Uniwersytet Jagielloński

Wydział Prawa i Administracji

Instytut Prawa Własności Intelektualnej

Odpowiedzialność za pośrednie naruszenie

autorskich praw majątkowych

Ewa Laskowska

Praca magisterska napisana

pod kierunkiem

prof. dr hab. Ryszarda Markiewicza

Kraków 2011

Ewa Laskowska

2

Spis treści

Wykaz skrótów ....................................................................................................................3

Wstęp ....................................................................................................................................5

Rozdział I: Pojęcie pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych...................7

Rozdział II: Odpowiedzialność za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych w systemie prawa niemieckiego ...............................................................19

Wprowadzenie ...............................................................................................................19

Zakres podmiotowy odpowiedzialności za pośrednie naruszenie praw autorskich w prawie niemieckim .....................................................................................................21

Koncepcja sprawstwa pośredniego w prawie niemieckim .........................................23

Odpowiedzialność pomocnika i podżegacza za (bez)pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych ......................................................................................32

Wnioski ...........................................................................................................................33

Rozdział III: Pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych w polskim porządku prawnym ...........................................................................................................35

Podstawa prawna odpowiedzialności ..........................................................................35

Problem analogicznego stosowania określonych postanowień kodeksu cywilnego na gruncie prawa autorskiego. ......................................................................................44

Rozdział IV: Postacie pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych ............55

Wprowadzenie ...............................................................................................................55

Podżeganie ......................................................................................................................58

Pomocnictwo ..................................................................................................................69

Odpowiedzialność za świadome skorzystanie ze szkody ..........................................93

Zakończenie ...................................................................................................................... 112

Bibliografia ....................................................................................................................... 114

Ewa Laskowska

3

Wykaz skrótów

Akty prawne i publikatory

Dz.U. Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej

pr. aut. ustawa z dn. 4 lutego 1994 r. o prawie

autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. Nr

24, poz. 83 z póź. zm.)

k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks

cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn.

zm.);

u.z.n.k. ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 roku

o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U.

z 1993 roku, Nr 47 poz. 211 z późn. zm.);

TRIPS porozumienie w sprawie handlowych

aspektów prawa własności intelektualnej;

załącznik do Porozumienia ustanawiającego

Światową Organizację Handlu (Dz. U. z 1996

roku, załącznik do Nr 32 poz. 142)

u.ś.d.e. ustawa z dn. 18 lipca 2002 r. o świadczeniu

usług drogą elektroniczną (Dz. U., Nr 144,

poz. 1204 z późn. zm.)

k.k. ustawa z dn. 6 czerwca 1997 r. – Kodeks

karny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z póź. zm.)

UrhG niemiecka ustawa o prawie autorskim

i prawach pokrewnych z dnia 9 września

1965 r., (BGBl. I S. 1273), z ostatnimi

zmianami z dn. 17. Dezember 2008 (BGBl. I S.

2586);

Czasopisma

AcP Archiv für die civilistische Praxis

BGHZ Entscheidungssammlung des

Ewa Laskowska

4

Bundesgerichtshof

Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego

GRUR Gewerblicher Rechtschutz und Urheberrecht

(ew. GRUR Int. – Internationales Teil)

IPIP International Protection of Industrial

Property

KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego

MMR Multimedia und Recht

Mon. Prawn. Monitor Prawniczy

NP. Nowe Prawo

OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego

OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby

Cywilnej

OSP Orzecznictwo Sądów Polskich

OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji

Arbitrażowych

PPH Przegląd Prawa Handlowego

PiP Państwo i Prawo

Zeszyty Naukowe UJ IPWI Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Prace Instytutu Prawa

Własności Intelektualnej

ZUM Zeitschrift für Urheber- und Medienrecht

Inne

BVerfG Bundesverfassungsgericht

BGH Bundesgerichtshof

SA sąd apelacyjny

SN Sąd Najwyższy

TK Trybunał Konstytucyjny

WIPO Światowa Organizacja Własności

Intelektualnej

Ewa Laskowska

5

Wstęp

Tematyka odpowiedzialności cywilnoprawnej za pośrednie naruszenie

autorskich praw majątkowych jest zagadnieniem skomplikowanym – wobec

braku jednoznacznej i klarownej wypowiedzi ustawodawcy lub ukształtowanej

linii orzeczniczej. W kontekście nieprawdopodobnego rozwoju i postępu

technologicznego, ułatwionego dostępu do informacji, czy kształtowania się

społeczności internetowych, problem ten nabiera coraz większego znaczenia.

Powodem podjęcia próby analizy tego tematu, jak i refleksji nad racjonalnością

obecnie obowiązujących przepisów prawa autorskiego – zarówno polskiego, jak

i niemieckiego – były niepokojące doniesienia prasowe odnośnie prób

zaostrzenia przesłanek odpowiedzialności podmiotów świadczących usługi

drogą elektroniczną na płaszczyźnie prawa międzynarodowego, jak i również

wnioski sformułowane przez rzecznika generalnego przy Trybunale

Sprawiedliwości Unii Europejskiej1.

W niniejszej pracy magisterskiej, składającej się z pięciu rozdziałów,

podejmuję próbę zanalizowania problemu podstaw, zasad i przesłanek

odpowiedzialności podmiotu pośredniczącego we wkroczeniu w autorskie

prawa majątkowe, staram się przedstawić możliwie obiektywnie proponowane

w judykaturze, jak i w piśmiennictwie, koncepcje zastosowania konstrukcji

prawnych przedstawiając argumenty zarówno za, jak i przeciw wskazanym

poglądom doktryny, jak również prezentuję własną ocenę w zakresie

przedmiotu pracy.

Analizę tematu rozpoczynam od zdefiniowania pojęcia pośredniego

naruszenia autorskich praw majątkowych. W kontekście przedstawianych

koncepcji doktrynalnych staram się przyjąć możliwie najlepszą definicję

przedmiotowego zachowania. W rozdziale drugim niniejszej pracy prezentuję

rozwiązanie dogmatyczne pośredniego naruszenia autorskich praw

1 Por. opinia rzecznika generalnego P. Cruza Villalóna w sprawie C-70/10 Scarlet Extended/Société belge des auteurs compositeurs et éditeur (Sabam), dostęp: http://euzine.eu/2011/04/schlussantrage-des-generalanwalts-in-der-rechtssache-c-7010-scarlet-extended-societe-belge-des-auteurs-compositeurs-et-editieurs-sabam/ [dostęp na dzień 24 czerwca 2011 r.].

Ewa Laskowska

6

majątkowych na gruncie prawa niemieckiego. Badania w tym zakresie podjęłam

w czasie pobytu w ramach uczelnianego programu stypendialnego wymiany

zagranicznej na Uniwersytecie w Heidelbergu. Uzasadnieniem dla

wprowadzenia wspomnianego rozdziału do niniejszej pracy, było podobieństwo

między porządkiem polskim a niemieckim, jak i interesująca koncepcja

sprawstwa pośredniego rozwinięta na podstawie § 97 ustawy prawnoautorskiej

niemieckiej. W kolejnym rozdziale przechodzę do analizy podstaw

odpowiedzialności sprawcy pośredniego w porządku polskim, jak i staram się

podjąć refleksję nad kształtem aktualnie obowiązujących przepisów prawa.

Hipotezą przyjętą na cele niniejszej pracy jest pełne dopasowanie norm prawa

autorskiego do realiów współczesnego świata. W końcu podejmuję próbę oceny

całokształtu polskiej regulacji.

Niniejsza praca magisterska niewątpliwie nie wyczerpuje, jak i nie może

wyczerpać całego zagadnienia pośredniego naruszenia autorskich praw

majątkowych, w szczególności w zakresie przesłanek (kwestie zawinienia,

akcesoryjności), jak i zakresu odpowiedzialności pośrednika (a dokładniej

odpowiedzi na pytanie, jakie roszczenia – oraz w jakiej konstelacji przysługują

podmiotowi uprawnionemu z tytułu autorskich praw majątkowych). Wynika to

z faktu, że poruszane zagadnienia są stosunkowo nowe dla, zarówno

teoretyków, jak i praktyków, a łączą się z wieloma problemami

niepodejmowanymi jak dotąd przez orzecznictwo czy doktrynę.

Chciałabym również serdecznie podziękować mojemu Promotorowi,

Panu Profesorowi Ryszardowi Markiewiczowi, za bezcenne uwagi

i spostrzeżenia, jakie od niego otrzymałam w ramach prowadzonych badań do

niniejszej pracy magisterskiej, jak i wyrozumiałość dla niezdecydowania

związanego z kierunkiem pracy lub przyjętą koncepcją. Stoję na stanowisku, że

bez tego merytorycznego wsparcia wyniki mojej pracy nie byłyby

satysfakcjonujące.

Ewa Laskowska

7

Rozdział I: Pojęcie pośredniego naruszenia autorskich praw

majątkowych

Wkroczenie w sferę monopolu autorskiego podmiotu uprawnionego

implikuje możliwość podniesienia roszczeń wskazanych w art. 79 ustawy

o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Wobec braku wypowiedzi

ustawodawcy polskiego problematycznym pozostaje jednakże zdefiniowanie

samego pojęcia naruszenia autorskich praw majątkowych, stanowi to bowiem

niezbędny element przy rozważaniu zakresu odpowiedzialności

cywilnoprawnej za takie działanie.

Wskazanie elementów definicyjnych naruszenia autorskich praw

majątkowych nieczęsto pojawiało się w literaturze przedmiotu. Wskazać należy

jednak na zajęte przez J. Bartę oraz R. Markiewicza stanowisko, że ustawodawca

rozumiał przez to takie działanie, które można kwalifikować jako wkroczenie

w zakres cudzego prawa majątkowego (tj. monopolu eksploatacyjnego)2. Każde

inne bezprawne zachowanie, które wyrządza szkodę podmiotowi autorskich

praw majątkowych, należy zdaniem Autorów oceniać już na podstawie zasad

odpowiedzialności wyrażonych w kodeksie cywilnym. Podobne stanowisko

zajmuje J. Błeszyński uznając za naruszenie takie zachowanie wkraczające

w monopol eksploatacyjny zastrzeżony dla podmiotu uprawnionego, które nie

znajduje podstawy ustawowej lub wykracza poza ramy wskazane przez

ustawodawcę3. We wskazanych wypowiedziach charakterystycznym jest

przyjęcie bardzo szerokiego zakresu definicyjnego pojęcia „naruszenia”.

W konsekwencji prowadzić musi do wniosku, że co do zasady

odpowiedzialnością będzie obarczone każde takie zachowanie, które tylko

spełnia przesłankę nieuprawnionego wkroczenia w sferę monopolu autorskiego.

Należy jednakże mieć na uwadze fakt, że wobec treściowo różnych rodzajów

naruszeń, istotnym jest jakościowe oddzielenie od siebie pojęć pośredniego od

2 J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych – komentarz, wydanie IV, str.593. 3 J. Błeszczyński, (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 13. Prawo autorskie, Warszawa 2008, wydanie II, s. 633

Ewa Laskowska

8

bezpośredniego wkroczenia w sferę autorskich praw majątkowych w sposób

nieuprawniony. Nie ulega bowiem wątpliwości, że esencjalnie różny jest stopień

naruszenia w przypadku zachowania polegającego na opublikowaniu utworu

bez zgody podmiotu uprawnionego (art. 6 ust. 1 pkt. 1) od działania osoby

umożliwiającej jedynie takie zachowanie: nie tylko pod względem czasowym4,

ale również pod względem podmiotowym – pośredni naruszyciel pozostaje

osobą trzecią, której to zachowanie przyczyniło się do bezprawnego działania

bezpośredniego naruszyciela. Zachowanie podmiotu pośredniczącego

w naruszeniu autorskich praw majątkowych sprowadza się zatem do działania

umożliwiającego naruszenie bezpośrednie lub nakłaniającego do realizacji

przesłanek bezpośredniego zaatakowania dobra prawnego podmiotu

uprawnionego – nie zawsze jednak do pośrednika należy ostateczna decyzja

i podjęcie zachowania zmierzającego wprost do wkroczenia w monopol twórcy.

Z drugiej zaś strony nie sposób pominąć faktu, że osoba taka powinna ponieść

odpowiedzialność za samo, przykładowo, umożliwienie czy też nakłonienie

podmiotu bezpośrednio naruszającego autorskie prawa majątkowe. Należy

bowiem wziąć pod uwagę, że bez włączenia się takiej osoby zwykle niemożliwe

lub też niezwykle utrudnione byłoby w ogóle rozpoczęcie ciągu zdarzeń

zmierzających do naruszenia praw autorskich. Ponadto, działanie takiej osoby

mieści się w szerokiej definicji naruszenia, zaprezentowanej na wstępie

powyższych rozważań. Nie ma również powodów do wyłączenia takiej

odpowiedzialności. Ponadto podnieść należy, że wskazane zachowanie nie

mieści się w zakresie dozwolonego użytku i jako takie ma na celu

doprowadzenie do naruszenia praw własności intelektualnej. Wobec

powyższego uzasadnionym jest podjęcie próby zdefiniowania i odgraniczenia

od siebie obu wskazanych pojęć.

Kolejnym argumentem przemawiającym za przyjęciem rozróżnienia między

bezpośrednim a pośrednim naruszeniem autorskich praw majątkowych

dostarczają ustalenia dokonane na gruncie ustawy niemieckiej. Zgodnie z § 97

4 Zasygnalizować należy problem, jaki wyłania się w związku z koniecznością wykazania momentu naruszenia w przypadku pośredniego wkroczenia w monopol autorski, przy czym nie pozostawia wątpliwości określenie czasu bezpośredniego ataku na dobro prawne.

Ewa Laskowska

9

UrhG5 za naruszenie autorskich praw majątkowych (Verwertungsrechte)

uznawane będzie każde takie zachowanie, które narusza ich treść lub wkracza

w ich sferę bez stosowanego zezwolenia podmiotu uprawnionego; a contrario

przykładem działania prawnie irrelewantnego z punktu widzenia ochrony

prawnoautorskiej są zachowania niezaprzeczające, czy też niedotykające istoty

uprawnień wskazanych w ustawie6. W związku z powyższym, wyróżnia się

cztery dodatkowe kategorie zachowań, których podjęcie nie implikuje roszczeń

o ochronę prawnoautorską: działania przeciwko uprawnieniom twórcy podjęte

już po wygaśnięciu ochrony, działania w ramach dozwolonego użytku

osobistego (tzw. freie Benutzung), działania w ramach umów autorskich

(o charakterze jedynie zobowiązaniowym), jak i działania, co prawda

naruszające autorskie prawa majątkowe, ale podjęte w ramach przyzwolenia

ustawodawcy (a dopuszczalne po spełnieniu przesłanek testu trójstopniowego,

np. w ramach dozwolonego użytku osobistego)7. Podkreśla się, że § 97 UrhG

statuuje roszczenia deliktowe, kierowane przeciwko każdemu, kto wkroczy w

sferę monopolu autorskiego8. Niemniej jednak, ze względu na treściowo różne

rodzaje zachowań osób jedynie pośredniczących w procesie naruszenia

autorskich praw majątkowych, jak i też wobec surowego charakteru

podnoszonych roszczeń wobec naruszyciela, istnieje potrzeba rozróżnienia tego

typu działań od zachowania wprost dotykającego sfery uprawnień twórcy. Nie

bez znaczenia są tutaj również stanowiska wypracowane na gruncie

niemieckiego kodeksu cywilnego, które uzasadniają rodzajowo różną

odpowiedzialność podżegacza i pomocnika od bezpośredniego naruszyciela

konstytucyjnymi gwarancjami poszanowania godności człowieka

i przypisywania odpowiedzialności tylko za czyny, które samemu się podjęło9.

W związku z powyższym, na gruncie prawa niemieckiego powszechnie

5 tj. Gesetz über Urheberrecht und verwandte Schutzrechte z dnia 9 września 1965 r. (BGBl. I str. 1273), dalej oznaczona jako UrhG. 6 Nordemann/Czychowski, Gewerblicher Rechtsschutz, herausgegeben von Gordian N. Hasselblatt, Münchener Anwalts Handbuch, 3. wydanie, str. 515 i nast. 7 Ibidem, str. 561. 8 Por. Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht, Kommentar, Heidelberg 2004. 9 Por. Mestmäcker/Schulze, Urheberrechtskommentar, część 1.2, 53. wydanie, sierpień 2010; Palandt, Kommentar zum BGB, 57. wydanie.

Ewa Laskowska

10

akceptowanym przez judykaturę, jak i piśmiennictwo jest konstrukcja tzw.

sprawstwa pośredniego, rodzajowo różna od bezpośredniego naruszenia dobra

prawnego, a charakteryzująca się własnymi przesłankami odpowiedzialności,

odpowiadająca stopniowi przyczynienia się pośrednika do naruszenia

spowodowanego przez bezpośredniego naruszyciela10. Do konstrukcji tej

powrócę jeszcze w ramach swoich rozważań.

Polski ustawodawca nie zdecydował się na sprecyzowanie pojęcia

naruszenia pośredniego, trudno również o jego kompleksowe opracowanie

w literaturze polskiej. Próbę zdefiniowania tego pojęcia podjął F. Zoll wskazując

na to, że w zachowaniu pośrednika brak jest elementu wkroczenia w monopol

eksploatacyjny zastrzeżony dla podmiotu uprawnionego; zarówno pomocnik,

jak i pośrednik ani czynem ani słowem nie przeczą prawom uprawnionego11.

Z kolei J. Barta oraz R. Markiewicz wskazali na to, unikając jednak podania

definicji, że odpowiedzialność za naruszenie praw autorskich ponosić będą

również pomocnik, podżegacz, a także ten, kto świadomie skorzystał ze szkody

bezprawnie wyrządzonej podmiotowi prawa autorskiego przez osobę trzecią12.

W innym miejscu jednakże cytowani Autorzy podejmują próbę zdefiniowana

pośredniego naruszenia w sposób negatywny – jako przeciwieństwo

bezpośredniego wkroczenia w monopol eksploatacyjny13. Z kolei interesujący

pogląd prezentuje Anna-Maria Niżankowska uznając za pośrednie naruszenie

prawa do integralności utworu takie działania, które wprawdzie nie modyfikują

ani formy, ani treści utworu, ale sprawiają, że zostaje on zaprezentowany

w niewłaściwy sposób przedstawiający jego zafałszowany obraz odbiorcom.

Warto podkreślić, że co prawda pogląd ten nie wiąże się bezpośrednio

z tematyką niniejszej pracy, niemniej jednak zauważenia wymaga, że

problematyka „niebezpośredniego” naruszenia dóbr prawnych pojawia się

również w kontekście autorskich praw osobistych. Autorka zwraca jednak

10 Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht..., op. cit., str. 309. 11 F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskim i konwencja berneńska, Warszawa – Kraków – Lwów – Poznań 1926, str. 128. 12 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, str. 178. 13 J. Barta, R. Markiewicz, Przechowywanie utworów na stronach internetowych, Zeszyty Naukowe UJ IPWI 3/2009, str. 22 i nast.

Ewa Laskowska

11

uwagę, że na gruncie prawa polskiego takie zachowanie będzie kwalifikowane

raczej jako nierzetelne wykorzystanie utworu z odwołaniem się do art. 16 pkt 3

infine pr. aut.14. Podsumowując powyższe stanowiska należy wnioskować, że

budowana w doktrynie definicja pośredniego wkroczenia w monopol

eksploatacyjny zastrzeżony dla podmiotu uprawnionego ma charakter

negatywny, zawsze w odniesieniu do bezpośredniego ataku na dobro prawne.

Przyjęcie takiego wniosku prowadzi w dalszej kolejności do spostrzeżenia, po

pierwsze, że nie sposób zakwalifikować danego zachowania za pośrednie

naruszenie autorskich praw majątkowych bez znajomości wyznaczników

bezpośredniego naruszenia. Po drugie, pośredniemu naruszeniu co do zasady

towarzyszyć będzie zawsze naruszenie bezpośrednie praw wyłącznych.

W konsekwencji, co do zasady, konstytutywnym elementem odpowiedzialności

pośrednika będzie zarzucalność wkroczenia w monopol eksploatacyjny osobie

bezpośrednio atakującej dobro prawne, jakim są prawa autorskie15. Do

pośredniego naruszenia monopolu autorskiego dojdzie zatem w związku

z naruszeniem bezpośrednim, przy czym podstawą podjętego zachowania przez

sprawcę bezpośredniego będzie działanie pośrednika16. Nie sposób zatem

sformułować definicji pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych in

abstracto. Każdorazowo bowiem będzie się ona odnosić do konkretnego –

bezpośredniego – wkroczenia w monopol prawnoautorski podmiotu

uprawnionego. Należy jednakże podkreślić, że każdorazowo podstawą

odpowiedzialności pośrednika będzie art. 79 pr. aut.17

Niemniej jednak ponownego wskazania wymaga, że dokonane

rozróżnienie wynika ze sposobu, w jaki podmiot odpowiedzialny podejmuje

działanie bezprawne wobec chronionego dobra prawnego. W przeciwieństwie

do sprawcy bezpośredniego, nie atakuje on „wprost” autorskich praw 14 Anna-Maria Niżankowska, Prawo do integralności utworu, Warszawa 2007, str. 185. 15 Poprzez pojęcie „zarzucalności” rozumiem tutaj spełnienie przesłanek odpowiedzialności przez sprawcę bezpośredniego; niekoniecznie jednak niezbędnym elementem skutecznego kierowania roszczeń do pośrednika będzie brak lub ograniczony zakres, w jakim odpowiadać będzie bezpośredni naruszyciel. 16 P. Cepl, Die unmittelbare Urheberrechtsverletzung, Berlin 2005. 17 Ustawodawca bowiem przyjął odpowiedzialność osoby, która „narusza” autorskie prawa majątkowe rezygnując przy tym z rozróżnienia między naruszeniem pośrednim a bezpośrednim w tekście ustawy.

Ewa Laskowska

12

majątkowych, jego zachowanie zewnętrzne nie stanowi nawet najmniejszego

wkładu w realizację przesłanek naruszenia majątkowych praw autorskich18.

W sposób istotny jednak przyczynia się do określonego stanu rzeczy,

niepożądanego z punktu widzenia ustawodawcy. To właśnie realne

oddziaływanie na ciąg przyczynowo-skutkowy, prowadzące w konsekwencji do

realizacji przesłanek bezpośredniego wkroczenia w monopol eksploatacyjny

twórcy, stanowi element niezbędny do przyjęcia odpowiedzialności za

pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych. Jest również podstawą

aksjologiczną wprowadzenia odpowiedzialności osoby, która pośrednio

doprowadza do naruszenia autorskich praw majątkowych.

Należy jednak wziąć pod uwagę również wątpliwości pojawiające się

w kontekście uznania za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych,

także zachowania osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody

przez sprawcę bezpośredniego. Problematyka ta szerzej będzie omawiana

w kolejnych rozdziałach niniejszej pracy, należy jednak wstępnie przyjąć

hipotezę, że nie ma podstaw do apriorycznego wyłączenia tych kategorii osób

spoza kręgu pośrednich naruszycieli.

Przyjmując za słuszną wspomnianą definicję trzeba wskazać na elementy

bezpośredniego naruszenia oraz podjąć próbę wyznaczenia granicy między tymi

dwoma rodzajami zachowań. W doktrynie przeważa konstrukcja pojęcia

bezpośredniego wkroczenia w monopol prawnoautorski w oparciu o definicję

sprawstwa wyrażoną w art. 18 § 1 k.k.:19 Chodzi tutaj o takie „techniczne”

korzystanie z utworu w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach

pokrewnych jak np. rozpowszechnianie czy zwielokrotnienie lub też dotyczyć

może i takich sytuacji, w których istnieją podstawy do stwierdzenia

współsprawstwa20. Implementując zasady odpowiedzialności prawnokarnej na

18 P. Kardas, Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne współdziałanie, Kraków 2001, str. 278. 19 J. Barta, R. Markiewicz, Przechowywanie..., op. cit., str. 29. 20 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 240.

Ewa Laskowska

13

płaszczyznę prawa autorskiego J. Barta i R. Markiewicz stwierdzają, że

bezpośrednim wkroczeniem w autorskie prawa majątkowe będzie takie

zachowanie podmiotu, który swoim działaniem sam zrealizował wszystkie

przesłanki czynu niedozwolonego (sprawstwo pojedyncze), kierował

zachowaniem osoby podejmującej takie działanie (sprawstwo kierownicze) lub

też polecił takie zachowanie innej osobie (sprawstwo polecające); jak również

wtedy, gdy działał on wspólnie i w porozumieniu z inną osobą

(współsprawstwo), przy czym dopuszczana tu jest jedynie możliwość tzw.

współsprawstwa dopełniającego, tj. takiego, gdy samodzielne zachowanie osób

odpowiedzialnych nie stanowiłoby naruszenia praw autorskich (lub też nie

w takim stopniu), a dopiero łączna suma ich zachowań daje podstawy do

pociągnięcia ich do takiej odpowiedzialności. Podobne stanowisko zajęła

również B. Lewaszkiewicz-Petrykowska w odniesieniu do odpowiedzialności za

czyn niedozwolony na gruncie kodeksu cywilnego: ze współsprawstwem mamy

do czynienia wtedy, gdy zachodzi wzajemne dopełniające się zachowanie kilku

osób, a elementem go cechującym jest wzajemne porozumienie – więź

podmiotowa, która pozwala na przypisanie sprawstwa pojedynczego kilku

osobom, które niezależnie od siebie, bez porozumienia, dokonały czynu

niedozwolonego21. Z kolei W. Czachórski rozróżnia między sytuacją, w której

kilka osób w porozumieniu (tj. przy istnieniu swoistej więzi podmiotowej)

podejmuje różne czynności zmierzające do wyrządzenia szkody (i tutaj Autor

przyjmuje, że mamy do czynienia ze współsprawstwem) od sytuacji, w której

kilka podmiotów podejmuje to samo zachowanie niezależnie od siebie i albo

każde z nich prowadzić wprost do wyrządzenia szkody albo dopiero suma tych

czynności immanentnie związana jest z powstawaniem szkody (tzw.

współsprawstwo równoległe w rozumieniu kodeksu karnego nie stanowi

podstawy wg cytowanego Autora do przyjęcia odpowiedzialności za

współsprawstwo na gruncie kodeksu cywilnego)22. Tę teorię uzupełnia

21 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, Warszawa 1978, str. 33. 22 W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań – część ogólna, Ossolineum 1981, str. 551-552

Ewa Laskowska

14

o sprawstwo kierownicze również P. Machnikowski przyjmując, że ponosi

odpowiedzialność także ten, kto ułożył plan działania, zlecił lub też rozkazał

podjęcie zachowania zmierzającego do wyrządzenia szkody innym osobom23.

Konkludując wskazane powyżej możliwości zdefiniowania pojęcia

bezpośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych, należy zwrócić

uwagę, że po pierwsze – nawiązują one w dużej mierze do terminologii

wypracowanej przez doktrynę i orzecznictwo na gruncie prawa karnego, po

drugie – podkreślają istnienie strony podmiotowej jako elementu

konstytutywnego dla bezpośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych.

Nie ulega jednak wątpliwości, że na gruncie prawa własności intelektualnej,

wiedza i wola osoby wkraczającej w monopol autorski jako sprawcy

bezpośredniego wpływać będzie jedynie na zakres odpowiedzialności, ponieważ

wina24 sama w sobie nie jest elementem konstytutywnym naruszenia autorskich

praw majątkowych w przypadku roszczeń o odszkodowanie. Wpływa ona na

wymiar „sankcji” wymierzanej osobie, która w sposób nieuprawniony dopuściła

się naruszeń. Inaczej natomiast może się to kształtować wobec pośredniego

naruszenia autorskich praw majątkowych.

W powyższym kontekście nieodzownym jest również zdefiniowanie

pojęcia autorskich praw majątkowych, przy czym podkreślić należy, że na

gruncie polskiej ustawy przeważa stanowisko opowiadające się za systemem

dualistycznym, tj. rozdzieleniem autorskich praw osobistych od majątkowych25.

Nie podejmując dalszych rozważań w tym zakresie (które to znacznie

przekroczyłoby ramy niniejszej pracy) należy zauważyć, że ustawodawca

zdefiniował autorskie prawa majątkowe jako wyłączne prawa do korzystania

z utworu i rozporządzania nim na wszelkich polach eksploatacji oraz do

wynagrodzenia za korzystanie z utworu (art. 17 pr. aut.). Problemy związane ze

szczegółową treścią tych praw – mimo niewątpliwie ich skomplikowanego

23 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2009, str. 420. 24 Na gruncie cywilnoprawnym wina jest utożsamiana ze stroną podmiotową; inaczej w prawie karnym, A. Zoll (w:) A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego, Warszawa 2007, str. 104 i nast. 25 E. Traple (w:) J. Barta (red.), System prawa prywatnego, tom 13: Prawo autorskie, wydanie 2, str. 117 i nast.

Ewa Laskowska

15

charakteru – nie stanowią tematu niniejszej pracy, dlatego też zostaną omówione

tylko kwestie relewantne dla zakresu odpowiedzialności z tytułu pośredniego

wkroczenia w monopol twórcy.

Autorskie prawa majątkowe mają charakter uprawnień bezwzględnych,

skutecznych erga omnes, i w tym zakresie też przypominają prawo własności26.

Ich specyfika sprowadza się jednak do przyznania podmiotowi uprawnionemu,

czy to twórcy, czy to nabywcy tych praw, możliwości decydowania o formach

eksploatacji utworu, oraz o osobach do tego upoważnionych27. Możność

postępowania względem utworu w dowolny, niewyłączony przez przepis

szczególny, sposób stanowi cechę charakterystyczną autorskich praw

majątkowych. Interpretacja treści art. 17 pr. aut. pozwala na stwierdzenie, że

zawarte w nim uprawnienia mają charakter zarówno pozytywny, jak

i negatywny (treść „wyłączne prawo do korzystania z utworu” implikuje

również możliwość zakazania innym podmiotom korzystania z utworu na

danym polu eksploatacji); potwierdza to również charakter roszczeń

wynikających z art. 79 pr. aut. (np. żądanie zaniechania naruszeń). Wyłączne

prawo do korzystania z utworu może zatem przejawiać się jako prawo

pozytywne (przykładowo jako upoważnienie do korzystania na określonym

polu eksploatacji) lub jako możliwość zakazania wskazanego zachowania innym

podmiotom bez uzyskania zgody osoby uprawnionej. Z kolei prawo do

rozporządzania utworem utożsamiane jest często z podejmowaniem wszelkich

czynności prawnych zmierzających do umożliwienia innych osobom

eksploatacji dzieła i do czerpania przez podmiot uprawniony z tego tytułu

korzyści ekonomicznych, przy czym bez znaczenia jest, czy są to czynności

o charakterze stricte rozporządzającym, czy też są to również stosunki

zobowiązaniowe, jak też niezależnie od tego, czy objęte czynnością prawną są

jedynie uprawnienia, czy też chodzić może o całość utworu jako dobra

26 Ibidem, str. 118 i nast. ; por. także E. Traple (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych – komentarz, op. cit., str. 247. 27 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 109 i nast.

Ewa Laskowska

16

niematerialnego28. Spornym pozostaje charakter prawa do wynagrodzenia

twórcy – czy ma ono charakter prawa bezwzględnego, czy też, jak to zauważył

w wyroku Sąd Najwyższy, nie ma ono takiego charakteru29, co z kolei prowadzi

do niedopuszczalności zasądzenia na korzyść twórcy jego podwójnej lub

potrójnej wysokości w przypadku naruszenia tego prawa, także pośredniego.

Dalsza ocena prawna natury tego uprawnienia nie jest relewantna z punktu

widzenia tematyki niniejszej pracy. Poza tym, trzeba zauważyć, że każde ze

wskazanych tutaj ogólnie uprawnień dotyczy wszelkich pól eksploatacji, nie

tylko tych wskazanych w ustawie, ale również tych nieznanych, a które mogą

pojawić się wraz z rozwojem technologicznym, zwłaszcza wobec

niespodziewanego rozwoju internetowych sieci społecznościowych30.

Podsumowanie powyższych rozważań może prowadzić do wniosku, że

mimo racji wprowadzenia odpowiedzialności podmiotu pośrednio

naruszającego autorskie prawa majątkowe, ustawodawca nie zdecydował się na

ich normatywne sprecyzowanie – podstawą odpowiedzialności pośrednika

pozostaje odpowiednia norma kodeksu cywilnego w związku z art. 79 pr. aut.,

ponieważ w pojęciu „kto, narusza” mieścić się może zarówno pośrednie, jak

i bezpośrednie wkroczenie w monopol autorski. W związku z powyższym, nie

sposób sformułować konstytutywnych elementów definicyjnych takiego

zachowania in abstracto, tj. w oderwaniu od przesłanek bezpośredniego

wkroczenia w monopol autorski, co w konsekwencji prowadzić może do stanu

niepewności prawa. Niemniej jednak, ze względu na stopień naruszenia, wagę

podjętego zachowania, jak i biorąc pod uwagę, że ostateczna decyzja

o zainicjowaniu działania nie należy do ocenianej osoby pośredniego

naruszyciela, stwierdzić należy, że istnieje potrzeba wyraźnego rozgraniczenia

tych dwóch pojęć. Jak wskazano powyżej, definicja bezpośredniego naruszenia

28 E. Traple, (w:) J. Barta (red.), System prawa prywatnego…, op. cit., str. 128 i nast. 29 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1139/97, OSNC 2000, nr 1, poz. 6 str. 81-83, z glosami J. Barty, R. Markiewicza i M. Czajkowskiej-Dąbrowskiej, OSP 2000, nr 2, poz. 24, oraz T. Hellwiga, Mon. Praw. 2000, nr 3 poz. 166. 30 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 85 i n.

Ewa Laskowska

17

autorskich praw majątkowych odnosić się będzie w dużej mierze do ustaleń

dokonanych na gruncie prawa karnego. Najważniejszym jednakże wnioskiem

pozostaje obszerny zakres potencjalnych zachowań stanowiących pośrednie

wkroczenie w monopol autorski ze względu na szeroką definicję autorskich

praw majątkowych, obejmującą m.in. pola eksploatacyjne nieznane w chwili

zawierania umowy z podmiotem uprawnionym. W kontekście braku

możliwości sprecyzowania wszystkich niezbędnych przesłanek

odpowiedzialności pośrednika, jak i szerokiego zakresu definicyjnego autorskich

praw majątkowych, istnieje zatem realna możliwość zaistnienia stanu

niepewności prawa.

