1

Szkoa Gwna Handlowa Pytania na egzamin magisterski z ekonomii Wstp

1. Co to jest ekonomia? Omw cel i metod pracy ekonomistw. Uwzgldnij obserwacj, indukcj, dedukcj i krytyk naukow.

Ekonomia jest nauk, ktra gromadzi i porzdkuje prawdziw wiedz o gospodarowaniu, czyli o produkcji dbr i ich podziale midzy ludmi. Gospodarowanie jest procesem spoecznym, w ktrym funkcjonuje spoeczny podzia pracy (piekarz piecze chleb, onierz broni etc.). Ekonomia bada, jak spoeczestwa uywaj swoich rzadkich (bdcych w niedoborze) zasobw do wytwarzania wartociowych produktw oraz rozdzielania ich midzy poszczeglne jednostki. Czyli ekonomia bada np. jak ceny pracy, kapitau i ziemi s w gospodarce ustalane i w jaki sposb s one uywane do alokacji zasobw lub np. bada zachowania rynkw finansowych oraz analizuje, jak alokuj one kapita w reszcie gospodarki. Ekonomia jest prb odpowiedzi na pytanie: co, jak i dla kogo jest produkowane? Krzywa moliwoci produkcyjnych Krawd moliwoci produkcyjnych pokazuje maksymalne iloci produkcji, ktre moe osign gospodarka przy danym poziomie wiedzy technicznej i dostpnych ilociach czynnikw produkcji. Czyli zestaw dbr i usug osigalnych dla spoeczestwa.

Koszt alternatywny (opportunity cost) kosztem utraconych moliwoci robienia tego, co robimy, jest to, co tracimy, dlatego, e nie robimy czego innego. Prawo malejcych przychodw (rosncych kosztw) koszt alternatywny kolejnych jednostek dobra zwiksza si.

punkt nieosigalny przy danej technologii i zasobach

nieefektywne wykorzystanie zasobw

najwiksza osigalna przy danych zasobach i technologii wielko produkcji jednego dobra przy danej wielkoci produkcji drugiego dobra

2

Celem ekonomistw jest osignicie prawdziwej wiedzy (zgodnej z rzeczywistoci). Efektywno (co i jak jest produkowane) z danych zasobw spoeczestwo wytwarza wiele dbr, ktre dobrze zaspokajaj ludzkie potrzeby. Sprawiedliwo (dla kogo jest produkowane) podzia dbr jest dokonywany we waciwy sposb. Metoda pracy ekonomistw polega na:

1) obserwacji gospodarowania ! obserwacja jest dziaaniem celowym i w jej wyniku powstaj terminy (nazwy), ktre dalej su do oznaczania zjawisk i umoliwiaj ludziom przekazywanie informacji. Powstaj te precyzyjne charakterystyki i wyjanienia znacze, czyli definicje. Po definicjach nastpuje klasyfikowanie, czyli ich porzdkowanie.

2) uoglnianiu (indukcji) ! Na podstawie wynikw z obserwacji mona dokona generalizacji (uoglnienia) oraz postawi hipotezy (powtarzajce si zjawiska), ktre s tym bardziej prawdziwe, im wicej razy potwierdzi si w wybranych badanych jednostkach np. w krajach, spoeczestwach.

3) wnioskowaniu (dedukcji) ! wnioskowanie logiczne, dziki ktremu na podstawie uznania prawdziwoci pewnych sdw (przesanek) uznajemy prawdziwo innych sdw (wnioskw). Powstaj prawa ekonomiczne. Usystematyzowany, tzn. powizany logicznie, zbir praw, hipotez, definicji i klasyfikacji, sformuowanych w pewnym jzyku, nazywamy teori.

4) Krytyce ! konfrontacja teorii ekonomicznej z rzeczywistoci, a take jej analiza logiczna. Prowadzi do potwierdzenia teorii, jej zmiany lub odrzucenia.

2. Co to jest ekonomia i czym rni si od innych nauk empirycznych (np. od fizyki, chemii, biologii)?

Ekonomia jest nauk, ktra gromadzi i porzdkuje prawdziw wiedz o gospodarowaniu, czyli o produkcji dbr i ich podziale midzy ludmi. Gospodarowanie jest procesem spoecznym, w ktrym funkcjonuje spoeczny podzia pracy (piekarz piecze chleb, onierz broni etc.). Ekonomia rni si od fizyki, chemii lub biologii tym, e

w warsztacie pracy ekonomisty nie mona przeprowadzi eksperymentu (czyli dowiadczenia, polegajcego na celowej zmianie pewnych cech zjawiska w celu sprawdzenia ich zwizkw z innymi cechami), poniewa np. zwizek miedzy inwestycjami a produkcj bardzo trudno jest odizolowa od wpywu innych czynnikw funkcjonujcych w gospodarce,

trudno o powtarzalno zjawisk w ekonomii, np. transformacji ustrojowej, ekonomista posuguje si eksperymentem mylowym klauzul ceteris

paribus, czyli przy pozostaych warunkach niezmiennych. Przyjmujemy wwczas, e jedynym czynnikiem wpywajcym na popyt na dane dobre jest jego cena (a zmiany w dochodzie, reklama, gusta pozostaj niezmienne),

ekonomia moe suy interesom jednostek lub rzdw np. prawa ekonomiczne odkryte w czasach komunizmu,

w ekonomii moe zdarzy si tak, e sama obserwacja moe zmieni zachowanie gospodarujcych jednostek i grup, np. w badaniach

3

ankietowych robotnik, pomimo, e nie popiera strajku moe odpowiedzie, e jednak go popiera liczc, e uzyska w ten sposb podwyk.

3. Co to jest prawo ekonomiczne (podaj przykady)? Czym prawa ekonomiczne rni si od praw fizyki, chemii lub biologii?

Prawo ekonomiczne uznane za prawdziwe twierdzenie opisujce powtarzajce si w pewnych warunkach zwizki midzy dziaaniami ekonomicznymi. Przykady:

Prawo Phillipsa (koniec lat 50 XX wieku) w krtkim okresie wystpuje odwrotna zaleno midzy bezrobociem a inflacj (kiedy bezrobocie ronie, inflacja spada)

Prawo Laffera istnieje wysoko stawki podatkowej, po przekroczeniu ktrej przychody do budetu zamiast rosn malej.

Od praw fizyki, biologii czy chemii rni si tym, e:

Obserwacja w ekonomii moe zmieni zachowania jednostki lub grupy bezrobotny niechtnie przyzna si w wywiadzie do pracy na czarno,

Opublikowanie wynikw bada moe zmieni zachowania ludzi prognozy samoobalajce si, np. opinia o przyszym spadku produkcji moe popchn producentw do wczeniejszej obniki cen produktw, co w efekcie powikszyo popyt i do spadku produkcji nie doszo.

W porwnaniu z naukami przyrodniczymi wiedza dostarczana przez ekonomi szczeglnie silnie wpywa na moliwo osigania przez ludzi rnych celw (moliwoci znieksztace lub korzyci konkretnych osb, np. ekonomia w czasach komunizmu, w ktrych gwnym celem przedsibiorstw byo zaspokajanie ludzkich potrzeb a nie maksymalizacja zysku).

4. Co to jest model ekonomiczny? Czym korelacja zmiennych rni si od zwizku przyczynowego (podaj przykady)?

Model ekonomiczny uproszczony obraz rzeczywistoci gospodarczej ukazujcy zalenoci midzy rnymi zjawiskami ekonomicznymi. Formalny schemat, ktrego celem jest przedstawienie podstawowych cech zoonego systemu za pomoc kilku podstawowych relacji. Maj form wykresw, rwna matematycznych lub programw komputerowych, np. zaleno midzy popytem a poda, model inflacji.

4

Zwizek przyczynowy zmiennych wystpuje wtedy, gdy zgodnie z wiarygodn teori jedna z nich jest przyczyn drugiej. Korelacja zmiennych statystyczna miara wspzalenoci zmiennych losowych, przyjmuje wartoci , dodatnia ten sam kierunek zmian, ujemna odwrotny. Nawet pomimo istnienia korelacji midzy danymi zjawiskami nie zawsze wiadczy to o zwizku przyczynowym midzy tymi zjawiskami, np. gwizdek konduktora na dworcu kolejowym jest silnie skorelowany z odjazdem pocigu, ale nie jest on jego przyczyn.

5. Omw zestawy (typy) danych statystycznych wykorzystywanych przez ekonomistw. Czym zmiany absolutne rni si od zmian wzgldnych?

Zestawy danych statystycznych:

1. rda danych, np. zestawy gotowych danych statystycznych (np. dane z GUS, NBP) atwiej korzysta z gotowych ni zbiera je samemu, np. wysyajc ankiety do przedsibiorstw.

2. Dane statystyczne i wykresy gwnie szeregi czasowe i dane przekrojowe, w formie tabel i wykresw:

a. Szereg czasowy zbir wartoci zmiennej ekonomicznej w kolejnych okresach, np. wartoci kursu dolara amerykaskiego w Polsce w latach 1989-1995, zmiany PKB Polski w latach 1989-1995.

b. Dane przekrojowe informuj o strukturze zjawiska, np. podajc wartoci analizowanej zmiennej dla osb lub grup wchodzcych w skad wikszej populacji w pewnym okresie, np. bezrobotni wedug wieku i pci, ilo kobiet w zarzdach spek akcyjnych notowanych na GPW.

3. rednie posugiwanie si wartociami rednimi jest wygodniejsze i wygadza wahania analizowanej zmiennej, np. chcemy ustali ile przecitnie na wolnym rynku kosztowa w okresie maj-lipiec 1989 dolar amerykaski w Polsce.

4. Wartoci absolutne i wartoci wzgldne zmiennej: a. Wartoci absolutne s wyraone w konkretnych jednostkach

miary i bezporednio informuj o poziome tej zmiennej. b. Wartoci wzgldne informuj o stosunku zmiany wartoci

absolutnej tej zmiennej do poziomu wartoci absolutnej z ustalonego dowolnie tzw. okresu bazowego (stopa zmiany).

5. Wskaniki (indeksy) liczby pozostajce w takim stosunku do stu, jak z zmienna z okresu, ktrego ten wskanik dotyczy, do zmiennej z ustalonego dowolnie okresu bazowego, np. wskaniki zmiany kursu wolnorynkowego dolara amerykaskiego w Polsce w latach 1989-1992, gdzie stycze kadego roku = 100.

5

6. Wskaniki jako rednie waone informuj o zmianach grupy zmiennych, a nie jednej zmiennej, np. szukamy zoonego, syntetycznego wskanika bdcego redni waon dla obu wskanikw prostych (czstkowych), np. udziay wydatkw konsumentw na dobra w wysokoci 0.2 i 0.8, gdzie przy cenach wina i ryb odpowiednio 200 i 300 to: 200 * 0.2 + 300*0.8 = 40 + 240 = 280; Wskanik cen konsumenta (CPI Consumer Price Index) informuje o zmianie wszystkich cen dbr konsumpcyjnych. Jego wysoko zaley jednak nie tylko od tempa zmian cen poszczeglnych dbr, ale take od struktury wydatkw.

7. Nominalna i realna warto kwoty pienidza. a. Sia nabywcza jednostki pienidza to ilo dbr, ktr przecitnie

mona za ni naby. Kwota pienidza jest nominalna, jeli wyraono j w pienidzu o sile nabywczej z okresu, z ktrego ta kwota pochodzi, a realna, jeli uyto pienidza o sile nabywczej z innego wybranego arbitralnie okresu. [dokadniej pyt. 7]

6. Na przykadzie wskanika inflacji omw rnice midzy wskanikami (indeksami) prostymi i zoonymi.

Wskaniki proste czstkowe, s miar dynamiki zjawisk prostych, indywidualnych, tzn., su do badania zmian w czasie zjawisk jednorodnych. Su opisowi przestrzennego zrnicowania zjawisk. Jednopodstawowe i acuchowe. Wskaniki zoone syntetyczny, bdcy redni waon dla wskanikw czstkowych (za wagi uznajemy udziay w konsumowaniu wydatkw na np. oba dobra konsumowane we wszystkich wydatkach konsumentw). Wagi wyznaczaj wano, si wpywu wskanikw czstkowych na wskanik syntetyczny. Do najczciej stosowanych indeksw zoonych nale formuy wice ilo towarw i ich ceny. Takie indeksy stosowane do pewnego koszyka dbr su m.in. do oszacowania poziomu inflacji. Jako przykad mona omwi indeks Laspeyersa w indeksie tym odnosi si sumaryczn warto koszyka dbr w danym okresie do wartoci tego samego koszyka dbr w okresie bazowym.

Indeks Lasperersa: !!!!!!!! 100 pi - ceny poszczeglnych dbr qi iloci poszczeglnych dbr Inflacja wzrost przecitnej ceny dbr w pewnym okresie.

6

Przykad

Dobro Cena bieca gb/jednostk)

2000 2010 Wino 4 8 Ryby 5 15

Wskaniki czstkowe: odpowiednio 200 i 300 (cena wina wzrosa 2 razy, a ryb 3) Wskanik syntetyczny: uwzgldniamy udziay wydatkw na oba dobra konsumpcyjne we wszystkich wydatkach konsumentw odpowiednio 0,2 i 0,8): 200 0,2 + 300 0,8 = 40 + 240 = 280 Oznacza to, e ceny w latach 2000-2010 wzrosy o 280-100=180%. Inflacja jest mierzona najczciej za pomoc:

CPI (Consumer Price Index wskanik cen detalicznych, oblicza si dzielc wydatki przecitnego gospodarstwa domowego na zakup danego reprezentacyjnego koszyka dbr w badanym roku przez analogiczne wydatki w roku przyjtym za bazowy (najczciej poprzednim).

