Open Access – rewolucja w dostępie? prof. Marek Niezgódka, ICM UW

Open Access – rewolucja w dostępie?

Marek NiezgódkaICM, Uniwersytet Warszawski

[email protected]

Politechnika Wrocławska, 14 listopada 2014

Zamiast genezy:

Kant (1795): ~ globalizacja promuje dyfuzję idei demokratycznych

Henri Bergson (1932): koncepcja Otwartego Społeczeństwa

Karl Popper (1945): The Open Society and its Enemies

Joseph Stiglitz (Nobel 2001): wiedza jako globalne dobro publiczne

Prezentacja jest dostępna na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0 Polska (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode)

2

http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode

Joseph Stiglitz (Nobel ekonomia, 2001)

Joseph Stiglitz and the World Bank: The Rebel Within• … The worry is that open discussions will inhibit free expression of ideas …

• Triada: Scientific communication and Open Society & impact of electronic forms

Economics Commons (Digital Commons Network: Social and Behavioral Sciences)

Wykład 11.11.2014: On knowledge, scholarly open access and copyright(Central European University, Budapeszt)

Właściwy tytuł: “Can Illiberal Democracies Create Shared and Sustained Prosperity?”

• Miejsce tradycyjnych wydawnictw naukowych

• Copyright (70 lat ochrony – powód: Mickey Mouse)

• “we ought to think about knowledge as a global public good,” a wszelkie ograniczenia jej wolnego przepływu powinny być postrzegane jako ekonomicznie szkodliwe

Prezentacja jest dostępna na licencji Creative Commons –Uznanie autorstwa 3.0 Polska

(http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode)3


Otwarty dostęp – gdzie jesteśmy

• Peter Suber w książce „Otwarty dostęp” (The MIT Press, Cambridge–London 2012), nazwał Open Access rewolucją w dostępie.

• Dziś otwarty dostęp nie stanowi już rewolucji –staje się sukcesywnie standardem komunikacji naukowej na świecie


(http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode) 4


Open Access: wczesne stadium

1994 US Digital Libraries Initiative

(PL: 1996 Biblioteka Wirtualna Nauki)

1999 Deklaracja: Science and the Use of Scientific Knowledge (UNESCO)

2001 Deklaracja Public Library of Science

2002 Budapest Open Access Initiative & Creative Commons

2003 Bethesda Statement on Open Access Publishing

Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities

US Act on Public Access to Science

2004 OECD: Declaration on Access to Research Data from Public Funding

2005 NIH: Policy on Enhancing Public Access to Archived Publications

2006: UK Research Council: Statement on Open Access




Z preambuły Deklaracji Berlińskiej:

… The Internet has fundamentally changed the practical and economicrealities of distributing scientific knowledge and cultural heritage. Forthe first time ever, the Internet now offers the chance to constitute aglobal and interactive representation of human knowledge, includingcultural heritage and the guarantee of worldwide access …




Dylemat: Open czy Free?

• Open: access, source, courseware, education, …

• Free: określa swobodę użytkowania

• Richard Stallman:• Open software: metodologia rozwoju

• Free software: ruch społeczny

Punkt widzenia: publikacje naukowe - rodzaj danych naukowych

- integralny element kompletnego cyklu badawczego





(http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode)


Wspieranie otwartego dostępu przez KE

• Neelie Kroes – wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej i komisarz ds.

agendy cyfrowej, marzec 2013:

„[…] we will require open access to all publications stemming from EU-

funded research. […] we will progressively open access to the research

data, too. And […] we're asking national funding bodies to do the same.”




Máire Geoghegan-Quinn – komisarz ds.

badań, innowacji i nauki:

„Analiza ta potwierdza, że otwarty dostęp na

dobre zakorzenił się w dzisiejszym świecie.”

Raport na zamówienie KE (sierpień 2013):

:

„Europejski podatnik nie powinien płacić dwa razy za badania opłacone ze środków

publicznych. Dlatego uznaliśmy za oczywisty wymóg otwartego dostępu do publikacji,

które powstały przy wykorzystaniu środków z programu Horyzont 2020 – kolejnego

programu unijnego wspierającego badania i innowacje.”Prezentacja jest dostępna na licencji Creative Commons –

Uznanie autorstwa 3.0 Polska (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode)

