nr 256 - GRUDZIEŃ 2018 9

ANNA KŁOSOWSKA – GRYNIEWICZ

Kicz tkwi w g³ębi każdego z nas, twierdzi Abraham Moles. Nie ma się też co dziwić, że zdanie to może wy-wo³ać natychmiastowy sprzeciw. Boi-my się tego określenia jak ognia, a u- żywaj¹c go – dyskwalifikujemy war-tość wszystkiego, czego mia³oby do-tyczyć. Dlaczego kicz tak drażni? Bo jest lichy, tandetny, przes³odzony, spły-ca najważniejsze treści, s³uży tylko roz-rywce i pozornemu poczuciu szczę-ścia. Problem tkwi w tym, że potrze-bujemy kiczu, że nie potrafimy żyć bez niego, że bodaj na sta³e wpisał sięsa³ się w ludzk¹ rzeczywistość. Cz³o-wiek jest już zmęczony tzw. sztuką wy-sok¹, potrzebuje odrobiny przyjemno-ści, dobrego samopoczucia. Dlatego otacza się przedmiotami, które bez dwóch zdań można nazwać kiczowa-tymi. Chwilowe rz¹dy „ascetyzmu”, który wi¹za³ z przedmiotem jedno tyl-ko znaczenie – jego funkcjonalność – już w drugiej po³owie XX wieku za-st¹pi³a etyka konsumpcyjna. Z jednej strony nadal k³adzie się nacisk na uży-teczność przedmiotów, z drugiej – wi-doczna staje się apologia gadżetu, ele-mentu, którego wygl¹d ma znaczenie większe niż przydatność. Niektórzy badacze twierdz¹, że kicz powstaje w wyniku tzw. „zdrady me-dium”, czyli przeniesienia dzie³a z jed-nego środka wyrazu na inny. Wszyst-kie przeróbki utworów literackich na komiks, filmów na ksi¹żkę i vice versa,dawa³yby w rezultacie utwór w z³ym guście. Każdy intersemiotyczny prze-k³ad tego typu by³by w rzeczywistościdegeneracj¹ pierwowzoru. Sprawdza się ta teza tylko w pewnej części – kto widzia³ na przyk³ad Rękopis znalezio-ny w Saragossie Wojciecha J. Hasa, sfilmowany na podstawie osiemnasto-wiecznej powieści Jana Potockiego,

przekonany jest, że „zdrada medium” niekoniecznie musi t³umaczyć istnie-nie kiczu. Szerzenie się kiczu w dwudziesto-wiecznej kulturze masowej by³o bły-skawiczne i wszechogarniaj¹ce. Pod wp³ywem przemian cywilizacyjnych i awangardowych praktyk artystycz-nych, przesz³ość zaczęto widzieć jako magazyn rzeczy przecenionych, co za-owocowa³o gigantyczn¹ „posezono-w¹ wyprzedaż¹” arcydzie³. Niemal w tym samym momencie doszło doodkrycia i eskalacji kiczu, który raz do-strzeżony – ³atwy by³ już wszędzie do odnalezienia. Zaczęto mówić o kiczuGiotta i Botticellego, kiczu Bocklina i Rubensa, kiczu rokoka, klasycyzmu, sentymentalizmu, gotycyzmu; o kiczuCervantesa, Goethego i Byrona, kiczu Wagnera i Pucciniego, kiczu Mickie-wicza, Witkacego i Gombrowicza, etc, etc. Ważniejszym jednak zjawiskiemby³o dostrzeżenie i ujawnienie bez-względnej, wszechw³adnej i zawłasz-czaj¹cej mocy kiczu, którego działa-nie Abraham Moles nie przypadkowookreśla jako „totalitaryzm bez przemo-cy”: to po prostu sztuka spe³niaj¹ca o-czekiwania odbiorcy. Kicz pełni prze-de wszystkim funkcję dostarczania przyjemności, czy też raczej – sponta-niczności w odczuwaniu przyjemno-ści. Spontaniczności, która jest całko-wicie obca transcendentnej idei pięknalub brzydoty, natomiast umożliwia cz³owiekowi ograniczony i pozbawio-ny autentyczności udzia³ w ekstra-wagancji. Johann Wolfgang Goethe w swej przedmowie do Fausta pod-kreśla potęgę kiczu: „Publiczność tomasa, której należy się przypodobać,ponieważ ona żyj¹c pozwala innym żyć. Najpewniejszym źródłem oddzia-