Na samym końcu rozważań odnośnie pojęcia naruszenia autorskich praw

majątkowych warto zwrócić jeszcze uwagę na orzeczenie Sądu Najwyższego31

w kwestii możliwości podnoszenia roszczeń z art. 79 pr. aut. przeciwko osobie,

która zawarła umowę licencyjną, mimo że nie była do tego uprawniona. Wyrok

ten został poddany krytyce doktryny32. Słusznie bowiem zauważa się, że

konstrukcja art. 79 pr. aut. dopuszcza zarówno odpowiedzialność za pośrednie,

jak i bezpośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych, a także, że samo

dokonanie czynności zobowiązującej nie stanowi wkroczenia w monopol

autorski, ponieważ osoba trzecia nie nabywa żadnego prawa33. Zawarcie

umowy licencyjnej, z natury wywołującej jedynie skutek zobowiązujący,

upoważnia do korzystania z utworu jedynie w takim zakresie, w jakim

licencjodawca sam jest uprawniony. Należy jednak podkreślić, że wobec użycia

przez ustawodawcę słowa „narusza” w normie art. 79 pr. aut., do pomyślenia

jest jeszcze możliwość przypisania osobie udzielającej licencji, mimo braku do

tego stosownego uprawnienia, odpowiedzialności za pośrednie naruszenie

autorskich praw majątkowych. Słusznie bowiem podnosi się, że osoba taka nie

wkracza (bezpośrednio) w monopol twórcy, de facto jednak nakłania do

31 wyrok SN z dnia 18 czerwca 2003 r., II CKN 269/01, OSNC nr 9/2004, poz. 142. 32 Por. w tej kwestii glosa E. Traple do wspomnianego orzeczenia: E. Traple, Utwór jako przedmiot umowy o dzieło, Glosa nr 2/2005, str. 79 i nast. 33 Ibidem, str. 88.

Ewa Laskowska

18

podjęcia zachowania realizującego przesłanki bezpośredniego naruszenia.

Właśnie to swoiste wkroczenie w ciąg przyczynowo-skutkowy prowadzący do

naruszenia bezpośredniego jest istotą sprawstwa pośredniego. Nie wdając się

w ocenę stanu faktycznego cytowanego orzeczenia Sądu, podkreślić wypada

jednak, że oczywiście kwalifikacja prawna takiego zachowania jako pośredniego

naruszenia autorskich praw majątkowych w tym wypadku możliwa jest dopiero

po spełnieniu przesłanek wyrażonych w normach kształtujących

odpowiedzialność podżegacza.

Ewa Laskowska

19

Rozdział II: Odpowiedzialność za pośrednie naruszenie autorskich

praw majątkowych w systemie prawa niemieckiego

Wprowadzenie

Podobnie jak polski ustawodawca, tak i na gruncie prawa niemieckiego nie

ma przepisu szczególnego kształtującego w sposób odrębny zasady

odpowiedzialności podmiotu pośrednio wkraczającego w monopol

prawnoautorski. Zarówno niemieckie orzecznictwo, jak i doktryna wyraźnie

wskazują jednak na potrzebę ich sformułowania, a także na konieczność

wskazania różnic w stosunku do zasad odpowiedzialności bezpośredniego

sprawcy w związku z jakościowo różnym zakresem przyczynienia się do

naruszenia autorskich praw majątkowych obu kategorii sprawców34. Wobec

braku wypowiedzi ustawodawcy temat ten pozostaje mimo wszystko, także na

gruncie niemieckiego prawa własności intelektualnej, do dziś sporny35.

Zasadnicze znaczenie ma § 9736 UrhG37 konstytuujący odpowiedzialność

każdego, kto naruszy prawa autorskie lub inne chronione ustawą prawa

34 P. Cepl, Die mittelbare Urheberrechtsverletzung, Berlin 2005, str. 12 i nast. 35 Por. R. Döring, Die Haftung für eine Mitwirkung an fremden Wettbewerbsverstößen, Urheberrechts-, Marken-, Patent-, Gebrauchsmuster- und Geschmacksmusterverletzungen. Eine kritische Untersuchung zu der Notwendigkeit einer „Störerhaftung" im gewerblichen Rechtsschutz und Urheberrecht, Frankfurt/Main 2008; ; Palandt, Kommentar..; Ch. Baldus, (w:) Ch. Baldus (red.): Münchener Kommentar zum. BGB, 5. wydanie, 2009 36 W oryginale przywoływany przepis brzmi: § 97 Anspruch auf Unterlassung und Schadensersatz (1) Wer das Urheberrecht oder ein anderes nach diesem Gesetz geschütztes Recht widerrechtlich verletzt, kann von dem Verletzten auf Beseitigung der Beeinträchtigung, bei Wiederholungsgefahr auf Unterlassung in Anspruch genommen werden. Der Anspruch auf Unterlassung besteht auch dann, wenn eine Zuwiderhandlung erstmalig droht. (2) Wer die Handlung vorsätzlich oder fahrlässig vornimmt, ist dem Verletzten zum Ersatz des daraus entstehenden Schadens verpflichtet. Bei der Bemessung des Schadensersatzes kann auch der Gewinn, den der Verletzer durch die Verletzung des Rechts erzielt hat, berücksichtigt werden. Der Schadensersatzanspruch kann auch auf der Grundlage des Betrages berechnet werden, den der Verletzer als angemessene Vergütung hätte entrichten müssen, wenn er die Erlaubnis zur Nutzung des verletzten Rechts eingeholt hätte. Urheber, Verfasser wissenschaftlicher Ausgaben (§ 70), Lichtbildner (§ 72) und ausübende Künstler (§ 73) können auch wegen des Schadens, der nicht Vermögensschaden ist, eine Entschädigung in Geld verlangen, wenn und soweit dies der Billigkeit entspricht. 37 Niemiecka ustawa o prawie autorskim z dnia 9 września 1965 r., (BGBl. I S. 1273), z ostatnimi zmianami z dn. 17. Dezember 2008 (BGBl. I S. 2586); ze względów stylistycznych w dalszej części pracy określana jako UrhG.

Ewa Laskowska

20

w sposób bezprawny. Osoba aktywnie legitymowana może wówczas żądać

zaniechania naruszeń (niem. Unterlassungsanspruch), usunięcia ich skutków

(niem. Beseitigung der Beeinträchtigung), a w przypadku zawinionego działania

(tutaj: z zamiarem lub wskutek niedbalstwa; niem. vorsätzlich lub fahrlässig)

istnieje także możliwość domagania się odszkodowania od sprawcy.

W piśmiennictwie podkreśla się także, że norma § 97 UrhG ma charakter

skutkowy, bowiem sankcjonowany jest każdy sposób działania, którego

następstwem jest powstanie niepożądanego z punktu widzenia ustawodawcy

skutku, tj. naruszenia w sferze prawnej podmiotu uprawnionego.

W piśmiennictwie niemieckim wyciąga się zatem wniosek, że wskazana norma

obejmuje swoim zakresem zastosowania zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie

wkroczenie w autorskie prawa majątkowe, bez stosowanego zezwolenia

podmiotu uprawnionego38. Niemniej jednak, zasady odpowiedzialności

w odniesieniu do obu wskazanych form naruszeń są zupełnie różnie

kształtowane w judykaturze, jak i w piśmiennictwie niemieckim.

W pierwszej kolejności wskazać należy na różnice w definiowaniu

przesłanek odpowiedzialności po stronie przedmiotowej39. Bezpośrednie

naruszenie autorskich praw majątkowych rozumiane jest bowiem jako

nieuprawnione wkroczenie w monopol autorski lub zaprzeczenie istocie

któregoś z wymienionych w ustawie uprawnień40. Zachowanie polegające na

umożliwieniu warunków do wkroczenia w autorskie prawa majątkowe, czy też

przyczyniające się do niego, jest definiowane z kolei jako pośrednie naruszenie

monopolu autorskiego41. Wskazuje się, że w tym przypadku do naruszenia

dochodzi „drogą okrężną”, poprzez działanie innej osoby, jednocześnie jednak

elementem konstytutywnym tak rozumianej odpowiedzialności jest konieczność

wykazania, że przedmiotowe zachowanie wcale nie odnosi się wprost do

38 Por. Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht..., op. cit. 39 Na gruncie prawa niemieckiego rozumianej jako konstytutywny opis zachowania implikującego podniesienie roszczenia. 40 Nordemann/Czychowski, Gewerblicher Rechtsschutz, Münchener Anwalts Handbuch, 3. wydanie; M. Loewisch, Deliktsfolgen und Grundgesetz, 1970. 41 Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht..., op. cit.

Ewa Laskowska

21

autorskich praw majątkowych42, a np. nakierowane jest na działanie lub

zaniechanie sprawcy bezpośredniego. W związku z powyższym należy

podkreślić, że zakres potencjalnych zachowań spełniających wskazaną

przesłankę jest szeroki; logicznym wnioskiem jest zatem, że przepis kształtujący

potencjalne roszczenia podmiotu uprawnionego jest tzw. normą skutkową 43

(niem. erfolgsbezogene Norm), w przeciwieństwie do normy sankcjonującej dany

sposób zachowania (niem. handlungsbezogene Norm). W konsekwencji

dopuszczalne jest zatem przyjęcie, że wolą ustawodawcy nie jest

wyeliminowanie z obiegu konkretnego rodzaju zachowań, ale bliżej

niesprecyzowanych działań, niezależnie od ich rodzaju czy sposobu realizacji,

które w jakikolwiek sposób prowadzą do niepożądanego z punktu widzenia

ustawodawcy skutku, a mianowicie naruszenia autorskich praw majątkowych.

Przy rozważaniu problemu pośredniego naruszenia autorskich praw

majątkowych na gruncie ustawy niemieckiej większego znaczenia nabiera

jednakże problem związany z zakreśleniem kręgu osób legitymowanych biernie.

Zakres podmiotowy odpowiedzialności za pośrednie naruszenie praw

autorskich w prawie niemieckim

Nie stanowi problemu wskazanie podmiotu odpowiedzialnego za

bezpośrednie wkroczenie w sferę monopolu autorskiego podmiotu

uprawnionego: jest nim albo sprawca bezpośredni albo którykolwiek ze

współsprawców. W prawie niemieckim rozróżniane są jednakże dwie różne

postacie współsprawstwa: wielosprawstwo (w tym wypadku każdy

z uczestników sam realizuje przesłanki konstytutywne dla naruszenia, jednakże

istnienie wspólnego porozumienia, jak i zamierzonego dążenia do naruszenia

dobra prawnego kwalifikuje takie zachowanie jako wielosprawstwo ze skutkiem

42 P. Cepl, Die mittelbare…, op. cit. 43 Na gruncie polskiego prawa karnego analogiczne rozróżnienie następuje na etapie podziału czynów zabronionych na przestępstwa materialne (skutkowe) oraz formalne (bezskutkowe), por. A. Zoll (w:) A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego, op. cit.

Ewa Laskowska

22

szerokiego zakresu odpowiedzialności poszczególnych uczestników) oraz

współsprawstwo dopełniające (w tej postaci zachowanie pojedynczego sprawcy,

oceniane samodzielnie, w oderwaniu od zachowań pozostałych uczestników

zdarzenia, nie stanowiłoby o jego odpowiedzialności lub też nie w takim

stopniu; dopiero całokształt działań wszystkich uczestników uzasadniania

zastosowanie normy kształtującej odpowiedzialność za bezpośrednie naruszenie

praw autorskich)44.

W przeciwieństwie do powyższego, ustalenie kręgu podmiotów

pośrednio wkraczających w autorskie prawa majątkowe już na gruncie

poprzedniej ustawy niemieckiej budziło wątpliwości, przy czym nie odnoszą się

one do instytucji podżegania i pomocnictwa, ukształtowanych na podstawie

§ 830 BGB45, ale do zasad odpowiedzialności osoby, która przyczyniła się do

naruszenia bezpośredniego zrealizowanego przez inny podmiot46.

W poprzednim uregulowaniu bowiem brak było normy skutkowej,

sankcjonującej doprowadzenie do określonego, niepożądanego stanu rzeczy,

zatem podstawy prawnej doszukiwano się w analogicznym zastosowaniu

§ 1004 BGB (tzw. Störerhaftung)47. Wobec podnoszonych w doktrynie zastrzeżeń

do takiego stanu rzeczy, ustawodawca niemiecki zdecydował się na

ukształtowanie odpowiedzialności pośrednika w oparciu o koncepcję sprawstwa

pośredniego (tzw. mittelbare Täterschaft).

44 Por. G. Schwarz, M. Wandt, Gesetzliche Schuldverhältnisse, München 2009. 45 tj. Bürgerliches Gesetzbuch z dnia 18 sierpnia 1896 r., ujednolicony i znowelizowany z dnia 2 stycznia 2002 (BGBl. I str. 42, 2909; 2003 I str. 738), z ostatnimi zmianami z dnia 17 stycznia 2011 r. (BGBl. I str. 34) 46 Por. w tej mierze zwłaszcza wyrok BGH z dn. 15 października 1998 r., I ZR 120/96, GRUR 1999, 418 – Möbelklassiker. 47 Herrmann, Der Störer nach § 1004 BGB, Berlin, 1987.

Ewa Laskowska

23

Koncepcja sprawstwa pośredniego w prawie niemieckim

Konstrukcja sprawstwa pośredniego, unikalna w europejskim systemie

prawa48, powstała pierwotnie na gruncie niemieckiego kodeksu karnego: § 25

ust. 1 infine ustawy karnej niemieckiej wskazuje na odpowiedzialność tego, kto

„przez inną osobę” realizuje znamiona typu czynu zabronionego. Przesłanką

skutecznego podnoszenia roszczeń wobec takiego podmiotu jest wola i wiedza

o wykorzystaniu innej osoby do urzeczywistnienia znamion typu czynu

zabronionego, przy czym sporne w literaturze przedmiotu pozostaje, jak daleko

wiedza o zachowaniu wykorzystywanego podmiotu ma sięgać (podobnie

w stosunku do woli sprawcy)49. Najbardziej zbliżonym odpowiednikiem

polskim do wskazanej instytucji są formy sprawstwa kierowniczego oraz

polecającego na gruncie polskiego kodeksu karnego.

Na potrzebę wprowadzenia zbliżonej odpowiedzialności na gruncie

prawa autorskiego wskazał niemiecki BGH już w wyrokach w sprawie

magnetofonów kasetowych50, jak i – aktualnie – internetowych serwisów

aukcyjnych51. Nie pozostawiają bowiem wątpliwości, zdaniem Sądu,

konsekwencje działania pozwanego – producenta i sprzedawcy magnetofonów -

opierające się na umożliwieniu naruszycielom bezpośrednim podjęcia

zachowania na szkodę powoda, podmiotu uprawnionego na gruncie UrhG.

W pierwszym, ze wskazanych wyroków52 BGH jednocześnie wykluczył

podstawę odpowiedzialności w postaci pomocnictwa, a to ze względu na

niespełnienie przesłanek strony podmiotowej po stronie sprawcy (m.in. ze

względu na brak możliwości wykazania zamiaru bezpośredniego53).

48 Pewne nawiązania wykazać można na gruncie kodeksu cywilnego austriackiego. 49 Roxin, Claus, Täterschaft und Tatherrschaft, 7. wydanie 2000. 50 Wyrok BGH z dn. 26 czerwca 1963r., Ib ZR 127/62, BGHZ 42, 118 – Personalausweise (dostępne też w: GRUR 1965, 94); wyrok BGH z dn. 21 stycznia 1960 r., I ZR 41/58, BGH GRUR 1960, 340 – Werbung für Tonbandgeräte; wyrok BGH z dn. 30 czerwca 1976 r., I ZR 63/75, BGH GRUR 1964, 91, 92 i nast. – Tonbänder-Werbung; wyrok BGH, 29 maja 1964 r., Ib ZR 4/63, BGH GRUR 1964, 94 – Tonbandgeräte-Händler; wyrok BGH z dn. 23 marca 1995 r., I ZR 92/93, BGH GRUR 1984, 54, 55 – Kopierläden. 51 Por. w tej mierze wyrok BGH z dn. 12 lipca 2007 r., I ZR 18/04, BGH GRUR 2007, 890 i nast., Nb. 36 – Jugendgefährdende Medien bei eBay. 52 Cytowany wcześniej wyrok BGH z dn. 26 czerwca 1963r., Personalausweise. 53 Creifelds (red.), Rechtswörterbuch, 19. wydanie 2005.

Ewa Laskowska

24

Uzasadnieniem zastosowania na gruncie prawa autorskiego

prawnokarnej konstrukcji sprawstwa pośredniego jest ogólna dyrektywa

niemieckiego prawa deliktowego, że podmiot, który swoją działalnością

zwiększa ryzyko naruszeń sfery prawnej osoby trzeciej i z tego względu jego

pozycja staje się lepsza, zobowiązany jest do podjęcia wszelkich adekwatnych

działań uniemożliwiających, lub przynajmniej zmniejszających ryzyko

nieuprawnionego zachowania przez osoby trzecie. Ponadto, jak wskazano

przedtem, podobnie jak i na gruncie prawa polskiego, ustawodawca niemiecki

kształtuje odpowiedzialność za naruszenie prawa autorskiego w oparciu

o konstrukcję norm skutkowych, zatem odpowiedzialność podmiotu, którego

zachowanie pozostaje w związku przyczynowo-skutkowym z wkroczeniem

w sferę uprawnień twórcy znajduje swoją podstawę prawną w przepisie

§ 97 UrhG. W przeciwnym wypadku, tj. przy odrzuceniu możliwości

zastosowania normy § 97 UrhG w takim stanie faktycznym, osoba taka

odpowiadałaby, jeśli przedmiotowe zachowanie można było uznać za

wkroczenie bezpośrednie lub też było zamierzone, tzn. spełniało przesłanki

przypisania odpowiedzialności za pomocnictwo lub podżeganie (podstawą

odpowiedzialności byłby bowiem § 830 BGB). W konsekwencji, wobec

niemożliwości przypisania sprawstwa bezpośredniego lub braku wykazania

zamierzonego działania, jedynym dopuszczalnym środkiem obrony podmiotu

uprawnionego byłoby roszczenie o zaniechanie (niem. Unterlassungsanspruch), co

z kolei pozostaje w sprzeczności z założeniami aksjologicznymi ustawodawcy

niemieckiego, jak i zobowiązaniami międzynarodowymi54.

Odpowiedzialność sprawcy pośredniego na gruncie ustawy niemieckiej

jest brana pod uwagę, jeśli istnieje adekwatny, kauzalny ciąg przyczynowo-

skutkowy między podjętym przez niego zachowaniem a skutkiem w postaci

naruszenia sfery uprawnień autorskich55. Skrótowo ujmując zasady

54 Por. szerzej na temat przyjęcia konstrukcji sprawstwa pośredniego znaleźć można w: P. Cepl, die unmittelbare…, op. cit.; Fraenkel, Teilhabe und Verantwortung, Drezno 1986, str. 15 i nast.; Larenz, Festschrift Dölle, Berlin 1963, str. 169 i nast. 55 P. Cepl, Die mittelbare Urheberrechtsverletung…, op. cit.

Ewa Laskowska

25

przypisywania skutku w prawie cywilnym należy wskazać w tym kontekście, że

zachowanie sprawcy musi być warunkiem koniecznym wystąpienia

sankcjonowanego skutku (zgodnie z teorią conditio sine qua non należy dokonać

operacji myślowej polegającej na wyeliminowaniu z łańcucha przyczynowego

przedmiotowego zachowania, co pozwala na sprawdzenie, czy można je uznać

za warunek konieczny zaistniałego skutku56). W przypadku zaniechania

rozważania przebiegają na płaszczyźnie normatywnej: zachowanie sprawcze

spełnia wskazaną przesłankę, o ile podjęcie ustawowego lub umownego

obowiązku doprowadziłoby, zgodnie z doświadczeniem życiowym i dużym

prawdopodobieństwem, do niewystąpienia skutku57. Teoria warunku

koniecznego ma jednak tę wadę, że na jej podstawie możliwe jest ustalenie

wartości kauzalnej zachowania, a nie stwierdzenie, czy osoba podejmująca takie

zachowanie może być uznana za sprawcę określonego skutku. Ponadto, opiera

się ona na prawach empirycznych, nie zawsze prawnie relewantnych z punktu

widzenia odpowiedzialności cywilnej. W celu zredukowania kręgu podmiotów,

których zachowanie jest na podstawie koncepcji warunku właściwego kauzalne

(innymi słowy: aby ograniczyć zasięg zastosowania norm sankcjonujących),

drugą przesłanką przypisania odpowiedzialności sprawcy pośredniemu jest,

zgodnie z teorią ekwiwalencji, ustalenie, czy podjęte przez niego działanie jest

na podstawie ogólnych praw logicznych adekwatne do wystąpienia

niepożądanego skutku, tzn. zachowania kauzalne, które przyczyniły się do

naruszeń ze względu na wyjątkowy, bardzo mało prawdopodobny ciąg

przyczynowo-skutkowy lub które wywołały niestandardowe konsekwencje, nie

są i nie mogą być sankcjonowane. Nie można bowiem wymagać od adresata

norm prawnych podjęcia działań przekraczających jego możliwości fizyczne

i psychiczne. Teoria ekwiwalencji (inaczej określana również teorią

adekwatności) jest zatem redukcją zachowań uznanych za kauzalne na gruncie

teorii warunku koniecznego58.

56 innymi słowy, skutek nie wystąpiłby, gdyby nie podjęte przez sprawcę działanie. 57 Por. wyrok BGH z dn. 9 lipca 1985r., VI ZR 71/84, BGHZ, 34, 206, 215; Schwarz/Wandt, Gesetzliche Schuldverhältnisse…, op. cit. 58 Schwarz/Wandt, Gesetzliche Schuldverhältnisse…, op. cit.

Ewa Laskowska

26

Kauzalność zachowania sprawcy wymaga również wykazania, że taki

sposób działania jest objęty zakresem ochronnym normy prawnej. Wobec

skutkowego charakteru przepisu ustawy nie pozostawia wątpliwości, że co do

zasady każde zachowanie sprawcze spełnia tę przesłankę, niemniej jednak

w każdym wypadku należy dokonać wyważenia interesów poszkodowanego

i sprawcy, aby nie dopuścić do sytuacji, w której ochrona praw autorskich staje

się ochroną absolutną.

Norma kształtująca podstawy odpowiedzialności za naruszenie

autorskich praw majątkowych wymaga również, aby zachowanie sprawcze było

nieuprawnione. Bezprawność zachowania jest definiowana jako każde działanie,

które narusza autorskie prawa majątkowe, tzn. jest urzeczywistnieniem

przesłanek opisanych w ustawie. W przypadku zaniechania dodatkową

przesłanką umożliwiającą podniesienie roszczeń z § 97 ust. 1 UrhG jest istnienie

obowiązku konkretnego zachowania, którego to sprawca nie podjął. Obowiązek

taki może być określony umownie w drodze zgodnego porozumienia stron,

wskutek wcześniejszej ingerencji sprawcy i sprowadzenia niebezpieczeństwa na

dobro prawne (tj. na mocy prawomocnego orzeczenia sądu ustalającego

obowiązek naprawiania szkody i zaniechanie naruszeń w przyszłości), z ustawy

lub też z rozwiniętej w orzecznictwie instytucji obowiązku zapewnienia

bezpieczeństwa w obrocie prawnym (niem. Verkehrssicherungspflicht)59.

Szczególnego znaczenia w kontekście odpowiedzialności sprawcy pośredniego

nabiera ta ostatnia możliwość, bowiem istnienie obowiązku zapewnienia

bezpieczeństwa w obrocie prawnym uzasadnia się tym, że sprowadzenie

niebezpieczeństwa na konkretne chronione prawnie dobro i czerpanie z tego

powodu korzyści materialnych, choćby z przyczyn słusznościowych, nie może

łączyć się z brakiem odpowiedzialności takiego podmiotu. Osoba, która stwarza

stan zagrożenia lub przynajmniej zwiększa szansę podjęcia działania

naruszającego autorskie prawa majątkowe przez osoby trzecie (np. poprzez

59 wyrok BGH z dnia 6 lutego 2007 r., VI ZR 274/05; Schwarz/Wandt, Gesetzliche Schuldverhältnisse…, op. cit.; v. Bar, Verkehrspflichten, Köln, Berlin, Bonn, München, 1980.

Ewa Laskowska

27

dostarczanie środków wykorzystywanych do naruszeń autorskich praw

majątkowych) ma obowiązek podjęcia takich środków ochronnych, które

z jednej strony, będą co najmniej minimalizować ryzyko wkroczenia w sferę

prawną innego podmiotu, a które z drugiej strony są adekwatne i niezbędne

w odniesieniu do konkretnej osoby. Dodatkowym argumentem za przyjęciem

istnienia obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa w obrocie prawnym jest fakt,

że sama działalność sprawcy pośredniego nie pozostaje co prawda

w sprzeczności z porządkiem prawnym, niemniej jednak opierając się na

dopuszczalności przez prawo takiego zachowania, osoba taka umożliwia innym

podjęcie zachowania bezprawnego w stosunku do podmiotu uprawnionego60.

Nie ma również ustawowego nakazu zaprzestania takiej działalności. Z drugiej

strony pojawić się może problem granic obowiązku podjęcia środków

ostrożności przed naruszeniami dóbr prawnych, tj. ustalenia, jaki rodzaj

środków przedsięwziąć powinien pośrednik, aby możliwe było wyłączenie jego

odpowiedzialności. Doktryna niemiecka podnosi jednakże, że obowiązek taki

ustalany jest zawsze w odniesieniu do konkretnego stanu faktycznego,

a miernikiem jego wyznaczenia jest adekwatność podjętych działań

zmierzających do eliminacji ryzyka naruszeń. Oznacza to przede wszystkim, że

podjęte działania powinny zmierzać do usunięcia stanu ułatwiającego

naruszenia, a także, że pośrednik zobowiązany jest do wykazania się należytą

starannością wymaganą od niego jako podmiotu profesjonalnie uczestniczącego

w obrocie gospodarczym61. Takie rozumienie obowiązku wyłącza stan

niepewności prawa związany z brakiem podstawy ustawowej. W konsekwencji

prowadzi to do wniosku, że kryterium adekwatności przedsięwziętych działań,

zmierzających do – co najmniej – zminimalizowania ryzyka naruszeń praw

autorskich, stosowane w kontekście wykazywania bezprawności zachowania

sprawcy pośredniego stanowi z jednej strony kryterium konstytutywne

przypisana odpowiedzialności przedmiotowemu sprawcy, z drugiej jednak

może być również czynnikiem ograniczającym zakres jego odpowiedzialności

60 v. Bar, Verkehrspflichten…, op. cit. 61 Ibidem.

Ewa Laskowska

28

(lub całkowicie je wykluczającym) w sytuacji, gdy zostanie wykazane, że podjęte

przez niego środki bezpieczeństwa były adekwatne, tj. podjęte z należytą

starannością wymaganą w obrocie profesjonalnym, nie zapobiegły one jednak

w pełni naruszeniu bezpośredniemu. W przeciwnym wypadku, naruszenie

wskazanego obowiązku prowadzi do uznania zachowania pośrednika za

bezprawne62.

Ostatnią przesłanką przypisania odpowiedzialności sprawcy

pośredniemu jest, w przypadku roszczenia o odszkodowanie na podstawie § 97

ust. 1 zdanie pierwsze UrhG, zawinienie - rozumiane zgodnie z treścią

przepisów § 276 i n. BGB. W tym zakresie bowiem ustawodawca, nie

wprowadzając odmiennej regulacji w ustawie autorskiej, odsyła do ogólnych

przepisów niemieckiego kodeksu cywilnego63. Jako wina rozumiane są tutaj

zamiar (określany jako bezpośredni lub ewentualny), jak i świadoma

nieumyślność (tj. niedbalstwo w przypadku prawnego obowiązku podjęcia

konkretnego działania, § 276 ust. 2 BGB). Kluczową rolę odgrywać będzie w tym

kontekście wiedza sprawcy pośredniego o tym, że oferowane przez niego

towary lub usługi mogą służyć potencjalnym odbiorcom do zachowań

sprowadzających się do naruszenia bezpośredniego praw autorskich.

W przypadku pośredniego wkroczenia w autorskie prawa majątkowe

konieczne jest wykazanie, że pośrednik chciał urzeczywistnienia swojej woli

poprzez działanie sprawcy bezpośredniego, jak i też był świadomy, że takie

zachowanie doprowadzi do naruszenia monopolu autorskiego. Należy jednakże

zauważyć, że sprawca pośredni swoim zachowaniem nie wkracza w autorskie

prawa majątkowe, do niego nie należy również ostateczna decyzja o realizacji

przesłanek bezpośredniego naruszenia praw podmiotu uprawnionego. Niemniej

jednak, bez zachowania sprawcy bezpośredniego nie dojdzie do naruszenia

autorskich praw majątkowych. W tym też kontekście konieczne jest wskazanie,

że odpowiedzialność sprawcy pośredniego jest akcesoryjna do

62 Ibidem. 63 Por. Nordemann/Czychowski, Gewerblicher Rechtsschutz…, op.cit.; Schack, Urheber- und Urhebervertragsrecht, 5. wydanie 2010.

Ewa Laskowska

29

odpowiedzialności bezpośredniego naruszyciela: w przypadku, gdy ten drugi

nie urzeczywistni woli pierwszego, nie dojdzie do naruszenia, a zatem i nie

zaktualizują się podstawy do skutecznego podnoszenia roszczeń wobec obu

podmiotów64. Należy jednakże podkreślić, że tak rozumiana akcesoryjność nie

oznacza, że w przypadku wyłączenia odpowiedzialności sprawcy

bezpośredniego (np. ze względu na działanie w ramach § 226 BGB lub § 227

BGB) naruszyciel pośredni również nie poniesie odpowiedzialności.

Podsumowując powyższe uwagi dotyczące odpowiedzialności sprawcy

pośredniego podkreślić należy, że roszczenia z § 97 UrhG kierowane być mogą

przeciwko temu, kto poprzez wpływ na osobę bezpośrednio wkraczającą

w monopol prawnoautorski, narusza sferę uprawnień aktywnie

legitymowanego. Najczęściej przywoływanym w literaturze przykładem takiego

zachowania jest produkcja i dystrybucja magnetofonów kasetowych,

kserokopiarek i nagrywarek dźwięku, czy obrazu65. Wydawać się może jednak,

że w tym wypadku sankcjonowane zachowanie polega na działaniu w postaci

umożliwienia czy też dostarczenia narzędzi niezbędnych do naruszenia

bezpośredniego praw autorskich. Nawiązując jednakże do wcześniejszych

wywodów należy podkreślić, że przyjęcie takiego stanowiska prowadziłoby do

przypisania odpowiedzialności za pomocnictwo66, a nie za sprawstwo

pośrednie, ponieważ w tym wypadku nie dochodzi do naruszenia autorskich

praw majątkowych przez inną osobę – nie jest objęte ani wolą ani wiedzą

dystrybutora czy producenta sprzętu wkroczenie w monopol autorski. Osoba

taka może ponieść jednak odpowiedzialność za zaniechanie, nie podejmuje ona

bowiem środków uniemożliwiających lub co najmniej zmniejszających ryzyko

naruszeń, które uznane mogą być za adekwatne w kontekście wymaganej

staranności przez podmiot aktywnie uczestniczący w obrocie gospodarczym.

Ponadto, nie jest celem ustawodawcy sankcjonowanie zachowania polegającego

64 P. Cepl, die mittelbare…, op. cit., str. 79 i nast.; Stoll, AcP 162 (1963), str. 203 i nast. 65 Schwarz/Wandt, Gesetzliche Schuldverhältnisse…, op. cit., str. 317 i nast. 66 Pomocnictwo nie jest bowiem uznawane w prawie niemieckim za postać sprawstwa pośredniego; szerzej na ten temat w kolejnym rozdziale.

Ewa Laskowska

30

na dystrybucji nowych technologii, ale właśnie niepodjęcie wymaganych

ustawowo środków minimalizujących zagrożenie naruszeń. Z tego też powodu

wskazać trzeba na wykształconą i ugruntowaną w orzecznictwie europejskim 67

tezę o istnieniu obowiązku podjęcia adekwatnych działań zmierzających do

ograniczenia naruszeń bezpośrednich. Obowiązek taki może wynikać z ustawy

lub z umowy. Już w wyrokach z 30.01.1902 i z 23.02.1903 Sąd Rzeszy68

zauważył, że co prawda nie istnieje ogólny, ustawowy obowiązek podjęcia

działań zmierzających do ochrony cudzego dobra prawnego, jednakże w razie

prowadzenia działalności umożliwiającej osobom trzecim naruszenie cudzej

sfery prawnej, podmiot taki ze względów słusznościowych zobowiązany jest do

zastosowania środków ochronnych. Obowiązek podjęcia działań

zapobiegawczych dotyczy tego, kto swoim zachowaniem zwiększa

ponadprzeciętnie (tj. wykracza poza ryzyko życia codziennego) możliwości

wkroczenia w cudzą sferę prawną. Nadając temu stanowisku moc zasady

prawnej BGH podkreślał jednak wielokrotnie, że charakter oraz typ działań, do

jakich zobowiązany jest taki podmiot, należy zawsze oceniać w odniesieniu do

konkretnej osoby, jej możliwości fizycznych, psychicznych, jak i ekonomicznych,

zdobytego na rynku doświadczenia zawodowego, ad casu69. W przypadku

sprawstwa pośredniego podstawę obowiązku podjęcia działań

zapobiegawczych wyprowadzić można z ogólnego wniosku, że zachowanie

takie pozostaje w adekwatnym związku przyczynowo-skutkowym

z bezpośrednim naruszeniem dóbr prawnych. Co prawda samo działanie

pośrednika jest co do zasady prawnie dopuszczalne, nie pozostawia jednak

wątpliwości, że opierając się o poczynione przez niego działania bezpośredni

sprawca narusza autorskie prawa majątkowe. Koncepcja istnienia niem.

Verkehrspflicht znajduje również zastosowanie na gruncie prawa autorskiego: co

67 Np. Wyrok w sprawie GEMA przeciwko The Pirate Bay, wyrok OLG Düsseldorf, wyrok z dn. 22 marca 2010 r., Az. I-20 U 166/09. 68 Wyrok Sądu Rzeszy z dn. 30 października 1902 r., RGZ 52, str. 373 i nast., wyrok Sądu Rzeszy z dn. 23 lutego 1903 r., RGZ 54, S. 53 i nast. 69 Por. wyroki BGH z dn. 28 kwietnia 1952 r., IV ZR 99/ 51 NJW 52 780, 15 czerwca 1954 r., 1 StR 526/53; 30 grudnia 1954 r., III ZR 79/53, NJW 1955, 298, 30 stycznia 1961 r., II ZR 98/59, NJW 1961, 1066, 18 grudnia 1972 r., III ZR 121/70, NJW 1973, 579, 1 marca 1988 r., VI ZR 190/87, NJW 1988, 2667, 25 lutego 1993 r., VII ZR 24/92, BGHZ 121, 378, 391.

Ewa Laskowska

31

prawda § 97 UrhG stanowi lex specialis w stosunku do ogólnych przepisów

prawa cywilnego jednakże, wobec braku wypowiedzi ustawodawcy co do

poszczególnych zasad odpowiedzialności, oraz ze względu na to, że przepis ten

jest normą prawa deliktowego, słusznym jest twierdzenie, że obowiązek

podjęcia środków eliminujących lub co najmniej zmniejszających ryzyko

naruszeń dotyczy również podmiotu pośrednio wkraczającego w autorskie

prawa majątkowe70.

Stąd też, należy jeszcze raz stanowczo podkreślić, że sprawca pośredni

odpowiadać może i za zaniechanie – nie przedsięwziął on bowiem konkretnych,

adekwatnych środków w celu minimalizacji zagrożenia, a miał wiedzę o tym, że

oferowane przez niego towary lub usługi mogą służyć potencjalnym odbiorcom

do naruszenia bezpośredniego. Podobną linię orzeczniczą można zauważyć

również na gruncie prawa patentowego71; wyraźnie jest również akcentowane

na gruncie odpowiedzialności na podstawie § 1004 w związku z § 823 BGB

(niem. Störerhaftung). Nadmienić należy jednakże, że przyjęcie za słuszne

stanowiska o istnieniu ogólnego obowiązku działań zapobiegawczych może

także mieć wpływ na ograniczenie odpowiedzialności sprawcy pośredniego –

chociażby wobec uznania, że podjęte przez niego środki były adekwatne

i wystarczające, a w pozostałym zaś zakresie nie można było zapobiec

naruszeniom praw autorskich przez osoby trzecie.