10


Otwarty dostęp w politykach uczelni

• Polityki otwartości są wdrażane przez najlepsze uczelnie:• Harvard University,

• Princeton University,

• Massachusetts Institute of Technology

• Politechnika Federalna w Zurychu

• …………

• Dziś do grona Otwartych Uczelni dołącza Politechnika Wrocławska




Repozytoria instytucjonalne – rola w dystrybucji wiedzy naukowej • Realizacja społecznej misji uczelni, jaką jest tworzenie i

upowszechnianie wiedzy, która jest dobrem publicznym

• Umożliwienie realizacji „zielonej drogi” otwartego dostępu

• Wpływ na ekonomiczne aspekty komunikacji naukowej –przeciwdziałania barierze dostępności

• Sukcesywna zmiana układu sił w globalnym systemie produkcji i dystrybucji wiedzy naukowej




Repozytoria na świecie - wyzwania

• Konsolidacja roli repozytoriów instytucjonalnych w komunikacji naukowej (green Open Access vs. gold Open Access)

• Kształtowanie wspólnej wizji dotyczącej widoczności zasobów, roli, interoperacyjności i kierunków rozwoju e-infrastruktury repozytoryjnej na świecie

• Tworzenie i upowszechnianie wspólnych standardów dotyczących udostępniania otwartych danych




Tradycyjny model nauki Mechanizmy funkcjonowania, finansowania i ewaluacji promują „zamkniętą” naukę

zinstytucjonalizowaną

Twórczość naukowa mierzona:

liczbą publikacji w wydawnictwach komercyjnych o wysokim indeksie oddziaływania (impact factor)

indeksami cytowań

Przykłady działań nie objętych ewaluacją:

budowanie kolekcji danych badawczych

tworzenie oprogramowania naukowego

tworzenie innych form dokumentacji naukowej




Otwarta Nauka: atrybuty

Otwartość i przejrzystość systemu komunikacji naukowej (publikacje, inne formy dokumentacji)

Otwartość i możliwość wtórnego użycia danych badawczych

Internetowe mechanizmy umożliwiające współpracę naukową

Działalność finansowana ze środków publicznych ↔ zobowiązanie publiczne




Nowe modele komunikacji naukowej

• Otwartość, wyrażająca usuwanie ograniczeń i barier ekonomicznych, politycznych i administracyjnych

• Przejrzystość, a w ślad za nią demokratyzacja

• Normy prawne czasu komunikacji elektronicznej podejmują zmiany aż do poziomu podstawowych paradygmatów

• Nowe technologie w formule born digital




Rozwój e-infrastruktur: konsekwencje

Wielkie infrastruktury badawcze:

• programy międzynarodowe (ESFRI, ESA, PR UE)

• krajowe (USA, WB, RFN, … , Polska)

• Rewolucja e-infrastruktur:

• transformacja całego systemu komunikacji naukowej

• możliwość pozainstytucjonalnych form współpracy

• rewolucja paradygmatów obliczeń i przetwarzania danych




Europa: Agenda Cyfrowa 2020

17.07.2012: Rekomendacja Komisji Europejskiej dot. dostępu do treści i danych naukowych --- przełom

Horyzont 2020: publikacyjny mandat otwarty

Okres testowo-demonstracyjny: otwarte dane badawcze

UWAGA: sama koncepcja danych badawczych!!!




Otwarty dostęp do zasobów edukacyjnych – kolejny krok w stronę otwartości • W serwisie Komisji Europejskiej Open Education Europa zarejestrowanych

jest już ponad 350 MOOC z krajów UE

• We Francji powstał Francuski Uniwersytet Cyfrowy, utworzona ze środków

publicznych platforma oferująca kursy online

• Dynamiczny rozwój Massive Open Online Courses na amerykańskich

uniwersytetach – dziesiątki studentów z całego świata




Otwarty dostęp w Polsce

• Wg danych z raportu „Otwarta nauka w Polsce 2014. Diagnoza”, prawie połowa (49%) spośród niemal 2000 czasopism punktowanych z wykazu MNiSW udostępnia swoje bieżące numery bezpłatnie w Internecie.

• Wzrasta popularność praktyk otwartościowych wśród badaczy: 59% przebadanych naukowców przynajmniej raz udostępniło w sposób otwarty swoją pracę, choć tylko niespełna 12% z nich robi to regularnie.

• 74% respondentów popiera udostępnianie w sposób otwarty wyników wszystkich badań naukowych finansowanych ze środków publicznych.

• Powstają pierwsze repozytoria instytucjonalne i dziedzinowe, w których naukowcy mogą umieszczać swoje prace (artykuły, książki, rozprawy doktorskie czy raporty) –jest ich obecnie 22.




Otwarty dostęp w Polsce – wyzwania

• Polityki instytucji naukowych – repozytoria powstają na niewielką skalę, jeszcze rzadszym rozwiązaniem jest wdrażanie polityk otwartości

• Wspólna wizja instytucji finansujących badania i rządowych, która wzmocniłyby lokalne i oddolne inicjatywy, włączając je w systematyczne działania na skalę krajową.