PPI (Producer Price Index) wskanik cen dbr produkcyjnych oblicza si analogicznie jak CPI, ale koszyk dbr skada si z cen, ktre pac producenci za czynniki wytwrcze (materiay i surowce).

Deflator inflacji miernik wyraajcy % stosunek PKB w ujciu nominalnym (ceny biece) do PKB w ujciu realnym (ceny stae).

7. Na czym polega rnica midzy realn i nominaln wartoci kwoty pienidza? Podaj przykad liczbowy.

Sia nabywcza jednostki pienidza to ilo dbr, ktr przecitnie mona za ni naby. Kwota pienidza jest:

nominalna, jeli wyraono j w pienidzu o sile nabywczej z okresu, z ktrego ta kwota pochodzi (wyraona w cenach biecych);

realna, jeli uyto pienidza o sile nabywczej z innego, wybranego arbitralnie okresu (wyraona w cenach staych);

Rozrnienie to wane jest poniewa ceny dbr zmieniaj si wpywajc na moliwo nabywania dbr przez ludzi. Przykad Ceny towarw i usug konsumpcyjnych w 1989 roku w Polsce (wzrost % w stosunku do poprzedniego miesica)

7

Porcja dbr, na ktr byo sta posiadacza 1 z w kocu stycznia 1989 r po miesicu (w lutym, za. podobny koszyk dbr jak przy pomiarze inflacji), kosztowaa ju nie 1 z, ale 1.079. Na jak cz tej kwoty sta posiadacza 1 z w kocu lutego? Na 1/1,079 z (o tyle zmalaa sia nabywcza 1 z, czyli do ok. 93 gr. W miar trwania inflacji w kolejnych miesicach 1989 porcja dbr, na ktr w kocu stycznia byo sta posiadacza 1 z, stawaa si coraz drosza. W kocu lutego: o 7,9% wicej czyli 1,079, w kocu marca wzrost o 8,1, czyli 1,079*(1+0,081), czyli do poziomu 1,079*1,081, a w kocu kwietnia: 1,079*1,081*1,098. Zatem posiadacz 1 z mg sobie w tych momentach pozwoli na zakup odpowiednio:

w lutym: 1/1,079 w marcu: 1/(1,079*1,081) w kwietniu: 1/(1,079*1,081*1,098)

Zakadamy, e cena woowiny w cigu czerwca i lipca 1992 roku wzrosa w Polsce przecitnie o 5,3%. Inflacja w tych miesicach wynosia odpowiednio 1,1% i 2,3% (czyli za porcj, ktra na pocztku czerwca kosztowaa 1 z to w kocu lipca naleao zapaci 1,053 z. Jednoczenie w kocu czerwca sia nabywcza zotego zmalaa z 1 do 1/1,011, a w cigu lipca dokona si jej dalszy spadek do poziomu 1/(1,011*1,023). Zatem realna cena tej porcji woowiny w kocu lipca wynosia: 1,053/(1,011*1,023) = 1,018 z. Oznacza to, e w cigu czerwca i lipca wzrosa ona w przyblieniu:

realnie o 1,8% nominalnie o 5,3%.

8. Na czym polega rnica midzy obecn a przysz wartoci kwoty pienidza (ang. Present/future value)? Podaj przykad liczbowy.

PV (Present Value) warto bieca, warto jednostki pieninej lub przepyww pieninych, ktre zostan zrealizowane/otrzymane w przyszych okresach wyraone w dzisiejszej sile nabywczej jednostek pieninych. Zazwyczaj mniejsza od przyszych przepyww (rne czynniki ryzyka, firma mogaby reinwestowa rodki). FV (Future Value) warto przysza warto jednostki pieninej lub przepyww pieninych na okrelony termin w przyszoci. Zazwyczaj wysza od wartoci biecej dziki zastosowaniu procentu skadanego. To warto

Miesic 1989 Stycze 11,0 Luty 7,9 Marzec 8,1 Kwiecie 9,8

Maj 7,2

8

dzisiejszej kwoty w okrelonym dniu w przyszoci, przy zaoeniu, e kwota ta zostanie zainwestowana przy danej stopie procentowej. Czy 100 z otrzymane dzisiaj jest warte tyle samo co 100 z otrzymane za rok? Nie, poniewa:

Inflacja (powoduje spadek siy nabywczej pienidza) Ryzyko Koszty utraconych korzyci Preferowanie przez ludzi konsumpcji dzi zamiast jutro czy za rok

= 1+ ! = 1+ ! = 1+ ! FV warto przysza PV warto bieca n liczba lat, na ktre inwestujemy pienidz r stopa procentowa, ktr bank paci rocznie do naszego rachunku m liczba kapitalizacji w cigu roku Efektywna stopa procentowa (procent skadany) ! = 1+ ! 1 Nominalna i realna stopa procentowa Zakadamy, e rozwaane jest kupno obligacji, ktra za 3 lata zostanie wykupiona za 1331 z. Realna stopa procentowa wynosi 10%. Cena 900 z za obligacj wydaje si korzystna, gdy zaktualizowana warto 1331 z wynosi: 1331 11 + 0,1 ! = 1000 Ale naley uwzgldni inflacj! Zamy, e nominalna stopa procentowa jest o 5 punktw procentowych wysza od stopy realnej. Bank nalicza odsetki od oszczdnoci wedle nominalnej, a nie realnej stopy procentowej. Za ulokowanie w banku 900 z po trzech latach dostalibymy 900 1 + 0,15 ! = 1369 , czyli o okoo 38 z wicej ni daaby obligacja. Zaktualizowana warto 1331 z obliczona z nominaln stop procentow wynosi 1331 !!!!,!" ! = 875,2 . Stopa realna jest nisza od nominalnej.

9

Mikroekonomia

9. Za pomoc modelu rynku konkurencyjnego opisz wpyw wystpujcych jednoczenie szokw popytowych i podaowych na cen i ilo dobra.

Dodatni szok popytowy i dodatni szok podaowy ! cena bez zmian, produkcja ronie.

Ujemny szok popytowy i ujemny szok podaowy ! cena bez zmian, produkcja spada.

Ujemny szok podaowy, dodatni szok popytowy ! cena ronie, produkcja pozostaje bez zmian.

Dodatni szok podaowy, ujemny szok popytowy ! produkcja bez zmian, cena spada.

10

Szok popytowy przesunicie caej linii popytu w wyniku zmiany ceny innych dbr, dochodw konsumentw i ich preferencji (wyjtkowo udana kampania reklamowa, wzrost dochodw konsumentw lub wzrost ceny substytutu.

Szok podaowy przesunicie caej linii poday, wywoane np. zmianami stosowanej technologii, zmianami cen zasobw, interwencja pastwa np. obnika podatkw.

Wsplne dziaanie szokw popytowych i podaowych prowadzi do sytuacji, w ktrej przy cenie np. P1 produkcja i zapotrzebowanie rosn z poziomu Q1 do Q2. Sytuacja taka moe by spowodowana np. jednoczesnym wzrostem dochodu konsumentw oraz zmniejszeniu ceny zasobw stosowanych w produkcji danego dobra.

Szok podaowy to zmiany cen krajowych spowodowane przez inne czynniki ni zmiana popytu krajowego, powodujce wahania koniunktury:

Pozytywny szok podaowy determinowany przez pojawienie si nowych rde surowcw, nowych produktw i technologii, pozytywnych zmian cen surowcw i ywnoci oraz dobrymi warunkami atmosferycznymi. Zmniejszaj si koszty produkcji dziki tym czynnikom i

11

dugookresowa krzywa zagregowanej poday przesuwa si w prawo, powodujc wzrost realnego PKB.

Negatywny szok podaowy determinowany przez wzrost cen ywnoci, surowcw, kursw walutowych oraz zymi warunkami atmosferycznymi. Wywouj one podwjny efekt wpywajc jednoczenie na inflacj i produkcj. Zwikszenie wydatkw na dane dobra prowadzi do obnienia realnego PKB gospodarstw domowych, przesuwajc dugookresow krzyw zagregowanej poday w lewo. Gospodarstwa domowe ograniczaj wydatki na konsumpcj, co prowadzi do spadku popytu krajowego. Przedsibiorstwa zmniejszaj produkcj i ograniczaj zatrudnienie.

Szok popytowy zmiana wpywajca na zagregowany popyt. Jej przyczyn s nage zmiany dotyczce np. polityki fiskalnej pastwa, poday pienidza, oczekiwa uczestnikw rynku co do moliwych do osignicia zyskw.

Dodatni szok popytowy nastpuje gwatowny wzrost popytu, wymusi to wzrost zarwno cen jak i poday, gospodarka dy jednak do rwnowagi naturalnej co powoduje stopniowy spadek poday jednoczenie z dalszym wzrostem cen. Jedynym dugookresowym efektem pozytywnego wstrzsu popytowego jest wzrost ceny.

Ujemny szok popytowy nastpuje gwatowny spadek popytu, wywoujcy spadek cen i poday, nastpnie powoli wzrasta poda, a produkcja ronie jeszcze bardziej.

Rwnoczesne wystpienie negatywnego szoku podaowego i pozytywnego szoku popytowego spowodowaoby zatem ustalenie ceny na wyszym poziomie. Finalny poziom produkcji zaleny byby od tego, ktry z szokw byby silniejszy.

10. Za pomoc modelu rynku przedstaw wpyw zmiany popytu rynkowego na sytuacj gazi doskonale konkurencyjnej w krtkim i dugim okresie.

Poda gazi przy danej cenie znajdujemy, dodajc do siebie odpowiadajce tej cenie wielkoci produkcji wszystkich przedsibiorstw nalecych do tej gazi, np. w gazi dziaa 500 firm i przy cenie 2 kada z nich oferuje 10 ich gaziowa oferta odpowiadajca cenie 2 wynosi 500*10=5000. W dugim okresie wszystkie czynniki koszty s zmienne. W krtkim okresie liczba przedsibiorstw w gazi nie ulega zmianie, natomiast w dugim okresie na ten rynek wchodz i wychodz rne firmy uwaajce produkcj za opacaln bd nieopacaln. Na rynku konkurencji doskonaej pozytywny szok popytowy w krtkim okresie spowoduje silny wzrost cen i niewielki wzrost obrotw. W dugim okresie cena obniy si nieco, a produkcja wzronie.

12

Krok po kroku

1 Szok popytowy przesuwa lini popytu na produkty gazi z pooenia D do D (nastpi np. wzrost cen substytutw).

2 W krtkim okresie skutkiem jest znaczny wzrost cen (P1, P2) i may przyrost produkcji (Q1, Q2). Rwnowaga z punktu A przenosi si do B.

3 W dugim okresie dokonuje si proces dostosowawczy. Ga zmierza do nowego dugookresowego punktu rwnowagi C. Cena si obnia (P2, P3), a produkcja zwiksza (Q2, Q3).

4 Dugookresowa linia poday gazi wolnokonkurencyjnej S jest bardziej paska ni krtkookresowa linia poday gazi (w dugim okresie firmy dostosowuj czynniki produkcji do zmienionej sytuacji rynkowej i moliwe s wejcia i wyjcia z gazi).

13

11. Omw koncepcj nadwyki konsumenta, nadwyki producenta i nadwyki cakowitej.

Nadwyka konsumenta (consumer surplus) nadwyka skonnoci do pacenia (maksymalna kwota, jak chce zapaci za jednostk dobra nabywca) nad rzeczywicie zapacon cen. Nadwyka powstaje, poniewa otrzymujemy wicej ni pacimy (jako wynik prawa malejcej uytecznoci kracowej (kiedy chce nam si pi jedna butelka wody jest dla nas bardziej cenna ni kada kolejna).

Nadwyka producenta (producer surplus) nadwyka otrzymanej ceny nad kosztem kracowym (minimaln kwot, ktra pokrywa cay koszt zaoferowania dodatkowej jednostki dobra).

14

Nadwyka cakowita = nadwyka konsumenta + nadwyka producenta

Rwnowaga rynkowa odpowiada wielkoci produkcji, przy ktrej warto wyprodukowanych dbr, pomniejszona o koszt ich wytworzenia, czyli suma nadwyek konsumenta i producenta (nadwyka cakowita), jest najwiksza.

12. Podaj przykady wykorzystania koncepcji nadwyek (cakowitej, konsumenta i producenta).

Zastosowania koncepcji nadwyki konsumenta, producenta i nadwyki cakowitej:

Uyteczna w prbach oceny wielu decyzji rzdu, np. jak rzd moe podj decyzj o wartoci budowy nowej drogi korzyci dla jej uytkownikw bdzie skrcenie czasu podry oraz wysze bezpieczestwo, co mona zmierzy nadwyk indywidualnych konsumentw. Zakadamy, e jest 10 tysicy uytkownikw, identycznych pod kadym wzgldem. Za pomoc starannego eksperymentowania ustalamy, e nadwyka kadego indywidualnego konsumenta wynosi $350 od drogi. Droga zwikszy ekonomiczny dobrobyt konsumenta, jeeli jego cakowity koszt jest mniejszy od $3 500 000 (10000 * $350). Ekonomici

15

posuguj si nadwyk konsumenta, gdy przeprowadzaj analiz kosztw i korzyci, ktrej celem jest okrelenie kosztw i korzyci danego programu rzdowego. Czyli ekonomista zaleci, aby droga, po ktrej jedzi si bezpatnie, zostaa zbudowana, jeeli jej cakowita nadwyka konsumenta przewysza jej koszty (podobnie problemy rodowiska, zachowanie obszarw dziewiczej przyrody etc.).