W doktrynie niemieckiej znaleźć można jednakże również pogląd, że

podstawą prawną roszczeń o zaniechanie wobec sprawcy pośredniego będzie

§ 97 UrhG w związku z § 1004 I BGB (tzw. Störerhaftung). Wskutek nowelizacji

ustawy autorskiej pogląd ten jednak stracił na znaczeniu72.

70 P. Cepl, Die mittelbare…, op. cit., str. 85 i nast. 71 P. Mührung, K. Nicolini, Urheberrechtsgesetz, Berlin 2000, str. 307 i nast. 72 Szerzej na ten temat por. . R. Döring, Die Haftung für eine Mitwirkung…, op. cit.

Ewa Laskowska

32

Odpowiedzialność pomocnika i podżegacza za (bez)pośrednie naruszenie

autorskich praw majątkowych

Przedmiotowy problem odpowiedzialności za pośrednie naruszenie autorskich

praw majątkowych jest rozwiązywany na gruncie polskiej ustawy w oparciu

o model podżegania, pomocnictwa oraz świadomego skorzystania ze szkody na

podstawie art. 422 k.c. w związku z art. 79 pr. aut. W odniesieniu jednak do

prawodawstwa niemieckiego, analogiczne - z nazwy – konstrukcje dogmatyczne

zaliczane są do kategorii bezpośredniego wkroczenia w cudzą sferę prawną,

z tego względu, że co prawda, norma § 97 UrhG ma charakter skutkowy,

obejmuje zatem hipotetycznie swoim zakresem zastosowania również przypadki

świadomego ułatwiania, jak i nakłaniania do realizacji naruszenia, niemniej

jednak, zakres odpowiedzialności wskazanych podmiotów odpowiada

zakresowi odpowiedzialności współsprawców. Innymi słowy, na podstawie

§ 830 ust. 2 BGB zarówno pomocnik, jak i podżegacz do naruszenia autorskich

praw majątkowych na gruncie prawa niemieckiego traktowani są „jak”

współsprawcy, czyli de facto sprawcy bezpośredni naruszenia. W związku

z taką regulacją doktryna niemiecka nie rozpatruje tych sytuacji w kontekście

pośredniego wkroczenia w autorskie prawa majątkowe. Zarówno podstawowe

zasady komparatystyki prawniczej73, jak i zakres tematyczny niniejszej pracy

zmuszają jedynie do zasygnalizowania wskazanego zagadnienia.

73 R. A. Tokarczyk, Komparatystyka prawnicza, Warszawa 2008.

Ewa Laskowska

33

Wnioski

Skrótowe ujęcie podstaw odpowiedzialności za pośrednie naruszenie

autorskich praw majątkowych na gruncie prawa niemieckiego, jak i też

dogmatyczna konstrukcja sprawstwa pośredniego, pozwala zauważyć

podobieństwa i różnice w konstrukcjach normatywnych w stosunku do

porządku polskiego. Wobec braku jednoznacznej wypowiedzi ustawodawcy

i sporów doktrynalnych może to mieć duże znaczenie dla oceny zakresu

odpowiedzialności sprawcy pośredniego z punktu widzenia innego porządku

prawnego.

Przede wszystkim wskazać należy na to, że podstawa prawna dla

odpowiedzialności sprawcy pośredniego ma charakter skutkowy, tzn.

sankcjonowany jest nie sam rodzaj działalności, ale (dopiero) jego efekt.

Konsekwentnie przyjąć zatem należy, że w zakresie objętym ochroną normy

prawnej mieścić się będzie wiele możliwych zachowań, zarówno działanie (np.

poprzez psychiczne wykorzystanie innej osoby – np. wydanie polecenia

zwielokrotnienia utworu), jak i zaniechanie. W tym drugim przypadku

relewantnym staje się istnienie umownego lub ustawowego obowiązku

działania. Z przyczyn słusznościowych, jak i wynikających z ogólnych zasad

prawa deliktowego w orzecznictwie niemieckim rozwinięto instytucję

obowiązku podjęcia adekwatnych środków bezpieczeństwa uzasadniając ją tym,

że nie może zostać w żaden sposób wyłączona odpowiedzialność podmiotu,

który swoją działalnością sprowadza lub co najmniej zwiększa szansę naruszeń –

poza dopuszczalne granice wyznaczone przez ryzyko życia codziennego –

pewnego dobra prawnego. Z tej też przyczyny osoba taka odpowie nie za

działanie, ale właśnie zaniechanie podjęcia określonego – w odniesieniu do

konkretnego stanu faktycznego – obowiązku podjęcia środków

minimalizujących naruszenia bezpośrednie. Dalszym argumentem dla przyjęcia

takiego stanowiska jest przesłanka bezprawności zachowania – nie można

bowiem za nielegalne uznać działalności gospodarczej polegającej na hostingu

lub sprzedaży magnetofonów kasetowych i to nie tylko z racji stricte

konstytucyjnych zapewnienia swobody działalności gospodarczej. Nie ulega

Ewa Laskowska

34

jednak wątpliwości, że takie zachowanie stwarza i tak wysokie ryzyko

zwielokrotniania chronionych prawem autorskich utworów, a zatem – mimo że

pośrednio – nakierowane jest przeciwko podmiotom z tego tytułu

uprawnionym. Logicznym zatem wydaje się przyjęcie, że pośrednik nie podjął

odpowiednich środków zapobiegawczych, chroniących przed naruszeniem;

penalizowane jest zatem jego zaniechanie. Warto w tym kontekście zauważyć, że

przesłanka ta spełnia równocześnie funkcję ograniczającą odpowiedzialność

sprawcy pośredniego w przypadku uznania, że podjęte przez niego starania

były adekwatne, pomimo faktu, że do naruszenia doszło. Na marginesie dodać

należy, że taka konstrukcja dogmatyczna może być sprzeczna

z postanowieniami dyrektywy, jednakże zgodnie z argumentacją BGH

przedmiotowy akt prawny wiąże co do celu; środki, jakimi posługuje się

ustawodawca niemiecki pozostają zaś w jego zakresie swobody74.

Przyjęcie, że środki podjęte przez sprawcę pośredniego powinny być

adekwatne, odpowiednie do rozwoju technologicznego, a także jego możliwości

ekonomicznych, pozwala również na dokonanie ewentualnej korekty na

dalszym etapie ustalania związku przyczynowo-skutkowego ze względu na

zastosowanie teorii ekwiwalencji.

Jednocześnie zauważyć należy, że autorskim prawom majątkowym

odmówiona jest ochrona absolutna ze względu na wymóg badania, czy

konkretne zachowanie sprawcy jest objęte zakresem zastosowania normy z § 97

UrhG.

74 Por. m.in. wyrok BGH z dn. 5 lutego 1998 r., I ZR 211/95, BGHZ 138, 55; wyrok BVerfG z dnia 7 czerwca 2000 r., tzw. Bananenmarktverordnung-Entscheidung, BVerfGE 102, 147; wyrok BGH z dn. 11 stycznia 1996 r., IX ZR 56/95, NJW 1996, 930; wyrok BGH z dn. 19 stycznia , III ZR 243/87, NJW 1989, 1024 i dalsze powołane we wskazanych wyrokach orzeczeniach.

Ewa Laskowska

35

Rozdział III: Pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych w polskim porządku prawnym

Podstawa prawna odpowiedzialności

W odniesieniu do podstaw odpowiedzialności za pośrednie naruszenie

autorskich praw majątkowych oraz zgodnie z ogólnymi zasadami

komparatystyki prawniczej75 wymaga opisania nie takie rozwiązanie na gruncie

polskiego porządku prawnego, które odpowiada nazwą, przyporządkowaniem

do danej gałęzi prawnej czy sposobem regulacji rozwiązaniu niemieckiemu, ale

takie, które wskazuje w sposób wyczerpujący podstawy, przesłanki, jak i zakres

odpowiedzialności. Z tego względu, a także wobec braku wypracowania na

gruncie polskim koncepcji sprawstwa pośredniego, należy podjąć próbę

odpowiedzi na zasadnicze pytanie, jak należy rozstrzygnąć wskazany problem,

choćby na przykładzie podmiotów prowadzących działalność gospodarczą

polegającą na oferowaniu usług internetowych (ang. Intermediary Service

Provider – ISP), tj. usługodawców, którzy przekazują, przechowują

i udostępniają informacje w internecie76. Ich rola w naruszeniu praw autorskich

polega na pośredniczeniu w przesyle informacji między osobami trzecimi. Dane

stanowiące przedmiot oferowanych przez nich świadczeń nie pochodzą bowiem

od nich, a od użytkowników końcowych, nie mają oni zatem zwykle większego

wpływu na to, jaki rodzaj informacji zostaje publicznie udostępniony za ich

pośrednictwem77. Jak zatem ilustruje przykład założyć można, że takie

zachowanie najbardziej zbliżone jest do instytucji pomocnictwa unormowanej

w art. 422 k.c.

Rozstrzygnięcie tego problemu ściśle połączone jest jednakże z przyjęciem

jednej z reprezentowanych w doktrynie koncepcji odnoszących się do

stosowania na gruncie prawa autorskiego postanowień ogólnych kodeksu

cywilnego.

75 R. A. Tokarczyk, Komparatystyka prawnicza, op. cit. 76 X. Konarski, Komentarz do ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną, Warszawa 2004 , str. 121-122. 77 D. Kasprzycki (w:) P. Podrecki (red.), Prawo Internetu, Warszawa 2004, str. 514.

Ewa Laskowska

36

Pierwsza z nich zakłada, że zastosowanie art. 422 k.c. na płaszczyźnie

prawa autorskiego nie jest w ogóle dopuszczalne. Zwolennicy tej tezy 78

podkreślają przede wszystkim, że ustawodawca polski nie przewidział

normatywnej podstawy takiej konstrukcji – ustawa o prawie autorskim jest

bowiem ustawą o charakterze kompleksowym i, co prawda niemożliwa jest

regulacja zupełna, niemniej jednak brak jest jakiegokolwiek odesłania do

kodeksu cywilnego czy to w przepisach przejściowych, czy wprowadzających.

Ustawodawca w sposób wyczerpujący sformułował przesłanki

odpowiedzialności za każdą postać naruszeń79. Ponadto, prawo autorskie jako

prawo bezwzględne, tzn. wyposażające podmiot uprawniony w pozycję niemal

absolutną wobec osób trzecich, reguluje zasady odpowiedzialności w art. 79 pr.

aut.. Wobec braku innego przepisu szczególnego stanowi to jedyną podstawę

odpowiedzialności – warunkiem przypisania odpowiedzialności pośrednikowi

jest zatem uznanie jego zachowania za niedozwoloną eksploatację utworu.

W. Machała używając tego argumentu podnosi, że przesłanka ta jest spełniona,

o ile pośrednik czerpie materialne korzyści z udostępniania użytkownikom

narzędzi ułatwiających naruszenia80, ponieważ w ten sposób jego działanie nie

mieści się w ramach dozwolonego użytku prywatnego, a zatem jest bezprawne .

W przeciwnym wypadku, według zwolenników tej koncepcji, norma wyrażona

w art. 79 pr. aut. byłaby niepotrzebna. J. Barta i R. Markiewicz, nie opowiadając

się za przytoczoną tezą, stwierdzają81 ponadto, że stanowisko zasługuje o tyle na

uznanie, o ile wskazuje na szczególny reżim odpowiedzialności. Prawo

autorskie konstytuuje surowsze niż w kodeksie cywilnym przesłanki

odpowiedzialności na korzyść podmiotu uprawnionego, wobec których szeroka

interpretacja przepisu art. 79 pr. aut. prowadzić może do niesprawiedliwego

rozwiązania. Wobec powyższego, uzasadnionym byłoby przyjęcie, że cała

78 Por. W. Machała, R. M. Sarbiński, Wymiana plików muzycznych za pośrednictwem Internetu a prawo autorskie, PiP 2002, z. 9, str. 77 ; W. Machała, Specyfika roszczenia odszkodowawczego z art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, SC XLVII/2007. 79 W. Machała, Specyfika roszczenia…, op. cit..

80 Ibidem; W. Machała, R. M. Sarbiński, Wymiana plików…, op. cit.; 81 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit.

Ewa Laskowska

37

regulacja ochrony autorskich praw majątkowych zamyka się w art. 79 i nast.

ustawy, czyli przepisu surowszego, ale obejmującego równocześnie znacznie

węższy krąg osób odpowiedzialnych, gdyby pominąć w zupełności aspekty

natury systemowej, jak i aksjologicznej. Wyciąga się ponadto wniosek82, że

naruszenie prawa autorskiego jest naruszeniem prawa bezwzględnego

zbliżonego do prawa własności, a nie czynem niedozwolonym, zatem w całości

wyłączona jest regulacja tytułu IV kodeksu cywilnego. Wobec niespełnienia

przesłanek odpowiedzialności takich osób z art. 79 pr. aut., zwolennicy

przedstawionego poglądu opowiadają się konsekwentnie za wyłączeniem

możliwości „subsydiarnego” powoływania się na przepis art. 422 k.c.83 Przyjęcie

autonomicznego charakteru normy art. 79 pr. aut. nie pozwala bowiem na

zastosowanie, nawet odpowiednie norm prawa deliktowego.

Koncepcja ta nie zasługuje jednak na aprobatę.

Przede wszystkim wskazać należy, że zupełnie nietrafnym jest argument

odnoszący się do braku podstawy normatywnej. Co prawda ustawa o prawie

autorskim ma charakter kompleksowy, ale jest i pozostaje nadal częścią prawa

cywilnego, jej interpretacja nie może zatem być zupełnie oderwana od

unormowań ogólnych. Jeśli uznać za słuszne postulaty wąskiej wykładni

relatywnie restrykcyjnych przepisów statuujących surową odpowiedzialność za

naruszenie autorskich praw majątkowych, to i tak nie zamyka to możliwości

szerokiej interpretacji słowa „narusza” obejmującej również i pośrednie

wkroczenie w monopol autorski. Punktem wyjściowym zwolenników

zaprezentowanej koncepcji jest ograniczenie zakresu – a najlepiej całkowite

wyłączenie – odpowiedzialności podmiotu pośredniczącego w naruszeniu, ze

względów słusznościowych. Konsekwencją przyjęcia takiego poglądu – wobec

możliwości szerokiej wykładni słowa „narusza”84 , jest – w przeciwieństwie do

głoszonych postulatów – pociągnięcie do odpowiedzialności sprawcy

pośredniego w znacznie surowszym zakresie, bo na zasadach odpowiedzialności

82 W. Machała, Specyfika roszczenia…, op. cit. 83 Ibidem, str. 192. 84 Przy przyjęciu, że pojęcie „naruszenie” obejmuje zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie wkroczenie w sferę uprawnień twórcy.

Ewa Laskowska

38

sprawcy bezpośredniego. Z kolei uzależnienie przypisania odpowiedzialności

od uzyskania materialnych korzyści przez podmiot pośredniczący jest

argumentem sztucznym, nieznajdującym poparcia w ustawie85 - zresztą

przyjęcie takiego stanowiska implikuje uznanie za naruszone wyłącznego prawa

do wynagrodzenia, a to z kolei, zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego,

nie jest naruszeniem prawa bezwzględnego86.

Nawet przyjmując za trafne założenia przedstawionej koncepcji nie może

ulec wątpliwości, że skutkiem byłoby uznanie prawa autorskiego za

uregulowanie o charakterze autonomicznym, do którego to w ogóle nie znajdują

zastosowania przepisy kodeksu cywilnego, a takie rozwiązanie prowadziłoby

z kolei do powstania wielu luk w prawie, jak np. dotyczące wykładni

oświadczeń woli. Również względy natury aksjologicznej uzasadniające

przypisanie odpowiedzialności sprawcy pośredniemu przemawiają za tym, aby

jego sytuację prawną zróżnicować w stosunku do pozycji podmiotu

bezpośrednio wkraczającego w monopol prawnoautorski. Wątpliwości co do

zakresu tej odpowiedzialności przemawiają w dalszej kolejności za

stwierdzeniem, że ustawodawca nie unormował w sposób zupełny ochrony

praw autorskich.

Warto wskazać również na niekonsekwencję w stwierdzeniach

zwolenników tej koncepcji – z jednej strony bowiem wykluczone zostaje

zastosowanie przepisów ogólnych o czynach niedozwolonych, de facto części

ogólnej zobowiązań kodeksu cywilnego, niemniej jednak z drugiej strony

dopuszcza się sięgnięcie do przepisów ogólnych odnośnie pojęcia szkody czy też

związku przyczynowego (tej samej części kodeksu cywilnego!). Argumentacja

opierająca się o tezę, że naruszenie prawa bezwzględnego nie jest czynem

niedozwolonym87 jest nietrafna: dla zastosowania norm prawa deliktowego nie

ma bowiem znaczenia to, jaki rodzaj praw oraz w jaki sposób został naruszony,

tym bardziej, że i przepisy art. 79 i nast. pr. aut. zaliczyć należy do przepisów

85 Ibidem. 86 Co z kolei pozostaje sporne, nie łączy się jednak z głównym tematem pracy; por. wyrok SN z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1139/97, OSNC 2000, nr 1, poz. 6. 87 Por. W. Machała, Specyfika roszczenia…, op. cit., str. 192.

Ewa Laskowska

39

kształtujących odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych88. Elementem

konstytutywnym przypisania odpowiedzialności pozostaje fakt naruszenia,

powstanie szkody oraz związek przyczynowy między zachowaniem sprawcy

a szkodą89. Nawet uznanie przedstawionej przez W. Machałę koncepcji za trafną,

co i tak w świetle powyższych rozważań, jak i orzecznictwa Sądu Najwyższego90

dopuszczającego stosowanie subsydiarne kodeksu cywilnego na gruncie prawa

autorskiego pozostaje wątpliwe, nie wyjaśnia wszystkich problemów,

związanych choćby z kwestią, jakie roszczenia przysługują podmiotowi

uprawnionemu wobec sprawcy pośredniego naruszenia, ani też, do jakich zasad

ogólnych odsyła norma art. 79 ust. 1 pkt 3 ppkt a pr. aut., jeśli nie są to przepisy

ogólne kodeksu cywilnego91.

Reasumując powyższe rozważania stwierdzić należy, że koncepcja

odrzucająca zastosowanie norm ogólnych prawa cywilnego na gruncie prawa

autorskiego wydaje się niezgodna z założeniami systemowymi, jak

i aksjologicznymi.

Problem stosunku ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

i kodeksu cywilnego w ogóle nie pojawia się wobec przyjęcia za trafną koncepcji

wyrażonej przez P. Steca92 oraz – alternatywnie do koncepcji bezpośredniego

stosowania kodeksu cywilnego – J. Barty i R. Markiewicza93, a polegającą na

przeniesieniu w całości rozstrzygnięcia odpowiedzialności pośrednika na

płaszczyznę przepisów kodeksu cywilnego. Pośrednie wkroczenie w monopol

autorski byłoby rozumiane jako delikt prawa cywilnego w rozumieniu art. 415

k.c. W przypadku naruszenia możliwa byłaby zatem dwutorowa ochrona:

88 Por. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cyt., str. 241. 89 P. Stec, Zasady i funkcje odpowiedzialności z tytułu naruszenia własności intelektualnej, KPP 2007, z. 2. str. 439; W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, op. ci., str. 542 i nast. 90 wyrok SN z dnia 10 maja 1982 r., Rw 317/82, OSNKW 1982, z. 10/11, poz. 72; wyrok SN z 16 października 1987 roku, I CR 148/87 (niepubl.), wyrok SN z dnia 30 kwietnia 1974 r.; II CR 161/74; OSPiKA 1975, z. 10, poz. 212.; por. także S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1938, str. 309. 91 Słabość wspomnianej konstrukcji zdaje się również zauważać sam Autor, por. W. Machała, Specyfika roszczenia…, op. cit., str. 193 i nast. 92 P. Stec, Zasady i funkcje odpowiedzialności…, op. cit. 93 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit.

Ewa Laskowska

40

wobec bezpośrednich sprawców czy też współsprawców – w oparciu o art. 79

pr. aut., natomiast wobec sprawców (i współsprawców) pośrednich – na

podstawie norm prawa cywilnego dotyczących czynów niedozwolonych94.

Powyższą koncepcję argumentuje się względami systemowymi95: art. 422 k.c.

kształtuje odpowiedzialność osób, które przyczyniły się do powstania szkody po

stronie podmiotu legitymowanego czynnie, przy czym prawnie irrelewantne

pozostaje to, jakie rodzaj praw został naruszony. Uzasadnienie

odpowiedzialności leży w samym fakcie wyrządzenia szkody oraz istnieniu

związku przyczynowego między podjętym zachowaniem sprawców

wymienionych w art. 422 k.c. a wyrządzoną szkodą96. Stanowi to równocześnie

podstawę do przyjęcia bezprawności zachowania sprawców. P. Stec podkreśla

przy tym, że istotnym warunkiem przypisania odpowiedzialności podżegaczowi

lub pomocnikowi jest fakt wyrządzenia szkody przez naruszenie praw na

dobrach niematerialnych97; ich odpowiedzialność jest zatem w świetle

przedstawionej koncepcji akcesoryjna do odpowiedzialności sprawcy lub

współsprawców bezpośrednich.

Również i ta teoria, mimo prostoty rozwiązania, nie może zostać uznana

za trafną.

Przede wszystkim wskazać należy, że w przedstawianych przez

zwolenników tej koncepcji argumentach brak jest w ogóle odniesienia do normy

art. 79 pr. aut. Jak zostało bowiem wcześniej wskazane, norma ta swoim

zakresem zastosowania obejmuje również wkroczenie pośrednie w monopol

autorski. Przyjęcie zatem za podstawę odpowiedzialności jedynie art. 422 k.c.

jest sprzeczne z zasadami wykładni literalnej norm prawnych i wymaga

szczególnego uzasadnienia98. Ponadto, przeniesienie w całości rozstrzygnięcia

odpowiedzialności pośrednika na płaszczyznę norm ogólnego prawa cywilnego

łączy się konsekwentnie ze złamaniem zasady lex specialis. Nie może bowiem

ulegać wątpliwości, że ustawa o prawie autorskim jest w pewnym stopniu

94 Ibidem. 95 P. Stec, Zasady i funkcje odpowiedzialności…, str. 439. 96 Argumentacja za: P. Stec, ibidem. 97 Ibidem. 98 L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów – komentarz, Toruń 2002.

Ewa Laskowska

41

unormowaniem szczególnym wobec przepisów prawa cywilnego. Wobec

możliwości zastosowania art. 422 k.c. choćby per analogiam nie można uznać za

wystarczające argumentów wcześniej przytoczonych. Otwartą kwestią pozostaje

oczywiście katalog roszczeń przysługujących podmiotowi uprawnionemu –

dwutorowość ochrony wcale nie przewiduje, aby przysługiwały mu takie same

roszczenia wobec podżegacza i pomocnika, jak wobec sprawcy

i współsprawców bezpośrednich. Nawet uznanie opisanej teorii za słuszną

prowadzi do pytania, czy możliwe jest, a jeśli tak, to w jaki sposób, wobec zbiegu

odpowiedzialności podżegacza i sprawcy bezpośredniego, zastosowanie art. 441

k.c. oraz przepisów dotyczących pojęcia szkody w prawie cywilnym.

Zaprezentowana koncepcja nie rozwiązuje zatem w ogóle stosunku między

prawem autorskim a przepisami kodeksu cywilnego. Odrzucenie tej koncepcji

uzasadnione jest również względami historycznymi – o ile pod rządami ustawy

z 1926 r. obowiązywał osobny przepis kształtujący odpowiedzialność za

wyrządzoną szkodę osoby, która w zakres cudzego autorskiego prawa

majątkowego nie wkroczyła99, z osobnej regulacji zrezygnowano w ustawie

z 1952 r. Takie pominięcie było nie tylko reakcją ustawodawcy na wiele głosów

krytycznych odnoszących się do zbędności przepisu art. 61, ale wywołało spore

wątpliwości, gdzie szukać podstawy prawnej odpowiedzialności osoby

pośrednio naruszającej autorskie prawa majątkowe. Wyrażono wówczas zdanie,

budzące swoją drogą wiele wątpliwości interpretacyjnych, że trafnym będzie

zastosowanie art. 56 pr. aut. (w ustawie z 1952 r.), nie zaś przepisów kodeksu

cywilnego, także w tych sytuacjach, w których „dochodzi do naruszeń praw

autorskich bez wkraczania w nie”100.

Dominującą w doktrynie koncepcją pozostaje nadal twierdzenie, że

możliwe jest bezpośrednie zastosowanie przepisu art. 422 k.c. na gruncie prawa

autorskiego. Podzielając zdanie dotyczące stosowania przepisów kodeksu

cywilnego w prawie autorskim, skrótowo przedstawię jedynie najważniejsze

99 Chodzi o art. 61 ustawy o prawie autorskim z 1926 r. 100 S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego, Warszawa 1973, str. 237.

Ewa Laskowska

42

argumenty przemawiające za tym twierdzeniem. Według zwolenników tej

koncepcji, prawo autorskie jest ustawą szczególną wobec przepisów kodeksu

cywilnego, co implikuje stosowanie w zakresie nieuregulowanym prawem

autorskim normy ogólne, w tym wypadku dotyczące czynów

niedozwolonych101. Takie stanowisko częściowo odpowiada również przyjętej

linii orzeczniczej Sądu Najwyższego102. Mimo kompleksowego zakresu regulacji,

prawo autorskie czerpie z prawa cywilnego, z czego też wynika, że część

instytucji o bardziej ogólnym charakterze nie została wprowadzona przez

ustawodawcę na grunt prawnoautorski ze względu na postulat maksymalnej

kondensacji tekstu prawnego103. Jak najbardziej uzasadnione jest w konsekwencji

sięganie do przepisów kodeksu cywilnego. Ponadto, ograniczenie zakresu

odesłania jedynie do części wskazanej przez zwolenników pierwszej

z przedstawionych koncepcji nie byłoby uzasadnione również nawet przy

przyjęciu poglądu, że prawo autorskie konstruuje odpowiedzialność absolutną,

tj. bez możliwości egzoneracyjnych. Takie ograniczenie nie wystarczyłoby dla

rozstrzygnięcia wielu nieuregulowanych ustawą kwestii doniosłych dla oceny

roszczeń podmiotu uprawnionego, choćby w sytuacji zbiegu podstaw

odpowiedzialności lub zakresu odpowiedzialności w przypadku

wielosprawstwa104. Oparcie zasad ochrony prawa autorskiego o metodę

cywilistyczną odpowiada również ideom wyrażonym w projekcie F. Zolla

z 1926 r.105

Nie sposób skrytykować twierdzenia, że normy ogólne znajdują

zastosowanie na gruncie prawa autorskiego, zwłaszcza wobec odrzucenia

pierwszej z przedstawianych teorii. Wątpliwości budzić może jednak sposób,

101 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit.; M. Późniak-Niedzielska, J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie, 2007, str. 173, J. Błeszyński (w:) J. Barta (red.), System prawa prywatnego, tom 13: Prawo autorskie, op. cit., str. 627 i nast.; na gruncie ustawy z 1926 odpowiednio: S. Ritterman, Komentarz…, op. cit., str. 296. 102 Por. wcześniej przywołane orzeczenia, przypis nr. 86. 103 J. Błeszyński (w:) J. Barta (red.), System prawa prywatnego, tom 13: Prawo autorskie, op. cit., str. 630. 104 Odpowiednio co do stosunku ust. wynalazczej a kodeksu cywilnego: Gawlik w: Grzybowski, Prawo wynalazcze: zagadnienia wybrane, red. Grzybowski, Kopff, Warszawa 1978, str. 339 i nast. 105 Por. F. Zoll, Prawo autorskie w projekcie, Kraków 1920.

Ewa Laskowska

43

w jaki ma się to odbywać. Zakwestionowanie bezpośredniego zastosowania

norm prawa cywilnego wiąże się ściśle z propozycją użycia wykładni art. 422

k.c. per analogiam, tj. z ostatnią z możliwych koncepcji prezentowaną

w niniejszej pracy, a to ze względu na specyfikę działania sprawcy pośredniego

przy naruszeniu autorskich praw majątkowych. Szczegółowa analiza koncepcji

odpowiedniego stosowania art. 422 k.c. nastąpi w dalszym rozdziale pracy.

Alternatywnym do przedstawionych powyżej teorii jest założenie, że

wobec zakwestionowania możliwości zastosowania art. 422 k.c. na gruncie

prawa autorskiego należy przyjąć odpowiedzialność podżegacza i pomocnika

poprzez szeroką interpretację pojęcia sprawcy na gruncie art. 79 pr. aut., swoim

zakresem obejmującą osobę pośrednio naruszającą autorskie prawa majątkowe.

Zastosowanie tej koncepcji może służyć subsydiarnie, w przypadku

odrzucenia wyżej przedstawionych argumentów przemawiających za

zastosowaniem przepisów kodeksu cywilnego w prawie autorskim.

Wreszcie, ostatnia z przytaczanych w doktrynie koncepcji, ale nabierająca

coraz większego znaczenia106, opiera się o stwierdzenie, że art. 422 k.c. stosuje się

per analogiam do pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych.

Koncepcja ta zostanie poddana szczegółowej analizie w dalszej części

pracy.

106 O samej koncepcji wspominają: J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 241; za przyjęciem tej koncepcji: J. Barta, R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1998, str. 224, B. Widła, Odpowiedzialność za naruszenie majątkowych praw autorskich przez stosowanie odesłań (linków) internetowych, Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Prawa Własności Intelektualnej nr 4(110)/2010, s. 51-93, J. Ożegalska-Trybalska, Adresy internetowe - zagadnienia cywilnoprawne, Kraków 2003, str. 264.

Ewa Laskowska

44

Problem analogicznego stosowania określonych postanowień kodeksu

cywilnego na gruncie prawa autorskiego.

Trudność interpretacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych,

jak i innych aktów normatywnych z zakresu prawa własności intelektualnej

polega na tym, że nie zawiera ona przepisów ogólnych umożliwiających

jednoznaczne przyporządkowanie ich do jednej gałęzi prawa. Z historycznego

punktu widzenia nieodzownym elementem każdej polskiej ustawy

prawnoautorskiej były bowiem przepisy o charakterze cywilnym, karnym, jak

i administracyjnym107. Niemniej jednak trzon każdej ustawy oparty był na

metodach cywilistycznych108, co uzasadniało posiłkowe stosowanie przepisów

prawa cywilnego w przypadku braku regulacji. I tak przykładowo w ustawie

z 1926 r. ochrona autorskich praw majątkowych oparta została na zasadach

analogicznych do rzymskich actio in rem oraz action in personam109, przy czym

podmiotowi uprawnionemu przysługiwały roszczenia zarówno na gruncie art.

55 i nast. ustawy, jak i te, przewidziane przez postanowienia kodeksu

zobowiązań odnośnie czynów niedozwolonych110, chociaż ani ustawa, ani

kodeks nie przewidywał żadnych przepisów odsyłających111. Niemal identyczna

sytuacja rysowała się na gruncie późniejszej ustawy112.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. również nie

zawiera żadnego odesłania do przepisów kodeksu cywilnego. Dodatkową

trudność sprawia fakt, że z konstytucyjnego punktu widzenia oba akty są

równorzędne – w polskim porządku prawnym nie funkcjonuje bowiem pojęcie

107 Por. F. Zoll, Prawo autorskie…, op. cit., także F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem - komentarz, Kraków 1926; również na gruncie ustawy z 1952 r.: S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego.., op. cit. 108 F. Zoll, Prawo autorskie…, op. cit., str. 7. 109 Ibidem; także F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem…, op cit. 110 Por. F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem…, op. cit., str. 127 i nast. (odnośnie odpowiedzialności na naruszenie praw autorskich „bez wkraczania w nie”: tamże, str. 139); przy czym relewantne jest, że F. Zoll wprost uznaje naruszenia autorskich praw majątkowych za rodzaj czynów niedozwolonych i dopuszcza stosowanie przepisów kodeksu zobowiązań wprost. 111 Por. przepisy art. 70 i nast. ustawy. 112 W tym zakresie.: S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego.., op. cit, str. 223 i nast., przy czym problem ten dotyczył stosowania przepisów o czynach niedozwolonych, jak i odnośnie bezpodstawnego wzbogacenia.

Ewa Laskowska

45

ustawy organicznej, tj. nadrzędnej w stosunku do innych aktów normatywnych

z określonej gałęzi prawa113. Ponadto, z punktu widzenia techniki

kodyfikacyjnej, w przypadku prawa autorskiego ustawodawca zdecydował się

na model tzw. ustawy kompleksowej, tj. pewnego zespołu norm regulującego

kompleksy zagadnień z danej dziedziny działalności ludzkiej114.

W konsekwencji ustawa ta posługuje się przepisami prawnymi o różnorodnym

charakterze, z których jedynie część stanowi normy cywilnoprawne115. Pomimo

bowiem postulatu zupełności i jednolitości systemu prawa, taka technika

regulacji uzasadniona jest faktem, że włączenie prawa własności intelektualnej

do postanowień kodeksu cywilnego wiązałoby się z jego znaczną rozbudową,

jak i zaburzeniem wewnętrznego porządku.

Mamy tu zatem do czynienia z problemem relacji między poszczególnymi

instytucjami prawnymi o charakterze cywilnoprawnym, znajdującymi się

w dwóch, równorzędnych sobie aktach normatywnych. Już na tym etapie

konieczne staje się zatem rozważenie, jak skonstruowany jest model ochrony

autorskich praw majątkowych, aby możliwe było stwierdzenie, w jakim

stosunku pozostaje on do postanowień kodeksu cywilnego, tzn. czy jest on

zbliżony do odpowiedzialności za czyny niedozwolone.

Specyfika wszystkich praw na dobrach niematerialnych polega na tym, że

stanowią one przykład praw podmiotowych przysługujących twórcom, ich

następcom prawnym lub innym podmiotom uprawnionym przez określone

normy prawne116. Wyróżniają się one nie tylko majątkowym charakterem, czy

skutecznością erga omnes – co niewątpliwie zbliża je do praw rzeczowych – ale

także niematerialnym charakterem przedmiotu prawa117. W przeciwieństwie

zatem do praw rzeczowych możliwe jest jednoczesne korzystanie i czerpanie

113 M. Safjan (w:) M. Safjan (red.), Prawo cywilne - część ogólna. System Prawa Prywatnego. T. 1. 114 Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2008, str. 5. 115 A. Kopff, Prawo cywilne a prawo dóbr niematerialnych, Zeszyty Naukowe UJ, 1975, nr 5, str. 9 i nast. 116 Ze względu na zawężenie tematyczne niniejszej pracy problematyka koncepcji monistycznej i dualistycznej może zostać jedynie zasygnalizowana; więcej na ten temat E. Traple (w:) J. Barta (red.), System prawa prywatnego, tom 13: Prawo autorskie, wydanie 2, str. 117 i nast. 117 Wyróżnienie za: A. Kopff, Prawo cywilne a prawo dóbr niematerialnych, op. cit., str. 17.

Ewa Laskowska

46

pożytków z jednego dobra niematerialnego – co w konsekwencji musi wywrzeć

wpływ na zasady ochrony przed osobami dopuszczającymi się naruszeń.

