naukowe dostępne dla czytelników

bez opłat i innych barier dostępu w Internecie. Dziś mamy również do czynienia z hybrydami,

które część tekstów udostępniają za darmo, cześć za opłatą. Zależy od modelu ich

finansowania.

Samoarchiwizacja (Selfarchiving) – deponowanie swoich utworów w repozytorium otwartym,

określanie prawnych form wykorzystania działa.

Tradycja Open Access wywodzi się z budowania pierwszych na

świecie baz danych i otwartych archiwów elektronicznych

dokumentów, tzw. e-printów, które zwano także Open Archives. Ich

głównym założeniem było dać wolny, darmowy i nade wszystko

szybki dostęp do wiedzy. Archiwa tego typu zaczęły się bardzo

poważnie rozwijać w USA i Europie Zachodniej.

1966. Rozpoczęło działanie Educational Resources Information

Center (ERIC) w USA zainicjowane przez: Department of Education's

Office of Educational Research and Improvement and the National

Library of Education.

Lata 90-te – szybki rozwój archiwów i czasopism otwartych –

odpowiedź na rosnący monopol wydawców i firm komercyjnych

Peter Suber

Historia otwartego dostępu do wiedzy

Początki ruchu OA

W 1991 Paul Ginsparg założył pierwsze repozytorium naukowe

open access arXiv w Los Alamos National Laboratory – dziś ma

ono ponad 500 tys, artykułów.

W 1994 r. profesor Stevan Harnad, w zmieszczonym w internecie

apelu wezwał autorów publikacji naukowych nieprzeznaczonych do

celów komercyjnych o archiwizowanie ich w interetowych

archiwach. Apel zwany również „Subversive Proposal“ stał się

impulsem do burzliwej dyskusji, która zaoowocowała powstaniem

w 1997 r. otwartego repozytorium Cogprints http://cogprints.org/

, a także oprogramowania do tworzenia otwartych

instytucjonalnych repozytoriów Eprints: http://www.eprints.org/

Ciekawe daty OA

Repozytoria z OAISTER - December 2006

• 1992 - pierwsze naukowe repozytorium otwarte

• 2002 - Budapest Open Access Initiative

• 2004 - Deklaracja Berlińska

• 2005 - Badania i rekomendacje Komisji Europejskiej

• 2008 - Health Act w USA i inne ustawy

• 2008 - VII Program Ramowy – test nowego modelu

• 2009 – I Open Access Week

Zob.: Kalendarium OA

Z czym się wiąże OA?

• Ze zmianą podejścia do wydawania publicznych pieniędzy; darmowym dostępem do wiedzy dla celów edukacyjnych,

• Zmianą modelu finansowania publikowania naukowego; Płaci instytucja naukowa;

• Zmianami w ocenach parametrycznych jednostek naukowych (impact factor i cytowania).

• Zmianą pracy naukowców i wydawców komercyjnych;

• Z otwartą nauką, e-science, e-laboratoriami.

• Internetem, szybkością i swobodą przepływu informacji, otwartością, wolnością

• Publikowaniem elektronicznym (nowymi kanałami dostępu, technologiami):

• Czasopismami otwartymi i repozytoriami

• Wolnym oprogramowaniem

• Nową filozofią prawa, swobodniejszym licencjonowaniem, wolnymi licencjami,

Creative Commons, GNU, zatrzymanie praw przy autorze

Skala światowa. Liczby?

Nazwa inicjatywy link Liczba obiektów Liczba

repozytoriów

openDOAR http://www.opendoar.org Nie zbiera danych 1490

OAISTER http://oaister.umdl.umich.edu/o/oaister 23 mln 1139

BASE http://www.base-search.net 21 mln 1366

Scientific Commons http://de.scientificcommons.org 30 mln 1124

Google Scholar http://scholar.google.com Nie podaje danych Nie podaje

danych

DOAJ http://www.doaj.org 4359 tytułów

czasopism

Nie dotyczy

Międzynarodowe projekty OA

• OAD - http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page

• OA Bibliography - http://www.digital-

scholarship.com/oab/oab.htm

• OpenScholarschip – http://www.openscholarship.org/

• OASIS – podręcznik OA - http://www.openoasis.org/

• OJS – oprogramowanie dla czasopism Open Journal Systems

• dSpace, E-prints – oprogramowanie dla repozytoriów

Dobre przykłady – repozytorium OA E-LIS

• E-LIS jest posadowiony w CILEA (konsorcjum

uniwersytetów włoskich) na wolnym

oprogramowaniu GNU Eprints

• Ma już ponad 9599 dokumentów w archiwum

otwartym

• Z Polski 164 artykuły

• Industry, profession and education. (851)

Dobre przykłady - czasopismo OA

• Open Access Policy of First Monday Journal

• First Monday jest jednym z pierwszych naukowych recenzowanych czasopism otwartych publikowanym tylko w formie elektronicznej i tylko w sieci.

• Wszystkie numery FM są za darmo dla każdego, kto ma dostęp do Internetu. Autorzy zatrzymują swoje prawa autorskie i mogę zamieszczać utwory bez ograniczeń w i innych miejscach.

• Są jedynie zachęcani, by dekować swój utwór public domain lub wybrać jedną z licencji Creative Commons.

Polskie projekty OA

• Polskie Biblioteki Cyfrowe – 40 inicjatyw

• Polskie licencje CC - wersje 3.0

• Projekt DIR – repozytorium naukowe

• Wydawnictwa OA (Termedia, ViaMedica, Versita)

• Czasopisma otwarte

• Blog OA

• Serwis OA w EBIB

Polska w budowaniu zasobów wiedzy?

Liczby?