Mechanizm nadwyki jest uyteczny do mierzenia m.in. straty w wyniku dziaania monopoli (monopolista osiga nadzwyczajne zyski kosztem spoecznej straty).

Koncepcje nadwyek umoliwiaj obliczanie, jak duy zysk osigaj producenci i konsumenci z istnienia rynku.

Nadwyka cakowita mierzy korzyci z handlu. Przykad nadwyki cakowitej: aukcje internetowe, gdzie dziki braku

porednikw zyskuje i sprzedajcy i kupujcy (miara dobrobytu spo.). Przykad wykorzystania nadwyki konsumenta: rynek organw w

USA darowan nerk otrzymuje ta osoba w kolejce, ktra ma najwysz korzy netto, najwysz nadwyk konsumenta, np. szybciej przeszczep nastpi u 25-latka, gdy ten uzyska 8,7 dodatkowych lat ycia ni u 75-latka, ktry uzyska tylko 3,6 dodatkowych lat ycia.

Przykad wykorzystania nadwyki producenta: rynek ziemi w USA w stanie Iowa, gdzie w 2007 roku ceny gruntw byy rekordowe. Dlaczego? W 2006 roku rzd zmniejszy stawki podatkowe dla paliw zawierajcych etanol, ktry mona uzyskiwa z kukurydzy, ktra ronie obficie wanie w stanie Iowa. Farmerzy sprzedawali zatem surowiec po znacznie wyszych cenach i si spodziewali. Osoba kupujca ziemi w Iowa, kupuje jednoczenie nadwyk producenta generowan przez farmerw, powodujc, e te tereny staj si bardziej wartociowe.

13. Poka, jak konkurencyjny rynek zapewnia zmaksymalizowanie sumy nadwyki konsumenta i nadwyki producenta.

Rwnowaga rynkowa odpowiada wielkoci produkcji, przy ktrej warto wyprodukowanych dbr, pomniejszona o koszt ich wytworzenia, czyli suma nadwyek konsumenta i producenta (nadwyka cakowita), jest najwiksza.

16

Gospodarowanie jest efektywne, gdy na wszystkich nadwyka cakowita, czyli suma korzyci netto konsumentw i producentw z gospodarowania jest najwiksza z moliwych. W stanie rwnowagi rynkowej jest wytwarzana ilo dobra Q*, przy ktrej nadwyka cakowita jest najwiksza. Gdyby produkcja wynosiaby Q1 oznaczaoby to niewytworzenie jednostek dobra Q1,Q*, ktrych warto dla nabywcw byaby wiksza od kosztu ich wyprodukowania (nadwyka cakowita zmalaaby do B,B1,B2). Gdyby produkcja wynosiaby Q2, wytworzono by porcje dobra, ktry koszt byby wikszy od wartoci. Nadwyka cakowita zmalaaby do B,B3,B4.

14. Na konkurencyjnym rynku wprowadzono podatek od sprzeday. Na rysunku przedstaw rozkad obcienia uczestnikw transakcji tym podatkiem.

Z podatkiem od sprzeday (podatek kwotowy) mamy do czynienia, kiedy cena dla nabywcw jest wiksza od ceny dla sprzedawcw o pewn sta kwot (ale nie o odsetek ceny paconej przez nabywcw) kwot podatku otrzymywanego przez pastwo. Na konkurencyjnym rynku podatek powoduje zmniejszenie si handlu opodatkowanym dobrem, wzrost ceny dla nabywcw i spadek ceny dla sprzedawcw. Podatek szkodzi efektywnoci gospodarowania, poniewa powoduje spoeczn strat. Nadwyka cakowita maleje z 0GE (P*GE + P*E0) do (P1GE1 + 0P2A.

Wpywy pastwa z podatku odpowiadaj polu P1E1AP2. Po wprowadzeniu podatku sprzedawcy nadal bd dostarcza Q1, pod warunkiem, e nabywcy zapac P1 za jednostk dobra. Stawka podatku wynosi wwczas E1A i w konsekwencji sprzedawcy dostaj tak sam cen P2, jak przed wprowadzeniem podatku. Podatek pac zarwno nabywcy jak i sprzedawcy.

17

Rozkad ciaru opodatkowania i wielkoci straty spowodowanej podatkiem zale m.in. od nachylenia linii popytu (czyli elastycznoci cenowej).

Rys. a Podatek wynosi E1A. Sprzedawcy dostarcz Q1 dobra, pod warunkiem, e nabywcy zapac P1. Podatek oddawany pastwu powoduje przesunicie si punktu rwnowagi rynkowej z E do E1. Z Q* do Q1 malej obroty na rynku. C. Ciar opodatkowania spada zarwno na:

Nabywcw (za porcj dobra pac oni o P1-P* wicej) Sprzedawcw (otrzymywana przez nich cena netto zmniejsza si z P*-P2)

Nachylenie linii poday S oraz linii popytu D rozstrzygaj o tym, kto ile paci. Im bardziej stroma jest linia popytu D tym wiksz cz ciaru spada na kupujcych.

1 podatek powoduje przesunicie rwnowagi z E do E1

2 skala handlu zmniejsza si z Q* do Q1

3 zapotrzebowanie maleje, bo cena ronie z P* do P1

4 Wpywy pastwa z opodatkowania wynosz P1E1AP2 (liczba

sprzedawanych jednostek *jednostkowa kwota podatku)

18

Na rys. b pole P*P1E1B jest mniejsze ni na rysunku a, gdy krzywa popytu jest bardziej stroma, czyli przy mniej elastycznym popycie, podatkiem obcieni s gwnie nabywcy (ich moliwoci obrony przed przerzuceniem na nich podatku przez sprzedawcw s stosunkowo mae). Na opodatkowanym rynku dojdzie do zmniejszenia skali obrotw i do wzrostu ceny paconej przez nabywcw.

15. Co to s wspczynniki elastycznoci cenowej i dochodowej popytu i poday. Wska ich zastosowania.

Wspczynnik elastycznoci cenowej popytu (price elasticity of demand EPD) na dobro to stosunek wzgldnej zmiany zapotrzebowania na to dobro Q1/Q1, do bardzo maej wzgldnej zmiany ceny tego dobra P/P, czyli = 1/1/

Wspczynnik elastycznoci cenowej popytu (EPD) ma zazwyczaj charakter ujemny. Zapotrzebowanie na dobro zmienia si odwrotnie do ceny, dlatego znaki w liczniku i mianowniku s rne. Im wiksza jest warto bezwzgldna wspczynnika elastycznoci, tym zapotrzebowanie jest bardziej wraliwe na zmiany ceny. Elastyczno cenowa popytu pomaga m.in. w obliczeniu, o ile naley podnie cen, aby zlikwidowa nadwyk popytu bd o ile j obniy, aby zlikwidowa nadwyk poday.

19

Elastyczno dochodowa popytu (income elasticity of demand, EID) stosunek wzgldnej zmiany zapotrzebowania na dobro Q1/Q1, do maej wzgldnej zmiany dochodu nabywcw I/I. Czyli: = 1/1/ Elastyczno dochodowa popytu a podzia dbr:

O dobrach luksusowych i dobrach pierwszej potrzeby innych ni dobra niszego rzdu mwi si, e s to dobra normalne (normal goods). Ich wspln cech jest to, e zapotrzebowanie na nie wzrasta w miar wzrostu dochodw nabywcw (EID>). W rnych okresach, w wielu krajach, dla rnych grup nabywcw dobrem normalnym okazywa si np. cukier, dobrem luksusowym wycieczki zagraniczne, dobrem pierwszej potrzeby odzie, a dobrem niszego rzdu mka. EDP jest niezbdna do prognozowania zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego, zachodzcego pod wpywem wzrostu gospodarczego i wzrostu poziomu zamonoci. Przedsibiorstwa na tej podstawie podejmuj decyzje inwestycyjne, a pastwo planuje wpywy budetowe z rnych danin. Mieszana elastyczno cenowa popytu Wspczynnik mieszanej elastycznoci popytu (cross price elasticity of demand), Eij, to stosunek wzgldnej zmiany zapotrzebowania na dobro i (Qi/Qi), do maej wzgldnej zmiany ceny innego dobra j (Pj/Pj). Czyli: = Qi/Qi Pj/Pj Jeli np. dla zapotrzebowania na dobro A i ceny dobra B wspczynnik ten wynosi EAB = +0,7%, to znaczy, e spadek ceny dobra B o 1% spowoduje spadek zapotrzebowania na dobro A o 0,7%. Poziom tego wspczynnika zaley od charakteru i siy zwizku obu dbr. Dla dbr komplementarnych wspczynnik ten jest liczb ujemn. NP. spadek ceny

DOBRA

Pierwszej potrzeby (EiD

20

obowizkowego ubezpieczenia spowoduje wzrost popytu na samochody, jednak wzrost ten pewnie bdzie mniejszy ni wzrost wywoany spadkiem ceny benzyny. Elastyczno cenowa poday Wspczynnik elastycznoci cenowej poday (price elasticyty of supply) EPS dobra, to stosunek wzgldnej zmiany jego iloci oferowanej na rynku Q2/Q2 do maej wzgldnej zmiany jego ceny P/P). Czyli: = Q2/Q2P/P Czynniki okrelajce elastyczno poday:

atwo zwikszenia produkcji w danej gazi jeeli produkcja moe by szybko zwikszona nawet przy maym wzrocie ceny to elastyczno poday jest wysoka (przemys wkienniczy), a jeeli zdolnoci produkcyjne s ograniczone (kopalnia zota w Afryce) to elastyczno poday jest mniejsza;

Dugo rozpatrywanego okresu w duszym okresie firmy mog zwiksza nakady, zatrudnienie, zbudowa now fabryk elastyczno jest wiksza, a w krtszym okresie mniejsza;

16. Za pomoc mapy preferencji i linii ograniczenia budetowego zilustruj decyzj konsumenta o wyborze najlepszego koszyka dbr.

Optymalny koszyk dbr odpowiada takiemu punktowi na linii ograniczenia budetowego, w ktrym jest ona styczna do krzywej obojtnoci. Nachylenia linii ograniczenia budetowego i krzywej obojtnoci wyrwnuj si w tym punkcie: (Y/X = PX/PY). W tym punkcie konsument wydaje wszystkie swoje pienidze, a nachylenia linii ograniczenia budetowego oraz stycznej do krzywej obojtnoci s rwne.

21

17. Za pomoc mapy preferencji i linii ograniczenia budetowego

zilustruj efekt substytucyjny i efekt dochodowy zmiany ceny dobra.

Efekt substytucyjny zmiany ceny dobra to zmiana zapotrzebowania na dobra, spowodowana wycznie zmian relacji cen tych dbr. Efekt dochodowy zmiany ceny dobra to zmiana zapotrzebowania na dobra, spowodowana wycznie zmian dochodu nabywcy.

Na rysunku (a) sama relacja zmiany cen dbr, spowodowana podwyk ceny (normalnego) dobra X sprawia, e konsument zamiast koszyka A wybiera koszyk B jest oto efekt substytucyjny. Natomiast sam wywoany podroeniem dobra X spadek dochodu jest przyczyn zmiany koszyka B na koszyk C efekt dochodowy. Efekty substytucyjny i dochodowy powoduj spadek zapotrzebowania na dobro X, ktre jest dobrem normalnym, z odpowiednio Xa do Xb oraz z Xb do Xc. Na rystunku (b) dobro X jest dobrem Giffena. Zatem w przypadku, kiedy dobro, ktre droeje, jest dobrem normalnym, oba efekty maj taki sam kierunek wzrost ceny dobra X powoduje zastpowanie go innymi dobrami i spadek zapotrzebowania na to dobro. Jednoczenie wzrost ceny redukuje si nabywcz pienidzy konsumenta, co dodatkowo zmniejsza zapotrzebowanie na dobro X.

22

Jeeli dobro, ktre droeje jest dobrem niszego rzdu, wzrost ceny i spowodowany nim efekt substytucyjny rwnie zmniejszaj zapotrzebowanie. Wynikiem efektu dochodowego jest jednak teraz wzrost zapotrzebowania na dobro (o XbXc na rysunku b). Jeeli efekt dochodowy przeway nad substytucyjnym, ktry moe okaza si za saby z powodu braku tanich i bliskich substytutw, zapotrzebowanie zwikszy si pod wpywem wzrostu ceny. Dobro X na rysunku b jest takim dobrem niszego rzdu, ktre jest dobrem Giffena.

18. Co to jest funkcja produkcji firmy? Omw rnice midzy technikami produkcji: technicznie i ekonomicznie efektywnymi, praco- i kapitaochonnymi.