Autorskie prawa majątkowe powstają z momentem ustalenia utworu (co z kolei

przedkłada się również na moment aktualizacji roszczeń podmiotu

uprawnionego) oraz nie wygasają po śmierci twórcy. Odpowiada to również

pierwotnym założeniom F. Zolla konstrukcji praw autorskich, bezwzględnych,

opartych na modelu prawa podmiotowego, ponieważ nie trzeba już „wysilać się

na określanie i wyliczanie czynów bezprawnych, gdyż sprzecznymi z prawem

(bezprawnymi) są wówczas wszelkie czyny, obrażające uznane w ustawie prawo

podmiotowe”118. Samo wkroczenie w sferę monopolu autorskiego implikuje

uznanie zachowania za bezprawne.

Te wszystkie skrótowo przedstawione cechy autorskich praw

majątkowych prowadzą do konstatacji, że jako bezwzględne, majątkowe prawa

podmiotowe związane są ze szczególnym modelem ochrony, wymuszonym

przede wszystkim ich specyfiką. Nie może bowiem ulegać wątpliwości, że

w swojej charakterystyce bliskie są prawom rzeczowym, jednakże ich

immanentna cecha, tj. brak władztwa nad dobrem niematerialnym,

uniemożliwia przyjęcie wniosku o ewentualnym przyznaniu ochrony na wzór

przepisów art. 222 i nast. k.c. Tym samym, najbardziej podobną konstrukcją

cywilistyczną, odpowiadającą przedstawionej charakterystyce autorskich praw

majątkowych, jest odpowiedzialność za czyny niedozwolone na gruncie art. 415

k.c. Bowiem w myśl ogólnej reguły wyrażonej we wskazanym przepisie,

roszczenie kierowane jest przeciwko osobie, która swoim zachowaniem

wyrządziła szkodę w jakiejkolwiek normie prawa majątkowego

pokrzywdzonego, przy czym prawnie irrelewantne pozostaje, jaki rodzaj dóbr

naruszono oraz w jaki sposób do tego doszło, byleby między zachowaniem

sprawczym a wyrządzoną szkodą istniał adekwatny związek przyczynowy.

W świetle powyższego, a ponadto dlatego, że skoro zarówno jeden, jak

i drugi model ochrony ma na celu zagwarantowanie podmiotowi

uprawnionemu (pokrzywdzonemu) możliwości dochodzenia odszkodowania

118 F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem…, str. 26.

Ewa Laskowska

47

w drodze postępowania cywilnego, stwierdzić należy, że odpowiedzialność za

naruszenie autorskich praw majątkowych jest oparta na modelu

cywilistycznym, podobnym do konstrukcji odpowiedzialności deliktowej.

Odpowiada to pierwotnym założeniom twórców wcześniejszych ustaw

prawnoautorskich, jak i konstrukcji przedmiotu ochrony, tj. autorskich praw

majątkowych jako bezwzględnych praw podmiotowych. Podobieństwo tych

dwóch instytucji, treść, jak i metoda regulacji prawnej pozwala zatem uznać –

w myśl art. 1 § 1 k.c. – że kodeks cywilny stanowi dla norm prawa autorskiego

lex generalis119. Wniosek ten potwierdza również bliższa analiza przedmiotu

ochrony, przysługujących roszczeń pokrzywdzonemu, jak i zasad

odpowiedzialności wyrażonych w art. 79 ustawy o prawie autorskim –

podmiotowi uprawnionemu przysługuje bardziej różnorodny katalog środków

prawnych przeciwko osobie naruszającej jego prawa bez zezwolenia, jak i też

zasady odpowiedzialności są znacznie surowsze niż te wyrażone

w postanowieniach kodeksu cywilnego.

Samo jednak stwierdzenie, że prawo autorskie jest (w pewnym zakresie)

ustawą szczególną wobec unormowań kodeksu cywilnego nie wystarczy, aby

problem wzajemnych relacji konstrukcji prawnych odnoszących się do ochrony

pewnych dóbr prawnych został rozwiązany. Co prawda, zgodnie z wyrażoną

w paremii rzymskiej zasadą lex specialis derogat legi generali, w przypadku kolizji

szczegółowe unormowania „wyłączają” zastosowanie stojących z nimi

w sprzeczności przepisów ogólnych, może budzić wątpliwości, czy

w przypadku ochrony autorskich praw majątkowych wyłączona zostaje sama

podstawa odpowiedzialności, dyspozycja normy czy też całkowicie

zmodyfikowane będą zasady przypisywania odpowiedzialności naruszycielom,

tzn. w oderwaniu od postanowień kodeksu cywilnego120. Kwestią

problematyczną pozostaje również, w jaki sposób stosowane będą przepisy

119 A. Kopff, Prawo cywilne a prawo dóbr niematerialnych, Zeszyty Naukowe UJ, op. cit., str. 33. Podobnie zresztą wypowiada się także Z. Ziembiński, Problematyka ogólna zbiegu przepisów prawnych, (w:) Z. Radwański (red.), Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979, str. 333 i nast. 120 Szerzej na temat wątpliwości co do skutków zastosowania wyrażonej zasady prawnej: J. Preussner-Zamorska, Stosunek ustaw szczególnych do kodeksu cywilnego, SC 1971, tom XVIII, str. 37 i nast.

Ewa Laskowska

48

ogólne w zakresie nieuregulowanym ustawą o prawie autorskim. Ze względu

jednak na związanie tematyką pośredniego naruszenia autorskich praw

majątkowych, szczegółowa analiza dotyczyć będzie jednak relacji między art. 79

ustawy oraz przepisu konstruującego zasady odpowiedzialności za podżeganie,

pomocnictwo i świadome skorzystanie ze szkody, tj. art. 422 k.c.

Z punktu widzenia logiki formalnej porównać należy zakresy hipotez obu

przepisów, aby ustalić, czy oraz w jakim zakresie art. 79 wyłącza stosowanie

sprzecznych ze swoimi postanowień kodeksu cywilnego odnośnie naruszenia

pośredniego. Na tym etapie podkreślić należy, że porównaniu podlegać będzie

zakres hipotezy nie samego art. 422 k.c., ale normy zdekodowanej z kompilacji

przepisów art. 415 oraz art. 422 k.c., ponieważ zgodnie z techniką legislacyjną

polegającą na kondensacji i rozczłonkowaniu tekstu prawnego podstawy

odpowiedzialności za podżeganie, pomocnictwo oraz świadome skorzystanie ze

szkody określone zostały w sposób zrębowy w art. 422 k.c. i ich treść musi zostać

uzupełniona o przesłanki zawarte w przepisie ogólnym określającym

odpowiedzialność za wyrządzenie szkody121. Dopiero po zdekodowaniu normy

kształtującej przesłanki odpowiedzialności wskazanych osób za pośrednie

wyrządzenie szkody można przystąpić do porównania zakresu hipotez obu

przepisów.

Szczegółowa analiza obu norm pozwala na wyciągnięcie dwóch istotnych

wniosków.

Po pierwsze, art. 79 pr. aut. jest przepisem szczególnym w stosunku do

normy wynikającej z treści art. 415 i 422 k.c., ponieważ konstruuje ochronę nie

przed jakimkolwiek naruszeniem dobra prawnego, ale skupia się na

odpowiedzialności za naruszenie określonych majątkowych praw

podmiotowych. Natomiast przepisy ogólne o czynach niedozwolonych

w większości przypadków stanowią podstawę do ochrony praw względnych,

których to naruszenie wyrządziło szkodę122. Ponadto, przepis ten umożliwia

121 Podobnie na gruncie kodeksu karnego, por. P. Kardas w: A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego, op. cit., str. 320 i nast. 122 Naruszenie praw bezwzględnych podmiotowych jest zwykle normowane przez przepisy szczególne, zatem ochrona na gruncie art. 415 i nast. k.c. nie jest potrzebna. Por.

Ewa Laskowska

49

bardziej zróżnicowany wybór środków ochrony spośród roszczeń nie zawsze

uzależnionych od udowodnienia winy naruszyciela. Najbardziej istotną różnicą

jest jednak fakt, że art. 79 pr. aut. nie wymaga wyrządzenia szkody podmiotowi

uprawnionemu do podniesienia roszczeń, np. o wydanie uzyskanych korzyści,

w przeciwieństwie do art. 415, gdzie szkoda jest elementem konstytutywnym

decydującym o możliwości przypisania odpowiedzialności. Zobowiązanie

z tytułu czynu niedozwolonego nie powstanie zatem tak długo, dopóki nie

zostanie zrealizowany cały fakt będący zdarzeniem cywilnoprawnym, łącznie –

i przede wszystkim – ze szkodą, a także związkiem przyczynowym, którego

końcowe ogniwo kauzalne stanowi szkoda123.

We wskazanym zakresie art. 79 pr. aut. jest zatem przepisem szczególnym

i modyfikuje normę zdekodowaną z treści przepisów art. 415 i 422 k.c.

Po drugie, art. 79 pr. aut. nie przewiduje szczególnych, uzasadnionych

choćby względami aksjologicznymi, przesłanek odpowiedzialności podżegacza,

pomocnika, czy osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody.

Co prawda, wydaje się dopuszczalna argumentacja zgodna z wykładnią

literalną przepisu, a opierająca się na stwierdzeniu, że pod pojęciem „osoby,

która narusza” autorskie prawa majątkowe rozumieć można zarówno podmiot

bezpośrednio, jak i pośrednio wkraczający w monopol autorski. Za takim

wnioskiem przemawia również argument, że wolą ustawodawcy było

zrównanie sytuacji prawnej podżegacza i pomocnika w stosunku do osoby,

która bezpośrednio – wskutek namowy lub pomocy – naruszyła autorskie prawa

majątkowe, zwłaszcza, że ustawa z 1926 r. przewidywała dla odpowiedzialności

takiego podmiotu odrębny przepis. Przyjęcie takiego stanowiska miałoby jednak

za skutek udzielenie podmiotowi uprawnionemu ochrony absolutnej

w stosunku do osób pośrednio wkraczających w jego monopol autorski.

Odpowiedzialność absolutna – mimo ostatnio coraz częściej podnoszonych

P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2009, str. 380. 123 J. Śmieja (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa 2009, str. 339 i nast.

Ewa Laskowska

50

wątpliwości124 - bez możliwości egzoneracji podmiotu z tego tytułu

zobowiązanego nadal pozostaje wyjątkowym rozwiązaniem legislacyjnym

w polskim systemie prawa125 i w związku z tym nie ma podstaw do

doszukiwania się jej poza wyraźnym wskazaniem ustawodawcy. Ponadto, nie

do pominięcia są względy natury aksjologicznej przemawiające za odrzuceniem

tego stanowiska – zupełnie niesłusznym byłoby bowiem zrównanie sytuacji

prawnej podmiotu, który swoim zachowaniem co prawda wpływa na

konstrukcję związku przyczynowego, nie do niego jednak należy ostateczna

decyzja o podjęciu zachowania bezprawnego, ani nie od zależy, w jaki sposób

chronione dobro zostanie naruszone. Również względy systemowe nie mogą

zostać pominięte w tym zestawieniu – skoro ustawodawca uregulował osobno

podstawę odpowiedzialności podżegacza, pomocnika, jak i osoby, która

świadomie skorzystała ze szkody w przepisach ogólnych o czynach

niedozwolonych, to niejako wskazał kierunek wykładni polegającej na

rozróżnieniu sytuacji prawnej podmiotu bezpośrednio i pośrednio wkraczającej

w cudzą sferę uprawnień bez zezwolenia. Niemałą rolę odgrywa również

ukształtowana linia orzecznicza Sądu Najwyższego opowiadająca się za

zastosowaniem odpowiednim postanowień kodeksu cywilnego co do

odpowiedzialności podmiotu pośrednio naruszającego bezwzględne prawa

podmiotowe126.

Reasumując powyższe rozważania przypomnieć należy, że poza

zakresem regulacji art. 79 pr. aut. znalazły się przesłanki, zasady, jak i zakres

odpowiedzialności podżegacza, pomocnika oraz osoby, która świadomie

skorzystała z naruszenia praw autorskich. Dopiero taki wniosek upoważnia do

zastosowania postanowień kodeksu cywilnego na gruncie prawa autorskiego.

Oczywiście, nie zawsze brak regulacji w ustawie szczegółowej łączyć się będzie

z automatycznym zastosowaniem przepisów ogólnych – powinno ono być raczej

nacechowane ostrożnością przy pełnym uwzględnieniu specyfiki konkretnych

124 Por. W. Machała, Specyfika roszczenia…, op. cit. 125 B. Gawlik w: A. Kopff, S. Grzybowski (red.), Prawo wynalazcze: zagadnienia wybrane, Warszawa 1978, str. 339 i nast. 126 Por. przywołane wcześniej orzeczenia, przypis nr 86.

Ewa Laskowska

51

instrumentów prawnych, ratio legis przepisów normujących dane instytucje, jak

i potencjalnych konsekwencji zastosowania innych konstrukcji

dogmatycznych127. Z tego względu nie sposób pominąć pierwszego

z wyciągniętych wniosków, a odnoszącego się do charakterystyki ochrony

autorskich praw majątkowych i tego, jak bardzo różna jest ona od

odpowiedzialności za czyny niedozwolone. Rzutować to musi na sposób

zastosowania postanowień kodeksu cywilnego na gruncie prawa autorskiego.

Błędem byłoby bowiem pominięcie specyfiki praw autorskich skonstruowanych

jako bezwzględne prawa podmiotowe. W kontekście wcześniej ogólnie

przedstawionych koncepcji sposobów zastosowania postanowień kodeksu

cywilnego słusznym wydaje się zatem przyjęcie stanowiska, że przepisy ogólne,

tj. art. 422 k.c., powinny być stosowane odpowiednio na gruncie prawa

autorskiego. Dopiero ostrożna ich wykładnia przy jednoczesnym dopasowaniu

dyspozycji norm do specyfiki autorskich praw majątkowych może dać

zadowalający efekt pozwalający na wzajemne wyważenie interesów obu stron:

podmiotu uprawnionego, jak i osoby, która pośrednio wkroczyła w monopol

autorski bez zezwolenia. Takie też stanowisko zajął Sąd Najwyższy128; nie jest

ono również obce doktrynie129.

Konsekwentnie przyjąć zatem należy, że co prawda art. 79 pr. aut. jako lex

specialis wyłączy zastosowanie art. 415 k.c. i nast., ale jedynie co do podstawy

odpowiedzialności130. Formalną podstawą dochodzenia roszczeń

przewidzianych w ustawie będzie zatem art. 79 pr. aut., ale rozpatrywany

w związku z art. 422 k.c. stosowanym odpowiednio. Przyjęcie takiej koncepcji

łączyć się będzie konsekwentnie z merytoryczną modyfikacją ogólnych

przesłanek odpowiedzialności podżegacza, pomocnika, jak i osoby, która

świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody w wyniku naruszenia autorskich

praw majątkowych. Skutkiem takiej wykładni norm prawnych będzie

127 A. Kopff, Prawo cywilne a prawo dóbr niematerialnych, op. cit., str. 33 i nast. 128 Por. wyrok SN z dnia 30 kwietnia 1974 r.; II CR 161/74; OSPiKA 1975, z. 10, poz. 212 129 J. Barta, R. Markiewicz, Internet a prawo.., op. cit., str. 224 i nast.; B. Widła, , B. Widła, Odpowiedzialność za naruszenie majątkowych praw autorskich przez stosowanie odesłań (linków) internetowych, op. cit.; J. Ożegalska-Trybalska, Adresy internetowe, op. cit., str. 264. 130 J. Preussner-Zamorska, Stosunek ustaw szczególnych do kodeksu cywilnego, op. cit., str. 69.

Ewa Laskowska

52

konstatacja, że – w przypadku podżegania131 – konstytutywną przesłanką

odpowiedzialności takiej osoby będzie nie „nakłanianie do szkody”, ale

„nakłanianie do naruszenia autorskich praw majątkowych”132, co przekładać się

będzie z kolei na badanie nastawienia psychicznego sprawcy pośredniego

nakierowanego nie na wyrządzenie szkody, ale na wkroczenie w cudzy

monopol autorski bez stosowanego zezwolenia – przyjęcie odmiennego

stanowiska, tj. odniesienie znamienia subiektywnego podżegania jedynie do

szkody mogłoby nadmiernie ograniczać ochronę podmiotu uprawnionego;

szczególnego znaczenia nabierać będzie wskazana przesłanka w kontekście

rozważań o odpowiedzialności właścicieli portali internetowych za dane

zamieszczone na ich stronie przez użytkowników końcowych. Ponadto,

podmioty wymienione w art. 422 k.c. odpowiadać będą nie „za szkodę”, ale za

„naruszenie autorskich praw majątkowych” – ze względów konstrukcyjnych, za

wyjątkiem świadomego skorzystania ze szkody133, co w konsekwencji prowadzić

będzie do możliwości podniesienia wobec nich roszczeń nie tylko

o odszkodowanie, ale również i tych wymienionych w art. 79 oraz art. 80 pr.

aut., jak np. wydania uzyskanych korzyści. Oczywiście, problematycznym staje

się na tym etapie, że skuteczność części z roszczeń przysługujących podmiotowi

uprawnionemu jest niezależna od winy naruszyciela. W przypadku

odpowiedzialności w ramach czynów niedozwolonych zawinienie natomiast

wynika wprost z treści art. 415 k.c. W związku z tym jednak, że

odpowiedzialność sprawców rozważana jest na gruncie przepisów

szczególnych, można twierdzić, że skoro na tej płaszczyźnie odpowiedzialność

131 Wskazane skutki mają również zastosowanie do pomocnictwa, jak i świadomego skorzystania ze szkody. 132 Takie sformułowanie znaleźć można m.in. w: J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 241 – niemniej jednak przywołani Autorzy opowiadają się za zastosowaniem art. 422 k.c. wprost. 133 W przypadku tej ostatniej grupy sprawców „pośrednich” przyjąć należy jednakowoż, że koniecznym elementem skutecznego podnoszenia roszczeń, jest zaistnienie szkody. Wynika to bowiem z ratio legis wprowadzonej odpowiedzialności takiego podmiotu – jak zostanie jeszcze rozwinięte w niniejszej pracy, osoba taka ponosi odpowiedzialność jedynie ze względu na szczególnie naganną ocenę zachowania w postaci korzystania z już wyrządzonej (czynem niedozwolonym) szkody, brak bowiem możliwości wykazania adekwatnego związku przyczynowego między jej zachowaniem a szkodą. Z przyczyn konstrukcyjnych zatem należy przyjąć za element konieczny przypisania odpowiedzialności takiej osobie powstanie szkody; szerzej na ten temat w rozdziale IV niniejszej pracy.

Ewa Laskowska

53

za naruszenie autorskich praw majątkowych ma charakter absolutny, zwłaszcza

w odniesieniu do obowiązku naprawienia szkody, można także odpowiadać za

niezawinione podżeganie. Konstrukcja taka byłaby jednak nie tylko absurdalna,

ale na dodatek w sposób zbyt daleko idący rozciągałaby ochronę

prawnoautorską. W doktrynie przyjmuje się zatem, że w tym wypadku

koniecznie jest wykazanie winy umyślnej, mimo że przeczy to wykładni

literalnej przepisu134. Kolejną modyfikacją zasad ogólnych na płaszczyźnie

prawa autorskiego dotyczyć będzie konstrukcji i badania związku

przyczynowego – aktualizacja roszczenia za bezprawne zachowanie

w przypadku czynów niedozwolonych następuje z chwilą powstania szkody.

W sytuacji naruszenia autorskich praw majątkowych – przypomnieć należy, że

powstają one z chwilą ustalenia utworu (art. 1 pr. aut.) – momentem powstania

roszczenia jest także moment ich ustalenia. Co do zasady zatem podjęcie

zachowania bezprawnego samo w sobie stanowić będzie już o aktualizacji

roszczenia, a w dalszej kolejności badaniu podlegać będzie, czy pozostaje ono

w związku przyczynowym z wkroczeniem w zakres cudzego monopolu

autorskiego, choćby nawet nie doszło do wyrządzenia szkody.

Opowiedzenie się za którąkolwiek z zaprezentowanych w niniejszym

rozdziale koncepcji stosunku norm prawa autorskiego do norm ogólnych prawa

cywilnego łączy się oczywiście z akceptacją pewnych słabości danej konstrukcji.

W przypadku koncepcji analogicznego zastosowania przepisów kodeksu

cywilnego na płaszczyźnie prawa autorskiego jest to stan niepewności prawa

wobec dość „uznaniowego” charakteru przesłanek i zasad odpowiedzialności

sprawcy pośredniego. W związku z powyższym dalsza analiza i wykładnia

norm statuujących odpowiedzialność takiego podmiotu musi być dokonywana

w sposób ostrożny i przy jednoczesnym wyważeniu interesów obu stron:

zarówno podmiotu uprawnionego, jak i sprawcy pośredniego. Wydaje się

jednakże za właściwym opowiedzenie się za ostatnią z zaprezentowanych

134 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo..., op. cit., str. 179; B. Widła, Odpowiedzialność za naruszenie majątkowych praw autorskich przez stosowanie odesłań (linków) internetowych, op. cit.

Ewa Laskowska

54

koncepcji, a to ze względu na jej dopasowanie do specyfiki działania sprawcy

pośredniego, tj. jego ograniczonego wpływu na związek przyczynowy.

Reasumując krótko powyższe rozważania podkreślenia wymaga

ponownie, że konsekwencją przyjęcia jednej ze wskazanych w niniejszej pracy

koncepcji stosowania postanowień kodeksu cywilnego na gruncie prawa

autorskiego co do zasady wiązać się będzie z odpowiednią modyfikacją

przesłanek odpowiedzialności podżegacza, pomocnika, jak i osoby, która

świadomie skorzystała ze szkody wyrządzonej naruszeniem autorskich praw

majątkowych.

Ewa Laskowska

55

Rozdział IV: Postacie pośredniego naruszenia autorskich praw

majątkowych

Wprowadzenie

Ustawodawca nie zdecydował się na sformułowanie jednoznacznych

przesłanek odpowiedzialności osób wymienionych w treści art. 422 k.c.135

W związku z tym, w doktrynie często prezentowane jest twierdzenie

o konieczności stosowania konstrukcji karnistycznych odnośnie podżegania

i pomocnictwa wykształconych na podstawie art. 18 § 2 i § 2 k.k.136. Silnie

akcentowane jest jednak i zdanie przeciwne argumentowane zupełnie innym od

karnistycznego charakterem odpowiedzialności cywilnoprawnej, w stosunku do

której zastosowanie reguł z art. 18 §§ 2-3 k.k. znacznie utrudniałoby dochodzenie

roszczeń przez pokrzywdzonego – zgodnie z tym poglądem należy zatem

zastosować reguły ogólne, tj. art. 415 k.c.137 Takie stanowisko jest jednak

niewystarczające zważywszy na brak regulacji przesłanek odpowiedzialności

podżegacza i pomocnika w ustawie, w związku z czym przyjęcie za punkt

wyjściowy stosowanych w prawie karnym konstrukcji normatywnych

i odpowiednie zmodyfikowanie ich w kontekście zasad rządzących stosunkami

cywilnoprawnymi wydaje się być najbardziej trafnym z przedstawionych

rozwiązań; zyskuje ono również coraz większe poparcie w doktrynie138.

Ustawodawca skonstruował w art. 422 k.c. odpowiedzialność osoby, która

nakłoniła inną osobę do wyrządzenia szkody, osoby, ułatwiła sprawcy

bezpośredniemu dokonanie naruszenia autorskich praw majątkowych, jak

i osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody wkroczeniem

135 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 106. 136 zob. W. Dubis (w:) E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006, str. 705; B. Widła, Odpowiedzialność za naruszenie majątkowych praw autorskich przez stosowanie odesłań (linków) internetowych, op. cit. 137 G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, Warszawa 2008, str. 440. 138 Zob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 106; B. Banaszczyk w: H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania, Komentarz, str. 1329; Z. Masłowski, Kodeks cywilny - Komentarz, t. II, Warszawa 1972, str. 1026.

Ewa Laskowska

56

w monopol prawny twórcy. Przesłanki, jak i zasady odpowiedzialności każdej

ze wskazanych osób wykazują się pewnymi cechami szczególnymi, które to

w dalszej kolejności podlegają pewnym modyfikacjom na gruncie prawa

autorskiego. Na tym etapie rozważań należy jednak wskazać na ich cechy

wspólne, które będą miały wpływ na całokształt odpowiedzialności za

pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych.

Wszystkie osoby wymienione w art. 422 k.c. nie uczestniczą bezpośrednio

w zachowaniu bezprawnym (w kontekście prawnoautorskim będzie to się

odnosiło do naruszenia autorskich praw majątkowych, nie do samego

wyrządzenia szkody139). Ich działalność mieści się jednak w pojęciu szeroko

rozumianego czynu niedozwolonego140 z tego względu, że podstawa określenia

ich zachowania za bezprawne wynika z unormowania art. 422 k.c. Motywem

legislacyjnym wskazanej normy, jak i też uzasadnieniem wprowadzenia

odpowiedzialności jest zatem szczególna – z punktu widzenia ustawodawcy –

naganność postępowania mającego wpływ na podjęte przez sprawcę

bezpośredniego działanie naruszające cudze prawa majątkowe141. Uczestnictwo

„jakby” w cudzym czynie niedozwolonym pozostaje zatem z jednej strony

w dość „luźnym” związku ze stanem faktycznym opierającym się na wkroczeniu

w monopol autorski bez stosowanego zezwolenia przez inny podmiot, z drugiej

strony wymaga zawsze badania, czy obowiązek odszkodowawczy znajduje

dostateczne uzasadnienie etyczne w związku przyczynowym z naruszeniem142.

Zależnie od stanu faktycznego podżegacz, pomocnik czy też osoba, która

świadomie skorzystała z naruszenia, mogą odpowiadać samodzielnie lub

wspólnie ze sprawcą. W świetle obowiązujących przepisów możliwe jest

bowiem wyłączenie odpowiedzialności sprawcy bezpośredniego ze względu na

139 Zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami art. 422 k.c. powinien zostać zastosowany odpowiednio na gruncie prawa autorskiego; dalsze rozważania w niniejszej pracy odnosić się będą zatem już tylko do naruszeń autorskich praw majątkowych. 140 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit. 141 Por. B. Banaszczyk w: H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania…, op. cit., str. 1328; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit. 142 Chodzi tutaj o: z jednej strony – nie do takiego podmiotu należy ostateczna decyzja, z drugiej strony trzeba badać m.in. związek przyczynowy między, de facto, nie jego zachowaniem a naruszeniem. Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit.; A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, PiP 1957, Nr 2, str. 285.

Ewa Laskowska

57

np. przepisy dotyczące dozwolonego użytku prywatnego – pod uwagę wziąć

wówczas należy mimo wszystko możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności

sprawcy pośredniego143.

Wskazane reguły ogólne odnoszące się do wszystkich trzech kategorii

sprawców pośrednich muszą ulec dalej idącym modyfikacjom ze względu na

specyfikę ochrony prawnoautorskiej, jak i też w związku z różnicami

w konstrukcji odpowiedzialności tych osób. Posiłkowo jednak dopuszczalne jest

odnoszenie się do orzecznictwa, jak i ustaleń doktryny na gruncie art. 136 k.z.,

wobec praktycznie niezmienionej treści obu norm144.

143 Problematycznym może stać się wówczas uzasadnienie dla takiej odpowiedzialności – czy faktycznie doszło do naruszenia, jeśli podmiot korzystał z utworu w ramach dozwolonego użytku prywatnego? 144 B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania…, op. cit., str. 1328; pośrednio również wyrok SN z dnia 21 lipca 1970 r., III CR 141/70, Monitor Prawniczy 2008/10/537.

Ewa Laskowska

58

Podżeganie

Z odpowiedzialnością podżegacza praktyka sądów cywilnych spotyka się

nader rzadko145, co w konsekwencji prowadzić może do pomijania tej formy

sprawczej przy zajmowaniu się problematyką ochrony autorskich praw

majątkowych. Do pomyślenia są jednak takie przykłady z życia codziennego,

gdzie jedyną podstawą odpowiedzialności za naruszenie stają się właśnie

przepisy art. 79 pr. aut. w związku z art. 422 alternatywa pierwsza k.c. Za

przykład może służyć choćby sytuacja udzielenia upoważnienia osobom trzecim

do korzystania z utworu bez stosowanej podstawy prawnej, np. w drodze

umowy licencyjnej146.

W świetle wcześniejszych rozważań punktem wyjściowym dla dalszej

analizy problematyki jest stwierdzenie, że przesłanki podżegania konstrukcyjnie

(techniczno – legislacyjnie) odczytywać należy z łącznego zastosowania norm

art. 79 pr. aut. oraz art. 422 k.c. stosowanego odpowiednio. Przesądza to, że

podżeganie zostało skonstruowane przez ustawodawcę w sposób zrębowy, dla

zdekodowania wszystkich jego przesłanek niezbędne jest bowiem

wykorzystanie dwóch jednostek tekstu prawnego147.

Rozpocząć należy od samej definicji podżegania, przy czym wartym

podkreślenia jest różnorodność prezentowanych w doktrynie propozycji ujęcia

tej formy sprawczej. Nawiązując do osiągnięć nauki prawa karnego za punkt

wyjścia uznać należy ujęcie podżegania jako takie oddziaływanie na sferę

wolitywną wykonawcy, które prowadzi do skłonienia go do określonego

działania lub zaniechania będącego zarazem realizacją znamion czynu

zabronionego148. Definicję tę rozwija z kolei doktryna prawa cywilnego

proponując uznanie za podżeganie zachowania, które wpływa na sferę

motywacyjną sprawcy bezpośredniego dążąc do wywołania u niego zamiaru

145 Por. G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 441. 146 Przykład za: J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 244. 147 Podobnie na gruncie prawa karnego, P. Kardas w: A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego…, op. cit., str. 299 i nast. 148 Tak np. P. Kardas (w:) A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego…, op. cit., str. 301.

Ewa Laskowska

59

podjęcia zachowania bezprawnego lub utwierdza go w tym zamiarze149, przy

czym podkreśla się często, że podżeganie samo w sobie odróżnić należy od

zwykłego dostarczenia pomysłu150. Chodzi tutaj zatem o takie działanie sprawcy

pośredniego, który z racji sytuacji czy stosunków, w jakich się znajduje

w stosunku do sprawcy bezpośredniego naruszenia (za Machnikowskim151 może

tutaj w grę wchodzić przykładowo szczególny szacunek, którym podżegacz jest

obdarzany), daje impuls do podjęcia działania bezpośrednio naruszającego

autorskie prawa majątkowe. Na tym etapie rozważań należy jednak wskazać na

to, że wątpliwym jest jednak przyjęcie w definicji, że podżegacz również

„umacnia sprawcę w powziętej decyzji”152 z tego względu, że takie utwierdzanie

w podjętej już decyzji sprawczej powinno być – wzorem ustalonej w prawie

karnym linii orzeczniczej153 – uznane za pomocnictwo psychiczne.

Konsekwentnie bowiem przyjmuje się w dalszej kolejności możliwość

pociągnięcia do odpowiedzialności jako pomocnika (w tym wypadku –

psychicznego) wobec wykazania jedynie świadomej nieumyślności takiej osoby,

natomiast w przypadku podżegania jednoznacznie wskazuje się na wymóg

udowodnienia zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego sprawcy. Ponadto,

Sąd Najwyższy stwierdził, że odpowiada za podżeganie jedynie ten, „kto inną

osobę zachęca do wyrządzenia drugiemu szkody i udziela porady co do sposobu

sprzecznego z prawem działania”154. Wobec różnych zasad odpowiedzialności155

149 Por. P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421. ; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania…, op. cit., str. 1329; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2008, str. 201; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 244; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 107. 150 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 108. 151 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 420 152 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit.; P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania…, op. cit., str. 1329; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, 8 wydanie, Warszawa 2008.; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 244. 153 Por. wyrok SN z dnia 10 maja 1982 r., Rw 317/82, OSNKW 1982, z. 10/11, poz. 72; wyrok SN z dn. 3 kwietnia 2006 r., V KK 316/05 (w:) A. Zoll (w:) K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, t. I, Zakamycze 1998, str. 181-182; odmiennie wyrok SA w Krakowie z dn. 20 września 2001 r., II Aka 204/01, KZS 2001, z. 11, poz. 28. 154 wyrok SN z dn. 6 grudnia 1972 r., I PR 212/72, LexPolonica nr 317639.

Ewa Laskowska

60

należy zatem zaznaczyć wyraźnie granicę między wskazanymi formami

sprawczymi. W dalszej części pracy teza ta będzie jeszcze rozwinięta.

Na wstępie rozważań odnoszących się do przesłanek odpowiedzialności

za podżeganie należy zastanowić się, zwłaszcza w kontekście prawoautorskim,

nad odpowiedzią na pytanie, co jest skutkiem realizacji tego rodzaju czynu

niedozwolonego. Na gruncie prawa karnego zagadnienie, czy podżeganie jest

przestępstwem formalnym czy skutkowym pozostaje do dziś sporne, zarówno

w literaturze, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego156, natomiast nie było ono

jak dotąd podjęte w kontekście stosunków cywilnoprawnych. Dość

enigmatycznie zauważa jednak Lewaszkiewicz-Petrykowska, że działanie

podżegacza musi być skuteczne, tzn. aby „doprowadziło do powzięcia decyzji

przez sprawcę, rozwiało jego wahania, umocniło zamiar, itp.”157. Twierdzenie

takie należy jednak odrzucić – nie tylko ze względów dowodowych –

niewątpliwie utrudnione byłoby bowiem wymaganie choćby

uprawdopodobnienia przez pokrzywdzonego, że doszło do naruszenia

pośredniego poprzez podżeganie w ten sposób, że sprawca podjął zamiar

naruszenia (przy uznaniu za słuszne takiego stanowiska badaniu podlegałoby

jedynie nastawienie psychiczne sprawcy bezpośredniego). Warto jednakże

zauważyć, że nakłanianie innej osoby do czynu niedozwolonego samo w sobie

na gruncie ogólnego prawa cywilnego jest legalne, tzn. o ile nie prowadzi do

wyrządzenia szkody. Trafnie również podnosi A. Szpunar158, że w przypadku

działalności podżegacza, pomocnika, czy osoby, która świadomie skorzystała ze

szkody, podstawą uznania za bezprawne ich zachowania jest art. 422 k.c.

Prowadzi to do wniosku, że możliwe jest pociągnięcie wskazanych osób do

odpowiedzialności jedynie po realizacji wszystkich przesłanek, tj. m.in.

wyrządzenia szkody159. Odnosząc wspomniane uwagi do prawa autorskiego

należy zająć stanowisko, że do realizacji przesłanek podżegania uzasadniających

155 o których w dalszej części rozważań. 156 Por. P. Kardas, (w:) A. Zoll (red.), Komentarz…, op. cit., str. 330 i nast.; W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2010. 157 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 107. 158 A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, op. cit., str. 284 i nast. 159 Ibidem.