Polska zaczęła budować zasoby w 2001 roku, dziś ma biblioteki cyfrowe, repozytoria

Federacja polskich Bibliotek Cyfrowych – (288 421 w 41) http://fbc.pionier.net.pl/owoc

Zasoby edukacyjne w PBC

Podręcznik do egzaminu czeladniczego

Nauczyciel i uczeń w edukacjii zintegrowanej w klasach I-III

Fizyczne wychowanie młodzieży

Edukacja, wychowanie, poradnictwo w kulturze popularnej

Język na wyższym poziomie – Antonowicz Jan

Folklor - edukacja, sztuka, terapia. – Knapi, Mirosława; Łobos, Anna

Edukacja poprzez dialog pedagogiczny – Zieliński, Jerzy

Krótki elemantarz do samouctwa w pisaniu, czytaniu i liczbowaniu

Polskie czasopisma OA

Czasopisma polskie online zaczęły powstawać od początku istnienie Internetu czyli od

1993, pierwsza była gazeta Donosy 1989 - dziś w Polsce jest ich kilkaset. Jeśli chodzi o

czasopisma naukowe to DOAJ - notuje ich 73

Physical Education and SportSubject: Sports Medicine

Publisher: Versita

Country: Poland

Language: English

Keywords: sports and recreation, biomedical sciences, life sciences, human physiology, sports medicine

Start year: 2007

Culture - History - GlobalizationSubject: Multidisciplinary

Publisher: University of Wroclaw

Country: Poland

Language: Polish, English

Keywords: globalization studies

Start year: 2007

Psychology of Language and CommunicationSubject: Psychology

Publisher: Versita

Country: Poland

Language: English

Keywords: communication, communication disorders, cognitive psychology, language education, psycholinguistics

Start year: 2008

Dobre przykłady - czasopismo OA

Biuletyn EBIB

• Biuletyn EBIB jest jednym z pierwszych fachowych

czasopism otwartych publikowanym tylko w formie

elektronicznej i tylko w sieci. Powstał w roku 1998, dziś ma

106 numerów.

• Wszystkie numery Biuletynu EBIB są za darmo dla

każdego, kto ma dostęp do Internetu. Dostęp 24h.

• Autorzy zatrzymują swoje prawa autorskie i mogę

zamieszczać utwory bez ograniczeń w i innych miejscach,

są zachęcani, by wybrać licencję Creative Commons.

• Czasopismo jest współtworzone przez czytelników.

Problemy OA

Zdefiniowane problemy i bariery rozwoju OA:

– Infrastruktura techniczna (wymaga sporych nakładów i pracy i finansowanych)

– Model finansowania (nie jest sprawdzony i zaadoptowany w świecie nauki, wymaga zmian legislacyjnych i mentalnościowych)

– Filozofia Copyright (poważne i coraz poważniejsze restrykcje)

– Akademicki system ocen (opiera się o impact factor i tradycyjne tytuły czasopism)

– Polityka wydawców, mediów, firm komercyjnych

– Mentalność społeczna

Inne inicjatywy

Wolna kultura, nauka i edukacja

w Polsce

Fundacja Nowoczesna Polska

EBIB SBP

ICM UW, Creative Commons Polska

Stowarzyszenie Wikimedia Polska

PCSS – Poznań

Internet Society Poland

Blog Polityki Kultura 2.0

VaGla.pl Prawo i Internet

Partia Piratów

Badania naukowe JISC pokazują, że najwięcej korzyści OA przynoszą

bezpośrednie spotkania i rozmowy z czytelnikami – dlatego bibliotekarze powinni

dużo rozmawiać o OA:

Linkować zasoby otwarte w swoich katalogach

Przygotować serwis OA na stronach www biblioteki

Rozwiesić plakaty o OA lub OER w bibliotece instytucjach współpracujących

Wysyłać newsletter do czytelników o nowych zasobach otwartych

Przygotować informację w czasopismach publikowanych przez instytucje

związane z profilem ich zainteresowań

Publikować artykuły o otwartych zasobach w prasie fachowej

Robić seminaria, wykłady, szkolenia dla czytelników

Promować Open Access Week, Public Domain Day,

Podjąć współpracę z instytucjami działającymi na rzecz OA czy OER.

Swan, A. (2008) Researcher awareness and access to Open Access content through libraries. Technical Report UNSPECIFIED,

ECS, University of Southampton. Tryb dostępu: http://eprints.ecs.soton.ac.uk/17272/

Rekomendacje dla bibliotekarzy

Więcej informacji

Lawrence Lessig Wolna kultura, http://www.futrega.org/wk/

Alek Tarkowski, Wolna kultura i nauka w dobie Internetu, Meritum Nr 4 2007 (7).

Warszawa Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Tryb dostępu:

http://www.meritum.mscdn.edu.pl/moduly/egzempl/7/7_120_abc.pdf

Biuletyn EBIB o wolnej kulturze i open access:

92 Kultura konwergencji - idzie nowe http://www.ebib.info/2008/92/

97 Alternatywnie o Open Access http://www.ebib.info/2008/97/

100 EBIB – czasopismo otwarte http://www.ebib.info/2008/100/

101 Wolna kultura i edukacja http://www.ebib.info/2009/101/

Bożena Bednarek-Michalska, Nowe inicjatywy wolnej edukacji, kultury i

nauki Biuletyn EBIB Nr 1/2009 (101), Warszawa SBP. Tryb dostępu:

http://www.ebib.info/2009/101/a.php?bednarek

102 Open source a biblioteki http://www.ebib.info/2009/102/

IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access

Serwis OA http://www.ebib.info/content/category/8/102/79/

Gurell, Seth Wprowadzenie do otwartych zasobów edukacyjnych,

http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=40051

Dziękuję za uwagę!

Bożena Bednarek-Michalska

EBIB, KOED, e-LIS, eIFL