• Centralna infrastruktura otwartego dostępu, która będzie działała na skalę ogólnopolską zapewniając z jednego miejsca dostęp do wszystkich otwartych zasobów




Inicjatywy ICM na rzecz wspierania Otwartej Nauki




Infona – system komunikacji naukowej

• Umożliwia dostęp do publikacji z różnych obszarów wiedzy – zawiera zarówno publikacje z istniejących już kolekcji (np. baz czasopism oraz zasoby licencjonowane), jak i treści zdeponowane i udostępnione przez samych naukowców – użytkowników serwisu

• Dzięki funkcjom komunikacyjnym ułatwia także współpracę, wymianę wiedzy, opinii i doświadczeń w środowisku naukowym

• Treści dostępne w serwisie to zebrane w jednym miejscu otwarte polskie treści naukowe oraz licencjonowane zasoby zagraniczne, w tym 10 mln. artykułów naukowych i 13 tys. książek

• Przydatne funkcjonalności usprawniają pracę naukową (deponowanie i przeszukiwanie tekstowe treści wideo, Wirtualne Laboratorium Transkrypcji, praca grupowa, tworzenie kolekcji publikacji i list „do przeczytania”)




Platforma Otwartej Nauki

• Platforma Otwartej Nauki to centrum kompetencji w zakresie otwartych modeli komunikacji naukowej i dystrybucji wiedzy, ośrodek oferujący rozwiązania i narzędzia umożliwiające wdrażanie tych modeli, a także cyfrowa kolekcja polskich publikacji naukowych.

• Wsparcie dla uczelni i instytucji we wdrażaniu otwartych modeli komunikacji: doradztwo, pakiet repozytoryjny dla uczelni zawierający polską wersję oprogramowania DSpace oraz wzory dokumentów ułatwiających wdrażanie polityki otwartości

• Zasoby udostępniane w serwisach Platformy Otwartej Nauki to polskie czasopisma naukowe (Biblioteka Nauki), książki naukowe (Otwórz Książkę) oraz różnego rodzaju prace naukowe – przede wszystkim artykuły – deponowane przez ich autorów (Repozytorium CeON).




Biblioteka Nauki – polskie otwarte czasopisma

• Biblioteka Nauki to serwis, w którym we współpracy z bazami bibliograficznymi (BazTech, Agro, CEJSH, PSJD i DML PL) udostępniane są polskie, otwarte czasopisma naukowe.

• Obecnie w serwisie dostępne są w wersji pełnotekstowej392 czasopisma naukowe (70723 artykuły), a umowami objętych jest 409 czasopism.




Otwórz Książkę – książki naukowe w otwartym dostępie• „Otwórz Książkę” to cyfrowa

kolekcja publikacji naukowych.

• Już 212 autorów udostępniło w niej swoje książki

• Obecnie kolekcja liczy 316 książek, które można pobrać lub przeczytać w serwisie.

• Najbardziej popularne mają ponad 10 000 pobrań




Repozytorium Centrum Otwartej Nauki (CeON)

• Zapewnia polskim naukowcom możliwość prostego i szybkiego umieszczenia prac naukowych w otwartym dostępie.

• Z tej możliwości skorzystało już 3268 autorów, którzy udostępnili 4541 prac, w tym:

• 3407 artykułów, • 668 książek, • 18 doktoratów, • 117 materiałów konferencyjnych• 50 raportów.

• Dzięki temu ich publikacje są lepiej widoczne, łatwiejsze do wyszukiwania oraz częściej czytane i cytowane.




Serwis Otwartanauka.pl

• Serwis powstał z myślą o wszystkich zainteresowanych problematyką otwartości w badaniach naukowych i edukacji.

• Został objęty patronatem KRASP, MNiSW, PAN

• Publikuje artykuły, analizy, wywiady z istotnymi postaciami otwartej nauki w Polsce i na świecie

• Dla Otwartej Nauki wywiadów udzielili m.in.: prof. Włodzisław Duch, prof. Włodzimierz Bolecki, prof. Stevan Harnadz Universite du Quebec a Montreal, prof. John Willinski, ze Stanford GraduateSchool of Education, prof. Nicholas Cannyz ERC.




Pomocnik Prawny PON

• Interaktywne narzędzie, które pozwala uzyskać rekomendacje dotyczące kwestii prawnych związanych z udostępnianiem treści naukowych.

• Podzielony jest na osobne części dedykowane autorom, wydawcom, jednostkom naukowym oraz instytucjom finansującym badania naukowe.