Ewa Laskowska

61

przypisanie odpowiedzialności osobie nakłaniającej dojdzie dopiero wraz

z faktycznym naruszeniem autorskich praw majątkowych przez sprawcę

bezpośredniego160. W tym też kontekście nie do podważenia staje się konkluzja,

że odpowiedzialność sprawców pośrednich jest o tyle akcesoryjna, o ile

uzależniona jest od wystąpienia skutku w postaci naruszenia monopolu

autorskiego podmiotu uprawnionego. Oznacza to, że możliwe będzie

kierowanie roszczeń przez podmiot uprawniony wobec sprawcy pośredniego

z tego względu, że sprawca bezpośredni zrealizował wszystkie przesłanki

konieczne do wykazania naruszenia. Wyłączenie odpowiedzialności sprawcy

bezpośredniego, np. w przypadku skutecznego powołania się przez niego na

przepisy o dozwolonym użytku prywatnym, nie będzie miało wpływu na fakt

odpowiedzialności sprawcy pośredniego. Przyjęcie takiego stanowiska rzutuje

również na ocenę, od kiedy roszczenia podmiotu uprawnionego stają się

wymagalne oraz kiedy ulegają przedawnieniu161.

Ustawodawca nie wymaga posiadania przez podżegacza cechy

szczególnej, aby możliwe było pociągnięcie go do odpowiedzialności za

pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych. Prowadzi do wniosku, że

odpowiada on za własny czyn, niezależnie od zasad odpowiedzialności sprawcy

bezpośredniego. Do pomyślenia są jednak przypadki, w których dojdzie do

naruszenia autorskich praw majątkowych przez sprawcę bezpośredniego

ulegającego wpływom podżegacza, ale jedynie ze względu na cechę szczególną

wykonawcy nie zajdą przesłanki wyłączające odpowiedzialność,

a w konsekwencji również możliwe będzie podniesienie roszczeń przeciwko

osobie nakłaniającej – przykładem (akademickim) może być wpływanie przez

podżegacza na przedsiębiorcę, który pod naciskiem zleca zwielokrotnienie

utworu i wykorzystuje go w swojej działalności gospodarczej – w tej sytuacji nie

160 Tak również J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 242; podobnie w sytuacji pośredniego naruszenia patentu na gruncie prawa wynalazczego także B. Czachórska-Jones (w:) red. J. Szwaja, A. Szajkowski, System prawa własności intelektualnej, tom III, Prawo wynalazcze, Warszawa 1990, str. 291. 161 Por. art. 129 § 1 k.c. i nast., czyli od momentu, w którym doszło do naruszenia autorskich praw majątkowych przez sprawcę bezpośredniego.

Ewa Laskowska

62

sposób przyjąć działania w ramach dozwolonego użytku prywatnego ze

względu na cechę szczególną sprawcy bezpośredniego. Problematycznym staje

się wówczas możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności sprawcy

pośredniego na podstawie art. 79 pr. aut. w związku z art. 422 k.c.

per analogiam162.

Normatywna istota podżegania sprowadza się do oddziaływania

nakłaniającego na psychikę bezpośredniego sprawcy w celu skłonienia go do

podjęcia określonego zachowania naruszającego autorskie prawa majątkowe.

Konsekwentnie przyjąć należy, że w grę wchodzi tutaj działanie ukierunkowane

na wywołanie u wykonawcy decyzji - jako pewnego zjawiska psychicznego –

oraz jej realizację w odniesieniu do konkretnego przedmiotu ochrony prawa

autorskiego. Wykluczyć zatem należy możliwość podżegania przez zaniechanie,

skoro wykładnia słowa „nakłania” implikuje pewną aktywność po stronie

sprawcy. W doktrynie zgodnie podkreśla się, że prawnie irrelewantne pozostaje,

w jakiej formie wpływa się na sprawcę163, byleby tylko z zachowania

nakłaniającego można było odczytać zamiar nakierowany na oddziaływanie na

wykonawcę czynności w zgodzie z intencją podżegacza. Możliwe jest zatem

użycie pośredniego, jak i bezpośredniego wpływu na wykonawcę, a środki

perswazji same w sobie mogą być dozwolone lub nie164, zauważalne dla sprawcy

bezpośredniego lub nie (np. wypowiedzi niesugerujące, ale wywierające

psychiczny nacisk w kierunku podjęcia decyzji zgodnej z intencją podżegacza).

Do pomyślenia są zatem wypadki nakłaniania słowem, pismem, gestem, mową

niewerbalną, w postaci prośby, polecenia, rady, propozycji. Ustawowe pojęcie

nakłaniania jest tak pojemne i syntetyczne, że możliwe jest również podżeganie

poprzez aprobatę propozycji złożonej przez sprawcę bezpośredniego, o ile

162 Problematycznym w tym sensie, że wymagałoby to każdorazowo badania, czy osoba nakłaniająca miała wiedzę, o tym, kim jest osoba, na którą oddziałuje, oraz czy miała wolę takiego działania. W literaturze nie była jak dotąd podejmowana kwestia tego, jak dalece powinna sięgać świadomość sprawcy pośredniego wobec sprawcy bezpośredniego. 163 Tak: B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1329; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 244; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 108; P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421 i nast. 164 Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit.

Ewa Laskowska

63

łączyć się to będzie z nakierowaniem wykonawcy na realizację konkretnego

rodzaju działań zmierzającego do naruszenia autorskich praw majątkowych.

Poza oceną prawną pozostaje również fakt, czy proces decyzyjny sprawcy

bezpośredniego przebiegał bez anormalnych zakłóceń. Niemniej jednak

stwierdzić należy, że granicą dla przyjęcia odpowiedzialności za podżeganie

będzie użycie groźby lub nakazu, ponieważ łączyć się to będzie z uznaniem, po

pierwsze, że wykonawca znalazł się w atypowej sytuacji motywacyjnej

wykluczającej przypisanie mu odpowiedzialności, po drugie natomiast, osoba

grożąca mogłaby zostać uznaną za sprawcę bezpośredniego, jeśli jej zachowanie

mieściło się w związku przyczynowym z naruszeniem165.

Konstrukcja prawna podżegania zakłada sprecyzowanie autorskich praw

majątkowych, do których naruszenia nakłaniany jest sprawca bezpośredni,

tj. wymóg działania przez podżegacza w sposób świadomy wyklucza

teoretycznie możliwość nakłaniania do naruszenia bliżej nieokreślonego

przedmiotu ochrony praw autorskich. Taki wniosek wynika z wykładni

literalnej ustawy. Do wyobrażenia są jednak przypadki nakłaniania odnośnie

konkretnego przedmiotu ochrony prawnoautorskiej, przy jednoczesnym

pozostawieniu sprawcy bezpośredniemu decyzji co do pola eksploatacji, jak i też

sytuacje namawiania do naruszenia praw majątkowych co do bliżej

nieokreślonych utworów z kolekcji danego autora. W każdym jednak z tych

wypadków, podżegacz obejmuje swoją świadomością w pewien sposób

identyfikowalny przedmiot ochrony prawnoautorskiej. Nie jest natomiast

konieczne, aby potrafił on określić precyzyjnie, o jaki utwór chodzi lub też kto

jest jego autorem.

W świetle poczynionych rozważań wskazać należy zatem na fakt, że

przesłanki odpowiedzialności osoby nakłaniającej odrywają się również od

zachowania bezpośredniego sprawcy. Sposób naruszenia autorskich praw

majątkowych nie ma bowiem wpływu na przypisanie odpowiedzialności

165 Tak P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421; przeciwnie: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 108 oraz B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1329.

Ewa Laskowska

64

podżegaczowi; poza zakresem obowiązywania normy dekodowanej z treści

art. 79 pr. aut. w zw. z art. 422 alternatywa pierwsza k.c. znajduje się zatem

zachowanie bezpośredniego wykonawcy – prawnie relewantnym jest samo

zdarzenie w postaci wkroczenia w monopol autorski bez stosowanego

zezwolenia. Podżeganie nie określa bowiem technicznego sposobu, w jaki

dochodzi do naruszenia, ani też na jakim polu eksploatacji podmiot uprawniony

doznał uszczerbku w swojej sferze prawnej, lecz stanowi podstawę do

przypisania odpowiedzialności osobie, która nakłoniła do realizacji czynu

niedozwolonego.

Ustawodawca nie wymaga ponadto, aby osoba nakłaniana miała

świadomość naruszenia (zwłaszcza, że zgodnie z treścią art. 79 pr. aut. wina

sprawcy bezpośredniego nie jest przesłanką skuteczności podnoszonego

roszczenia) ani tego, że działa pod wpływem impulsu zainicjowanego przez

podżegacza166. Niemniej jednak osoba (lub grupa osób) taka musi być

zindywidualizowana przez nakłaniającego, tj. celowe działanie podżegacza musi

odnosić się do konkretnej osoby lub grupy osób. Bez znaczenia pozostaje, czy

osoba taka jest nakłaniającemu znana z imienia i nazwiska. Z tego też powodu

nie może zostać uznane za podżeganie samo dostarczenie pomysłu ad incertam

personam167.

Istotą podżegania jest zatem taki oddziaływanie na osobę (nawet tego

nieświadomą), które w konsekwencji prowadzi do podjęcia przez nią decyzji

o podjęciu zachowania bezprawnego oraz realizację tej decyzji w postaci

naruszenia autorskich praw majątkowych. Z chronologicznego punktu widzenia

podżegacz wkracza więc „od początku”; w przeciwieństwie do pomocnika,

który to umacnia sprawcę w jego zamiarze, utwierdza go w przekonaniu

o słuszności podjętej decyzji. To ze strony podżegacza wychodzi inicjatywa,

impuls do działania sprawcy bezpośredniego. W jego intencji leży wpłynięcie na

166 Podobnie na gruncie prawa karnego, por. P. Kardas, Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne współdziałanie, op. cit., str. 488. 167 Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 108 oraz B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1330; A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, op. cit., str. 288.

Ewa Laskowska

65

inną osobę, zmianę jej nastawienia wolitywno-decyzyjnego168, celem naruszenia

praw autorskich. Przyjęcie takiego stanowiska wyklucza zatem uznanie za trafną

zaprezentowanych na początku definicji doktrynalnych ujmujących podżeganie

m.in. za umacnianie w decyzji sprawcy. Uważam, że zachowanie takie jest

bezprawne, ale powinno być raczej kwalifikowane jako pomocnictwo

psychiczne, a ze względu choćby na różnice w ocenie strony podmiotowej

granicę między wskazanymi formami sprawczymi należy wyraźnie zaznaczyć.

Pomocnictwo psychiczne zbliża się w swojej konstrukcji do podżegania, z tą

jednak modyfikacją, że dostarczenia impulsu do dokonania określonego czynu

nigdy nie można przypisać pomocnikowi169.

Sformułowanie przepisu art. 422 k.c., jak i też jego zastosowanie

odpowiednie na gruncie prawa autorskiego przemawiają za przyjęciem, że

odpowiedzialność podżegacza powstaje wyłącznie wówczas, gdy jego działanie

charakteryzuje się umyślnością i jest zawinione170. Czynność nakłaniania

implikuje bowiem celowość działania nakierowaną na wywołanie określonej,

bliżej sprecyzowanej i odpowiadającej intencjom podżegacza decyzji co do

podjęcia zachowania naruszającego autorskie prawa majątkowe i jej realizacji.

Jak trafnie ujął to Machnikowski, rozszerzenie odpowiedzialności na sprawców

pośrednich znajduje dodatkowe uzasadnienie etyczne wówczas, gdy

zachowaniu temu przypisać można zły zamiar, a nie tylko nieostrożność 171.

Nawet w kontekście naruszenia autorskich praw majątkowych, gdzie

ustawodawca konstruuje odpowiedzialność absolutną podmiotów

wkraczających w monopol prawnoautorski, wyjściem zupełnie absurdalnym

168 Por. P. Kardas, (w:) A. Zoll (red.), Komentarz…, op. cit., str. 308. 169 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 109; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1330; 170 Por. A. Szpunar, Wyrządzenie szkody, op. cit., str. 287; : B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 107; P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421; Barta, Markiewicz, Prawo autorski, op. cit., str. 244; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1329; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, op. cit., str. 202; przeciwnie G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 362. 171 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421.

Ewa Laskowska

66

byłoby uznanie roszczenia podmiotu uprawnionego w stosunku do

nieumyślnego podżegacza. Z punktu widzenia celowościowego przychylić

należy się do stanowiska zakładającego wymóg udowodnienia podżegaczowi

winy umyślnej w postaci zamiaru bezpośredniego lub wynikowego (jeśliby

dopuścić tutaj terminologię karnistyczną). Podkreślenia wymaja jednak fakt, że

zamiar sprawcy pośredniego odnosić się ma jedynie do naruszenia autorskich

praw majątkowych, tj. do faktu podjęcia czynu niedozwolonego172. Poza

zakresem, jaki nakłaniający powinien obejmować swoją świadomością i wolą,

znajdować się może wyrządzenie szkody lub jej rozmiar, a także to, na jakim

polu eksploatacji doszło do wyrządzenia uszczerbku podmiotowi

uprawnionemu. Ponadto, to elementy subiektywne wyznaczać będą również

granice odpowiedzialności podmiotu nakłaniającego – ewentualny eksces

sprawcy bezpośredniego w stosunku do tego, do czego był podżegany nie

będzie wpływać niekorzystnie na sytuację prawną nakłaniającego,

a odpowiedzialność w zakresie przekraczającym umyślność podżegacza ponosić

będzie jedynie sprawca bezpośredni. Wymaga to zatem każdorazowo badania

zakresu strony podmiotowej.

Samo dostarczenie pomysłu w tym kontekście nie może zostać zatem

uznane za spełnienie przesłanek koniecznych do pociągnięcia do

odpowiedzialności jako podżegacza173.

Zgodnie z ogólnymi zasadami, do przyjęcia odpowiedzialności

jakiegokolwiek podmiotu na płaszczyźnie prawa cywilnego co do zasady

niezbędne jest wykazanie istnienia związku przyczynowego z powstałą

w rezultacie działania sprawcy szkodą174. W kontekście prawnoautorskim

przyczynowość zachowania odnosić się będzie jednak do zdarzenia w postaci

naruszenia autorskich praw majątkowych. Związek taki zachodzi, jeśli

możliwym jest przyjęcie, że zachowanie sprawcy bezpośredniego wkroczenia

172 Tak np. B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1330; P. Dubis (w:) E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, op. cit., str. 707; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 108. 173 Ibidem. 174 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 108

Ewa Laskowska

67

w monopol podmiotu uprawnionego stanowi normalne następstwo jego decyzji

powziętej wskutek starań podżegacza175. Należy wskazać zatem na specyficzną

budowę tej konstrukcji normatywnej: między zachowaniem podżegacza

a zachowaniem sprawcy istnieć musi normalny, adekwatny związek

przyczynowy, a ponieważ działanie nakłaniającego zamyka się co do zasady

w psychicznym oddziaływaniu na inny podmiot, powiązanie to przebiega na

płaszczyźnie psychologicznej, co oczywiście implikuje daleko idące problemy

dowodowe. Ponadto, sytuacja ta jest o tyle zmodyfikowana, że przy określeniu

adekwatności związku przyczynowego, de facto rozumianej zgodnie

z wykładnią normy art. 361 § 1 k.c., bierze się pod uwagę indywidualną

predyspozycję sprawcy bezpośredniego, jego podatność na wpływy ze strony

osoby nakłaniającej, jak i stopień relacji, w jakich te dwa podmioty pozostają ze

sobą176. Tak daleko idąca indywidualizacja, zarówno po stronie wykonawcy, jak

i też podżegacza wiązać się może z wieloma komplikacjami na tle dowodowym.

Problematycznym staje się już sytuacja, w której wykazania wymaga istnienie

związku przyczynowego między zachowaniem podżegacza a zachowaniem

sprawcy bezpośredniego, a także równocześnie między działaniem podjętym

przez sprawcę bezpośredniego, a szkodą, jaka została wyrządzona. Przykładem

akademickim pozostanie niewątpliwie możliwość tzw. łańcuszkowego

podżegania, tj. „podżegania do podżegania”177 w związku z trudnością

wykazania istnienia kolejnego związku przyczynowego między wskazanymi

zachowaniami. Niemniej jednak nie ma podstaw do wykluczenia takiej

możliwości. Pewnym ułatwieniem przy ustalaniu istnienia związku

przyczynowo-skutkowe może być oparcie się o stwierdzenie, czy działanie

podjęte przez podżegacza zgodnie z wszelkim prawdopodobieństwem i wiedzą

175 Ibidem; również A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, op. cit., str. 285. 176 ibidem; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1331. 177 Taką możliwość dopuszcza doktryna prawa karnego, jak i orzecznictwo Sądu Najwyższego, por. P. Kardas, Teoretyczne podstawy…, op. cit., str. 278.

Ewa Laskowska

68

życiową prowadzić mogłoby do takiej decyzji sprawcy bezpośredniego

połączonej z jej realizacją w postaci naruszenia autorskich praw majątkowych178.

Wobec dość płynnej granicy między podżeganiem a pomocnictwem

intelektualnym dopuścić należy możliwość zbiegu tych dwóch podstaw

odpowiedzialności; skutkiem przyjęcia takiego stanowiska jest zmiana zakresu

odpowiedzialności takiej osoby w stosunku wewnętrznym wobec innych

sprawców kierujących przeciwko niej roszczenia regresowe.

178 Por. G. Schwarz, M. Wandt, Gesetzliche Schuldverhältnisse, op. cit.

Ewa Laskowska

69

Pomocnictwo

Rozszerzenie zakresu odpowiedzialności na sytuacje, w których dochodzi

do pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych obejmuje również

pomocnictwo uregulowane w art. 422 alternatywa druga k.c. Na tym tle

dochodzi bardzo często w doktrynie i orzecznictwie do różnorodnych sporów

odnoszących się do przesłanek, jak i zasad odpowiedzialności.

Rozszerzenie zakresu odpowiedzialności na tę postać dokonania czynu

niedozwolonego miało miejsce już na gruncie poprzedniego stanu prawnego.

Wobec jednakowego brzmienia przepisów art. 136 k.z., jak i art. 422 k.c.

uzasadnione jest nawiązanie do wcześniejszych ustaleń w piśmiennictwie, jak

i w orzecznictwie Sądu Najwyższego179. Zaliczane do sprawstwa pośredniego

pomocnictwo jest jednak rozumiane szeroko, jako jedna z form

współsprawczego uczestniczenia w realizacji przesłanek czynu

niedozwolonego180.

W pierwszej kolejności omówić należy wątpliwości interpretacyjne

występujące na tle definicyjnym. Ustawodawca bowiem zrezygnował

z bliższego uregulowania zasad i przesłanek odpowiedzialności pomocnika

zostawiając tym samym szerokie pole do wykładni orzecznictwu.

W piśmiennictwie częstokroć zatem podnosi się, że pod pojęciem pomocnika

należy rozmieć osobę, która swoim zachowaniem wspierała sprawcę

intelektualnie lub fizycznie181. Początkowo dominowała w piśmiennictwie

179 Por. m.in. wyrok SN z dn. 6 grudnia 1972 r., I PR 212/72, LexPolonica nr 317639; jak i B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1328. 180 Tak np. M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa pomocnika (w:) Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości, Katowice 2003, str. 339 i nast.; G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania…, op. cit., str. 441; L. Bełza, Dopuszczalność stosowania odpowiedzialności in solidum w ramach czynów niedozwolonych, PiP 1995, Nr 7, str. 57 i nast.; Z. Masłowski, Kodeks cywilny - Komentarz, t. II, op. cit., str. 1024 181 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, op. cit.; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 243; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 109; W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 551-552.; B. Czachórska-Jones (w:) red. J. Szwaja, A. Szajkowski, System prawa własności intelektualnej, tom III, Prawo wynalazcze, Warszawa 1990, str. 291; M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit., str. 337;

Ewa Laskowska

70

definicja podawana przez R. Longchamps de Berier, który to za pomocnika

uznawał również osobę, która w ogóle nie przeszkadza dokonaniu czynu

niedozwolonego, choć obowiązek taki na niej spoczywa, przy czym unikał

zarazem sprecyzowania, o jaki rodzaj obowiązku chodzi182. Odnosząc

przedstawione stanowisko do aktualnego stanu prawnego wskazać należy, że

pomocnictwo samo w sobie polega co prawda na braku uczestnictwa w czynie

niedozwolonym (w tym wypadku w naruszeniu autorskich praw majątkowych),

ale stwarza warunki ułatwiające jego popełnienie, powoduje, że , z punktu

widzenia sprawcy bezpośredniego, sytuacja jest bardziej korzystna, pewniejsza,

tj. istnieje wysokie prawdopodobieństwo uniknięcia przez niego

odpowiedzialności183, nie zapominając oczywiście, że w niektórych przypadkach

dzięki pomocnikowi popełnienie czynu niedozwolonego jest w ogóle możliwe.

Takie działanie ułatwiające naruszenie autorskich praw majątkowych

kwalifikuje się jako współsprawstwo w szerokim znaczeniu184. Jak słusznie

jednak zauważa K. Włodarska, jest to tylko pośrednie uczestnictwo w realizacji

czynu niedozwolonego i stanowi podstawę odpowiedzialności pomocnika za

własny czyn; pomocnik może „przyłączyć się” do sprawcy bezpośredniego na

każdym etapie trwania naruszenia185. W świetle powyższego słuszne staje się

zatem nawiązanie do definicji podawanej na gruncie poprzedniego porządku

prawnego i uznanie za pomocnika każdego, „kto innej osobie dostarcza środków

do wykonania czynu, powodującego powstanie szkody, kto usuwa przeszkody,

uniemożliwiające lub utrudniające wykonanie takiego czynu i w ogóle kto

w jakikolwiek sposób przykłada się do tego, aby czyn tym pewniej był

spełniony”186. Przyjęcie wskazanej definicji implikuje przychylenie się do

B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1331. 182 Jak słusznie zauważyła B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 109; R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Lwów 1939, str. 254. 183 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 422. 184 L. Bełza, Dopuszczalność stosowania…, op. cit., str. 64. 185 K. Włodarska, Naruszenie prawa do wizerunku w Internecie przez podmiot stosujący tzw. głębokie odesłania, Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Prawa Własności Intelektualnej, Nr 100, Kraków 2007, str. 613. 186 Za: J. Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks zobowiązań, tom I, Kraków 1934, str. 278 i nast.

Ewa Laskowska

71

stanowiska, że pomocnictwo ujęte jest na gruncie prawa cywilnego w sposób

szeroki, obejmujący wiele różnorodnych przypadków, w związku z czym

konieczne jest zawsze zakreślenie granic odpowiedzialności takiej osoby.

Niemniej jednak konkludując powyższe wywody nieodzownym staje się

wskazanie na to, że pomocnik odpowiadać będzie za własny czyn niedozwolony

w postaci stworzenia warunków umożliwiających lub ułatwiających naruszenie

autorskich praw majątkowych.

Przedstawione w poprzednim rozdziale rozważania odnoszące się do

skutkowości podżegania mają również zastosowanie w stosunku do

pomocnictwa187. W kontekście szerokiego zakresu odpowiedzialności osoby

ułatwiającej (lub umożliwiającej) naruszenie autorskich praw majątkowych

podkreślić nadto trzeba, że ustalenie samego faktu pomocnictwa jest

niewystarczające do skutecznego podniesienia roszczeń w stosunku do takiego

podmiotu na podstawie art. 79 pr. aut. Jak słusznie bowiem zauważa L. Bełza,

w art. 422 k.c. ustawodawca nie uregulował osobnych przesłanek

odpowiedzialności pomocnika, ich odczytywanie może się odbywać tylko

w nawiązaniu do art. 415 k.c.188, co w konsekwencji przyjęcia odpowiedniego

stosowania powyższej normy na płaszczyźnie prawa autorskiego prowadzi do

wniosku, że dopiero zdarzenie w postaci wkroczenia w sferę prawną podmiotu

uprawnionego bez stosownego zezwolenia łączyć się będzie z aktualizacją

odpowiedzialności pomocnika.

Ustalenie przesłanek odpowiedzialności pomocnika zależy od tego, czy

jego zachowanie zakwalifikować należy jako działanie czy zaniechanie. W tym

pierwszym przypadku, podobnie jak przy podżeganiu, brak jest bowiem

wymogu posiadania cechy szczególnej po stronie osoby ułatwiającej lub

umożliwiającej naruszenie autorskich praw majątkowych. W tej kwestii

uzasadnione jest również ponowne odesłanie do rozważań wcześniej

zaprezentowanych w niniejszej pracy w związku z problematyką podżegania.

W piśmiennictwie dopuszcza się jednak możliwość pomocnictwa przez

187 Zob. rozdział wcześniejszy dot. podżegania. 188 L. Bełza, Dopuszczalność stosowania..., op. cit., str.64.

Ewa Laskowska

72

zaniechanie189. Jak dość enigmatycznie zauważa Machnikowski190, pomocnictwo

przez zaniechanie ma miejsce wtedy, gdy nie można przyjąć świadomości

o realizacji czynu niedozwolonego po stronie osoby zobowiązanej i wkład jej

zaniechania jest na tyle „uboczny”, że niemożliwe jest przypisanie jej statusu

sprawcy bezpośredniego. Takie stanowisko jednak nie znajduje podstawy

normatywnej: istotność wkładu pomocnika nie ma bowiem przełożenia na

możliwość pociągnięcia go do odpowiedzialności. Ponadto, nie wyjaśnia ono

kwestii, jaki rodzaj obowiązku spoczywać ma na osobie dopuszczającej się

zaniechania. Wobec powyższego wskazać należy dominujący w doktrynie

pogląd o konieczności normatywnej konkretyzacji wspomnianego obowiązku191:

to od decyzji ustawodawcy zależeć ma zatem, czy, oraz jaki rodzaj działań

podjąć ma podmiot dopuszczający się zaniechania. W starszym piśmiennictwie

stanowisko takie było uzasadnione innym stanem prawnym – świadome

tolerowanie niezgodnego z prawem stanu rzeczy, pod pewnymi warunkami,

rodziło społeczny obowiązek przedsięwzięcia środków zapobiegawczych

wynikający z art. 77 Konstytucji PRL192. W obecnym stanie prawnym jedynie na

gruncie prawa karnego ustawodawca wprowadza wymóg, aby przy

przestępstwach dokonanych z zaniechania badaniu podlegało, czy istniał

prawny, szczególny obowiązek podjęcia zachowania po stronie sprawcy (por.

art. 2 k.k.). Przypisanie decyzji ustawodawcy w tej kwestii znajduje również

oparcie w zasadzie pewności prawa.

Nie sposób polemizować z zaprezentowanym twierdzeniem dotyczącym

konieczności normatywnej konkretyzacji obowiązków podmiotów prawa

cywilnego, zwłaszcza, że znajduje ono uzasadnienie we wspomnianym

wcześniej posiłkowym stosowaniu konstrukcji prawa karnego, niemniej jednak

zadać należy pytanie, czy jedynym źródłem takiego obowiązku może być tylko 189 Por. P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 422; 190 Ibidem. 191 A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, op. cit., str. 287-288; M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit., str. 338; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1330; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 109-110. 192 Ibidem, a także wyrok SN z dn. 15 września 1958 r., I CR 883/57 (niepubl.); A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, op. cit., str. 288

Ewa Laskowska

73

i wyłącznie regulacja ustawowa, zwłaszcza wobec braku takiego przykładu na

płaszczyźnie prawa autorskiego. Ponadto, wobec szybkiego postępu

technologicznego, przede wszystkim w zakresie możliwości błyskawicznego

i anonimowego publicznego udostępniania chronionych prawnie utworów,

nawet regulacja odpowiedzialności podmiotów świadczących usługi za

pośrednictwem internetu mogłaby nie oddawać w pełni interesów obu stron.

Podkreślenia wymaga również orzeczenie Sądu Najwyższego stanowiące, że do

pomocników zaliczyć należy również (w wyjątkowych wypadkach) i te osoby,

które zachowywały się biernie, gdy konkretny obowiązek na nich wprawdzie

nie ciążył, lecz szczególne okoliczności uzasadniają przypisanie im winy193. Na

podobnym stanowisku stanął również R. Longchamps de Berier obejmując

definicją pomocnictwa także osoby, które nie miały obowiązku działania,

niemniej jednak nie przeszkodziły dokonaniu czynu niedozwolonego194.

W świetle powyższego zadać należy pytanie, czy charakter obowiązków,

których nie podjął się pomocnik, może wynikać tylko i wyłącznie z ustawy.

W tym kontekście wskazać należy na zaprezentowane w niniejszej pracy

osiągnięcia doktryny niemieckiej odnośnie konstrukcji sprawstwa pośredniego

i istnienia obowiązku podjęcia adekwatnych środków co najmniej

zmniejszających ryzyko naruszeń autorskich praw majątkowych (niem.

Verkehrspflichten). Skrótowo przywołując wcześniejsze ustalenia, niemieckie

orzecznictwo i doktryna jednogłośnie przyjmują, że co prawda nie istnieje

ogólny, ustawowy obowiązek podjęcia działań zmierzających do ochrony

cudzego dobra prawnego195, jednakże stworzenie potencjalnego źródła naruszeń

sfery prawnej osoby trzeciej i prowadzenie w tym zakresie działalności

gospodarczej, jak i pobieranie z tego tytułu pożytków uzasadnia, ze

słusznościowego punktu widzenia, przyjęcie, że koniecznym jest jednoczesne

podjęcie adekwatnych środków co najmniej minimalizujących ryzyko

nieuprawnionego wkraczania w monopol prawnoautorski. Obowiązek taki

193 Wyrok SN z dnia 15 września 1958 r., I CR 883/57 (niepubl.). 194 cytat za: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 106. 195 Por. wyrok Sądu Rzeszy z dn. 30 października 1902 r., RGZ 52, str. 373 i nast. oraz wyrok Sądu Rzeszy z dn. 23 lutego 1903 r., RGZ 54, S. 53 i nast.

Ewa Laskowska

74

dotyczy każdego, kto swoim zachowaniem zwiększa ponadprzeciętnie,

tj. wykraczając poza ryzyko życia codziennego, możliwość naruszenia

autorskich praw majątkowych, z czym też nie mogą się liczyć potencjalni

uczestnicy obrotu. W tym kontekście chronione jest zatem równocześnie

zaufanie osób trzecich do innych podmiotów oferujących i korzystających

z usług na rynku. Jednocześnie jednak należy zauważyć, że adekwatność

wspomnianych środków zapobiegawczych zależy każdorazowo od przypadku,

uwzględniając dostępność narzędzi na rynku, zaplecze finansowe pośrednika,

jak i jego stopień profesjonalizmu.

Odnosząc wspomniane reguły do porządku prawnego wskazać należy, że

istnienie takiego obowiązku po stronie osoby ułatwiającej lub umożliwiającej

naruszenie autorskich praw majątkowych mogłoby zostać uzasadnione

zasadami współżycia społecznego, jeśli nie, tak jak w prawie niemieckim,

względami słusznościowymi.

Zdając sobie sprawcę z możliwości sprzeczności w tym względzie

z dyrektywą internetową, jak i z kontrowersyjności wspomnianego poglądu,

można poprzeć takie stanowisko następującymi argumentami.

Po pierwsze, jak już wcześniej wspomniano, pomocnictwo samo w sobie

polega na stworzeniu warunków umożliwiających lub ułatwiających naruszenie

autorskich praw majątkowych. O tym jednak, że samo udostępnienie narzędzi

lub środków służących podmiotom bezpośrednio wkraczającym w sferę prawną

osób trzecich bez stosownego upoważnienia jest zdarzeniem niepożądanym

z punktu widzenia zaufania do obrotu, jak i zwiększającym niebezpieczeństwo

naruszeń, wspominano już wcześniej w piśmiennictwie polskim szukając

rozwiązania m.in. w możliwości wprowadzenia na gruncie prawa patentowego

niemieckiej konstrukcji sprawstwa pośredniego196. Stanowisko przedstawione

przez B. Gawlika spotkało się jednak z krytyką w doktrynie197, słusznie

podkreślającą, że nie spełnia wymogów adekwatnego związku przyczynowo –

196 B. Gawlik, The So Called Indirect Infringement of patent, IPIP 1980, str. 22 i nast. 197 Tak np. B. Czachórska-Jones (w:) red. J. Szwaja, A. Szajkowski, System prawa własności intelektualnej, tom III, Prawo wynalazcze, op. cit., str. 292.

Ewa Laskowska

75

skutkowego samo otworzenie źródła naruszenia, jak i też uniezależnienie

odpowiedzialności sprawcy pośredniego od zdarzenia w postaci naruszenia

bezpośredniego. Trzeba równocześnie przyznać także, że wystarczającą

podstawą odpowiedzialności jest art. 422 k.c., nawet w formie zmodyfikowanej

na płaszczyźnie prawa autorskiego, i dlatego też nie ma potrzeby implementacji

konstrukcji sprawstwa pośredniego do porządku prawnego. Niemniej jednak

trafnie podnosił B. Gawlik, że przy ocenie odpowiedzialności takiego podmiotu

nie sposób pominąć zasady współżycia społecznego, na podstawie której nie

powinno się osiągać korzyści, z którymi wiąże się szkoda innych podmiotów 198.

Implementacja konstrukcji niemieckiej sprawstwa pośredniego do polskiego

porządku prawnego jest jednak niepotrzebna, ponieważ wystarczające w tym

względzie staje się odpowiednie stosowanie przepisu art. 422 k.c. na

płaszczyźnie prawa autorskiego. Podsumowując powyższe wywody, wartym

zauważenia jest to, że urzeczywistnienie wspomnianej przez B. Gawlika zasady

współżycia społecznego mogłoby nastąpić nie przy sztucznej implementacji

konstrukcji normatywnych, ale przy przyjęciu, że na podmiocie czerpiącym

korzyści z otworzenia źródła naruszeń ciąży obowiązek jednoczesnego

wprowadzenia środków lub narzędzi uniemożliwiających lub co najmniej

minimalizujących ryzyko naruszeń autorskich praw majątkowych przez

użytkowników końcowych, tj. sprawców bezpośrednich.

Po drugie, o możliwości wprowadzenia obowiązków dyskutowano już

w związku z dostosowywaniem polskiego prawa do ustawodawstwa

unijnego199, zwłaszcza dyrektywy internetowej200. Najczęstszym przypadkiem

bowiem, gdy dochodzi do naruszenia autorskich praw majątkowych w postaci

pomocnictwa są usługi hostingowe w formie określonej przez art. 12-14 ustawy

198 B. Gawlik, The So Called…, op. cit., str. 23. 199 Por m.in. J. Barta, R. Markiewicz, Przechowywanie utworów na stronach internetowych, Zeszyty Naukowe UJ - IPWI, zeszyt 3 (105) 2009, str. 14.; G. Rączka, Prawne zagadnienia hostingu, PPH 4/2009, str. 31 i nast.; D. Kot, Dyrektywa Unii Europejskiej o handlu elektronicznym i jej implikacje dla prawa cywilnego, KPP 2001/1, s. 93; G. Pacek, P. Wasilewski, Pomocnictwo w ujęciu cywilistycznym odpowiedzialność dostawców usług hostingowych – dwugłos w sprawie, PPH 7/2008, str. 26 i nast. 200 tj. dyrektywy 2001/29/WE z 22 maja 2001 r.