Funkcja produkcji okrela maksymaln produkcj, ktr mona wytworzy przy danej iloci czynnikw. Jest okrelana dla danego poziomu inynierii i wiedzy technicznej, np. funkcja Cobba-Douglasa. Funkcja produkcji przyporzdkowuje technicznie efektywne metody wytwarzania poszczeglnym wielkociom produkcji. Metody rni si pracochonnoci i kapitaochonnoci. X = f(L,K), c.p. L praca K kapita Dugookresowa funkcja produkcji, bdca funkcj 2 zmiennych, jest paszczyzn w przestrzeni trjwymiarowej. W dugim okresie przedsibiorca moe swobodnie ksztatowa relacje midzy kapitaem a prac, czyli dokonywa wyboru techniki produkcji. W zalenoci od cen czynnikw produkcji moe on wybra technik kapitaochonn, np. koparka plus operator, lub pracochonn, np. 30 kopaczy plus 30 opat. W krtkim okresie przyjmuje si, e nakady jednego z czynnikw produkcji, najczciej kapitau, s stae, zmieniaj si za nakady drugiego czynnika produkcji, czyli pracy.

Efektywno produkcji Ekonomiczna Techniczna

Sytuacja polegajca na takim wykorzystaniu nakadw czynnikw produkcji, aby koszt wytworzenia jednostki produktu by minimalny. Zasada najmniejszego kosztu produkcji.

Metoda produkcji technicznie nieefektywna to taka metoda, ktra wymaga zuycia wikszej iloci przynajmniej jednego czynnika produkcji i nie mniejszej iloci adnego innego czynnika. Sytuacja, w ktrej producent maksymalizujc zyski (efekt produkcji)

23

nie bdzie wkada do produkcji wicej czynnikw, anieli jest to koniecznie dla osignicia tego poziomu efektu.

Produkcja

Kapitaochonna Pracochonna Produkcja wymagajca duych nakadw rzeczowych skadnikw majtku, np. maszyn, urzdze. Przykad: fabryka samochodw.

Produkcja, w ktrej przewaaj nakady pracy ludzkiej, np. przemys precyzyjny.

19. Co to s stae i zmienne koszty produkcji? Skd si bierze rnica kosztw w krtkich i dugim okresie?

Koszty stae (Fixed Costs, FC) oglne, utopione koszty, ktre przedsibiorstwo musi ponosi nawet, jeli nic nie produkuje i nie zmieniaj si one wraz ze zmian produkcji. Np. czynsz za pomieszczenia fabryczne i biurowe, odsetki od kredytu. Koszty zmienne (Variable Costs, VC) koszty, ktre zmieniaj si wraz ze zmian wielkoci produkcji. Np. materiay koniecznie do produkcji, energia potrzebna do utrzymywania fabryk w ruchu, pace pracownikw przy tamach montaowych, paliwo, surowce.

Koszt cakowity (TC) = koszty stae (FC) + koszty zmienne (VC) W krtkim okresie koszt cakowity skada si z kosztw staych i zmiennych, poniewa nie zmieniaj si nakady niektrych staych czynnikw produkcji. W efekcie koszt ich uycia jest stay, niezalenie od tego ile si produkuje, firma mona nawet zaprzesta produkcji, ale wci bdzie ponosi koszty stae. W dugim okresie przedsibiorca ma do czasu, aby dokona zmian metod produkcji i podzia na koszty stae i zmienne traci sens. Okres, ktry mona okreli jako dugi lub krtki moe rni si w zalenoci od brany inny bdzie dla sklepikarza, informatyka, a inny dla jubilera czy fabrykanta.

24

20. Czym rni si koszty produkcji w ujciu ksigowym i ekonomicznym. Podaj przykady.

Koszty produkcji w ujciu Ksigowym Ekonomicznym

To czynniki wykorzystane do produkcji (praca kapita, ziemia). Wielko tych kosztw wynika z pomnoenia iloci kupowanych czynnikw przez ich cen wyraon w pienidzu. Jeeli jaki zasb czynnika nie jest bezporednio wyceniony w postaci ceny zakupu, nie jest on traktowany jako koszt ksigowy. Koszt ksigowy jest zawsze wydatkiem. Przykady: koszt zakupu surowcw, pace, amortyzacja, opata za czynsz za wynajem lokalu, opata za energi.

Obejmuje, poza oczywistymi wydatkami pieninymi, koszty utraconych korzyci poniesione dlatego, e zasoby mog by uytkowane na rne sposoby. Wartoci t wyznacza koszt najlepszego, alternatywnego zastosowania zasobw (nakadw na te czynniki). Koszt ekonomiczny to poczenie wydatkw z kosztami, ktre nie s traktowane jako wydatki firmy. Przykady: magazyny, w ktrych zalegaj niewykorzystane towary lub sprzeda produkty A firmie X po niszej cenie bdc wiadomym, i firma przyjaby ofert wysz o 10%.

Rnica pomidzy tymi dwoma rodzajami kosztw polega na tym, e koszty rachunkowe odzwierciedlaj widoczne wydatki pienine na zakup czynnikw produkcji, natomiast koszty ekonomiczne odzwierciedlaj warto wszystkich zasobw uytych do produkcji (nawet tych nie majcych odzwierciedlenia w cenie). Koszt ekonomiczny to suma kosztu ksigowego i kosztu alternatywnego (koszt utraconych korzyci nie s traktowane jako wydatki firmy).

Koszt ekonomiczny = koszt ksigowy + koszt alternatywny

Przykad: Firma informatyczna X ma 1 mln z na inwestycje. Ma wybr midzy: a) stworzeniem oprogramowania, ktrego produkcja bdzie kosztowaa 1 mln

z (wynagrodzenia, sprzt, oprogramowanie) (produkcja oprogramowania trwa 1 rok) lub

b) zaoeniem lokaty w banku oprocentowanej 5% w skali roku. Firma po roku wygenerowaa 1 mln kosztw ksigowych. Gdyby zaoya lokat zarobiaby na niej 50.000 z. Koszt ekonomiczny wyniesie zatem 1 mln z + utracone 50.000 z, czyli 1 050 000 z.

25

21. Omw kryteria podejmowania przez przedsibiorstwo decyzji o wielkoci produkcji w krtkim i dugim okresie.

Kryteria, ktrymi kieruje si przedsibiorstwo, podejmujc decyzj, czy mimo strat nadal wytwarza produkty, s rne w krtkim i dugim okresie. W krtkim okresie naley kontynuowa produkcj, jeli tylko utarg cakowity jest wikszy od kosztw zmiennych (utarg pokrywa wtedy nie tylko koszty zmienne, ale cz kosztw staych). Czyli w krtkim okresie zaprzestanie produkcji si nie opaca. Jeeli w dugim okresie przedsibiorstwo mimo podejmowanych prb obnienia kosztw i zwikszenia utargu nadal nie wypracowuje zysku naley zaprzesta dziaalnoci. Maksymalizujc zysk, przedsibiorstwo powinno zwiksza produkcj dopty, dopki utarg kracowy przewysza koszt kracowy wyprodukowania kolejnej jednostki produkcji. MR utarg kracowy (marginal revenue) LMC dugookresowe koszty kracowe (long marignal costs) LAC dugookresowe koszty przecitne (long avarage costs) SMC krtkookresowe koszty kracowe (short marginal costs) SAVC krtkookresowe przecitne koszty zmien. (short avarage variable costs) Warunki kracowe Czy produkowa?

Decyzje krtkookresowe

Wybierz poziom produkcji, przy ktrym utarg kracowy

MR jest rwny krtkookresowym kosztom

kracowym SMC, czyli MR=SMC

Produkuj na tym samym poziomie, jeeli cena nie jest

nisza od SAVC, czyli krtkookresowych

przecitnych kosztw zmiennych. Jeeli cena jest nisza zaprzesta produkcji.

Decyzje dugookresowe

Wybierz poziom produkcji, przy ktrym utarg kracowy

MR rwny jest dugookresowym kosztom

kracowym LMC, czyli MR=LMC

Produkuj na tym samym poziomie, jeeli cena nie jest

nisza od LAC (dugookresowych kosztw przecitnych). Jeeli cena jest nisza od LAC naley

zaprzesta produkcji.

26

Na powyszych rysunkach a i b dziki dostatecznej iloci czasu w kadym punkcie linii dugookresowych kosztw przecitnych (LAC), przedsibiorstwa zasb kapitau jest optymalnie dostosowanych do wytwarzania odpowiadajcej temu punktowi iloci produktu. Np. w punkcie A na rys (a) dugookresowe koszty wykorzystania kapitau w celu wytworzenia iloci QA s najnisze z moliwych. Natomiast linia krtkookresowych kosztw przecitnych SAC (rys a) odpowiada zasobowi kapitau optymalnie dostosowanemu do wytworzenia wielkoci produkcji wyznaczonej punktem stycznoci tej linii z lini dugookresowych kosztw przecitnych LAC wielko produkcji QA. Na rys (a) tylko dla wielkoci produkcji QA krtkookresowe koszty przecitne SACA, s rwne dugookresowym kosztom przecitnym LACA, poniewa kapita jest tu w najlepszy moliwy sposb dostosowany do wytworzenia iloci dobra QA, prac za mona wykorzysta optymalnie w dugim i krtkim okresie. Dla wielkoci innych ni QA wielkoci produkcji krtkookresowe koszty przecitne (np. dla QB SACB), s wiksze od dugookresowych kosztw przecitnych LACB, poniewa w przypadku tych wielkoci produkcji zasb kapitau jest optymalnie dostosowany do wytwarzania innej, ni produkowana wielko iloci dobra (dla QA, a nie QB). Na rys (b) s przykady kilku linii krtkookresowych kosztw przecitnych SAC pooonych wzdu linii dugookresowych kosztw przecitnych LAC. Kadej z nich odpowiada ilo kapitau optymalnie dostosowana do wytworzenia iloci dobra wyznaczonej punktem stycznoci obu linii kosztw przecitnych. Linia LAC jest zawsze pooona niej linii SAC, z wyjtkiem tych wielkoci produkcji, do wytworzenia ktrych zasb kapitau chrakteryzujcy poszczeglne linie SAC zosta optymalnie dostosowany. Poniewa linia LAC obwodzi linie SAC nazywana jest obiedni. Regua zakoczenia dziaalnoci: Zakoczenie dziaalnoci przedsibiorstwa, nastpuje w punkcie, w ktrym przychody dokadnie pokrywaj koszty zmienne albo w ktrym wielko strat jest rwna kosztom staym. Kiedy cena spada poniej poziomu, przy ktrym przychody s rwne kosztom zmiennym,

27

przedsibiorstwo podejmujc decyzj o zaprzestaniu dziaalnoci ograniczy swoje straty do minimum. Krtki okres:

Dugi okres:

22. Co to s korzyci skali (economies of scale) i korzyci zakresu (economies of scope)? Omw kilka przyczyn korzyci skali.

Korzyci skali oznaczaj spadek dugookresowego kosztu przecitnego AC, w miar wzrostu produkcji (niekorzyci skali to wzrost dugookresowego kosztu przecitnego AC). Przyczyny korzyci skali:

Niepodzielno dbr kapitaowych (np. maszyn, budynkw, urzdze). Kiedy produkcja rusza, koszty nakadw na budynki, urzdzenia itp.

28

Rozkadaj si na coraz wiksz liczb wytworzonych jednostek dobra (zmniejsza si koszt przecitny).

Wzrost skali produkcji bywa warunkiem wdroenia nowych rozwiza organizacyjnych i technicznych oraz wzrostu wydajnoci pracy i zmniejszenia kosztw przecitnych (regua dwch trzecich, zgodnie z ktr, wydajno maszyn i urzdze zwiksza si szybciej ni koszty).

Stochastyczne korzyci skali jeeli s dwie maszyny i nieprzewidziany wzrost zuycia energii przez jedn moe by skompensowany spadkiem zuycia energii przez drug. Dziki temu im wiksza jest produkcja i im wicej maszyn wytwarza dobro tym mniejsze mog by zapasy surowcw, czci zamiennych, rezerwy mocy na jednostk produkcji (mniejsze koszty przecitne).

Przychody ze skali Opis

Stae

Wystpuj, gdy dana procentowa zmiana nakadw wszystkich czynnikw wytwrczych przynosi dokadnie tak sam procentow zmian wolumenu produkcji. Elastyczno produkcji = 1

Rosnce

Wystpuj, gdy dana procentowa zmiana nakadw wszystkich czynnikw wytwrczych przynosi wiksz procentow zmian wolumenu produkcji (korzyci skali), np. 10% wzrost nakadw przynosi wzrost prowadzi do wzrostu produkcji o 20%. Elastyczno produkcji >1

Malejce

Wystpuj, gdy dana procentowa zmiana nakadw wszystkich czynnikw wytwrczych przynosi mniejszy procentowy wzrost wolumenu produkcji. Najczciej w duych przedsibiorstwach, gdzie s problemy z koordynacj i kontrol na wielu poziomach zarzdzania. Elastyczno produkcji

29

C(Q1), C(Q2) koszty wyprodukowania pojedynczego dobra oddzielnie Firmy takie jak IBM, Apple dua gama produktw elektronicznych; Procter&Gamble, Kraft Food oferuj ogromn liczb rnorodnych produktw spoywczych, higieny osobistej i gospodarstwa domowego. Dziki zrnicowaniu struktury produkcji wystpuj potencjalne korzyci w postaci obniki kosztw w przypadku wytwarzania wielu blisko powizanych ze sob wyrobw.

23. Wymie gwne formy rynku i omw ich najwaniejsze cechy. Podaj dwa mierniki koncentracji produkcji na rynku.

Gwne formy rynku:

Konkurencja doskonaa rynek, na ktrym dziaa wielu sprzedawcw i nabywcw, nie ma barier wejcia (i wyjcia), produkt jest jednorodny, o czym powszechnie wiadomo.

Konkurencja monopolistyczna rynek, na ktrym dziaa wielu producentw i konsumentw, nie ma barier wejcia (i wyjcia), a produkt nie jest jednorodny.