³ywania na masę jest dostarczanie jejróżnego pokarmu, z którego każdy cośdla siebie wybierze. Publiczność ta nie przywyk³a do wyższych wartości; jej gusty zaspokajaj¹ kolorowe obrazki,

źdźb³o prawdy zmieszane z mas¹ b³ę-du i b³azeństwo obok rozumu i na-miętności; ale nade wszystko przyci¹-ga ja zwyk³y obraz pospolitego ludz-kiego życia, które każdy przeżywa, ale tylko niewielu przeżywa świadomie. Nie zdobyciu s³awy u potomności, ale zabawie wspó³czesnych s³użyć ma sztuka zgodnie z dyrektywami tej prak-tycznej filozofii kultury.” W 1969 roku Leslie Fiedler w post-modernistycznym manifeście (druko-wanym zreszt¹ w Playboyu) dokonu-je rehabilitacji westernu, nurtu scien-ce--fiction, porno, pop-artu. Sztuki po-pularnej – a więc ca³ej sfery kultury, która najczęściej balansuje na krawę-dzi kiczu. Ponowoczesna kultura jest kultur¹ ludyczn¹, karnawaliczn¹, ob-szarem znaczeń, gdzie nade wszystko liczy się zabawa. Nie powinno wobec tego dziwić zainteresowanie kiczem, tak widoczne wśród wspó³czesnych artystów. Sposób prezentowania rze-czywistości, kreacja postaci (literac-kich, filmowych, teatralnych, a nawet tanecznych) świadczy o tym, że mó-wienie o kiczu językiem kiczu poka-zuje jego nieodparty urok. Demaskuje jednocześnie jego „pozorność” i u³u-dę, jak¹ ponoć przynosi. Co więcej – pozwala stawiać najtrudniejsze py-tania tycz¹ce kondycji współczesne-go cz³owieka. Przyk³adem może być kino Pedro Almodovara, w którym na-sycenie kiczem nie k³óci się z uzna-niem dla rangi tej sztuki. Także filmy Quentina Tarantino – tak kiczowate, jak Od zmierzchu do świtu, czy Czte-ry pokoje – staj¹ się świadectwem grymiędzy estetyk¹ kiczu a estetyk¹ a-wangardy; gry szukaj¹cej czegoś no-

wego w sztuce. Nie inaczej ma się rzecz ze sztuk¹ sceniczn¹ – no bo czywspó³czesny twórca teatru może two-rzyć aktualne i atrakcyjne dla współ-czesnego odbiorcy widowisko, nie od-wo³uj¹c się do estetyki kiczu mediów elektronicznych?

Spotykamy się z kiczem wchodz¹c do każdego niemal kościo³a – kicz jesttam wręcz wszechobecny. Uniemoż-liwia on autentyczne doświadczeniereligijne, ponieważ przekazuje infor-macje o tym, co święte, w formie zre-dukowanej, zak³amanej, b³ędnej, czy-li dostępnej ograniczonym ludzkim wyobrażeniom. Podam tu konkretnyprzyk³ad: przez ca³e lata funkcjono-wa³ obrazek przedstawiaj¹cy św. Te-resę z Lisieux w formie „ulizanej” – ot, taka „święta-g³upia” z różyczkami.To niez³a egzemplifikacja tezy Mar-shalla McLuhana, mówi¹cej, że śro-dek komunikacji sam jest komunika-tem. Oznacza³oby to, że kiczowaty ko-munikat religijny jest fa³szywym ko-munikatem religijnym, a treści komu-nikowane w banalnej formie będą od-bierane jako banalne. Z tego wszak-że względu wszystko, co pokazuje się i przekazuje w kościele, powinno pod-nosić i sublimować duchow¹ kondy-cję cz³owieka. Powieszenie w kościele kiczowatego obrazu jest jak puszcze-nie wiernym Big Brothera.

Słodycz kiczu