Ewa Laskowska

76

o świadczeniu usług internetowych201. Wspomniana ustawa reguluje jednakże

przesłanki wyłączenia odpowiedzialności usługodawców – z punktu widzenia

problematyki niniejszej pracy pomocników w naruszeniu autorskich praw

majątkowych – przy czym sporna w piśmiennictwie pozostaje kwestia, jak

daleko sięga zastosowanie art. 14 u. ś. d. e.202 Wspomniane przepisy ustawy

zwalniają wymienione kategorie dostawców z obowiązku filtrowania

udostępnianych przez użytkowników końcowych treści, nawet tych

naruszających autorskie prawa majątkowe203. Tym samym zatem ustawodawca

zrezygnował z możliwości nałożenia szczególnego obowiązku monitorowania

konkretnych miejsc w sieci lub też konkretnych dostawców treści zgodnie

z nr 47 preambuły do dyrektywy o handlu elektronicznym204. Taka regulacja

spotkała się z krytyką doktryny205, prowadzić może bowiem do fasadowości

ochrony podmiotów uprawnionych – wobec braku istnienia obowiązków

zapobiegawczych usługodawcy wskazani w ustawie mogą uzyskać zwolnienie

„absolutne” i czerpać korzyści (w tym majątkowe) z ułatwiania osobom trzecim

naruszenia bezpośrednie. W związku z tym nabiera coraz większego znaczenia

pogląd doktryny, że nawet przy przyjęciu horyzontalnego wyłączenia

odpowiedzialności podmiotów wskazanych w cytowanej ustawie, biorąc pod

uwagę treść nr 47 i nr 48 dyrektywy internetowej, jak i pkt 59 preambuły do

dyrektywy o prawie autorskim w społeczeństwie informacyjnym206, możliwe jest

wprowadzenie nakazu podjęcia aktywnych działań w celu zapobiegania

201 Ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną z dnia 18 lipca 2002 r., Dz.U.2002.144.1204, dalej określana jako „u.ś.d.e.”. 202 M.in. czy obejmuje również roszczenia prawnoautorskie; por. m.in. G. Pacek, P. Wasilewski, Pomocnictwo w ujęciu cywilistycznym…, op. cit., str. 26 i nast.; X. Konarski, Komentarz do ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną, op. cit., str.138 i nast. 203 G. Rączka, Prawne zagadnienia hostingu, op. cit., str. 35; natomiast DMCA zobowiązuje wprost wskazane podmioty do podjęcia takiej działalności monitorowania udostępnianych treści (tzw. monitoring obligation), jeśli istnieje „podejrzenie”, że przechowywane dane „mogą” stanowić naruszenie praw osób trzecich, w tym praw autorskich. 204 Dz. Urz. WE Nr 2000/31. 205 Por. G. Rączka, Prawne zagadnienia hostingu, op. cit., str. 36; o niezgodności całego uregulowania z krajowym porządkiem prawnym także G. Pacek, P. Wasilewski, Pomocnictwo w ujęciu cywilistycznym…, op. cit., str. 26 i nast.; podobnie, ale nie odnośnie prawa polskiego: M.R. Just, Internet File–sharing and the Liability of Intermediaries for Copyright Infringement: A Need for International Consensus, Journal of Information Law and Technology, Nr 2003/1; 206 Dz. Urz. WE L 167 z 22.06.2001 r.

Ewa Laskowska

77

naruszeniom praw autorskiego207. Przede wszystkim bowiem, w orzecznictwie

sądów zagranicznych dochodziło do zapadania wyroków uzasadniających

konieczność podjęcia odpowiednich środków chroniących przed naruszeniami,

mimo jasnego sprecyzowania ustawodawcy europejskiego o zakazie nakładania

obowiązku uprzedniego generalnego filtrowania sieci208. Wspomniane

orzeczenia opierały się bowiem na stwierdzeniu, że niespełnione są przesłanki

wyłączenia odpowiedzialności usługodawcy przewidziane w art. 14

wspomnianej dyrektywy – przyjąć można przecież, że podmiot taki ma

świadomość o stworzeniu potencjalnego źródła zagrożenia, zdaje sobie sprawę

z tego, w jaki sposób dochodzi do naruszeń i jaką rolę odgrywają udostępniane

przez niego narzędzia, jest zatem możliwe do przyjęcia, że ma on wiarygodne

informacje o tym, że uczestniczy (pośrednio) w działalności o bezprawnym

charakterze209. Nie sposób również pominąć faktu, że odnoszą oni sukces

komercyjny odgrywając aktywną rolę w dostarczaniu narzędzi służących do

naruszeń prawa autorskiego, co z kolei przeczy celom dyrektywy propagowania

i nieograniczania takiej działalności gospodarczej w internecie, która służyć ma

rozwojowi społeczeństwa informacyjnego210. Z kolei sądy niemieckie zgodnie

stanęły na stanowisku, że dyrektywa europejska wiąże ustawodawcę co do celu,

jaki jej przyświeca, nie musi on zatem implementować wszystkich konstrukcji

normatywnych, jeśli zapewnia w inny sposób pełne wyważenie interesów

prawnych uczestników obrotu211 - ukształtowany zatem obowiązek podjęcia

środków zapobiegawczych znajduje zastosowanie do podmiotów świadczących

207 Tak np. Barta, Markiewicz, Przechowywanie utworów…, op. cit., str. 17 oraz literatura tam cytowana. 208 Por. np. W orzeczeniu Sądu Paryża z 10.10.2007 r. w tzw. sprawie Tranquility Bay uznano, że przechowujący, aby uchylić się od odpowiedzialności, po notyfikacji musi „ścigać” wszystkie pozostałe i w przyszłości zamieszczane na jego serwerze kopie danego utworu, co w konsekwencji przesądza o obowiązku uprzedniego filtrowania przechowywanej zawartości; por. także wyrok w sprawie Dailymotion; lub orzeczenie sądu pierwszej instancji w Brukseli z 26.11.2004 r. w sprawie SABAM v Tiscali; cytat za: J. Barta, R. Markiewicz, Przechowywanie utworów…, op. cit., str. 18-19. 209 Lubitz, Die Haftung der ISP für Urheberrechtsverletzungen: ein Vergleich von US-amerikanischem und europäischem Recht, GRUG Int. 2001, str. 283 i nast.; Decker, Haftung für Urheberrechtsverletzungen im Internet, MMR 1999, str. 7 i nast.; Gabel, die Haftung für Hyperlinks im Lichte des neuen UWG, WRP 2005, str. 1102 i nast.; Jürgens, von der Provider- zur Medienhaftung, CR 2006, str. 190-192. 210 Por. Decker, Haftung…, str. 9. 211 Por. wyrok BGH, z dn. 30 stycznia 1961 r., II ZR 98/59, NJW 1961, 1066.

Ewa Laskowska

78

usługi w internecie wobec przyjęcia, że zdają oni sobie sprawę z tego, jaką rolę

odgrywają w procesie naruszenia praw autorskich.

Ponadto, podjęcie środków zapobiegających naruszeniom prawa

autorskiego z punktu widzenia podmiotu świadczącego wspomniane usługi jest

znacznie korzystniejsze ze względu na ograniczenie niepewności prawnej

i zakresu jego potencjalnej odpowiedzialności wobec podmiotów uprawnionych

– znane są w praktyce przypadki wykazania dobrej woli i należytej staranności

serwisów internetowych w związku z niedopuszczeniem do ewentualnego

procesu sądowego. Zaczyna dominować tendencja podejmowania środków

zapobiegawczych przez usługodawców z własnej inicjatywy oraz ustanawiania

zasad filtrowania udostępnianych treści w porozumieniu ze środowiskami

podmiotów uprawnionych212.

Po czwarte w końcu, warto z góry odpowiedzieć na możliwy argument

przeciwników prezentowanego stanowiska, jakoby ustalenie obowiązku

podjęcia środków zapobiegawczych miałoby ograniczać wolność działalności

gospodarczej, byłoby niedostosowane do błyskawicznie rozwijającej się sieci, czy

też prowadziłoby do zwiększenia i tak daleko idącej niepewności prawnej

odnośnie zasad odpowiedzialności podmiotów pośredniczących w naruszeniu

autorskich praw majątkowych. Nie sposób oczywiście zaprzeczyć, że przyjęcie

prezentowanego stanowiska wiązać się będzie z narzuceniem dodatkowych

działań podmiotom świadczącym usługi w sieci internetowej. Należy jednakże

zauważyć, że nie dość, że staranność, jakiej oczekiwać można od

profesjonalistów prowadzących działalność gospodarczą, jest na wyższym

poziomie w porównaniu do potencjalnego uczestnika obrotu, to stanowi to

jednak lepsze rozwiązanie w stosunku do przyjętych we wskazanych powyżej

orzeczeniach sądów zagranicznych konstruujących abstrakcyjny obowiązek

zapewnienia środków minimalizujących naruszenia autorskich praw

majątkowych – w tym bowiem przypadku chodzi tylko o takie narzędzia, które

212 Por. w tej kwestii Recommendation CM/Rec(2008) 6 of the Committee of Ministers to member states on measures to promote the respect for freedom of expression and information with regard to Internet filters (Adopted by the Committee of Ministers on 26 March 2008 at the 1022nd meeting of the Ministers’ Deputies).

Ewa Laskowska

79

są adekwatne. Spełnienie przesłanki adekwatności oceniane może być, wzorem

niemieckiej konstrukcji, każdorazowo zależnie od przypadku, biorąc pod uwagę

faktyczne, dostępne na rynku narzędzia zapobiegawcze, jak i również pozycję

finansową podmiotu świadczącego usługi w taki sposób, aby i jego interesy

prawne zostały wzięte pod uwagę zarazem nie ograniczając wolności

działalności gospodarczej. Dopiero odpowiednie wyważenie interesów stron

może zagwarantować dostosowane do potrzeb rynkowych zakreślenie ram

odpowiedzialności za naruszenia pośrednie. Należy również podkreślić, że

zapewnienie odpowiedniej równowagi między poszczególnymi prawami

podstawowymi osób uczestniczących w obrocie jest jednym z założeń, których

nie można pominąć przy wykładni i implementacji do porządku krajowego

dyrektyw europejskich213. Przyjęcie prezentowanego poglądu łączy się również

z ominięciem problemów wynikających ze stosowania (czy też niedopasowania)

u. ś. d. e., a odnoszących się do m.in. kwestii tego, czym jest „wiarygodna

informacja” w rozumieniu art. 14, jak i możliwości przypisania winy

podmiotowi świadczącemu usługi drogą elektroniczną214.

Podsumowując powyższe rozważania i odnosząc je do problematyki

przesłanek pomocnictwa w naruszeniu autorskich praw majątkowych

stwierdzenia wymaga, że możliwe jest ułatwienie lub umożliwienie

bezpośredniego wkroczenia w monopol autorski zarówno poprzez działanie, jak

i zaniechanie. W pierwszym przypadku w grę wchodzić będzie aktywne

zachowanie podmiotu, przy czym ustawodawca nie wymaga w tym względzie

posiadania przez niego jakiejś cechy szczególnej umożliwiając tym samym

skuteczne podnoszenie roszczeń z art. 79 pr. aut. także w przypadku, gdy

posiadanie określonej właściwości przez sprawcę bezpośredniego będzie

implikowało dokonanie naruszenia. w przypadku pomocnictwa przez

zaniechanie możliwe jest przyjęcie odpowiedzialności sprawcy pośredniego

w sytuacji, gdy ciążył na nim pewien określony obowiązek działania, przy czym

213 Por. w tej kwestii Postanowienie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (Ósma Izba) z 19.02.2009 r. w sprawie LS G-Gesellschaft zur Wahrnehmung von Leistungsschutzrechten GmbH v Tele2 Telecommunication GmbH (C-557/07) 214 Więcej na temat problematyki stosowania u. ś. d. e., X. Konarski, Komentarz do ustawy..., op. cit., str. 138 i nast.

Ewa Laskowska

80

może on wynikać zarówno z ustawy, jak i z orzeczenia sądowego lub – przy

przyjęciu wskazanego powyżej poglądu – z zasady współżycia społecznego.

Godzi bowiem w (społeczne) odczucie słuszności osiąganie korzyści ze źródła,

które jednocześnie stanowi przyczynę szkody innych podmiotów.

W doktrynie przyjmuje się rozróżnienie między fizycznym (lub:

technicznym, aktywnym) a psychicznym (intelektualnym) ułatwieniem

dokonania czynu niedozwolonego215. Pomocnictwo aktywne może polegać na

czynnościach związanych z przedmiotami materialnymi216 i opierać się będzie

o dostarczenie narzędzi lub środków ułatwiających lub umożliwiających

realizację przesłanek czynu niedozwolonego, przy czym pojęcie „narzędzi” (lub

„środków”) rozumieć należy szeroko jako każdy przedmiot sprawiający, że

popełnienie czynu staje się pewniejsze lub w ogóle możliwe dla sprawcy

bezpośredniego)217. Prawnie irrelewantne pozostaje przy tym forma prawna

takiego udostępnienia; możliwe jest również zatem ułatwienie per facta

concludenta. Jako przykład służyć może pomocnictwo aktywne poprzez

ułatwienie dostępu do miejsca, w którym dochodzi do naruszeń

bezpośrednich218. Problematyczny staje się jednak, podnoszony przez

Lewaszkiewicz-Petrykowską219, wymóg kontaktu psychicznego pomocnika

aktywnego ze sprawcą bezpośrednim. Autorka uzasadnia swoje stanowisko

tym, że możliwa jest tylko pomoc innej, zindywidualizowanej osobie, pomocnik

musi zatem wiedzieć, że działający korzysta z jego ułatwień – co znajduje

odzwierciedlenie w związku przyczynowo-skutkowym. O ile nie do

podważenia jest argument, że w przypadku pomocnictwa, podobnie, jak to

miało miejsce i przy podżeganiu, koniecznym jest odejście od reguł ogólnych

215 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, op. cit., str. 201-202; M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa.., op. cit., str. 337; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 243; P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 422; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 109; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1331. 216 Por. zwłaszcza w tej mierze: P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 422. 217 P. Kardas w: A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego…, op. cit., str. 299 i nast. 218 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 109; 219 Ibidem.

Ewa Laskowska

81

przy ustalaniu związku przyczynowo-skutkowego, tak jednak wniosek, jaki

Autorka stąd wysuwa jest zbyt daleko idący. Należy bowiem dokonać

rozróżnienia między stroną podmiotową pomocnictwa, czyli kwestią

świadomości i woli pomocnika a stroną przedmiotową, czyli interpretacją

pojęcia „ułatwienia realizacji czynu niedozwolonego”. Problematyka

świadomości pomocnika będzie jednak jeszcze podnoszona w niniejszej pracy.

Niemniej jednak aktywne pomocnictwo polegać będzie na obiektywnym

ułatwieniu bezpośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych, przy

czym należy już w tym miejscu z pełną stanowczością podkreślić, że naruszenie

takie byłoby możliwe, ale z pewnością trudniejsze bez działań podjętych przez

pomocnika220.

W przypadku pomocnictwa intelektualnego wchodzi w grę wszelkie

psychiczne wsparcie udzielone sprawcy o analogicznym znaczeniu do tego, jaki

realizują czynności podjęte przy pomocnictwie fizycznym. Do pomyślenia są

sytuacje udzielenia sprawcy bezpośredniemu informacji, rad, wskazówek np. co

do sposobu naruszenia, lub takie, w których pomocnik służy doświadczeniem221.

Udzielone wsparcie musi jednak być na tyle istotne, aby znalazło

odzwierciedlenie w związku przyczynowym, tzn. mieć obiektywy charakter. Na

gruncie prawa karnego za pomocnictwo intelektualne uważany jest nawet

szczególnie sugestywny sposób manifestowania solidarności ze sprawcą

bezpośrednim222. Również i w odniesieniu tej formy wsparcia sprawcy

podkreślić trzeba, że działanie pośrednika ma stanowić obiektywne ułatwienie

realizacji czynu niedozwolonego – bez psychicznego umacniania sprawcy w jego

decyzji obiektywnie oceniając nie doszłoby do naruszenia autorskich praw

majątkowych. W piśmiennictwie podkreśla się przy tym, że pomocnictwo

intelektualne różni od podżegania również to, że pomocnik nie ma wpływu na

220 Tak L. Bełza, Dopuszczalność stosowania…, op. cit., str. 64. 221 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 109, M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit., str. 341. 222 Tak P. Kardas w: A. Zoll (red.), Komentarz do kodeksu karnego…, op. cit., str. 318.

Ewa Laskowska

82

decyzję sprawcy – nie od niego pochodzi inicjatywa, impuls do naruszenia sfery

prawnej osoby trzeciej223.

Nie podlega wątpliwości, że pomocnictwo ma miejsce co do zasady przed

naruszeniem autorskich praw majątkowych224, najpóźniej jednak w trakcie

działania sprawcy bezpośredniego. Niemniej jednak w doktrynie sporną kwestią

pozostaje możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności na podstawie art. 422

alternatywa druga k.c. tzw. poplecznika, czyli osoby, której zachowanie ułatwia

sprawcy bezpośredniemu uniknięcie odpowiedzialności, lub też której działanie

podjęte zostało już po dokonaniu naruszenia i przyczynia się do zwiększenia

szkody po stronie podmiotu uprawnionego. Należy bowiem zauważyć, że osoba

taka wkracza w ciągu przyczynowo-skutkowym dopiero po realizacji czynu

niedozwolonego przez sprawcę bezpośredniego. Niekiedy wysuwa się zatem

w doktrynie tezę, że odpowiedzialność takiego podmiotu zależy od tego, czy

jego zachowanie przyczyniło się w sposób istotny do wyrządzenia lub

zwiększenia już istniejącej szkody po stronie podmiotu uprawnionego225.

Kwestia ta pozostawała w orzecznictwie Sądu Najwyższego jedną z najbardziej

spornych w zakresie prawa deliktów. Początkowo bowiem reprezentowano

stanowisko, że pomocnikiem jest „nie tylko ten, kto sprawcy szkody z góry

przyrzeknie, że ukryje lub zatrze ślady popełnionego czynu wyrządzającego

szkodę, lecz także ten, kto w taki sam sposób okaże pomoc sprawcy szkody po

jej wyrządzeniu”226. Pogląd ten został podtrzymany również w następnym

orzeczeniu227, w którym to przyjęto, że pomocnictwo nie musi odnosić się

jedynie do zdarzenia w postaci wyrządzenia szkody, ale wystarczające do

skutecznego podniesienia roszczeń wobec poplecznika jest fakt jego pomocy

w uchyleniu się sprawcy od wszelkiej odpowiedzialności za szkodę i „dlatego

też pomocnik powinien odpowiadać za szkodę na równi ze sprawcą”. Przyjęte

rozwiązanie stanowiło niewątpliwie wyjście poza treść normatywną wówczas

223 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 109, M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit., str. 341. 224 Por. orzeczenie SN z 6 grudnia 1972 r., I PR 212/72, niepubl., LexPolonica nr 317639. 225 Tak np. G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 442. 226 Wyrok SN z dnia 21 lipca 1960 r., III CR 839/59, OSPiKA 1961, nr 9, poz. 264. 227 Zob. wyrok SN z dnia 19 września 1962 r., I CR 738/61, OSPiKA 1963, nr 5, poz. 112.

Ewa Laskowska

83

obowiązującego art. 136 k.z., stąd też uległo pewnej modyfikacji jeszcze pod

rządem kodeksu zobowiązań. W orzeczeniu z dnia 30 października 1965 r.228 Sąd

Najwyższy stanął bowiem na stanowisku, że do skuteczności podnoszonych

roszczeń przeciwko pomocnikowi (czy też poplecznikowi) niezbędnym jest

ustalenie związku przyczynowego między jego zachowaniem a dalszym

działaniem sprawcy skutkującym powiększeniem pierwotnie powstałej

szkody229. Ta linia orzecznicza została po raz kolejny zmodyfikowana przez Sąd

Najwyższy w orzeczeniu z 13 listopada 1969 r.230 poprzez rozstrzygnięcie, że nie

może odpowiadać jako pomocnik osoba, która ułatwiła sprawcy ukrycie

szkody231, „chyba że jeszcze przed wyrządzeniem szkody zapewniła sprawcę

o gotowości udzielenia pomocy do jej ukrycia”. Ostatecznie, po pewnych

wahaniach232, w orzeczeniu z dnia 23 stycznia 2007 r.233 stanowisko to zostało

w pełni podtrzymane i zaaprobowane także w piśmiennictwie234.

Podsumowując powyższe wątpliwości wyrażone w odmiennych

stanowiskach Sądu Najwyższego stwierdzić należy, że problem możliwej

odpowiedzialności poplecznika odnosi się do tego, że jego działanie ma miejsce

już po wyrządzeniu szkody, nie pozostaje zatem w związku przyczynowym ze

szkodą (a z ukryciem się sprawcy, ułatwieniem uchylenia się przez niego od

228 Wyrok SN z dnia 30 października 1963 r. II PR 363/65, NP 1966, nr 6, str. 805 z glosą K. Marowskiego, tamże. 229 Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 110. 230 Wyrok SN z dn. 13 listopada 1969 r., III PZP 39/69, OSPiKA 1970, nr. 7-8, poz. 150. 231 Warto zauważyć, że chodzi tutaj o „ukrycie szkody”, a nie „uchylenie się od odpowiedzialności” lub „ukrycie śladów” – niezrozumiałość przyjęcia takiej kwalifikacji przemawia zatem za odrzuceniem tego stanowiska. 232 Tj. np. w orzeczeniu SN z 21 lipca 1970 r., III CRN 141/70, OSNPG 1971, nr 1, poz. 9, M.Prawn. 2008/10/537, LEX nr 376346, w którym to Sąd Najwyższy zupełnie nietrafnie przyjął tezę o możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności poplecznika na takich samych zasadach, jak pod rządami kodeksu zobowiązań, tzn. jeśli pomógł sprawcy w ukryciu wyrządzonej szkody lub (!) w uchyleniu się od odpowiedzialności. 233 Wyrok SN z dn. 23 stycznia 2007 r., III CSK 338/06, OSNC 2007, nr 12 poz. 187, M. Prawn. 2008/10/534.; LEX nr 259787. 234 G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 442; W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 559; M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa pomocnika…, op. cit., str. 340 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 422; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 243; L. Bełza, Dopuszczalność stosowania…, op. cit., str. 64; a także na gruncie poprzedniego orzeczenia B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 110.

Ewa Laskowska

84

odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, a nie jak zauważył wcześniej

nietrafnie Sąd Najwyższy z „ukryciem szkody”), niemniej jednak jest ono co

najmniej tak samo naganne w świetle społecznych ocen moralnych jak

zachowanie pomocnika umożliwiającego lub ułatwiającego sprawcy

bezpośredniemu naruszenie cudzej sfery prawnej jeszcze przed realizacją czynu

niedozwolonego. Ponadto, podkreślenia wymaga, że działanie poplecznika

sprowadza się co do zasady do uniemożliwienia realizacji uprawnień w postaci

skutecznego podnoszenia i kierowania wobec sprawcy bezpośredniego roszczeń

przysługujących podmiotowi uprawnionemu. Z tych też przyczyn

odpowiedzialność poplecznika jest jak najbardziej uzasadniona. Na marginesie

powyższych rozważań dodać należy, że problem ten nie dotyczy materii prawa

karnego wobec wprowadzenia odpowiedzialności za osobne przestępstwo z art.

239 k.k. Problematycznym staje się jednak ustalenie podstaw odpowiedzialności

poplecznika. Wątpliwym bowiem jest przyjęte przez Sąd Najwyższy

i zaaprobowane w doktrynie stanowisko, że będzie on ponosił

odpowiedzialność tylko wówczas, jeśli zapewnił sprawcę bezpośredniego przed

wyrządzeniem szkody o gotowości udzielenia pomocy do jej ukrycia. W świetle

wskazanego wcześniej rozróżnienia na formy fizycznego lub intelektualnego

umacniania sprawcy w podjętej decyzji, można bowiem przyjąć, że takie

zachowanie należałoby w pewnych wypadkach zakwalifikować raczej jako

pomocnictwo psychiczne, ponieważ bez takiego zapewnienia sprawca

bezpośredni nie podjąłby zachowania naruszającego uprawnienia osoby trzeciej.

W takim wypadku, problem braku związku przyczynowego w ogóle się nie

pojawia – zachowanie pomocnika pozostaje bowiem w swoistej relacji

z zachowaniem sprawczym, miało wpływ na podjętą przez niego decyzję 235.

W pozostałych wypadkach, tj. wtedy, gdy podmiot taki wkracza już po realizacji

naruszenia bez wcześniejszego zapewnienia o gotowości pomocy (lub też

w sytuacji, w której jego zapewnienie nie mieści się w związku przyczynowym

z dokonanym naruszeniem albo nie miało tak istotnego wpływu na sprawcę) nie

235 Oczywiście, jak w każdym przypadku, relacja musi zostać ustalona przed przypisaniem odpowiedzialności pomocnikowi.

Ewa Laskowska

85

sposób przypisać mu odpowiedzialności za całość naruszenia (np. za całość

szkody). Charakterystycznym przykładem takiej sytuacji jest np. dostarczenie

sprawcy bezpośredniemu udostępniającego publicznie utwór chroniony prawe

autorskim programu komputerowego uniemożliwiającego wykrycie danych

ułatwiających jego identyfikację lub też wykluczającego szansę wycofania z sieci

rozpowszechnionego utworu bez stosownej zgody podmiotu uprawnionego.

W tym bowiem przypadku podmiot taki nie zapewnił sprawcy bezpośredniego

o gotowości pomocy, niemniej jednak jego zachowanie jest oceniane za równie

naganne, prowadzi także do zwiększenia szkody po stronie podmiotu

uprawnionego. Przyjąć zatem należy, że osoba taka będzie ponosiła

odpowiedzialność za pomocnictwo (fizyczne, poprzez udostępnienie narzędzi),

jednakże z uwzględnieniem, że jej działanie ma miejsce w trakcie dokonywania

naruszenia236, nie będzie ona zatem ponosiła odpowiedzialności w takim samym

zakresie jak sprawca bezpośredni, ale w takim, jaki odpowiadać będzie jej

udziałowi w związku przyczynowym237.

Reasumując powyższe rozważania stwierdzić należy, że co prawda

znajduje uzasadnienie odpowiedzialność poplecznika, niemniej jednak nie ma

potrzeb kreowania sztucznych konstrukcji normatywnych, aby ustalić jej zasady.

W świetle obowiązujących reguł ogólnych prawa deliktów ograniczyć się można

bowiem jedynie do ich wykładni i dokładnej analizy stanu faktycznego.

Szerokie ujęcie pomocnictwa na gruncie prawa cywilnego łączyć się

będzie również z koniecznością badania związku przyczynowego między jego

zachowaniem a skutkiem w postaci naruszenia autorskich praw majątkowych.

Podobnie jak w przypadku podżegania, związek ten będzie ulegał pewnym

modyfikacjom z tego względu, że rola pomocnika „nie ma znaczenia

236 Trzeba bowiem zauważyć, że naruszanie autorskich praw majątkowych nadal „trwa”. 237 Należy jednak dokonać w tym punkcie zastrzeżenia, że do pomyślenia są przypadki, w których podmiot taki najpierw zapewnia o gotowości pomocy, potem udostępnia odpowiednie narzędzia – odpowiedzialność taka będzie zatem równa odpowiedzialności sprawcy, ponieważ w tym wypadku pomocnik ma swój istotny udział jeszcze przed naruszeniem autorskich praw majątkowych.

Ewa Laskowska

86

podstawowego”238 we wkroczeniu w monopol prawnoautorski. Do pomyślenia

są bowiem nie tylko przypadki, gdy czyn pomocnika może sam w sobie być

warunkiem koniecznym dla zaistnienia naruszenia, ale również takie sytuacje,

w których naruszenie i bez działania pomocnika byłoby możliwe, choć znacznie

utrudnione239. Należy przy tym podkreślić, że na płaszczyźnie prawa

autorskiego przyczynowość zachowania odnosić się będzie jednak do zdarzenia

w postaci naruszenia autorskich praw majątkowych. Związek taki zachodzi, jeśli

możliwe jest przyjęcie, że zachowanie sprawcy bezpośredniego wkroczenia

w monopol podmiotu uprawnionego stanowi normalne następstwo ułatwienia

dokonanego przez pomocnika240, tzn. koniecznym jest, aby sprawca bezpośredni

skorzystał ze środków lub narzędzi udostępnionych przez osobę ułatwiającą.

Należy wskazać zatem na specyficzną budowę tej konstrukcji normatywne j:

między zachowaniem pomocnika a zachowaniem sprawcy istnieć musi

normalny, adekwatny związek przyczynowy, a ponieważ niekiedy działanie

pomocnika może polegać na psychicznym wsparciu sprawcy bezpośredniego,

zdarzyć się może, że określenie tej relacji przebiegać będzie na płaszczyźnie

psychologicznej241. Odróżnić jednak należy pomocnictwo od współsprawstwa

między innymi za pomocą ustalenia, czy zachowanie pomocnika było jedynie

warunkiem ułatwiającym, przyspieszającym naruszenie autorskich praw

majątkowych242. Elementem odróżniającym obie formy wkroczenia w monopol

autorski jest zatem ustalenie, czy bezpośrednie naruszenie – bez zachowania

pomocnika – byłoby trudniejsze, ale nie niemożliwe. W przeciwnym wypadku,

wobec uznania, że stworzenie sytuacji ułatwiającej było warunkiem koniecznym

do naruszenia praw autorskich, jedynym elementem odróżniającym te dwie

formy sprawcze jest ustalenie, czy po stronie osoby ułatwiającej istniała wola

wspólnego działania przejawiająca się np. w porozumieniu ze sprawcą

bezpośrednim co do sposobu realizacji czynu niedozwolonego. Jest to o tyle

238 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 110. 239 Por. P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 442. 240 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób, op. cit., str. 108; A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, op. cit., str. 286. 241 Czyli podobnie jak w przypadku podżegania. 242 L. Bełza, Dopuszczalność stosowania…, op. cit., str. 65.

Ewa Laskowska

87

istotne, że współsprawstwo jest formą sprawstwa bezpośredniego, pomocnictwo

natomiast – pośredniego.

Specyfika związku przyczynowego w przypadku pomocnictwa rzutuje

również na zakres jego odpowiedzialności: zgodnie z orzecznictwem Sądu

Najwyższego, pomocnik jest bowiem odpowiedzialny tylko o tyle, o ile

działaniem swoim ułatwił wyrządzenie szkody243 – i tylko w takim zakresie.

Konkludując powyższe rozważania należy zatem stwierdzić, że

modyfikacja związku przyczynowego w przypadku pomocnictwa do naruszenia

autorskich praw majątkowych polega na ustaleniu relacji między zachowaniem

pomocnika a zachowaniem sprawcy oraz zachowaniem sprawcy a naruszeniem

monopolu prawnoautorskiego, przy czym podkreślenia wymaga, że bez

działania pomocnika naruszenie stałoby się trudniejsze, ale co do zasady nadal

możliwe244. Również podobnie jak w przypadku podżegania nie ma podstaw do

wykluczenia tzw. łańcuszkowego pomocnictwa, tj. stworzenia sytuacji

ułatwiającej kolejne pomocnictwo, niemniej jednak ze względu na złożoność

w tej sytuacji związku przyczynowego pozostawać to może jedynie w sferze

teoretycznej.

Przypisanie odpowiedzialności za pomocnictwo, podobnie jak przy

podżeganiu, wymaga ustalenia strony podmiotowej. Ma to szczególne znaczenie

zwłaszcza w kontekście odpowiedzialności za naruszenie autorskich praw

majątkowych, gdzie ustawodawca uniezależnia skuteczność niektórych roszczeń

od winy sprawcy. Nadto, w piśmiennictwie, jak i orzecznictwie – wobec braku

sprecyzowania przesłanek przypisania odpowiedzialności podmiotom

wymienionym w art. 422 k.c. – pozostaje kwestią sporną ustalenie, jakim

rodzajem winy charakteryzuje się strona podmiotowa pomocnictwa.

W doktrynie prezentowane są trzy propozycje rozwiązania tego problemu.

243 Wyrok SN z dnia 19 sierpnia 1975 r., II CR 404/75, niepubl.; por. G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 440; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1331; . 244 Por. B. Czachórska-Jones (w:) red. J. Szwaja, A. Szajkowski, System prawa własności intelektualnej…, op. cit., str. 291.; L. Bełza, Dopuszczalność stosowania…, op. cit.

Ewa Laskowska

88

W piśmiennictwie przeważa pogląd, że pomocnictwo w ujęciu samego

art. 422 k.c. z istoty swojej zakłada winę umyślną sprawcy245. Uzasadnieniem

przyjęcia takiego stanowiska miałby być argument, że brak jest normatywnych

podstaw do rozszerzenia zakresu takiej odpowiedzialności246, inaczej bowiem

prowadziłoby to do objęcia zakresem osób, które nie miały świadomości

o istnieniu sprawcy ani o fakcie, że były pomocne przy naruszeniu autorskich

praw majątkowych247. Takie stanowisko grozi wręcz paraliżem życia

społecznego i nie liczy się brzmieniem art. 422 k.c.248 Jak zauważa

B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, tzw. obiektywne pomocnictwo, niezależne od

umyślności sprawcy, jest pomocnictwem w potocznym tego słowa znaczeniu, bo

co prawda stanowiło obiektywne ułatwienie sprawcy dokonania czynu

niedozwolonego, niemniej jednak pozostaje prawnie irrelewantne, ponieważ dla

tej konstrukcji normatywnej charakterystyczna ma być „pewna kierunkowość,

celowość zabiegów podjętych przez pomocnika”249. Konkludując zatem

powyższe wywody podkreślić należy, że zwolennicy tego poglądu całość swojej

argumentacji opierają co do zasady na stwierdzeniu, że pomocnik musi wiedzieć

o sprawcy, jak i o tym, że ułatwia mu realizację przesłanek czynu

niedozwolonego, musi obejmować swoją świadomością fakt bycia pomocnym

konkretnym osobom250.

245 Tak np. M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit., str. 340; G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 440; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1331; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania…, op. cit., str. 202; D. Kasprzycki (w:) P. Podrecki (red.), Prawo internetu, op. cit., str. 605-606; G. Pacek, Problematyka prawna stosowania tzw. głębokich połączeń w sieci www (deeplinking) w: Międzynarodowa konferencja prawa autorskiego. Dokąd zmierza prawo autorskie we współczesnym świecie, Kraków 2005, str. 110; z pewnymi modyfikacjami również B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 110; 246 D. Kasprzycki (w:) P. Podrecki, Prawo…, op. cit., str. 605. 247 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 109; M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit.; 248 M. Pazdan, tamże. 249 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 112. 250 B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1331.

Ewa Laskowska

89

Poza wymogiem ustalenia winy umyślnej pomocnika niektórzy ze

zwolenników251 zaprezentowanego poglądu wymagają ponadto, aby pomocnik

być świadomy współdziałania ze sprawcą bezpośrednim, ponieważ „tylko w ten

sposób można nadać działaniu piętno pomocnika”252. Stanowisko to

uzupełniane jest argumentem, że udzielić pomocy można do konkretnego

czynu, konkretnej osobie253. Związek jest zauważalny zarówno przy

pomocnictwie fizycznym, jak i intelektualnym254. Trafnie podkreślają

zwolennicy tego stanowiska, że przecież pomocnictwo jest (pośrednim)

uczestniczeniem w realizacji czynu niedozwolonego, musi być zatem do

pewnego stopnia sprzężone z tym zdarzeniem – bez tej przesłanki bowiem

istnieje niebezpieczeństwo przypisania statusu pomocnika osobie zupełnie

przypadkowej255.