Oligopol rynek, na ktrym dziaa niewiele (kilka, kilkanacie) firm. Bariery wejcia na rynek s do wysokie, a o zachowaniach przedsibiorstw decyduje wspzaleno.

o Kartel o Zmowa cenowa

Monopol o Naturalny (jednozakadowy) monopol osigajcy wielkie

korzyci skali. o Wielozakadowy wiele przedsibiorstw wytwarzajcych ten sam

produkt. Na opanowanym przeze rynku nie wystpuj due korzyci skali.

Mierniki koncentracji produkcji na rynku:

Wspczynnik koncentracji jest miernikiem pokazujcym pooenie danego rynku midzy strukturami konkurencji doskonaej i monopolu. Przedstawia on stopie kontroli, jak maa liczba firm posiada nad rynkiem: Niski wspczynnik koncentracji ! duy stopie konkurencyjnoci na rynku Wysoki wspczynnik koncentracji ! brak si konkurencji

Indeks Herfindahla-Hirschmana suma kwadratw udziaw w

sprzeday wszystkich przedsibiorstw dziaajcych na rynku. Naley on do przedziau od 10 000 dla czystego monopolu (100% udziau w rynku) do 0 na rynku z wieloma bardzo maymi przedsibiorstwami (ich udziay d do zera).

30

Cecha Konkurencja

doskonaa Konkurencja monopolist.

Oligopol Monopol

Liczba firm Bardzo wiele Wiele Niewiele (kilka)

jeden

Zrnicowanie produktu

Produkt jednorodny (identyczny)

Produkty zrnicowane (bliskie substytuty)

Produkty mniej lub bardziej zrnicowane

Produkt unikalny (brak substytutw)

Wpyw firm na cen

aden (cenobiorca)

Ograniczony redni Znaczny (cenotwrca)

Swoboda wejcia na rynek

Pena Pena Ograniczona Silne bariery wejcia na rynek

Korzyci skali Mae Mae Przecitne Due

Przykady

Niektre nieprzetworzone produkty rolne (owoce, pszenica)

Handel detaliczny (art. Spoywcze), usugi (fryzjerskie)

Przemys samochodowy, tytoniowy, stal, aluminium

Monopole pastwowe, linie telefoniczne, wodocigi, gaz

Narzdzie konkurencji

Koszty

Jako, reklama, promocja, zrnicowanie produktu

Koszty, korzyci skali, renoma firmy, wiadczenia dodatkowe, jako

brak

24. Dokonaj porwnawczej analizy konkurencji doskonaej i monopolu. Wykorzystaj koncepcj nadwyki cakowitej.

Wielkoci poddane analizie:

1. Ilo przedsibiorcw KD: Istnieje dua liczba przedsibiorstw, zarwno kupujcych jak i sprzedajcych i kady z nich ma znikomy udzia w produkcji caej gazi M: istnieje tylko jedna firma

2. Produkt KD: Produkt jest jednorodny, podobny i ma wiele substytutw, produkt jest standaryzowany M: Produkty s zrnicowane i nie maj bliskich substytutw

31

3. Rynek KD: brak wpywu na ksztatowanie ceny na rynku i nieograniczony dostp nabywcw do kadej info na rynku. Przedsibiorstwo jest biorc ceny. M: firma ma duy wpyw na cen

4. Wejcie i wyjcie z brany KD: Ogromna atwo wejcia i wyjcia z rynku M: Bardzo ograniczone lub brak moliwoci wejcia na rynek Cena monopolowa Rwnowaga przedsibiorstwa

Koszt kracowy produkcji w pewnej gazi wolnokonkurencyjnej jest stay, co powoduje, e linia poday jest tu pozioma (rys. a). Monopol wielozakadowy, inaczej ni firma wolnokonkurencyjna, ma do czynienia z nachylon w d, a nie z poziom lini popytu, wic jego utarg kracowy jest mniejszy od ceny (rys. b). Monopol taki wytwarza mniej (QM < QC) i sprzedaje droej (PM > PC) ni ga wolnokonkurencyjna. W efekcie zmonopolizowania gazi wolnokonkurencyjnej nadwyka cakowita maleje o pole AEB na rys b. Pojawia si zysk nadzwyczajny, ktremu odpowiada pole PMBEPC.

32

Cena ronie, dlatego nadwyka producenta zwiksza si kosztem nadwyki konsumenta. Jednoczenie obaj i konsument i producent strac wskutek zmniejszenia produkcji monopolu w stosunku do doskonaej konkurencji (wielko straty to trjkt B1, B2, B produkcja spada z Q* do Q1). Pole to skada si ze straty nadwyki konsumenta i straty nadwyki producenta i nazywa si spoecznym kosztem monopolu (lub inaczej trjkt Harbergera) i uznawane jest to za miar nieefektywnoci tego rynku:

25. Co to jest monopol naturalny? Odpowied przedstaw na rysunku. Wyjanij pojcie i omw kilka metod regulacji monopoli naturalnych.

Monopol naturalny jednozakadowy; monopol, ktry osiga wielkie korzyci skali. Np. Gazownictwo ogromny koszt budowy gazocigu i jednoczenie may koszt pompowania dodatkowej jednostki gazu.

33

Wielkie korzyci skali powoduj, e koszty przecitne zmniejszaj si nieustannie w miar wzrostu produkcji. Na takim rynku jest miejsce tylko dla jednego wielkiego producenta. Monopol naturalny jest przyczyn niesprawiedliwoci (zysk ekonomiczny P1ABAC1) i nieefektywnoci (ubytek nadwyki cakowitej ACE). Kontrolowanie poczyna monopolistw naturalnych, tak aby nie wykorzystywali oni swojej siy rynkowej ze szkod dla nabywcw, wymaga interwencji pastwa i specjalnej polityki antymonopolowej. Metody regulacji monopoli:

pastwo reguluje rynek tworzc wyposaon w szerokie uprawnienia agencj regulacyjn, ktra moe np. narzuci monopolicie cen opart na kosztach przecitnych (ang. Avarage cost pricing). Wyprodukuje on wtedy ilo dobra dla ktrej koszt przecitny zrwna si z cen. Nie opaca si produkowa mniej bo koszt przecitny przewysza wtedy cen.

regulowanie przez motywowanie (ang. Incentive regulation), np. po prywatyzacji British Telecom (1984r) agencja regulacyjna OFTEL narzucia podlegemu Telecomowi ruchom cen maksymaln rosnc w tempie inflacji pomniejszonej pomniejszonej o ustalany raz na kilka lat parametr x, (CPI-x%). Miao to zmusi brytyjski telekom do obnienia kosztw produkcji, ktrych wzrostu nie mona ju byo cakowicie pokrywa podnoszc cen.

wydzielenie z majtku monopolisty sieci (np. w formie osobnej firmy) i wymuszenie oferowania jej usug na rwnych prawach wielu niezalenym operatorom. Celem jest doprowadzenie do konkurencji na tym rynku.

26. Na rysunku przedstaw maksymalizacj zysku: a. Przedsibiorstwa doskonale konkurencyjnego b. Monopolu

a) przedsibiorstwo doskonale konkurencyjne: P = MR = MC (zysk

jako obszar midzy cen a rednim kosztem przecitnym)

34

b) monopol

Zysk rwny jest rnicy midzy utargiem cakowitym a cakowitymi kosztami

" Zysk = TR - TC " Zysk = (TR/Q - TC/Q) Q " Zysk = (P - ATC) Q

Monopolista osignie zysk ekonomiczny, o ile tylko cena jest wysza ni przecitny koszt cakowity.

27. Omw maksymalizacj zysku przedsibiorstwa dziaajcego na rynku konkurencji monopolistycznej w krtkim i dugim okresie.

W dugim okresie przedsibiorstwo dziaajce na rynku konkurencji monopolistycznej osiga stan rwnowagi w punkcie stycznoci linii popytu z linia kosztw przecitnych. Sposobem przedsibiorstw z rynku konkurencji monopolistycznej na zachowanie typowych dla krtkiego okresu zyskw nadzwyczajnych (jeli cena P jest wysza od ATC1, wwczas przedsibiorstwo osiga zysk nadzwyczajny) jest konkurencja niecenowa. Forma konkurencji niecenowej jest rnicowanie produktu (nadawanie wyrobom cech, ktre odrniaj je od produktw konkurentw).

1. W krtkim okresie mog pojawi si zyski nadzwyczajne (obszar ABCD). 2. W dugim okresie przedsibiorstwo osiga rwnowag w punkcie

stycznoci linii popytu z linia kosztw przecitnych. Zyski nadzwyczajne znikaj , a cena P* zrwnuje si z kosztem przecitnym AC*.

35

3. Punkt T oznacza produkcje poniej optimum technicznego.

Krtki okres

Dugi okres

28. Odwoujc si do gry dylemat winia omw rwnowag Nasha. Podaj przykad wykorzystania tej gry w ekonomii.

Dylemat winia (prisoners dilemma) jeden z klasycznych problemw gier o sumie niezerowej. Dwie strony mog wybra midzy dziaaniem kooperatywnym a niekooperatywnym. W grze mona osign wynik zysk-zysk oraz strata-strata. Dwch podejrzanych zatrzymuje policja, ale nie ma wystarczajcych dowodw do postawienia zarzutw. Aresztowani zostaj rozdzieleni i kady dostaje tak sam ofert: jeli bdzie zeznawa przeciwko drugiemu, a drugi bdzie milcze, to zeznajcy wyjdzie na wolno, a milczcy dostanie 10-letni wyrok. Jeli obaj bd milcze posiedz 6 miesicy za inne przewinienia. A jeli obaj bd

36

zeznawa to obaj dostan 5-letnie wyroki. Kady z nich musi podj decyzj niezalenie i aden nie dowie si czy drugi milczy czy zeznaje, a do momentu dostania wyroku. Jak powinni postpi? Moliwe wyniki gry: Wizie B milczy Wizie B zeznaje

Wizie A milczy Obaj skazani na 6 m-cy

(0,0)

Wizie A: 10 lat Wizie B: wolny

(-2,1)

Wizie A zeznaje Wizie A: wolny Wizie B: 10 lat

(1,-2)

Obaj skazani na 5 lat (-1,-1)

Kooperacja bardziej opaca si wszystkim ni walka, ale indywidualny interes i brak zaufania do partnera skaniaj do rywalizacji. W przypadku duopolu, moe to wyglda w ten sposb, e przed zawarciem porozumienie zysku obu przedsibiorstw wynosz po 3.5, a po zawarciu porozumienia po 4. Porozumienie nie jest jednak trwae. Kiedy kto spord zamawiajcych oszuka i zwikszy produkcj, jego zysk wzronie do 5 kosztem partnera, ktry otrzyma 3. Poprzez odwet oszukanego, ktry rwnie zwikszy produkcj nastpi powrt do punktu wyjcia obie firmy bd zarabia po 3.5. Rwnowaga Nasha (Nash equlibrium) stan, w ktrym kady z graczy wybra optymaln dla siebie strategi postpowania przy danych strategiach wybranych przez pozostaych graczy. Rwnowaga Nasha bywa wynikiem gorszym od jakiego innego wyniku. Jeli jednak ten inny wynik nie jest rwnie rwnowag Nasha, nie jest on stabilny. Gracze (w dylemacie winia) graj ze sob wielokrotnie, podejmujc decyzj o milczeniu bd zeznawaniu na podstawie wyniku z poprzedniej rundy. W jednorazowej grze opaca si oszuka, a w iterowanej strategia zaley od liczby rund lub historii wyborw przeciwnika.

Jeli znana jest liczba rund zawsze si oszukuje. Wynika to z tego, i w ostatniej rundzie zawsze opaca si oszuka, wic w przedostatniej te, bo przeciwnik i tak oszuka tak samo co do poprzednich.

Jeli gracze nie znaj liczby rund moe pojawi si wsppraca. Jedn z najbardziej efektywnych strategii jest wet za wet w pierwszej rundzie wsppracujemy, w kolejnych robimy to co w poprzedniej przeciwnik.

Gdy zostanie osignita rwnowaga, aden z graczy nie moe poprawi swojego wyniku poprzez jednostronn zmian strategii, czyli dopki A realizuje strategi Sa to B musi realizowa strategi Sb i odwrotnie.

37

29. Omw model duopolu Cournota. Zaoenia modelu duopolu Cournota:

Na jednym rynku dziaaj dwie firmy Produkt obydwu firm jest identyczny (homogeniczny, jednorodny) Jednakowa cena produktu

Dwie firmy jednoczenie prbuj zdecydowa, jakie iloci dobra bd wytwarzane. W tym przypadku kada firma musi przewidzie, jaka bdzie produkcja drugiej firmy, by podj prawidow decyzj. Przy danych przewidywaniach kada firma wybiera nastpnie produkcj maksymalizujc swoje zyski. Szukamy zatem rwnowagi w oczekiwaniach sytuacji, w ktrej kada firma znajduje potwierdzenie swoich przekona o innej firmie. W rwnowadze Cournota kada firma maksymalizuje swoje zyski przy danych oczekiwaniach co do wyboru produkcji dokonywanego przez drug firm, a co wicej, przekonania te s potwierdzone w punkcie rwnowagi: kada firma wybiera jako optymalny ten poziom produkcji, o ktrym druga firma sdzi, e bdzie wybrany. W punkcie rwnowagi Cournota adna firma nie bdzie miaa bodcw ekonomicznych do zmiany poziomu produkcji, gdy odgadnie wybr faktycznie dokonany przez drug firm.