• Serwis dostarcza rekomendacje dostosowane do profilu i potrzeb użytkownika.




Projekty europejskie

• W ramach projektów DRIVER i DRIVER-II oraz OpenAIRE i OpenAIREplusKomisja Europejska stale od roku 2006 aż do chwili obecnej – finansuje rozwój ogólnoeuropejskiej infrastruktury repozytoryjnej.

• Jednocześnie, w ramach tych samych projektów, KE zapewnia wsparcie dla społeczności naukowej w Europie we wdrażaniu otwartego dostępu do zasobów naukowych.

• KE wspiera również rozwój wiedzy na temat otwartego dostępu w Europie - FOSTER (Facilitate Open Science Training for EuropeanResearch)

• ICM jest partnerem dotychczasowych europejskich projektówPrezentacja jest dostępna na licencji Creative Commons –

Uznanie autorstwa 3.0 Polska (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode)

30


NajnowszepublikacjeICM




Czego potrzebuje Otwarta Nauka w Polsce?

• Wspólna wizja modelu otwartości oraz infrastruktura, która umożliwi realizację otwartości każdej instytucji oraz naukowcom w Polsce.

• Zaangażowanie naukowców i instytucji, które pokaże decydentom, że otwartość w nauce jest oczekiwanym standardem

• Przekonanie instytucji finansujących badania, że otwartość służy lepszemu wykorzystaniu funduszy przeznaczanych na rozwój nauki




Zintegrowana infrastruktura sieciowa wiedzy w Polsce:

rola projektu SyNaT




SyNaT: wykładnia programowa

• Forma: strategicznyprojekt badawczy NCBiR

• Zadanie: stworzenie uniwersalnej, otwartej, repozytoryjnej platformy hostingowej i komunikacyjnej dla sieciowych zasobów wiedzy dla nauki, edukacji i otwartego społeczeństwa wiedzy

• Realizacja:

– Szeroki zakres zadań o charakterze badawczym, podporządkowanych głównemu celowi –stworzeniu kompleksowego systemu informacji naukowej

– Projekt został zrealizowany z rozszerzeniami




Cel

Stworzenie otwartej infrastruktury pozwalającej na:

● Efektywny i jednolity dostęp polskich badaczy do szerokiego wachlarza zróżnicowanych zasobów naukowych● Rozwój współpracujących ze sobą usług i narzędzi korzystających z tych zasobów● Poprawę widoczności i dostępności polskich publikacji naukowych na świecie




System SyNaT

Wspólna platforma systemowa INFONA dostępu do zasobów treści, danych oraz repozytoriów dziedzinowych i instytucjonalnych uczelni i instytucji naukowych:

Dostęp do zasobów krajowej infrastruktury zasobów wiedzy SyNaT

Wprowadzanie zasobów publikacyjnych i danych naukowych do systemu POL-on (PBN, Pol-Index)

Bogaty zbiór udostępnianych funkcjonalności informatycznych

Stan obecny:

Przygotowana integracja szeregu baz bibliograficznych polskich (w tym Agro, BazTech, BazEkon, CEJSH, BazHum, … )

Umowy z ponad 2000 tytułami czasopism (metadane)dane), w tym ponad 390 tytułów (pełne teksty)

Architektura otwarta, skalowalna




System SyNaT – schemat funkcjonalny




Oferta

Dla użytkowników instytucjonalnych:

●Indeksowanie repozytoriów instytucjonalnych

●Indeksowanie wydawanych przez jednostkę czasopism

●Zwiększenie światowej widoczności publikacji poprzez indeksowanie

przez Google i Google Scholar

●Zwiększenie widoczności instytucjonalnych materiałów wideo

Dla użytkowników indywidualnych:

●Dostęp do zróżnicowanych treści

●Widoczność profilu naukowca

●Platforma komunikacji naukowej Prezentacja jest dostępna na licencji Creative Commons –Uznanie autorstwa 3.0 Polska



Infona - metadane

Zbiór narzędzi do automatycznego wzbogacania metadanych:

●Klasyfikacja dokumentów

●Generowanie słów kluczowych

●Wyszukiwanie stron domowych czasopism i autorów

●Dysambiguacja autorów

●Podobieństwo dokumentów

●Na podstawie analizy skupień

●Podobieństwa obrazów




Dane publiczne

- zasady wtórnego użycia

- Centralne Repozytorium Informacji Publicznej




Open Access – rewolucja w dostępie? prof. Marek Niezgódka, ICM UW

Science

Transcript of Open Access – rewolucja w dostępie? prof. Marek Niezgódka, ICM UW