Powyższym zapatrywaniom przeciwstawiany jest pogląd podkreślający,

że nie ma podstaw normatywnych, aby zawężać odpowiedzialność pomocnika

jedynie do winy umyślnej. Zastosowanie znajdują w tej kwestii przepisy ogólne,

tj. art. 415 k.c. i nast., które to nie formułują żadnego ograniczenia możliwości

objęcia zakresem pomocnictwa również stanów faktycznych charakteryzujących

się nieumyślnością działania256. Za przyjęciem takiego poglądu opowiada się

również Sąd Najwyższy argumentując, że wyraźnie z treści art. 422 k.c. wynika,

że ułatwienie w dokonaniu czynu niedozwolonego jest samo w sobie osobnym

czynem niedozwolonym, w konsekwencji zatem uznać je należy za bezprawne.

Zdaniem Sądu implikuje to uznanie, że konieczna do przypisania

odpowiedzialności w takim wypadku jest wina pomocnika, nie ma jednak

żadnych przeciwwskazań, aby dokonać zawężenia jedynie do winy umyślnej.

251 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 111; M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit.; str. 338. 252 A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, op. cit., str. 287 253 Tak M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit.; str. 338-339. 254 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 111. 255 Ibidem; ponadto M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa…, op. cit., str. 338 i nast. 256 L. Bełza, Dopuszczalność…, op. cit., str. 64. Niemniej jednak pogląd ten należ odrzucić, ponieważ znacznie wykracza poza treść art. 422 k.c. Ponadto, wymóg świadomości współdziałania ze sprawcą bezpośrednim prowadziłby raczej do uznania takiego działania za współsprawstwo, nie za pomocnictwo.

Ewa Laskowska

90

Wystarczy zatem każde niedbalstwo257. Jednocześnie jednak stawiane jest często

pytanie, czy nie stanowi to nadmiernego rozszerzenia zakresu

odpowiedzialności za pomocnictwo – objęte nim są bowiem również przypadki

charakteryzujące się brakiem świadomości (tj. wskutek niedbalstwa)258. Z drugiej

strony jednak, słusznie zauważają Barta i Markiewicz, że nie ma podstaw

normatywnych, aby posiłkować się konstrukcjami prawa karnego w tej kwestii,

ponieważ zasady odnoszące się do tej gałęzi prawa nie znajdują takiego

zastosowania na płaszczyźnie stosunków cywilnoprawnych259.

Jak wskazuje K. Włodarska, ustawodawca wprowadza w art. 422 k.c. trzy

rodzaje zjawiskowe popełnienia deliktu – podżeganie, pomocnictwo oraz

paserstwo (świadome skorzystanie ze szkody)260. Pierwsze z nich, jak już

wcześniej zostało wspomniane, wymaga ustalenia winy umyślnej podżegacza

do skuteczności podnoszonych przeciwko niemu roszczeń. Paserstwo z kolei,

zgodnie z wykładnią literalną przepisu, zakłada co najmniej świadomość

działania sprawcy. Z kolei zwrot „udzielać pomocy” nie wiąże się w języku

potocznym z psychicznym, kierunkowym nastawieniem na określone działanie,

tak jak podkreślała to Lewaszkiewicz-Petrykowska, brak jest tutaj podstaw do

wykładni analogicznej jak przy podżeganiu zakładającej celowość działania

pomocnika261. Należy interpretować ten zwrot jako „ułatwienie dokonania”

pewnej czynności, irrelewantna pozostaje wola osoby pomagającej. Ponadto,

warto podkreślić, że założenie racjonalności działania ustawodawcy wymaga

uznania, że skoro art. 422 k.c. nie stawia pomocnikowi wymagania świadomości

działania, tak jak wyraźnie zostało to zaznaczone w przypadku paserstwa lub

też wobec wykładni pojęcia „nakłania” odnośnie podżegania, nie ma podstaw

257 wyrok SN z dnia 10 lipca 1975 r., I CR 399/75 (niepubl.), LEX nr 7726; por. również wyrok SN z 3 kwietnia 1998 r., III CKN 441/97, niepubl.; wyrok SN z dnia 17 lipca 2003 r., III CKN 29/01, OSP 2005, nr 5, poz. 59; a pod rządem k.z. również wyrok SN z dnia 19 sierpnia 1958 r., RPEiS nr 3/1959, str. 340 i nast.; 258 K. Włodarska, Naruszenie…, op. cit., str. 616 259 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 243. 260 K. Włodarska, Naruszenie…, op. cit., str.613 i nast.; podobnie również L. Bełza, Dopuszczalność stosowania…, op. cit., str. 64. 261 K. Włodarska, tamże.

Ewa Laskowska

91

do zawężania jego odpowiedzialności tylko do przypadków winy umyślnej 262.

Niemniej jednak przyznać trzeba również i przeciwnikom tej teorii, że

przypisanie odpowiedzialności osobie, która w ogóle nie była świadoma swojej

roli w procesie naruszenia, jest zbyt daleko idące. Trafnie zatem wskazuje

P. Machnikowski263, że świadomość osoby udzielającej pomocy jest kluczowym

elementem konstrukcji pomocnictwa, nie przesądza jednak jeszcze o tym, czy

możliwa jest odpowiedzialność tylko za winę umyślną. W doktrynie bowiem

dokonuje się wyróżnienia świadomości możliwości działania bezprawnego

(inaczej: lekkomyślnością działania), która przy braku zamiaru (ewentualnego)

kwalifikowana być powinna jako wina nieumyślna264. W odniesieniu do prawa

autorskiego oznaczałoby przyjęcie odpowiedzialności osoby, która nie chciała,

a nawet nie godziła się na dokonane naruszenie, niemniej jednak uzasadnione

jest twierdzenie, że zdawała sobie sprawę z tego, że jej działalność umożliwia

komuś realizację naruszenia autorskich praw majątkowych, ale błędnie

przewidywała, że do tego nie dojdzie. Pogląd ten ściśle koresponduje również

z argumentami wysuwanymi przez przeciwników tej koncepcji – jako że

w swojej argumentacji podnoszą oni, że sprzecznymi z zasadami porządku

prawnego jest przypisywanie odpowiedzialności osobie nieświadomej tego,

komu oraz w jaki sposób udzieliła pomocy265. Warto również podkreślić, że

stanowisko takie stanowi wyważenie interesów podmiotu uprawnionego

z tytułu prawa autorskiego, którego to roszczenia – w porównaniu do sytuacji

sprawcy bezpośredniego – zostaną ograniczone, jednakże nie aż do takiego

stopnia, niż gdyby przy uznaniu wymogu winy umyślnej po stronie pomocnika.

Ponadto, rozwiązanie to koresponduje z przyjętą konstrukcją wyłączenia

262 Tak na gruncie prawa wynalazczego, B. Czachórska-Jones (w:) red. J. Szwaja, A. Szajkowski, System prawa własności intelektualnej…, op. cit., str. 291-292. 263 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 423. 264 ibidem; W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 554. 265 Jak słusznie zauważa P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 423

Ewa Laskowska

92

odpowiedzialności ISP na gruncie u. ś. d. e.266 oraz z orzecznictwem wokół tej

problematyki267.

Analogicznie jak w przypadku podżegania, w dopuścić należy

możliwość zbiegu tych dwóch podstaw odpowiedzialności; co też skutkować

będzie przyjęciem zmiany zakresu odpowiedzialności takiej osoby w stosunku

wewnętrznym wobec innych sprawców kierujących przeciwko niej roszczenia

regresowe.

266 Co do przesłanek wyłączenia odpowiedzialności tzw. service providerów na gruncie u. ś. d. e., X. Konarski, Komentarz do ustawy…, op. cit., str. 146 i nast. 267 m.in. orzeczenie A&M Records Inc vs. Napster Inc, 239 F.3d 1004 (9th Cir. 2001).

Ewa Laskowska

93

Odpowiedzialność za świadome skorzystanie ze szkody

Ostatnią postacią odpowiedzialności, jaką konstruuje norma art. 422 k.c.,

jest tzw. świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej czynem

niedozwolonym. Znajduje ona również zastosowanie na gruncie prawa

autorskiego – zgodnie z wcześniej poczynionymi zastrzeżeniami – w sposób

odpowiedni, dostosowany do wymogów konstrukcyjnych na gruncie prawa

własności intelektualnej. W porównaniu do poprzednich dwóch postaci

pośredniego naruszenia autorskich praw majątkowych, forma ta łączy się

wieloma rozbieżnościami interpretacyjnymi.

W pierwszej kolejności wskazać należy, że mimo pierwotnych zamierzeń

legislacyjnych, art. 422 k.c. obejmuje swoim zakresem normowania nie tylko

paserstwo, jak początkowo wskazywano w doktrynie268, ale również i inne

postacie skorzystania, jak np. odmowę spadkobiercy przyjęcia spadku

w sytuacji, w której razem ze spadkodawcą korzystał z majątku będącego masą

spadkową i pochodzącego z czynu niedozwolonego269. W swoich założeniach,

art. 422 infine k.c. recypuje treść normatywną wyrażoną w § 1301 k.c.

austriackiego. Wspomniana norma prawa austriackiego wyraża zasadę

odpowiedzialności wielu podmiotów, jeśli do powstania szkody przyczyniły się

w sposób bezpośredni lub pośredni poprzez nakłonienie, groźbę, polecenie,

jakąkolwiek pomoc, zaniechanie, a także ukrycie przedmiotu będącego

elementem majątku poszkodowanego270. Przyczynienie się do powstania,

zwiększenia lub utrwalenia istniejącej już szkody na gruncie prawa

austriackiego dało asumpt do skonstruowania w prawie polskim

268 Tak np. W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 556; G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 443. 269 Por zwłaszcza orzeczenie SN z dn. 28 stycznia 1975 r., I PR 187/74, OSN 1975, Nr 9, poz. 141; A. Szpunar, O skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, PiP 1982, nr 7, str. 56 i nast.; M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej przez osobę trzecią, NP 1968, nr 4, str. 538 i nast. 270 L Stecki, Korzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym [w:] Studia z prawa zobowiązań pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa-Poznań, 1979, str. 118.

Ewa Laskowska

94

odpowiedzialności za wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym271.

Jednocześnie norma art. 422 infine k.c. w sposób pełny recypuje treść

normatywną wyrażoną w art. 136 k.z., wobec czego wypowiedzi doktryny, jak

i orzecznictwo sądowe ukształtowane na tej podstawie znajdują zastosowanie

i do obecnego stanu prawnego. Jak słusznie zauważa również L. Stecki,

odpowiedzialność korzystającego ze szkody272 na płaszczyźnie cywilnoprawnej

koresponduje z konstrukcją czynów zabronionych poplecznictwa z art. 215 i 216

k.k.273

Norma wyrażona w art. 422 infine k.c. spełnia dwie funkcje: kształtuje

odpowiedzialność określonego podmiotu – osoby, która skorzystała

z wyrządzonej czynem niedozwolonym szkody – jak i typizuje elementy

przedmiotowe sankcjonowanego zachowania274. W kontekście wcześniejszych

rozważań odnośnie przesłanek odpowiedzialności podżegacza i pomocnika,

należy zatem stwierdzić, że podmiot korzystający ze szkody odpowiada za

własny czyn niedozwolony, którego przesłanki zostały sformułowane przez

ustawodawcę w sposób niezależny od dwu wcześniejszych postaci pośredniego

wkroczenia w autorskie prawa majątkowe275, zaś norma dekodowana

z zestawienia przepisów art. 79 pr. aut. w związku z art. 422 infine k.c. stanowi

samodzielną podstawę odpowiedzialności wskazanego podmiotu. Osoba, która

skorzystała z wyrządzonej szkody, nie uczestniczy w realizacji czynu

niedozwolonego (podstawowego)276, popełnia własny czyn. Regulację tę należy

zatem uznać za wyjątkową277, co w konsekwencji implikować będzie

konieczność stosowania zawężającej wykładni normy. Mimo jednakże braku

271 L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 119; L. Domański, Uzasadnienie projektu kodeksu zobowiązań, t. I, Warszawa 1936, str. 198 i nast. 272 Ze względów stylistycznych uzasadnione jest użycie sformułowania „korzystającego ze szkody”, niemniej jednak każdorazowo chodzi o zdarzenie przeszłe skorzystania ze szkody. 273 L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 117. 274 B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332; 275 Tak m.in. P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 423; L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 120; A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 53. 276 Stąd też wątpliwości, czy należy uznać jej zachowanie za pośrednie wkroczenie w monopol prawnoautorski – kwestia ta będzie przedmiotem późniejszych rozważań. 277 A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast.; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 113.

Ewa Laskowska

95

możliwości uznania działania podmiotu korzystającego z wyrządzonej szkody

za formę współsprawstwa, przyjąć należy, że jego odpowiedzialność jest

równorzędna do konstrukcji pośredniego naruszenia autorskich praw

majątkowych wyrażonej w pierwszej i drugiej części art. 422 k.c.278 – wynika to

bowiem ze ukonstytuowania podstaw odpowiedzialności w tym samym

przepisie. Uzasadnione jest zatem twierdzenie, że podnoszenie roszczeń wobec

podmiotu korzystającego z wyrządzonej szkody nie ma charakteru

subsydiarnego w stosunku do roszczeń wobec sprawców bezpośrednich, jak

i pośrednich279. Na wstępie poniższych rozważań nie można jednak pominąć, że

zachowanie korzystającego pozostaje w swoistej zależności faktycznej od

dokonanego naruszenia280.

Ustawodawca nie wymaga szczególnej kwalifikacji podmiotowej

korzystającego z wyrządzonej szkody. Możliwe jest zatem przyjęcie

odpowiedzialności zarówno osoby fizycznej, jak i prawnej281. Podmiot taki

popełnia własny czyn niedozwolony, kwestia jego odpowiedzialności nie może

być zatem rozstrzygana akcesoryjnie w stosunku do odpowiedzialności sprawcy

bezpośredniego: w przypadku wykluczenia możliwości kierowania roszczeń

wobec drugiego z nich, nie zostaje automatycznie wyłączona szansa domagania

się odszkodowania od podmiotu korzystającego282.

Ze względów konstrukcyjnych, jak i w związku z wykładnią literalną

przepisu stwierdzić należy, że czyn bezpośrednio wyrządzający szkodę (lub

zdarzenie je wywołujące283) musi wyprzedzić pod względem czasowym

zachowanie osoby, która z wyrządzonej szkody skorzystała284. Sama szansa

podjęcia sankcjonowanego zachowania jest zatem jednak w tym znaczeniu

278 Por. L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit. 279 M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 538 i nast. 280 Podobnie L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 119., A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast.; 281 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 112; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332; 282 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 424. 283 Jako że szkoda może powstać na długo po podjęciu zachowania przez sprawcę bezpośredniego. 284 M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 538 i nast.

Ewa Laskowska

96

akcesoryjna do działalności sprawcy bezpośredniego, jako że bez tego ostatniego

do skorzystania ze szkody nigdy nie dojdzie285. Jest to jednak jedyny przejaw

akcesoryjności w konstrukcji art. 422 infine k.c.

Problematyczne w orzecznictwie, jak i w doktrynie stało się określenie

związku przyczynowego przy konstruowaniu odpowiedzialności osoby

korzystającej z naruszenia. zarówno na gruncie starego, jak i nowego porządku

prawnego wyróżniano dwa zasadnicze stanowiska. Według pierwszego z nich,

art. 422 infine k.c. stanowi wyraz penalizacji zachowania korzystającego,

ponieważ związku przyczynowego rozumianego wg normy art. 361 § 1 k.c. nie

sposób określić w tym stanie faktycznym286. Po pierwsze bowiem, obiektywnie

istnienie szkody deliktowej w sferze majątkowej poszkodowanego jest

warunkiem koniecznym dopiero powstania możliwości podjęcia zachowania

realizującego przesłanki czynu niedozwolonego z art. 422 infine k.c. W tym też

znaczeniu działalność podmiotu korzystającego ze szkody nie ma charakteru

przyczynowego. Czy pasera nie polega na udziale w wyrządzeniu szkody przez

sprawcę bezpośredniego287. Jak podkreśla Lewaszkiewicz-Petrykowska, osoba

korzystająca włącza się już po powstaniu szkody, a skutkiem jej działania jest co

najwyżej utrzymanie lub utrwalenie już powstałego, aczkolwiek niepożądanego

z punktu widzenia ustawodawcy, stanu faktycznego w postaci naruszenia288.

Wobec powyższego, zwolennicy przedstawionego stanowiska określają normę

art. 422 infine k.c. jako szczególny wypadek odpowiedzialności bez istnienia

związku przyczynowego289. Występuje tu – jak się podkreśla w doktrynie –

między działaniem korzystającego a wyrządzoną wcześniej szkodą jedynie

związek o charakterze normatywnym, a omawiana regulacja jest przykładem

285 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 424. 286 Tak m.in. G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 443; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332; A. Ohanowicz, Glosa do orzeczenia SN z dn. 17 II 1964 r., OSPiKA 1966, poz. 90; A. Kubas, J. Szwaja, glosa do wskazanego orzeczenia, OSPiKA 1966, z. 10 str. 432-436; L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 119; 287 Tak A. Ohanowicz, ibidem. 288 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 118. 289 Ibidem; A. Ohanowicz, Glosa do orzeczenia SN z dn. 17 II 1964 r., op. cit.

Ewa Laskowska

97

penalizacji odpowiedzialności cywilnej290. Uzasadnieniem takiej regulacji jest

szczególnie negatywna ocena moralna zachowania korzystającego ze szkody

polegająca na profitowaniu z wyrządzonego czynu niedozwolonego291. Takie

rygorystyczne stanowisko ustawodawcy uniezależniające odpowiedzialność

cywilną od istnienia adekwatnego związku przyczynowego ze szkodą uważane

jest jednocześnie jako gwarancja możliwości kompensacji szkody wyrządzonej

przez sprawcę bezpośredniego od podmiotu łatwiej osiągalnego z punktu

widzenia położenia procesowego strony poszkodowanej292. Na gruncie

poprzedniego porządku prawnego dodatkowych argumentów za przyjęciem

takiego stanowiska dostarczała potrzeba zapewnienia ochrony mienia

społecznego293. Niemniej jednak, brak konieczności dowodzenia adekwatnego

związku przyczynowego ze szkodą uzasadniany był również funkcją

prewencyjną odpowiedzialności – zwłaszcza – pasera, aby tym samym uniknąć

czynników sprzyjających wyrządzeniu szkody294. Na powyższe stanowisko nie

miał również wpływu pogląd wyrażony przez jednego z twórców kodeksu

zobowiązań, R. Longchamps de Berier, który to dowodził, że jednak występuje

związek między zachowaniem korzystającego a szkodą, ale o charakterze

„pośrednim, i ze względów społecznych, bardziej doniosły, niż między czynem

samego złodzieja a szkodą: złodziej często dlatego kradnie, bo wie, że znajdzie

odbiorcę na kradzione rzeczy”295. Pogląd ten został uznany w doktrynie nie za

przyjęcie związku przyczynowego, ale za ujęcie motywów, jakimi się kierowano

przy kształtowaniu w ustawie odpowiedzialności cywilnej pasera296.

290 B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332; także G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 347 291 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 435. 292 Ibidem. 293 L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 119; A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast.; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 118; P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 424; 294 Ibidem. 295 R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, op. cit., str. 253. 296 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 118;

Ewa Laskowska

98

Pogląd powyższy jest najczęściej prezentowany przez przedstawicieli

doktryny, również na gruncie obecnego stanu prawnego.

Należy jednocześnie podkreślić, że nieobce doktrynie polskiej jest również

stanowisko przeciwne, doszukujące się związku przyczynowego w swoistej

łączności faktycznej między zachowaniami korzystającego a wyrządzoną

wcześniej szkodą297.Jak, poniekąd słusznie, zauważa A. Szpunar, konieczność

zaistnienia adekwatnego powiązania przyczynowo-skutkowego wynika wprost

z art. 361 § 1 k.c., którego to zastosowania art. 422 infine k.c. wprost nie wyłącza.

Ponadto, przyjmując świadomość działania korzystającego możliwe jest

przyjęcie, że aprobuje on w pewien sposób zaistniały stan rzeczy, a w ujęciu

uproszczonym poprzez swoje działania utrwala go uniemożliwiając trwałe

zaprzestanie naruszeń wobec poszkodowanego. Samo zaś pojęcie szkody nie

może być traktowane statycznie – podlega ono różnorodnym czynnikom

społecznym w obrocie gospodarczym – a zatem możliwe staje się przyjęcie, że

korzystający poprzez swoje zachowanie co do zasady zwiększa wysokość

powstałej szkody. Ponadto, również zwolennicy poglądu pierwszego

dostrzegają warunkowanie kauzalne między działaniem korzystającego

a wyrządzoną szkodą298. Zdaniem autora prezentowanego poglądu, nie ma

podstaw do traktowania odmiennie tej kategorii osób od podżegaczy

i pomocników, choćby ze względu na wykładnię gramatyczną przepisu.

Przyjęcie powyższego stanowiska prowadzi w konsekwencji do uznania, że

odpowiedzialności osoby korzystającej z wyrządzonej drugiemu szkody nie

powinna mieć charakteru czysto represyjnego299.

Transponując powyższe rozważania na płaszczyznę prawa autorskiego

nie jest możliwe uniknięcie odpowiedzi na pytanie odnośnie istnienia (lub jego

braku) związku przyczynowego między zachowaniem korzystającego a szkodą.

Z jednej strony bowiem nie ulega wątpliwości, że podmiot odpowiedzialny na

podstawie art. 422 infine k.c. wkracza dopiero po wyrządzeniu szkody przez

sprawcę bezpośredniego. Nie jest zatem realnie możliwe dowodzenie jego

297 Tak np. A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast.; 298 Tak np. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 119. 299 Por. A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 57-58.

Ewa Laskowska

99

współudziału w realizacji przesłanek czynu niedozwolonego jeszcze przed tym

zdarzeniem300. Nie do pominięcia są jednakże z drugiej strony uwagi natury

techniczno-prawnej o braku wyłączenia stosowania art. 361 § 1 k.c. Byłoby

jednak sprzeczne z wykładnią literalną, jak i całą konstrukcją odpowiedzialności

podmiotu korzystającego doszukiwanie się jego udziału przed wyrządzeniem

szkody. Za uzasadnione wydaje się również stanowisko, że zachowanie

korzystającego przyczynia się do utrwalenia szkody. Ma to doniosłe znaczenie

zwłaszcza w kontekście naruszenia autorskich praw majątkowych – przy

współczesnym postępie technologicznym i rozwoju portali społecznościowych

w sieci internetowej najczęstszym tego typu problemem będzie sytuacja, w której

publiczne udostępnienie utworu przez jednego użytkownika końcowego samo

w sobie nie będzie stanowić o aż takiej wysokości szkody, niż w sytuacji, gdy

odesłanie (hiperłącze) do takiego utworu udostępniać zaczną kolejni

użytkownicy (np. poprzez odesłanie do odesłania stworzona zostanie sieć

powiązań do konkretnego, udostępnionego publicznie utworu bez zgody

podmiotu uprawnionego). W tym kontekście teoretycznie możliwa staje się

odpowiedzialność za skorzystanie z wyrządzonej szkody przez kolejnych

użytkowników końcowych udostępniających hiperłącza do utworu.

Jednocześnie, bez ich zachowania wysokość szkody nie byłaby aż tak wielka.

Reasumując powyższy wywód wydaje się uznanie za trafne stanowiska

pierwszego przyjmującego, że nie ma konieczności dowodzenia istnienia

adekwatnego związku przyczynowego między szkodą a zachowaniem

podmiotu korzystającego, z tego względu, że osoba taka wkracza dopiero po

wyrządzeniu szkody. Jednocześnie zastrzec należy, że zastosowanie art. 361 § 1

k.c. nie jest wyłączone przy określaniu przesłanek odpowiedzialności tej

kategorii osób, ale odnosić się będzie ono nie do zachowania przed

wyrządzeniem szkody, a do działania dopiero po tym zdarzeniu. Innymi słowy,

ocenie podlegać będzie, czy, oraz w jakim zakresie, działanie korzystającego

przyczyniło się do zwiększenia lub utrwalenia powstałej szkody w sferze

300 O możliwości zbiegu podstaw odpowiedzialności będzie mowa w niniejszej pracy poniżej.

Ewa Laskowska

100

autorskich praw majątkowych. W konsekwencji rzutować to będzie na wysokość

ewentualnych roszczeń regresowych do innych sprawców szkody.

Jak wskazano powyżej, warunkiem koniecznym przyjęcia

odpowiedzialności korzystającego jest powstanie szkody w sferze autorskich

praw majątkowych. Ma to o tyle istotne znaczenie, że ustawodawca nie zawarł

tego wymogu w normie art. 79 pr. aut., jednakże ze względu na odpowiednie

stosowanie przepisu art. 422 infine k.c. na płaszczyźnie prawnoautorskiej

przyjąć należy, że dopiero wykazanie szkody po stronie podmiotu

uprawnionego otwiera możliwość podnoszenia roszczeń wobec korzystającego.

Stanowisko to uzasadnione jest również koniecznością zawężającej wykładni art.

422 infine k.c. wynikającej z jej wyjątkowego charakteru w stosunku do zasad

ogólnych. Szkoda winna w związku z tym powstać wskutek realizacji

przesłanek jakiekolwiek czynu niedozwolonego, przy czym wyklucza się

w doktrynie sytuację wyrządzenia szkody wskutek niewykonania lub

nienależytego wykonania zobowiązania301, w pozostałych wypadkach prawnie

irrelewantna pozostaje podstawa powstałej szkody. Równie rzeczą obojętną jest

fakt, czy korzyść została uzyskana od sprawcy bezpośredniego lub w inny

sposób302 – między tymi podmiotami nie jest konieczne zaistnienia

porozumienia, aby możliwe było przypisanie odpowiedzialności na gruncie art.

422 infine k.c.303. Elementem konstytutywnym odpowiedzialności

korzystającego jest obiektywne istnienia szkody deliktowej w sferze

majątkowych praw autorskich, jego dalsze zachowanie musi oprzeć się

o element wyrządzenia szkody304. Z tych też względów możliwe jest zatem

sformułowanie reguły ogólnej, że odpowiedzialność osoby, która skorzystała

z wyrządzonej szkody jest nieakcesoryjna wobec odpowiedzialności sprawcy

bezpośredniego, ale akcesoryjna wobec zdarzenia wywołującego szkodę.

301 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 425 302 Ibidem; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 119; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332. 303 M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 538 i nast. 304 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 120.

Ewa Laskowska

101

W piśmiennictwie podkreśla się niekiedy, że stanowi to przykład uzależnienia

od następstwa czasowego między szkodą a skorzystaniem z niej305.

Kolejną przesłanką konstytutywną odpowiedzialności na podstawie art.

422 infine k.c. jest fakt skorzystania z wyrządzonej szkody. Wykładnia literalna

słowa „korzystanie” wymaga dopuszczenia możliwości realizacji tej przesłanki

zarówno przez działanie, jak i zaniechanie306, niemniej jednak trudno wyobrazić

sobie przykład skorzystania na wyrządzeniu szkody poprzez nieczynienie

konkretnego obowiązku. A priori jednak nie można wykluczyć i takiej

sytuacji307, wydaje się jednak, że należy to jedynie do rozważań akademickich.

W piśmiennictwie podnosi się również często, że samo słowo „skorzystanie”

należy rozumieć potocznie, jako zwiększenie aktywów, zmniejszenie

pasywów308 lub nawet uniknięcie zmniejszenia aktywów309, przy czym wyraźnie

podkreśla się, zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, że prawnie

relewantnym momentem na określenie, czy doszło do skorzystania jest chwila

szeroko rozumianego nabycia przedmiotu lub prawa, nie zaś moment

podniesienia roszczenia310 - następcza utrata korzyści pozostaje bez znaczenia

305 G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 443. 306 Inaczej, acz nietrafnie: L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 121; M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 538 i nast. – żaden jednak ze wspomnianych autorów nie uzasadnia stanowiska, dlaczego skorzystanie na wyrządzeniu szkody możliwe jest jedynie w drodze działania. 307 Należałoby bowiem przyjąć, że na korzystającym z wyrządzonej szkody ciążył konkretny obowiązek działania wynikający z ustawy lub zasad współżycia społecznego, a w skutek realizacji przesłanek czynu niedozwolonego przez sprawcę bezpośrednio, nie dość, że obowiązku tego nie wykonał, to jeszcze zaistniała sytuacja wiązała się z uzyskaniem przez niego korzyści. 308 Tak m.in. P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 426; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 120. 309 Por. B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332. Ten ostatni przykład sugeruje także, że teoretycznie możliwe jest skorzystanie przez zaniechanie, jeśli obowiązek działania łączył się z nakładami po stronie podmiotu korzystającego ze szkody. 310 Por. orzeczenie SN z dn. 7 stycznia 1970 r., II PR 540/68, OSN 1970, Nr 11, poz. 198; por. również G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 443, A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast.;

Ewa Laskowska

102

dla odpowiedzialności tej kategorii osób311. Wątpliwości budzi jednakowoż

uznanie za „skorzystanie ze szkody” przeżycie przyjemności związane

z nabyciem danego przedmiotu, jak i wszelkie czynności faktyczne związane

z tym przedmiotem lub prawem, ale nieodzwierciedlające się w sferze

majątkowej podmiotu korzystającego312. Za przyjęciem w tym wypadku

korzystania przemawia argument, że ocena powinna być dokonywana z punktu

widzenia osoby, która korzyść otrzymuje313, a wykładnia literalna przepisu nie

ogranicza pojęcia „korzyści” jedynie do waloru majątkowego w tym sensie, że

miałaby oznaczać jedynie efektywne powiększenie majątku – w takim bowiem

wypadku ustawodawca posłużyłby się zwrotem „zysku”314. Przy takiej

interpretacji dopuścić należy odpowiedzialność podmiotu, który nabył jedynie

władztwo faktyczne nad rzeczą, a skorzystał z niego w ten sposób, że przyniósł

mu jedynie pozytywne odczucia. Trafnie podkreśla zatem L. Stecki, że wchodzą

tutaj w grę postaci faktycznych stosunków międzyludzkich, a także mało

uchwytne powiązania rodzinne315. Niedoskonałością przyjętego rozwiązania jest

oczywiście kwestia ustalenia wymiaru odszkodowania, niemniej jednak

możliwe jest jej określenie przy założeniu, że osoba taka nabyłaby wskazany

przedmiot lub prawo w cenie odpowiadającej jego rynkowej wartości.

Reasumując krótko powyższy wywód należy stwierdzić, że w wielu sytuacjach

nie sposób co prawda mówić o pojęciu skorzystania ze szkody w znaczeniu

techniczno-prawnym, jednakże zwłaszcza w kontekście postępu

technologicznego i wielości przypadków naruszeń autorskich praw

majątkowych w sieci internetowej, takie stanowisko jest uzasadnione.

Pojęcie szkody w polskim prawie cywilnym dzieli się na dwie kategorie:

damnum emergens i lucrum cessans. O ile w tym pierwszym wypadku, nie

podlega wątpliwości, że skorzystanie z faktycznych strat po stronie podmiotu

poszkodowanego łączyć się będzie co do zasady z odpowiedzialnością osoby

311 Por. przywołane wcześniej orzeczenie SN, sygn. II PR 540/68. 312 Przeciwny takiemu traktowania skorzystania jest M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 542. 313 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 120; A. Ohanowicz, Glosa do wyroku…, op. cit. 314 Por orzeczenie SN z dn. 7 listopada 1979 r., II CR 360/79, OSN 1980, Nr 7-8, poz. 142. 315 Por. L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 133.

Ewa Laskowska

103

wskazanej w art. 422 infine k.c., o tyle w przypadku skorzystania z utraconych

korzyści poszkodowanego spotkać się można z interesującym pytaniem, czy

możliwa jest w ogóle przyjęcie takiej odpowiedzialności. Z jednej strony

przyjmuje się bowiem skorzystanie poprzez użycie przedmiotu, który

poszkodowany uzyskałby, gdyby nie wyrządzono mu szkody316. Wydaje się

jednak, że przyjęcie odpowiedzialności w takim wypadku jest zbyt daleko idącą

interpretacją normy art. 422 infine k.c. niedopuszczalną ze względu na

wyjątkowy charakter tej regulacji. Oceniając konkretny stan faktyczny możliwa

staje się również odpowiedź i na tak postawione pytanie: gdy określona osoba

skorzystała z publicznego udostępnienia programu komputerowego

skierowanego do z góry określonego kręgu adresatów i używającego podobnych

funkcji algorytmicznych, jak program komputerowy nieudostępniony przez

poszkodowanego jedynie wskutek działań sprawcy bezpośredniego.

Oczywistym wydaje się poszukiwanie podstaw odpowiedzialności pierwszej

osoby na gruncie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji – o ile spełnione

zostaną przesłanki wskazane w tym akcie normatywnym. Nie ma co prawda

przepisu wyłączającego możliwość dochodzenia roszczeń w takiej sytuacji na

podstawie art. 79 pr. aut. w zw. z art. 422 infine k.c., niemniej jednak w pełni

gwarantują kompensację szkody przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej

konkurencji. Nie ma podstaw zatem do doszukiwania się podstaw

odpowiedzialności w argumentacji, że skorzystanie ze szkody obejmuje również

postać utraconych korzyści. Trafnie ponadto argumentuje L. Stecki317, że

wyjaśnienie tej kwestii wymaga także rozróżnienia między zakresem

odpowiedzialności oraz zakresem pojęcia szkody, z jakiej skorzystano. Zakres

pojęcia szkody, obejmujący co do zasady zarówno damnum emergens, jak

i lucrum cessans, jest ograniczony z wcześniej wskazanych względów na gruncie

art. 422 infine k.c. jedynie do tego, co poszkodowany faktycznie utracił. Zakres

316 Tak np. P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421; L. Stecki, Odpowiedzialność cywilna za skorzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, Warszawa 1971, str. 50 i nast. 317 W swojej wcześniejszej pracy, L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 128; w późniejszych wypowiedziach Autor ten jednak odszedł do prezentowanego stanowiska, por. zwłaszcza L. Stecki, Odpowiedzialność cywilna za skorzystanie…, op. cit., str. 50 i nast.

Ewa Laskowska

104

odpowiedzialności podmiotu korzystającego z damnum emergens obejmować

może jednak i faktyczną stratę poszkodowanego, jak i możliwe utracone

korzyści, w zakresie, w jakim poszkodowany faktycznie skorzystał ze szkody318.

Mimo niewątpliwie słusznej argumentacji, Autor ten w tym samym miejscu

jednak dopuszcza wyjątkową możliwość objęcia zakresem skorzystania ze

szkody również utraconych korzyści319. Niekonsekwencję uzasadnia

szczególnymi okolicznościami danego stanu faktycznego320.