W modelu Cournota obaj producenci zachowuj si jak naladowcy (w odrnieniu od modelu Stackelenberga. Rwnowaga Cournota znajduje si w punkcie przecicie dwch krzywych reakcji.

38

30. Omw model duopolu Stackelberga. W przypadku przywdztwa ilociowego jedna z firm dokonuje wyboru przed inn firm (jedna z firm przyjmuje rol przywdcy na rynku). Sytuacja ta jest nazywana modelem Stackelenberga. Model ten jest czsto uywany do opisu gazi, w ktrej wystpuje firma dominujca albo lider naturalny (np. kiedy IBM w brany komputerowej), gdzie powszechnie obserwowanym wzorcem zachowania mniejszych firm w tej brany jest oczekiwanie na ogoszenie przez IBM nowych produktw, a nastpnie dopasowywanie do tego swoich decyzji.

Lider wybiera taki punkt na krzywej reakcji naladowcy, ktry jest punktem stycznoci z najnisz moliw lini jednakowego zysku, co zapewnia mu najwyszy moliwy wynik. Naladowca dopasowuje wielko produkcji do produkcji lidera.

31. Na czym polega rnicowanie cen przez przedsibiorstwo?

Omw przyczyny i podaj przykady. Dyskryminacja cenowa (rnicowanie cen) jest to praktyka sprzedawania tego samego produktu po rnych cenach, ktrych poziom ustalany jest w zalenoci od sytuacji, w jakiej przeprowadzana jest sprzeda Rnicowanie cen polega na oferowaniu przez firm rnych cen w zalenoci od preferencji kupujcego, miejsca sprzeday, charakteru produktu oraz czasu sprzeday. Przy rnicowaniu cen mona osign znacznie wysz mar, gwnie dziki lepszemu dopasowaniu oferty do potrzeb klienta.

39

Rnicowanie cen jest moliwe zasadniczo tylko w monopolu. Wwczas przedsibiorca moe ustala ceny w zalenoci od elastycznoci popytu nabywcw. Tam gdzie popyt jest bardziej sztywny (mniej wraliwy na zmiany cen) ustali on wysz cen. Stosowanie zrnicowanych cen przynosi przedsibiorstwu nastpujce korzyci:

wikszy utarg przy kadej wielkoci sprzeday; pozbycie si konkurencji - przedsibiorstwo majce monopol na jednym z

rynkw np. krajowym, wykorzystujc swoj pozycj winduje ceny produktw, wypracowujc w ten sposb wikszy zysk. Dziaajc jednoczenie na innym rynku w warunkach oligopolu, moe wykorzysta nadwyk finansow z pierwszego rynku do subsydiowania produkcji na drugim rynku. Zatem oferujc nisz cen, zwiksza si popyt na jego produkty, a tym samym zyski rwnie rosn. Zmusza to sabszych konkurentw do zaprzestania dziaalnoci

Rozrnia si trzy rodzaje dyskryminacji cenowej:

pierwszego stopnia (dyskryminacj doskonaa), drugiego stopnia (ilociowa), trzeciego stopnia,

Przyczyny: specyfika popytu na dany produkt (np. bilety ulgowe dla studentw, emerytw i normalne), rnicowanie kosztw dostarczania produktu na rne rynki (bilet miesiczny jest zwizany z mniejszym kosztem ni np. wydrukowanie biletu jednorazowego, zabezpieczenie go przed faszowaniem itp.). Stosowana jest w celu zmaksymalizowania zysku przez dopasowanie cennika do krzywych popytu nabywcw, przejmujc jak najwiksz cz nadwyki konsumenta przez oferenta Przykady:

linie lotnicze linie kolejowe pobieraj wysze opaty od dojedajcych do pracy w

godzinach szczytu ni od osb jedcych po zakupy w rodku dnia, ktrych popyt na przejazdy do centrum jest znacznie bardziej elastyczny

taryfa dzienna i nocna w takswkach, bilety autobusowe ulgowe i normalne, miesiczne i jednorazowe

40

32. Od czego zaley zapotrzebowanie firmy na czynniki produkcji? Poka rwnowag na rynku pracy w konkurencji doskonaej, monopolu i monopsonie.

Czynnikami produkcji s: praca, kapita i ziemia. Popyt producenta na czynniki produkcji jest bezporednio powizany z poziomem produkcji firmy.

W krtkim okresie, gdzie tylko jeden czynnik wytwrczy jest zmienny (paca), a pozostae stae (kapita, ziemia), popyt na czynniki produkcji jest pochodn produkcji.

W dugim okresie na popyt na czynniki wytwrcze poza poziomem produkcji wpywaj te ceny pozostaych czynnikw wytwrczych (poniewa czynniki wytwrcze s w znacznym stopniu substytutami).

W analizie rynku czynnikw produkcji naley kierowa si zasad kracow: MC=MR, z tym, ze uwzgldnia si koszt kracowy z zatrudnienia nowej jednostki czynnika produkcji i porwnuje si go z przychodem kracowych generowanym przez t now jednostk czynnika produkcji. Wielko popytu na czynniki produkcji zaley od potrzeb konsumentw i od ich popytu na dobra finalne. Popyt na czynniki produkcji jest zawsze pochodny w stosunku do popytu na produkt wytwarzany dziki tym czynnikom. Zaley on od produkcyjnoci czynnikw, od cen tych czynnikw i od cen dbr wytwarzanych za ich pomoc. Zmiany zapotrzebowania na czynniki produkcji mog nastpowa w skutek:

Zmiany zapotrzebowania na produkowane dobro, Zmiany ceny danego czynnika produkcji, W dugim okresie pod wpywem zmian technologii (technika i organizacja

produkcji w firmie). Konkurencja doskonaa:

W warunkach konkurencji doskonaej kracowy przychd z zasobu, MRP, rwna si iloczynowi kracowego produktu (kracowej produkcyjnoci) zasobu (Marginal Product, Marginal Productivity, MP), czyli odpowiedniej zmiany wielkoci produkcji mierzonej w jednostkach naturalnych i ceny dobra, P (MRP=MP*P). Kracowy przychd, MRP, z zasobu stanowi zmian utargu cakowitego, spowodowan sprzeda produkcji wytworzonej przez dodatkow jednostk tego zasobu.

Zgodnie z prawem malejcych przychodw, przy zwikszaniu nakadu zasobu jego kracowy produkt, MP, si zmniejsza.

Popyt przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego na zasb Firma zwiksza zapotrzebowanie na zasb, a kracowy przychd (MRP=MP*P) z zasobu rwna si z jego cen (PF). W efekcie linia popytu na zasb DF, pokrywa si z wykresem przychodu kracowego z zasobu, MRP. Zmiany ceny zasobu s przyczyn ruchw wzdu tej linii popytu, a np. zmiany ceny wytwarzanego dobra powoduj szoki popytowe (rys b).

41

W dugim okresie:

Zmiany cen czynnikw produkcji powoduj efekt substytucji zasobw (zastpowanie zasobu, ktry podroa zasobem wzgldnie taniejcym).

Nawet po zmianie wielkoci produkcji przedsibiorstwo zuywa zasb, ktry podroa i jednoczenie zwiksza si potrzeba innych zasobw. Moe to powodowa wzrost kosztw produkcji, spadek produkcji i zmniejszenie si zapotrzebowania na zasoby zachodzi efekt zmiany poday (output effect). Efekt zmiany poday oznacza zmian popytu na zasoby, ktra jest spowodowana zmian ich cen oraz pochodn zmiany kosztw i wielkoci produkcji.

Konkurencja niedoskonaa popyt monopolisty na zasb Linia popytu monopolisty na zasb, DF, jest bardziej stroma ni rynkowa linia popytu na zasb, DF, w przypadku konkurencji doskonaej. Zapotrzebowanie na zasb okazuje si wzgldnie mae (FA < F0).

42

Aby sprzeda dodatkow porcj dobra, monopolista musi obniy cen wszystkich jednostek tego dobra (zakadamy, e nie da si rnicowa cen). W takiej sytuacji na przychd kracowy, MRP, z zasobu wpywaj nie tylko zmiany produkcyjnoci kracowej, MP, lecz take zmiany ceny produktu, P. Im wicej zasobu monopolista kupuje, tym wicej dobra produkuje i tym bardziej obnia cen produktu, aby sprzeda to, co wyprodukowa. Dodatkowe porcje zasobu opaca si zatrudnia, a spowodowany tym koszt kracowy, MCF nie przewyszy kracowego przychodu z zasobu, MRP. W takiej sytuacji monopolista zgasza stosunkowo mae zapotrzebowanie na zasb (FA, a nie F0). Przecie monopol produkuje mniej i sprzedaje droej ni ga, w ktrej panuje konkurencja doskonaa, a zapotrzebowanie na zasb jest pochodne w stosunku do zapotrzebowania na gotowe dobro. Monopson Monopsonista jedyny nabywca dobra. Przyrosty jego zapotrzebowania na dobro s na tyle due, e aby oferta wzrosa musi on zwikszy cen kupowanego dobra. Na przykad szpital, ktry jako jedyny w miecie zatrudnia pielgniarki lub tokarz, ktry moe znale prac tylko w jednej fabryce. Przyrosty zapotrzebowania monopsonisty, ktry jest wielki, na prac take s wielkie. W takiej sytuacji, aby zatrudni dodatkowych pracownikw, trzeba podnie pac. Popyt monopsonisty na prac Linia kracowego kosztu pracy, MCL, monopsonisty przebiega nad lini poday pracy, SL. Do zrnicowania si kracowego przychodu z pracy, MRPL, z kracowym kosztem pracy, MCL, dochodzi przy stosunkowo maym zapotrzebowaniu na prac (L* < L1). Dziki temu take paca jest nisza ni w warunkach konkurencji doskonaej (W* < W1).

W efekcie kracowy koszt zasobu, MCF (Marginal Cost of Factory), kupowanego przez monopsonist, czyli zmiana kosztu zasobu cakowitego spowodowana zatrudnieniem dodatkowej porcji zasobu, nie rwna si ju cenie tej porcji, lecz jest od niej wikszy. Aby zwikszy zuywan ilo zasobw o kolejn porcj, firma musi zapaci jej cen, a take podnie koszt spowodowany podniesieniem ceny pozostaych nabywanych jednostek zasobu.

43

33. Omw sposoby wpywania przez zwizki zawodowe na sytuacj na rynku pracy, poziom pac i wielko zatrudnienia.

Zwizki zawodowe organizacje pracobiorcw, bronice ich interesw na rynku pracy. Sposoby wpywania przez zwizki zawodowe na sytuacj na rynku pracy, poziom pac i zatrudnienia:

Dc do zwikszenia zatrudnienia i (lub) wynagrodze, zwizki zawodowe mog zwiksza popyt na prac lub zmniejsza poda pracy (rys. a pozytywny szok popytowy na rynku pracy przesunicie krzywej popytu w prawo), a take wymusza wzrost pac (rys. b).

Zwikszanie popytu na konkretne dobra moe by skutkiem lobbingu

i politycznej presji (np. kampanie pod hasem kupowania tylko polskich produktw, nauczyciele zachcajcy do inwestowania w kapita ludzki, nacisk zwizkw rolnikw na ograniczenie przywozu produktw rolnych z zagranicy)

Zmniejszanie przez zwizki zawodowe poday pracy np. zwalczanie zarobkowej imigracji, skracanie tygodnia pracy, wczeniejsze emerytury. W Polsce nie istnieje zwyczaj zmuszania pracodawcw do zatrudniania wycznie czonkw zwizku ukad zamknity (closed shop, union shop). Take ograniczanie dostpu do rynku nowych pracownikw (np. wymg posiadania dyplomu, dowiadcze zawodowych, zdania egzaminu etc.). Dziaania te powoduj przesuniecie linii poday pracy SL w lewo, co powoduje (rys a) ustalenie rwnowagi na poziomie E2 oraz wysokoci pac na poziomie W1. Mamy zatem wzrost wynagrodze przy jednoczesnym spadku zatrudnienia.

Zwizkowcy otrzymuj pace wysze przecitnie o 10-15% od pracownikw niezrzeszonych (rnice s nieznaczne np. w hotelarstwie,

44

ale ju bardzo silne np. w kopalniach wgla kamiennego). Wniosek: tam, gdzie zwizki potrafi skutecznie zmonopolizowa poda pracy i kontrolowa wejcie na dany segment rynku pracy, skutecznie bd rwnie walczy o podwyki pac.

Jeeli zwizkowcom udaje si podnosi pace swoich czonkw ponad poziom, jaki wynikaby z wolnokonkurencyjnej gry poday i popytu na prac, korzyci te s uzyskiwane kosztem pac pracownikw niezrzeszonych.

Jeeli silnym zwizkiem zawodowym udaje si podnie pace realne na sztucznie wysoki poziom, pojawia si nadwyka poday pracy i tzw. bezrobocie klasyczne (np. w Niemczech po zjednoczeniu w 1990 r. pace ustalono zbyt wysoko i nastpi gwatowny spadek zatrudnienia w Niemczech wschodnich). Pracodawcy nie zatrudniaj nowych pracownikw, gdy w duszym okresie widz ma elastyczno w ciciu kosztw (pracownika trudniej zwolni i wicej kosztuje)

34. Omw wpyw stopy procentowej na decyzje gospodarstwa domowego o wielkoci oszczdnoci oraz wpyw pacy na decyzje o poday pracy.

Biecy dochd bieca konsumpcja = oszczdnoci. Wysokie stopy procentowe zachcaj do oszczdzania, stopa procentowa jest wynagrodzeniem za cierpliwo, gdy oszczdzajc pienidze czowiek rezygnuje z obecnej konsumpcji na rzecz konsumpcji w przyszoci. Im wysze wynagrodzenie, tym chtniej konsument podejmuje decyzj o oszczdzaniu (konsumpcja w przyszoci jest wysza od konsumpcji obecnie).

Gospodarstwa domowe maj do czynienia z lini ograniczenia budetowego o nachyleniu (1+r), poniewa w wyniku decyzji dot. Oszczdzania i udzielania poyczek mog one zamieni $1 konsumpcji dzi na $(1=r) konsumpcji w przyszoci. Gospodarstwa domowe zwikszaj oszczdnoci do punktu, w ktrym ich krzywa obojtnoci jest styczna do ich linii ograniczenia budetowego o nachyleniu -1(1+r).

45

W stanie rwnowagi oszczdnoci s rwne inwestycjom. Realna stopa procentowa r odpowiada warunkom rwnowagi. Gospodarstwa domowe d do znalezienia si w punkcie E. Wpyw pacy na decyzj o poday pracy Gospodarstwa domowe s dostawcami pracy, a wic tworz poda pracy. Wielko poday pracy zaley od iloci pracownikw, ktrzy zdecyduj si pracowa (im wicej tym wysza poda pracy). Paca realna (W/P) = paca nominalna podzielona przez wskanik cen dbr. Mierzy si nabywcz wynagrodzenia. Moliwe ksztaty krzywej poday pracy pojedynczej osoby:

S1 krzywa rosnca, ilo oferowanej pracy jest tym wiksza, im wysza jest paca realna. S2 krzywa po osignieciu punktu A zawraca dalszy wzrost pacy realnej powoduje zmniejszenie poday pracy. Pracownicy uznaj, e maj wystarczajc ilo pienidzy i nie musz wicej pracowa. Moliwo wystpienia tych dwch sytuacji wie si z tym, e celem pracownikw nie jest maksymalizacja pacy, ale maksymalizacja uytecznoci (na ktr skada si rwnie czas wolny).

Wysze pace realne > wyszy dochd ludnoci > efekt dochodowy > wzrost zapotrzebowania na odpoczynek, czas wolny, samorozwj (jako dobro luksusowe). Efekt dochodowy zachca pracownikw przy wyszej pacy do krtszej pracy, poniewa pracujc mniej mona utrzyma ten sam poziom konsumpcji dodatkowo otrzymujc czas wolny. Efekt substytucyjny skania pracownikw przy wyszej pacy do duszej pracy, poniewa w przypadku niepracowania czas wolny staje si droszy. Ostateczny rezultat wzrostu pacy realnej zaley od tego, ktry z efektw okae si silniejszy.

46

35. Omw lini ubstwa, krzyw Lorenza i wspczynnik Giniego. Linia ubstwa bezwzgldnego (absolutnego) wyznacza j minimalny dochd zaspakajajcy podstawowe potrzeby (umoliwienie biologicznego przetrwania i niektrych potrzeb duchowych). Przebiega w wysokoci rwnej wartoci koszyka dbr, zaspokajajcych potrzeby podstawowe. Jego skad ustalaj urzdnicy i naukowcy, dbajc, aby dobra w koszyku byo odpowiednio zrnicowane, kaloryczne i tanie. Linia ubstwa wzgldnego (relatywnego) wyznacza si w poszczeglnych krajach jako okrelony odsetek redniego dochodu (lub mediany) w przeliczeniu na jednego mieszkaca.

Wspczynnik ubstwa stanowi odsetek gospodarstw domowych yjcych poniej linii ubstwa, wyznaczonej przez minimalny dochd zaspokajajcy podstawowe potrzeby gospodarstwa domowego. Na pooenie linii ubstwa wpywa tempo inflacji a take wielko gospodarstwa domowego (wyznacza si kilka linii ubstwa: oddzielnie dla samotnych, dla dwuosobowych, dla rodzin wielodzietnych etc.). Np. w 2007 roku w USA linia ubstwa dla samotnych przebiegaa na poziomie $10.590, a dla rodziny czteroosobowej na poziomie $21.203. Krzywa Lorenza najpopularniejsze narzdzie do badania nierwnoci w rozkadzie dochodu. Funkcja, ktrej argumentem jest skumulowany procent lub odsetek gospodarstw uporzdkowanych niemalejco, a wartociami s skumulowane procenty lub odsetki ich dochodw. Punkty na krzywej Lorenza pokazuj, jak cz wszystkich dochodw przypada danemu odsetkowi (np. kwintylowi) najuboszych gospodarstw domowych.

Grupy kwintylowe Odsetek dochodw Grupy kwintylowe od najbiedniejszych do najbogatszych, a dochody przed opodatkowaniem.

Pierwsza 3,4 Druga 8,7 Trzecia 14,8 Czwarta 23,4 Pita 49,7

47

Krzywa Lorenza jest tym bardziej wygita, im bardziej zrnicowane s dochody. Wspczynnik Giniego wspczynnik koncentracji (nierwnomiernoci) rozkadu dochodw, jest oparty na krzywej Lorenza. Przyjmuje wartoci od 0 (doskonaa rwno) do 1 (zupena nierwno, w Polsce mamy 0,34, w Danii 0,23 a w USA 0,46).

Interpretujc wygicie krzywej Lorenza naley pamita, e jego powikszeniu si moe towarzyszy wzrost przecitnych dochodw we wszystkich analizowanych grupach (np. kwintylach, decylach). Innymi sowy, wzrost wspczynnika Giniego nie musi wcale oznacza, e biedni stali si bardziej biedni, a bogaci jeszcze bardziej bogaci.

48

36. Czym gra sprawiedliwa rni si od gry korzystnej i niekorzystnej? Czym gry ryzykowne rni si od nieryzykownych?

Gry sytuacje, kiedy wyniki o okrelonej wartoci pieninej pojawiaj si ze znanym prawdopodobiestwem. Warto oczekiwana gry (WO) jest to suma jej wynikw pomnoonych przez prawdopodobiestwo ich pojawienia si. Informuje ona o przypadajcych na jedn parti przecitnym wyniku rozegrania bardzo wielu partii tej gry.

W gr opaca si gra tym bardziej, im wiksza jest jej warto oczekiwana, czyli suma jej wynikw zwaonych prawdopodobiestwem ich pojawienia si. Wariancja gry (WG) suma podniesionych do kwadratu odchyle wynikw gry od jej wartoci oczekiwanej zwaonych prawdopodobiestwem wystpienia tych wynikw. Informuje ona o ryzykownoci gry.

Typ czowieka Decyzja o udziale w grze Ubezpieczenie przy

niekorzystnych stawkach Wykazujcy niech do ryzyka

Zagra, kiedy szanse na wygran przewaaj

Wykupi polis

Neutralny wobec ryzyka

Nie zagra, gdy widoki na wygran s niekorzystne

Nie wykupi polisy

Lubicy ryzyko Zagra nawet wtedy, gdy prawdopodobiestwo przegranej przewaa

Nie wykupi polisy

GRY KORZYSTNE (WO>0)

SPRAWIEDLIWE (WO=O)

NIEKORZYSTNE (WOWG2

Bardziej ryzykowne (WG2) WG1

49

37. Omw czenie i dzielenie ryzyka jako metody zmniejszenia ryzyka na rynkach ubezpiecze.

czenie ryzyka polega na agregowaniu niezalenych od siebie rodzajw ryzyka w celu obniania niepewnoci dla caej zbiorowoci. Innym sposobem zmniejszania kosztw ponoszonego ryzyka jest dzielenie ryzyka. Podzia ryzyka jest konieczny zawsze wtedy, kiedy nie mona zmniejszy kosztu poprzez czenie ryzyka. czenie niezalenego od siebie ryzyka stanowi istot dziaania firm ubezpieczeniowych. Prawo wielkich liczb gosi, e przecitny wynik gry jest tym bliszy jej wartoci oczekiwanej, im wicej partii gry zostanie rozegranych. czenie ryzyka polega na tworzeniu puli skadek, z ktrej wypacane s odszkodowania. Poczywszy niezalene rodzaje ryzyka, ubezpieczyciel zmniejsza prawdopodobiestwo wystpienia sytuacji, e zabraknie mu na wypaty. Tym samym zachca klientw przez wiksz wiarygodno. Towarzystwo ubezpieczeniowe moe oferowa wiele rodzajw polis. Wsplna pula ryzyka, ktr zarzdza ubezpieczyciel, obejmuje zatem wiele niezalenych rodzajw ryzyka, co zmniejsza zagroenie niewypacalnoci. Dodatkowo rzeczywista stawka za ubezpieczenia jest wysza od sprawiedliwej czyli korzystna dla towarzystwa ubezpieczeniowego. Zmniejszanie ryzyka na rynku ubezpiecze poprzez dzielenie ryzyka odnosi si do prawa malejcej uytecznoci kracowej Pierwsze prawo Gossena - W miar nabywania kolejnych jednostek danego dobra uyteczno kadej dodatkowej jednostki jest coraz mniejsza. Kada potrzeba w miar jej zaspakajania ulega nasyceniu. Im wysze s stawki tym bardziej dotkliwe s skutki dziaania prawa malejcej uytecznoci kracowej. Dzielenie ryzyka polega na obnianiu stawek. Dzielenie ryzyka wystpuje w przypadku kiedy ryzyko ubezpieczenia jest do wysokie dla ubezpieczyciela ktre ewentualnie miaby ponosi indywidualnie. W celu zmniejszenia ryzyka oraz skadki polisy firmy ubezpieczeniowe dziel ryzyko na zrzeszonych syndykatw te z kolei na swoich czonkw. Zazwyczaj proces podziau trwa tak dugo a stawka kadego z uczestnikw zostanie tak zredukowana do poziomu przy ktrym rnica miedzy uytecznoci kracow zysku w przypadku wygranej a uytecznoci kracow straty w przypadku katastrofy staje si bardzo maa. Dziki czeniu i dzieleniu ryzyka ubezpieczenie pozwala jednostkom ograniczy wiele rodzajw ryzyka za przystpn cen. Reasekuracja polega na odstpowaniu czci transakcji ubezpieczeniowych innym firmom ubezpieczeniowym. Ubezpieczyciel przekazuje cz skadek w zamian za zobowizanie reasekuratora do zwrotu proporcjonalnej czci wypacanych odszkodowa. Celem reasekuracji jest wyeliminowanie niebezpieczestwa strat przekraczajcych fundusze ubezpieczyciela.

50

Wymiana ryzyka, polega na wymianie polis. Przykadem jest CATEX (Catastrophe Risk Exchange). Do systemu CATEX przystpio ju ponad 300 towarzystw ubezpieczeniowych z caego wiata. Wymiana polis nastpuje wedug uzgodnionego stosunku, ktry zaley od oceny prawdopodobiestwa wystpienia szkd oraz od nastawienia stron do rnych rodzajw ryzyka. W efekcie ubezpieczyciel dziaajcy tylko w jednym regionie moe rozoy ryzyko wikszy obszar. Ponadto specjalizujc si w ubezpieczeniach jednej grupy klientw, nie koncentruje ryzyka na tej grupie. Sekurytyzacja (ang. securitization) polega na zamianie ryzyka ubezpieczeniowego na papiery wartociowe (np. obligacje), ktre s lokowane na rynku kapitaowym. Dochodowo tych obligacji dla nabywcw zaley od tego, czy zdarzenie ktrego dotyczy ryzyko - zajdzie czy te nie zajdzie. W razie nieszczcia pozwala to emitentowi sfinansowa odszkodowanie oszczdnociami wynikajcymi z mniejszych wypat dla nabywcw tych papierw.

38. Omw kilka metod zmniejszenia ryzyka (uwzgldnij m.in. rynek ubezpiecze, rynek kapitaowy i rynek transakcji terminowych).

1. Przenoszenie ryzyka na inne podmioty wie si z transferem

odpowiedzialnoci za pokrycie ewentualnych strat. Moe ono przyjmowa takie formy, jak np.: ubezpieczenia, gwarancje, porczenia. Ubezpieczenia finansowe mog sta si jednym z narzdzi zarzdzania specyficznymi rodzajami ryzyka, jakim jest ryzyko operacyjne i finansowe. Trzeba podkreli, e przedsibiorstwo nie moe caoci ryzyka operacyjnego i finansowego obj ubezpieczeniem. Istnieje bowiem cile okrelony katalog zdarze, ktre mog by przedmiotem ubezpieczenia i spowodowa wypat odszkodowania. Transfer ryzyka operacyjnego i finansowego w drodze ubezpiecze finansowych sprowadza si gwnie do obnienia pozycji kosztowych majcych wpyw na poziom tych rodzajw ryzyka. Ubezpieczajcy si moe dokona transferu przyszych ewentualnych strat bdcych nastpstwem cile okrelonych w umowie ubezpieczenia zdarze. Ubezpieczenie finansowe mona zastosowa, oczekujc zmniejszenia poziomu ryzyka operacyjnego i finansowego, ubezpieczajc np. kredyt kupiecki. Przedsibiorstwo uzyskuje pewno, e w przypadku zajcia zdarzenia objtego ochron ubezpieczeniow, w wyniku ktrego dunik nie bdzie w stanie spaci udzielonego mu kredytu kupieckiego, otrzyma zwrot nalenoci. Jest to cile zwizane z funkcj kompensacyjn ubezpieczenia kredytu, zwizan z pokrywaniem przez zakad ubezpiecze w drodze wypaty odszkodowania strat, jakie ponosi kredytodawca wskutek niewypacalnoci swojego kontrahenta.