Równie interesującym zagadnieniem w kontekście pojęcia skorzystania ze

szkody, a immanentnie związanym z prawem własności intelektualnej, jest

kwestia – szeroko pojętego – nabycia przedmiotu lub prawa w cenie

obiektywnej, odpowiadającej wartości rynkowej. W doktrynie wyrażono

bowiem zdanie, że nawet w takim wypadku uzasadnione jest przyjęcie

odpowiedzialności na podstawie art. 422 infine k.c.321, ponieważ inaczej do

transakcji w ogóle by nie doszło322. Jako kontrargument powołuje się często

stanowisko, że korzystający nie jest w ogóle wzbogacony wskutek wyrządzenia

szkody osobie trzeciej. Nie ulega jednak wątpliwości, że pogląd ten nie zasługuje

na aprobatę z dwóch względów. Po pierwsze, instytucja odpowiedzialności

świadomego skorzystania ze szkody należy do prawa deliktów, nie nawiązuje

w żaden sposób do konstrukcji bezpodstawnego wzbogacenia, dlatego też

niczym nie uzasadnione jest podnoszenie, że korzystający nie jest w takim

wypadku wzbogacony. Po drugie, nabycie przedmiotu lub prawa pochodzącego

z czynu niedozwolonego stanowi samo w sobie korzyść, ponieważ w miejsce

substratu pieniężnego wchodzi element majątkowy (lub niemajątkowy),

nieosiągalny wcześniej, gdyby nie zachowanie sprawcy bezpośredniego. To

właśnie ta szczególna naganność zachowania podmiotu korzystającego ze

szkody, niezależnie od tego, czy nabył on prawo lub przedmiot po cenie

rynkowej, stanowiła motyw legislacyjny wprowadzonej konstrukcji

318 O zakresie odpowiedzialności będzie mowa poniżej niniejszej pracy. 319 L. Stecki, Korzystanie ze szkody…, op. cit., str. 129-130. 320 Ibidem, str. 130. 321 A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 57; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 121; 322 M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 544.

Ewa Laskowska

105

normatywnej, zatem jej wyłączenie z tego tylko powodu, że obiektywnie osoba

taka zapłaciła należną cenę nie jest uzasadnione z punktu widzenia aksjologii

systemu prawa. Ponadto, otrzymane świadczenie wzajemne podmiotu

korzystającego trafiło nie do podmiotu uprawnionego, ale, co do zasady, do

majątku sprawcy bezpośredniego. Przyjęcie takiego stanowiska nie wyłącza

również ochrony osoby, która skorzystała z wyrządzonej szkody – może ona

bowiem kierować roszczenia regresowe wobec swojego kontrahenta.

Ustawodawca wymaga, aby po stronie osoby korzystającej z wyrządzonej

czynem niedozwolonym skody wykazana została „świadomość” działania.

Zagadnienie to do dziś pozostaje sporne, zarówno w piśmiennictwie, jak

i w judykaturze. Problematycznym stało się bowiem związanie sądu

powszechnego ustaleniami wydanymi w postępowaniu karnym prawomocnego

wyroku skazującego co do faktu popełnienia przestępstwa, jeśli takim czynem

zabronionym było przestępstwo z art. 216 k.k., czyli nieumyślne paserstwo323.

Kwestia prejudycjalności orzeczeń karnych stała się również przedmiotem

rozważań Sądu Najwyższego w wielokrotnie powoływanym wyroku z 17 lutego

1964 r324. Zdaniem Sądu, wyrok skazujący za paserstwo nieumyślne sam w sobie

nie wyłącza odpowiedzialności danej osoby za wyrządzoną szkodę –

odpowiedzialność taka zachodzi, jeśli „podejrzenia nabywcy, iż przedmiot

pochodzi z wyrządzonej drugiemu szkody, były na tyle poważne i uzasadnione,

że zignorowani ich stanowiło rażące niedbalstwo”325. Jednocześnie Sąd

stwierdził, że samo pojęcie „świadomie” jest niejednoznaczne, obejmuje ono

bowiem swoim zakresem nie tylko wiedzę o pewnych okolicznościach

faktycznych, ale również stopień pewności, czy dane zdarzenie miało miejsce.

Orzeczenie to zostało poddane dotkliwej krytyce. Zwolennicy poglądu, że

odpowiedzialność z art. 422 infine k.c. wymaga winy umyślnej, podnoszą, że

323 Na problem ten wskazują m.in. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, op. cit; P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 421; A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 55; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 121; B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1332; 324 Wyrok SN z dn. 17 lutego 1964 r., I CR 30/63, OSPiKA, 1966, nr 4, poz. 90, wraz z glosą A. Ohanowicza oraz J. Szwaji i A. Kubasa, tamże. 325 Por. uzasadnienie do wskazanego orzeczenia SN.

Ewa Laskowska

106

wykładnia dokonana przez Sąd Najwyższy jest interpretacją rozszerzającą

zakres zastosowania normy, co z punktu widzenia wyjątkowości tej regulacji,

nie jest dopuszczalne326. Ponadto, podnosi się, że ustawodawca z reguły używa

pojęcia „świadomie” dla określenia pozytywnej, rzeczywistej wiedzy – sama

możliwość powzięcia wiadomości jest zatem niewystarczająca327. Stanowisko to

przyjęto w doktrynie – oraz transponowano na płaszczyznę prawa własności

intelektualnej328.

Warto jednak zaprezentować i pogląd przeciwny wypracowany przez

Machnikowskiego329. Autor ten odwołuje się do ustaleń w zakresie rozróżnienia

między poszczególnymi postaciami winy wypracowanymi na gruncie prawa

karnego. Zarówno bowiem w prawie karnym, jak i w prawie cywilnym,

umyślność działania przyjmuje się wobec wykazania zamiaru bezpośredniego

lub ewentualnego, a zatem woli po stronie sprawcy podjęcia określonego

działania (z różnym jednak skutkiem – przy wykazaniu zamiaru ewentualnego,

sprawca bierze pod uwagę możliwość realizacji przesłanek uzasadniających

odpowiedzialność, przy zamiarze bezpośrednim, sprawca chce takiej realizacji).

Czym innym jest natomiast świadomość działania, zakładająca pozytywną

wiedzę o właściwościach danego stanu faktycznego, określana w prawie karnym

jako strona intelektualna. Równie trafnie zauważa dalej Autor, że są przecież

takie postacie strony podmiotowej, które zakładają istnienie świadomości po

stronie sprawcy, ale nie wymuszają jednocześnie wykazywania woli realizacji

przesłanek czynu niedozwolonego (czyli tzw. świadoma nieumyślność, na

gruncie prawa cywilnego określana jako rażące niedbalstwo). Przypisanie osobie

takiej strony podmiotowej będzie możliwe w przypadku wykazania, że

326 Tak A. Ohanowicz w przywoływanej glosie do wyroku. 327 Tak B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 116. 328 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 244. Zdecydowanie bardziej restryktywne podejście prezentuje jednak P. Stec uznając, że samo skorzystanie ze szkody wyrządzonej naruszeniem autorskich praw majątkowych jest równoważne przyjęciu wkroczenia w sferę monopolu podmiotu uprawnionego (por. P. Stec, Zasady i funkcje odpowiedzialności z tytułu naruszenia własności intelektualnej, op. cit., str. 440) – trudno jednakże znaleźć podstawy normatywne dla tak daleko idącej odpowiedzialności pasera, dlatego też pogląd ten został poddany krytyce doktryny, por. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., str. 244; B. Widła, Odpowiedzialność za naruszenie…., op. cit. 329 P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 426 i nast.

Ewa Laskowska

107

wiedziała ona o źródle pochodzenia przedmiotu lub prawa, zakładała jednak, że

nie skorzysta z wyrządzonej szkody330. Nie do pominięcia jest również

argument, że – zakładając racjonalność ustawodawcy – sformułowanie art. 422

infine k.c. nie wskazuje wprost na „umyślne skorzystanie”, ale właśnie na

„świadome skorzystanie”. Przyjęcie takiego mniejszościowego stanowiska

eliminowałoby również problem prejudycjalności orzeczeń sądu karnego,

a także odzwierciedlałoby również rygorystyczną odpowiedzialność podmiotów

naruszających autorskie prawa majątkowe.

Mimo jednak, niewątpliwie trafnych uwag Autora, nie można przychylić

się do zaprezentowanego poglądu z kilku przyczyn.

Po pierwsze, kwestia prejudycjalności orzeczeń sądu wydanych

w postępowaniu karnym na podstawie art. 11 k.p.c. odnosi się jedynie do faktu

popełnienia przestępstwa. Zgodnie z ukształtowanym orzecznictwem Sądu

Najwyższego331, ustalenie nieumyślności działania sprawcy w czasie

wypełniania znamion czynu zabronionego nie wyłącza możliwości przypisania

mu umyślności działania na gruncie prawa cywilnego. Reasumując zatem

powyższe rozważania, stwierdzić należy, że w przypadku skazania danej osoby

za paserstwo nieumyślne (art. 216 k.k.), nie jest wykluczona również jej

odpowiedzialność cywilna na podstawie art. 422 infine k.c., przy czym

koniecznym jest wykazanie jej winy umyślnej. Ponadto, podkreślić należy, że

jednym ze znamion wskazanych w art. 216 k.k. jest celowość działania sprawcy

nakierowana na osiągnięcie korzyści majątkowej. Tymczasem, na gruncie prawa

cywilnego koniecznym elementem jest co prawda świadomość takiej osoby,

jednakże ma ona dotyczyć faktu pochodzenia danej rzeczy (innego przedmiotu

majątkowego) z wyrządzonej drugiemu szkody jakimkolwiek czynem

330 Przykład taki podaje Machnikowski, tamże, str. 427; podobnie również A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast. 331 Por. m.in. wyrok SN z dn 10 lipca 1975 r., I CR 399/75 (niepubl.), wyrok SN z dn. 17 lipca 2003 r., III CKN 29/01, OSP 2005, Nr 5, poz. 59.

Ewa Laskowska

108

niedozwolonym. Inny jest zatem w obu wypadkach punkt odniesienia

przesłanki świadomości332.

Po drugie, względy celowościowe i słusznościowe przemawiają za

przyjęciem stanowiska, że skorzystanie z wyrządzonej szkody może mieć

miejsce jedynie w przypadku wykazania winy umyślnej. Odpowiedzialność

skonstruowana w oparciu o art. 422 infine k.c., jak zostało już wcześniej

wspomniane, wykracza poza ramy „typowej” odpowiedzialności deliktowej,

sankcjonowane zachowanie nie jest bowiem przyczynowe dla szkody, a brak jest

dodatkowych argumentów natury teleologicznej, aby rozciągać zakres

zastosowania tej normy na przypadki rażącego niedbalstwa ze strony

korzystającego.

Po trzecie w końcu, trafnie zauważa Lewaszkiewicz-Petrykowska, że

skoro osoba taka ma charakteryzować się „świadomością korzystania”, musi ona

zdawać sobie sprawę z tego, że przedmiot lub prawo, z którego chce skorzystać,

pochodzi z czynu niedozwolonego, ale nie podejmuje jednocześnie działań

zmierzających do uniknięcia naruszenia. Przyjąć należy, że de facto w sposób

konkludentny popiera ona zaistniały stan rzeczy333.

Niemniej jednak, zastrzeżenia uczynione przez Machnikowskiego

zasługują na uwagę. Wydaje się, że jednoznaczna wypowiedź ustawodawcy

w tym względzie mogłaby przyczynić się do ostatecznego rozwiązania

problemu.

Nie jest konieczne, aby korzystający z wyrządzonej szkody potrafił

zidentyfikować osobę sprawcy, podmiotu uprawnionego z tytułu autorskich

praw majątkowych, jak i czas i miejsce realizacji przesłanek czynu

niedozwolonego. Koniecznym elementem jest jednak wykazanie, że obejmował

332 Tak trafnie zauważa M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 546. 333 Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 117.

Ewa Laskowska

109

on swoją świadomością źródło pochodzenia przedmiotu lub prawa, jakim był

czyn niedozwolony w postaci naruszenia autorskich praw majątkowych334.

Zgodnie z dominującym poglądem wyrażonym w doktrynie, zakres

odpowiedzialności osoby, która skorzystała z wyrządzonej szkody dotyczy

jedynie takich rozmiarów, w jakich osoba taka odniosła korzyść335. Jest to

stanowisko słuszne, jak i uzasadnione spostrzeżeniem, iż osoba taka odpowiada

za swój własny czyn, na podstawie samoistnej podstawy wyrażonej w art. 422

infine k.c. Jednocześnie gwarantuje kompensacyjny charakter odpowiedzialności

odszkodowawczej w prawie cywilnym. Niczym nieuzasadnione jest natomiast

rozszerzenie zakresu tej odpowiedzialności na całość szkody, również tej,

wyrządzonej przez sprawcę bezpośredniego, zwłaszcza, że nie jest warunkiem

koniecznym skutecznego podniesienia roszczenia istnienie nici porozumienia

między korzystającym a sprawcą bezpośrednim. Wskazuje się jednakże przy

tym, że nie ma podstaw do różnego traktowania poszczególnych grup osób

wymienionych w art. 422 k.c., a nie podlega wątpliwości, że zarówno podżegacz,

jak i pomocnik odpowiadają za całą szkodę. Zdaniem zwolenników wskazanego

poglądu, uzasadnione jest on również interesem poszkodowanego, jak

i względami represji i prewencji na płaszczyźnie prawa cywilnego336. Należy

jednak mieć na względzie, że art. 422 infine k.c. stanowi autonomiczną podstawę

odpowiedzialności w tym względzie, że odrywa się ona od „typowego”

rozumienia związku przyczynowego ze szkodą, co samo w sobie umożliwia już

pełną ochronę interesów poszkodowanego, nie ulega bowiem wątpliwości, że

podnoszenie roszczeń w stosunku do końcowego użytkownika danego utworu

jest z punktu widzenia procesowego znacznie ułatwione, zwłaszcza pod

334 Por. P. Machnikowski (w:) A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań – część ogólna, op. cit., str. 423; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody…, op. cit., str. 118; M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna…, op. cit., str. 549 i nast.; przeciwne stanowisko prezentuje A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast.; 335 Zob M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna…, op. cit. str. 549 i nast., W. Czachórski (w:) Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań – część ogólna, Ossolineum 1981, str. 552 i nast.; A. Szpunar, O skorzystaniu..., op. cit., str. 56 i nast.; P. Dubis (w:) E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006, s. 711; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, op. cit.; 336 Stanowisko takie reprezentują A. Kubas i J. Szwaja w przywoływanej już glosie do orzeczenia SN z dn. 17 lutego 1964 r., OSPiKA 1966, nr 10, poz. 212; a także Z. Masłowski, Kodeks cywilny - Komentarz, t. II, op. cit., str. 1027.

Ewa Laskowska

110

względem dowodowym. Z kolei również, przenoszenie ciężaru

odpowiedzialności za całą szkodę na korzystającego przeczy konstrukcji

normatywnej, że odpowiada on jedynie za własny czyn.

Reasumując powyższe wywody stwierdzić należy zatem, że zakres

odpowiedzialności podmiotu określonego w art. 422 infine k.c. będzie

w rozmiarach, w jakich osoba ta utrwaliła szkodę, tj. za taką część szkody,

z jakiej swoim własnym zachowaniem skorzystała. Pomocne przy określaniu

wysokości odszkodowania może okazać się unormowanie zawarte

w art. 322 k.p.c.

Analogicznie jak w przypadku dwóch pierwszych postaci naruszenia

autorskich praw majątkowych dopuścić należy możliwość zbiegu tych podstaw

odpowiedzialności; co też skutkować będzie przyjęciem zmiany zakresu

odpowiedzialności takiej osoby w stosunku wewnętrznym wobec innych

sprawców kierujących przeciwko niej roszczenia regresowe. Należy mieć na

uwadze jednak, że w przypadku takiego zbiegu norm wobec jednej osoby,

podmiotowi uprawnionemu z tytułu autorskich praw majątkowych

przysługiwać będzie jedno roszczenie na gruncie art. 79 pr. aut. w zw. z art. 422

k.c. (jest to alternatywny, a nie kumulatywny zbieg norm337).

W doktrynie punktem spornym pozostaje do dziś kwestia możliwości

kumulatywnego stosowania przepisów art. 422 infine k.c. oraz konstrukcji

bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 k.c. i nast.)338. Wydaje się, że nie ma

podstaw do wyłączenia takiej możliwości339, ponieważ ustawodawca nie określa

reguł rozstrzygających w taki sposób wskazany zbieg norm. Należy jednak

podkreślić, że wysokość zasądzonego odszkodowania będzie wówczas

miarkowana ze względu na przyznane świadczenie.

337 Tak M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 552. 338 Odrzuca taką możliwość G. Bieniek (w:) G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, op. cit., str. 443. 339 B. Banaszczyk (w:) H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania.., op. cit., str. 1333; P. Dubis (w:) E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006, s. 709.

Ewa Laskowska

111

Na samym końcu powyższych rozważań warto ponownie rozważyć

przyjętą na wstępie niniejszej pracy hipotezę, że świadome skorzystanie ze

szkody mieści się w pojęciu pośredniego naruszenia autorskich praw

majątkowych. W piśmiennictwie spotkać się można z poglądem odrzucającym

takie stanowisko340. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że pośrednie naruszenie

autorskich praw majątkowych nie jest wkroczeniem wprost w sferę monopolu

twórcy, czerpie ono swoje podstawy z zaistnienia określonego stanu faktycznego

w postaci realizacji przesłanek czynu niedozwolonego. Z kolei ten, z punktu

widzenia ustawodawcy niepożądany, stan rzeczy powstał w związku

z zachowaniem sprawcy pośredniego: czy to poprzez nakłonienie lub udzielenie

pomocy przy realizacji przesłanek przez bezpośredniego naruszyciela. Nie ulega

wątpliwości, że konstrukcja normatywna świadomego skorzystania

z wyrządzonej szkody nieco odbiega od zaprezentowanych tutaj w skrócie

właściwości przypisywanych pośredniemu naruszeniu autorskich praw

majątkowych. Należy jednak również zwrócić uwagę na fakt, że zachowanie

korzystającego jest na tyle naganne w ocenie moralnej, jak i sprzyjające kolejnym

naruszeniom, że z punktu widzenia aksjologicznego przyjęcie takiej

odpowiedzialności jest w pełni uzasadnione. Również i konstrukcyjnie instytucja

ta znajduje swoją rację bytu – wykluczając z ciągu przyczynowo-skutkowego

zachowanie osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody, stopień

naruszenia autorskich praw majątkowych w przeważającej ilości wypadków nie

byłby tak wielki. Korzystający przyczynia się zatem do utrwalenia, jak i również

zwiększenia rozmiaru szkody po stronie podmiotu uprawnionego, mimo braku

bezpośredniego oddziaływania na sferę uprawnień twórcy. Z tego punktu

widzenia, moim zdaniem konstrukcja ta stanowi przykład pośredniego

naruszenia autorskich praw majątkowych.

340 M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie...., op. cit., str. 549.

Ewa Laskowska

112

Zakończenie

Hipotezą niniejszej pracy było stanowisko, że aktualnie obowiązujące

przepisy prawa autorskiego odpowiadają potrzebom współczesnych adresatów

tych norm. W kontekście zaprezentowanych powyżej problemów wynikających

z niepewności odnośnie podstawy prawnej, przesłanek, jak i zasad

odpowiedzialności, stanowisko to nie daje się obronić.

Punktem wyjścia niniejszej pracy było przyjęcie definicji pośredniego

naruszenia autorskich praw majątkowych jako rodzajowo różnego od

bezpośredniego wkroczenia w cudzą sferę prawną bez stosowanego zezwolenia,

charakteryzujące się własnymi przesłankami odpowiedzialności oraz

odpowiadające stopniowi przyczynienia się pośrednika do naruszenia

spowodowanego przez bezpośredniego naruszyciela. Wobec braku

jednoznacznej wypowiedzi ustawodawcy oraz braku klarownej linii orzeczniczej

przyjęłam, choć nie bez wątpliwości, że zachowanie pośrednika mieści się

w sformułowaniu przepisu art. 79 pr. aut., tj. w „naruszeniu”, co w konsekwencji

prowadzi do wniosku, że podstawy prawnej odpowiedzialności takiej osoby

szukać należy w uregulowaniach prawa autorskiego. Na tej płaszczyźnie z kolei

podkreślić trzeba skutkowy charakter przywołanego przepisu, a zatem

uprawniony będzie wniosek, że wolą ustawodawcy sankcjonowany jest nie

sposób zachowania, ale skutek, jaki niesie ze sobą podjęcie jakiegokolwiek

działania (lub zaniechanie, w przypadku istnienia obowiązku działania

w określonym kierunku).

Zaprezentowałam również w niniejszej pracy niemiecką konstrukcję

sprawstwa pośredniego, której ciekawym przejawem jest przyjęcie

odpowiedzialności Internet Service Prividerów nie w oparciu o wykazanie

działania, ale zaniechania uzasadnionego istnieniem ogólnego obowiązku

podjęcia adekwatnych środków bezpieczeństwa wykluczających lub co najmniej

minimalizujących ryzyko naruszeń autorskich praw majątkowych. Podkreślenia

wymaga ponownie przesłanka adekwatności wspomnianych środków, która

sama w sobie jest z jednej strony elementem koniecznym skutecznego

podnoszenia roszczeń przez podmiot uprawniony, z drugiej zaś ogranicza

Ewa Laskowska

113

zakres odpowiedzialności sprawcy pośredniego. Ukształtowane w orzecznictwie

BGH, obowiązki podjęcia środków ostrożności uzasadniane są przede

wszystkim względami słusznościowymi, jak i założeniami aksjologicznymi

systemu prawa niemieckiego.

Niewątpliwie kontrowersyjnym zagadnieniem związanym z tematyką

odpowiedzialności za pośrednie naruszenie autorskich praw majątkowych jest

stosowanie (odpowiednie) norm ogólnych prawa cywilnego na płaszczyźnie

prawnoautorskiej. Nie ulega wątpliwości, że wśród zaprezentowanych

poglądów odnośnie stosunku przedmiotowych ustaw, żadna nie jest

pozbawiona słabości konstrukcyjnych. Stoję jednak na stanowisku, że normy

prawa cywilnego znajdują jedynie odpowiednie zastosowanie na płaszczyźnie

prawa autorskiego jednocześnie podkreślając, że rodzić to może stan

niepewności prawa, niepożądany z punktu widzenia ustawodawcy, jak

i adresatów norm prawnych. Niemniej jednak, możliwe wyeliminowanie tego

zagrożenia poprzez zdroworozsądkową wykładnię przesłanek i zasad

odpowiedzialności sprawcy pośredniego na gruncie prawa polskiego,

uwzględniające cechy konstrukcyjne każdego z trzech podmiotów określonych

w art. 422 k.c. (tj. podżegacza, pomocnika, jak i osoby, która świadomie

skorzystała z wyrządzonej szkody wskutek naruszenia autorskich praw

majątkowych), stanowić może o powodzeniu zastosowania tej koncepcji.

Reasumując skrótowo powyższe rozważania, chciałabym podkreślić

potrzebę uregulowania tego obszaru prawa autorskiego, nie ulega bowiem

wątpliwości, że w najbliższej przyszłości będzie on zyskiwał na znaczeniu,

w szczególności wobec planowanych zmian w prawie międzynarodowym z

jednej strony, a z drugiej zaś, w kontekście postępu technologicznego i rozwoju

gospodarczego.

Ewa Laskowska

114

Bibliografia

Pozycje książkowe

Ch. Baldus (red.): Münchener Kommentar zum. BGB, 5. wydanie, 2009

J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 13. Prawo autorskie, Warszawa

2008, wydanie II

J. Barta, Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple,

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych – komentarz, wydanie IV

J. Barta, R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1998

J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010

G. Bieniek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia.

Zobowiązania. Tom 1, Warszawa 2008

P. Cepl, Die unmittelbare Urheberrechtsverletzung, Berlin 2005

Creifelds (red.), Rechtswörterbuch, 19. wydanie 2005

R. Döring, Die Haftung für eine Mitwirkung an fremden Wettbewerbsverstößen,

Urheberrechts-, Marken-, Patent-, Gebrauchsmuster- und

Geschmacksmusterverletzungen. Eine kritische Untersuchung zu der

Notwendigkeit einer „Störerhaftung" im gewerblichen Rechtsschutz und

Urheberrecht, Frankfurt/Main 2008

Dreyer/Kotthoff/Meckel, Urheberrecht, Kommentar, Heidelberg 2004.

Fraenkel, Teilhabe und Verantwortung, Drezno 1986

E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006

S. Grzybowski , A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego, Warszawa

1973

S. Grzybowski, Kopff (red.), Prawo wynalazcze: zagadnienia wybrane,

Warszawa 1978

Herrmann, Der Störer nach § 1004 BGB, Berlin, 1987

P. Kardas, Teoretyczne podstawy odpowiedzialności karnej za przestępne

współdziałanie, Kraków 2001

Ewa Laskowska

115

X. Konarski, Komentarz do ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną,

Warszawa 2004

J Korzonek, I. Rosenblüth, Kodeks zobowiązań, tom I, Kraków 1934

Larenz, Festschrift Dölle, Berlin 1963

B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez wiele osób,

Warszawa 1978

M. Loewisch, Deliktsfolgen und Grundgesetz, 1970

R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Lwów 1939

Z. Masłowski, Kodeks cywilny - Komentarz, t. II, Warszawa 1972

Mestmäcker/Schulze, Urheberrechtskommentar, część 1.2, sierpień 2010

L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów – komentarz, Toruń 2002

P. Mührung, K. Nicolini, Urheberrechtsgesetz, Berlin 2000

Anna Maria Niżankowska, Prawo do integralności utworu, Warszawa 2007

Nordemann/Czychowski, Gewerblicher Rechtsschutz, herausgegeben von

Gordian N. Hasselblatt, Münchener Anwalts Handbuch, 3. wydanie

A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań –

część ogólna, Warszawa 2009

A. Olejniczak (red.), System prawa prywatnego, tom 6: Prawo zobowiązań –

część ogólna, Warszawa 2009

Palandt, Kommentar zum BGB, 57. wydanie

H. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, Księga trzecia, Zobowiązania, Komentarz,

P. Podrecki. (red.), Prawo Internetu, Warszawa 2004

P. Podrecki, Środki ochrony praw własności intelektualnej, Warszawa 2010

M. Późniak-Niedzielska, J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie, 2007

Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań

– część ogólna, Ossolineum 1981

Z. Radwański (red.) System prawa cywilnego, tom III, część I Prawo zobowiązań

– część ogólna, Ossolineum 1981

Z. Radwański (red.), Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979

Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa 2008

Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2008

Ewa Laskowska

116

S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1938

Roxin, Claus, Täterschaft und Tatherrschaft, 7. wydanie 2000

M. Safjan (red.), Prawo cywilne - część ogólna. System Prawa Prywatnego. Tom

pierwszy

Schack, Urheber- und Urhebervertragsrecht, 5. wydanie 2010

G. Schwarz, M. Wandt, Gesetzliche Schuldverhältnisse, München 2009

J. Szwaja, A. Szajkowski (red.), System prawa własności intelektualnej, tom III,

Prawo wynalazcze, Warszawa 1990

R. A. Tokarczyk, Komparatystyka prawnicza, Warszawa 2008

v. Bar, Verkehrspflichten, Köln, Berlin, Bonn, München, 1980

W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2010

A. Zoll. (red.), Komentarz do kodeksu karnego, Warszawa 2007

F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem - komentarz, Kraków 1926

F. Zoll, Prawo autorskie w projekcie, Kraków 1920

F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskim i konwencja berneńska, Warszawa –

Kraków – Lwów – Poznań 1926

Artykuły

J. Barta, R. Markiewicz, Przechowywanie utworów na stronach internetowych,

Zeszyty Naukowe UJ IPWI 3/2009

L. Bełza, Dopuszczalność stosowania odpowiedzialności in solidum w ramach

czynów niedozwolonych, PiP 1995, Nr 7

Decker, Haftung für Urheberrechtsverletzungen im Internet, MMR 1999

L. Domański, Uzasadnienie projektu kodeksu zobowiązań, t. I, Warszawa 1936

Gabel, die Haftung für Hyperlinks im Lichte des neuen UWG, WRP 2005

B. Gawlik, The So Called Indirect Infringement of patent, IPIP 1980, str. 22 i nast

Jürgens, von der Provider- zur Medienhaftung, CR 2006

A. Kopff, Prawo cywilne a prawo dóbr niematerialnych, Zeszyty Naukowe UJ,

1975, nr 5

D. Kot, Dyrektywa Unii Europejskiej o handlu elektronicznym i jej implikacje dla

prawa cywilnego, KPP 2001/1

Ewa Laskowska

117

A. Kubas, J. Szwaja, Glosa do orzeczenia SN z dn. 17 II 1964 r., OSPiKA 1966,

zeszyt nr 10

Lubitz, Die Haftung der ISP für Urheberrechtsverletzungen: ein Vergleich von

US-amerikanischem und europäischem Recht, GRUG Int. 2001, str. 283 i nast

M.R. Just, Internet File–sharing and the Liability of Intermediaries for Copyright

Infringement: A Need for International Consensus, Journal of Information

Law and Technology, Nr 2003/1

W. Machała, R. M. Sarbiński, Wymiana plików muzycznych za pośrednictwem

Internetu a prawo autorskie, PiP 2002, z. 9, str. 77

W. Machała, Specyfika roszczenia odszkodowawczego z art. 79 ustawy o prawie

autorskim i prawach pokrewnych, SC XLVII/2007.

A. Ohanowicz, Glosa do orzeczenia SN z dn. 17 II 1964 r., OSPiKA 1966, poz. 90

J. Ożegalska-Trybalska, Adresy internetowe - zagadnienia cywilnoprawne,

Kraków 2003

G. Pacek, P. Wasilewski, Pomocnictwo w ujęciu cywilistycznym

odpowiedzialność dostawców usług hostingowych – dwugłos w sprawie,

PPH 7/2008

G. Pacek, Problematyka prawna stosowania tzw. głębokich połączeń w sieci

www (deeplinking) w: Międzynarodowa konferencja prawa autorskiego.

Dokąd zmierza prawo autorskie we współczesnym świecie, Kraków 2005

M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie ze szkody

wyrządzonej przez osobę trzecią, NP 1968, nr 4

M. Pazdan, Odpowiedzialność deliktowa pomocnika (w:) Współczesne

problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości, Katowice 2003

J. Preussner-Zamorska, Stosunek ustaw szczególnych do kodeksu cywilnego, SC

1971, tom XVIII

G. Rączka, Prawne zagadnienia hostingu, PPH 4/2009

P. Stec, Zasady i funkcje odpowiedzialności z tytułu naruszenia własności

intelektualnej, KPP 2007, z. 2

L. Stecki, Korzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym [w:]

Studia z prawa zobowiązań pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa-Poznań,

Ewa Laskowska

118

1979

A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, PiP 1957, Nr 2

A. Szpunar, O skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, PiP 1982, nr 7

E. Traple, Utwór jako przedmiot umowy o dzieło, Glosa nr 2/2005

B. Widła, Odpowiedzialność za naruszenie majątkowych praw autorskich przez

stosowanie odesłań (linków) internetowych, Zeszyty Naukowe UJ. Prace

z Prawa Własności Intelektualnej nr 4(110)/2010

K. Włodarska, Naruszenie prawa do wizerunku w Internecie przez podmiot

stosujący tzw. głębokie odesłania, Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Prawa

Własności Intelektualnej, Nr 100, Kraków 2007

Orzecznictwo

wyrok BGH z dnia 11 stycznia 1996 r., IX ZR 56/95, NJW 1996, 930

wyrok BGH z dnia 12 lipca 2007 r., I ZR 18/04, BGH GRUR 2007, 890 i nast.,

wyrok BGH z dnia 15 października 1998 r., I ZR 120/96, GRUR 1999, 418 –

Möbelklassiker.

wyrok BGH z dnia 19 stycznia , III ZR 243/87, NJW 1989, 1024

wyrok BGH z dnia 21 stycznia 1960 r., I ZR 41/58, BGH GRUR 1960, 340 –

Werbung für Tonbandgeräte

wyrok BGH z dnia 23 marca 1995 r., I ZR 92/93, BGH GRUR 1984, 54, 55 –

Kopierläden.

wyrok BGH z dnia 26 czerwca 1963r., Ib ZR 127/62, BGHZ 42, 118 –

Personalausweise

wyrok BGH z dnia 30 czerwca 1976 r., I ZR 63/75, BGH GRUR 1964, 91, 92 i nast.

– Tonbänder-Werbung

wyrok BGH z dnia 5 lutego 1998 r., I ZR 211/95, BGHZ 138, 55

wyrok BGH z dnia 9 lipca 1985r., VI ZR 71/84, BGHZ, 34, 206, 215;

wyrok BGH z dnia 6 lutego 2007 r., VI ZR 274/05

wyrok BGH, z dnia 29 maja 1964 r., Ib ZR 4/63, BGH GRUR 1964, 94 –

Tonbandgeräte-Händler;

wyrok BGH, z dnia 30 stycznia 1961 r., II ZR 98/59, NJW 1961, 1066

Ewa Laskowska

119

wyrok BVerfG z dnia 7 czerwca 2000 r., tzw. Bananenmarktverordnung-

Entscheidung, BVerfGE 102, 147

wyrok OLG Düsseldorf, wyrok z dnia 22 marca 2010 r., Az. I-20 U 166/09.

wyrok SA w Krakowie z dnia 20 września 2001 r., II Aka 204/01, KZS 2001, z. 11,

poz. 28

wyrok Sądu Rzeszy z dnia 23 lutego 1903 r., RGZ 54, S. 53 i nast

wyrok Sądu Rzeszy z dnia 30 października 1902 r., RGZ 52

wyrok SN z 16 października 1987 roku, I CR 148/87 (niepubl.)

wyrok SN z 21 lipca 1970 r., III CRN 141/70, OSNPG 1971, nr 1, poz. 9

wyrok SN z 3 IV 1998 r., III CKN 441/97, niepubl.

wyrok SN z dn. 6 grudnia 1972 r., I PR 212/72, LexPolonica nr 317639

wyrok SN z dn. 13 listopada 1969 r., III PZP 39/69, OSPiKA 1970, nr. 7-8, poz.

150

wyrok SN z dn. 15 września 1958 r., I CR 883/57 (niepubl.);

wyrok SN z dn. 17 lutego 1964 r., I CR 30/63, OSPiKA, 1966, nr 4, poz. 90

wyrok SN z dn. 23 stycznia 2007 r., III CSK 338/06, OSNC 2007, nr 12 poz. 187

wyrok SN z dn. 3 kwietnia 2006 r., V KK 316/05 (w:) A. Zoll (w:) K. Buchała, A.

Zoll, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, t. I, Zakamycze 1998

wyrok SN z dn. 7 stycznia 1970 r., II PR 540/68, OSN 1970, Nr 11, poz. 198

wyrok SN z dnia 10 lipca 1975 r., I CR 399/75 (niepubl.), LEX nr 7726

wyrok SN z dnia 10 maja 1982 r., Rw 317/82, OSNKW 1982, z. 10/11, poz. 72

wyrok SN z dnia 18 czerwca 2003 r., II CKN 269/01, OSNC nr 9/2004, poz. 142

wyrok SN z dnia 19 sierpnia 1975 r., II CR 404/75, niepubl

wyrok SN z dnia 20 maja 1999 r., I CKN 1139/97, OSNC 2000, nr 1, poz. 6.

wyrok SN z dnia 21 lipca 1970 r., III CR 141/70, Monitor Prawniczy

2008/10/537.

wyrok SN z dnia 30 kwietnia 1974 r.; II CR 161/74; OSPiKA 1975, z. 10, poz. 212.

wyrok SN z dnia 30 października 1963 r. II PR 363/65, NP 1966, nr 6, str. 805

wyrok SN z dnia 17 lipca 2003 r., III CKN 29/01, OSP 2005, nr 5, poz. 59

wyrok SN z dnia 19 sierpnia 1958 r., RPEiS nr 3/1959, str. 340 i nast.;