51

2. Hedging - transakcja zawarta na rynku instrumentw pochodnych rynku terminowym, zmierzajca do osignicia przeciwnego skutku ni rezultaty kontraktu na rynku aktyww bazowych; obie transakcje zawierane s na ten sam instrument finansowy lub towar, zajmujc przeciwstawne pozycje. Maj one na celu zmniejszenie do minimum strat i zabezpieczenie przed ryzykiem. Zmiany jednego rynku rwnowa zmiany przeciwne innego i w ten sposb pozycja globalna inwestora pozostaje na nie zmienionym poziomie, niezalenie od fluktuacji stopy oprocentowania, kursu waluty, kursu akcji, ceny towaru, indeksu akcji itp. Uczestnik takiej operacji zakada, e ewentualne straty, jakie poniesie w momencie dokonywania transakcji, zostan mu w caoci lub w duym stopniu pokryte przez zysk w ustalonym terminie odsprzeday tych walorw; dziaanie takie moe przebiega rwnie w odwrotnym kierunku; zysk w momencie kupna zostanie skompensowany przez strat w terminie sprzeday. Hedging zwykle odnosi si do kontraktw towarowych, dewizowych i finansowych. Dziaania podejmowane w ramach operacji asekuracyjnych hedgingu, mona podzieli na trzy grupy:

a. dostosowanie strumieni finansowych (wpyww i wydatkw) oraz rzeczowych do oczekiwanej zmiany kursu;

b. zawieranie transakcji terminowych (ang. financial futures), w ktrych wyrnia si trzy strategie:

i. krtki hedging (tzw. sprzedaowy), polegajcy na sprzeday kontraktw financial futures w celu zmniejszenia ryzyka; strategia stosowana przy przewidywaniu spadku cen papierw wartociowych; w przypadku spadku cen inwestor jest zabezpieczony dziki ustaleniu ceny w kontrakcie,

ii. dugi hedging (tzw. zakupowy), polegajcy na zakupie kontraktw financial futures w celu zmniejszenia ryzyka; strategia stosowana przy przewidywaniu wzrostu cen papierw wartociowych; w przypadku wzrostu cen inwestor jest zabezpieczony dziki ustaleniu ceny w kontrakcie,

iii. delta hedging, strategia oparta na podstawie wspczynnika delta zdefiniowanego dla podstawowego papieru wartociowego (np. opcji); polega ona na zestawieniu obu rodzajw papierw wartociowych w proporcji: pochodny w iloci 1 i podstawowy papier wartociowy w iloci delta, przy czym zakup (sprzeda) pochodnego papieru wartociowego powinien by poczony ze sprzeda (zakupem) podstawowego papieru wartociowego;

c. rwnowaenie pozycji bilansowych wystawionych na ryzyko konwersji pozycjami ze znakiem przeciwnym, tak aby ewentualna strata na jednych bya skompensowana zyskiem na innych.

3. Dywersyfikacja ma na celu zmniejszenie poziomu ryzyka przez inwestowanie w rne dziaalnoci, ktrych stopy zwrotu s mniej ni

52

absolutnie dodatnio skorelowane. Utworzenie dobrze zdywersyfikowanego portfela projektw inwestycyjnych spowodowa moe znaczne, a nawet cakowite zredukowanie ryzyka specyficznego. Kupno akcji lub obligacji jednej spki naraa inwestora na ryzyko inwestycji w jedn bran, co moe spowodowa utrat znacznej iloci pienidzy w przypadku spadku na rynku lub kopotw emitenta. W zwizku z faktem, e takiej ewentualnoci nie mona wyeliminowa, najlepsz metod redukcji ryzyka jest zakup papierw wartociowych rnych emitentw, ktrych potencjalne spadki i wzrosty wartoci bd si wzajemnie znosi, redukujc w ten sposb cakowite ryzyko inwestycji. Jednak osignicie efektywnej dywersyfikacji przez indywidualnego inwestora wymaga do znacznego zaangaowania rodkw wasnych oraz powicenia wiele czasu na ledzenie rynku i analiz informacji pyncych z rnych rde. W zrekompensowaniu braku wiedzy i rnorodnoci rynku kapitaowego stworzono fundusze inwestycyjne. Fundusz inwestycyjny dysponuje si nabywcz wszystkich uczestnikw. Fundusze inwestycyjne umoliwiaj wic ograniczenie ryzyka inwestycji na rynku pieninym lub kapitaowym poprzez dywersyfikacj portfela instrumentw finansowych. Fundusz inwestycyjny gromadzc wpaty wielu uczestnikw moe tak dobra papiery wartociowe, aby potencjalne due spadki, czy te nawet upado jednego z emitentw, bya rekompensowana wzrostami cen akcji innych spek, redukujc w ten sposb ryzyko inwestycji i nadajc jej wikszej stabilnoci.

39. Poka, e rynek wolnokonkurencyjny zapewnia osigniecie efektywnoci w sensie Pareta.

Efektywno w sensie Pareta jeeli jestemy w stanie znale sposb na popraw sytuacji niektrych osb bez pogarszania sytuacji pozostaych. Pierwsze twierdzenie ekonomii dobrobytu gosi, e rwnowaga w zbiorze rynkw konkurencyjnych jest efektywna w rozumieniu Pareta. System rynkw wolnokonkurencyjnych, na ktrych wszystkie dobra i usugi, a take wszystkie czynniki produkcji (w tym praca) mog by bez adnych ogranicze kupowane oraz sprzedawane, zapewnia rozwizanie ekonomicznego problemu alokacji zasobw. Mona wykaza (twierdzenie o efektywnoci), e gospodarka doskonale konkurencyjna jest efektywna w sensie Pareto (efektywno alokacyjna), tzn. e nie istnieje aden inny sposb jej dziaania, w wyniku ktrego moliwa staaby si poprawa pooenia niektrych podmiotw ekonomicznych, bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji innych. W punkcie E, bdcym punktem rwnowagi konkurencyjnej, kracowe koszty u uytecznoci ywnoci dokadnie si rwnowa. Wielu identycznych rolnikw-konsumentw dostarcza swe produkty na rynek. Wznoszca si schodkowo krzywa MC=SS jest sum krzywych kosztw kracowych, a opadajca

53

schodkowa krzywa MU=DD przedstawia dokonywan przez konsumentw wycen ywnoci. W punkcie E, bdcym punktem rwnowagi konkurencyjnego rynku, kracowa korzy, jak przynosi ostatnia jednostka ywnoci, jest dokadnie rwna kracowemu kosztowi pracy niezbdnej do wytworzenia tej ostatniej jednostki. Koszt wytworzenia ywnoci (ujemn uyteczno pracy w pocie czoa) przedstawiaj zaciemnione supki. Pionowe supki znajdujce si pod MU i powyej MC oznaczaj korzy ekonomiczn netto czerpan ze stanu konkurencyjnej rwnowagi w punkcie E. Zauwamy, e adna reorganizacja produkcji nie zapewnia wikszej korzyci netto, zaznaczonej jako zakreskowany obszar, ni konkurencyjny rynek. Np. obszar na prawo od punktu E pokazuje ekonomiczn strat wynikajc z wytwarzania zbyt duej iloci ywnoci.

W pewnych cile okrelonych warunkach, do ktrych naley doskonaa konkurencyjna, gospodarka rynkowa wykazuje efektywno alokacyjn. W takim systemie gospodarka jako cao jest efektywna i nie da si poprawi czyjejkolwiek sytuacji bez pogorszenia pooenia kogo innego.

54

40. Omw gwne formy zawodnoci rynku (market failure). Niedoskonao (zawodno rynku) sytuacja, w ktrej rynek nie realizuje w sposb racjonalny swoich podstawowych funkcji motywacyjnej i alokacyjnej. Formy zawodnoci rynku:

Produkcyjna i alokacyjna rynki nie s w stanie skutecznie wyprodukowa i ulokowa ograniczonych zasobw (powstaje ich zbyt duo lub zbyt mao);

Monopol naduycie siy monopolisty, ubytek w nadwyce cakowitej; Brak rynkw rynek nie jest w stanie si uformowa (brak dbr

publicznych takich jak obrona, owietlenie ulic) Niepene rynki rynki nie s w stanie wyprodukowa wystarczajco duo

dbr spoecznie podanych (merit goods), np. edukacja, suba zdrowia; Dobra spoecznie niepodane rynki nie s w stanie kontrolowa

produkcji i sprzeday dbr spoecznie niepodanych (de-merit goods), takich jak papierosy lub alkohol;

Negatywne efekty zewntrzne powstaj, gdy okrelona osoba lub przedsibiorstwo podejmuje dziaania, ktre negatywnie wpywaj na sytuacj innych osb lub przedsibiorstw i nie s kompensowane odpowiedni patnoci, np. zanieczyszczenie rodowiska, tok.

Prawa wasnoci rynki dziaaj najskuteczniej, gdy konsumenci i producenci posiadaj prawo do wasnoci, jednak w przypadku niektrych zasobw niemoliwe jest ustanowienie do nich praw wasnoci. Nieskuteczno w przypisywaniu praw majtkowych moe znacznie ograniczy tworzenie si rynkw.

Nierwno informacyjna rynki mog nie by w stanie zapewni wystarczajcej iloci informacji, poniewa podczas dokonywania transakcji rynkowej, moe nie by w interesie jednej ze stron zapewnienie drugiej stronie penej informacji;

Niestabilne rynki rynki staj si niestabilne, gdy rwnowaga nie moe by zachowana, np. w przypadku niektrych rynkw rolnych bd wymiany walut;

Nierwno rynki mog nie by w stanie ograniczy rnicy w dochodzie. Transakcje rynkowe nagradzaj konsumentw i producentw dochodami i zyskami, ale te nagrody mog by skoncentrowane w rkach nielicznych.

Opodatkowanie, wprowadzone w imi redystrybucji dochodw, powoduje zakcenia alokacyjne, odrywajc cen pacon przez konsumenta od ceny otrzymywanej przez producenta.

Pastwo moe przeciwdziaa:

Moe uy polityki cenowej (podatek akcyzowy) Polityki legislacyjnej (np. zakaz wjazdu samochodw do centrum miasta)

55

41. Omw przyczyny i formy polityki ochrony konkurencji. Polityka ochrony konkurencji pastwa polega na zapobieganiu niedoskonaoci konkurencji i jej skutkom. W Polsce UOKiK Urzd Ochrony Konkurencji i Konsumentw. Przyczyny polityki ochrony konkurencji:

Potrzebna w przypadku czystego monopolu, kiedy wytwarzane przez niego dobro nie ma bliskich substytutw;

W przypadku konkurencji monpolistycznej jedynie usuwanie barier wejcia na rynek;

Denie do zapobiegania zmowom cenowym (price fixing), drapienemu cenotwrstwu, fuzjom poziomym (poczenie producentw substytutow), pionowym (poczenie producentw, ktre s kolejnymi ogniwami w produkcji), fuzji-konglomeratw (producenci rnych dbr);

Denie do podniesienia efektywnoci gospodarowania; Formy polityki ochrony konkurencji:

a) Postpowanie administracyjne (anytmonopolowe) przeciwko przedsibiorcom amicym zakaz praktyk ograniczajcym konkurencj (naduywanie pozycji dominujcej, zawieranie porozumie antykonkurencyjnych). Prezes Urzdu moe wyda decyzj nakazujc zaniechanie dziaa sprzecznych z prawem oraz naoy kar w wysokoci do 10% ubiegorocznego przychodu przedsibiorcy.

b) Kontrole koncentracji przedsibiorcw uprawnienie to ma na celu uniknicie sytuacji, w ktrej w wyniku fuzji powstanie podmiot majcy na danym rynku siln (dominujc) pozycj, pozwalajc mu dziaa w oderwaniu od konkurentw, konsumentw i kontrahentw, np. ogranicza produkcj, zbyt lub rozwj techniczny, rnicowa warunki wobec rnych kontrahentw, narzuca rne ceny i warunki etc.

c) Postpowanie antymonopolowe w ramach UE od dnia akcesji Polski do UE Prezes UOKiK ma moliwo bezporedniego stosowania Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej: wszczyna postpowanie antymonopolowe na podstawie art. 101 i 102 UFUE, gdy badana praktyka moe mie wpyw na handel midzy pastwami czonkowskimi UE. Stosuje wwczas rwnolegle przepisy krajowe i unijne.

d) Dziaania w ramach Europejskiej Siecie Konkurencji (European Competition Network ECN) paszczyzna wsppracy KE oraz organw ochrony konkurencji wszystkich pastw czonkowskich.

I dokadniej formy polityki ochrony konkurencji:

a) Ochrona i wspieranie konkurencji: Eliminacja zmw przetargowych Prawo konkurencji na rynkach lokalnych

b) tworzenie i rozwijanie konkurencji w sektorach regulowanych:

56

tworzenie i rozwijanie konkurencji w takich sektorach jak telekomunikacja, energetyka, transport kolejowy, lotniczy, usugi pocztowe

c) oddziaywanie na rozwj systemu instytucjonalnego pastwa odpowiedzialnego za realizacj polityki konkurencji:

usprawnienie systemu kontroli