W: Sytuacja komunikacyjna i jej parametry. I monografia z cyklu Sytuacje -

komunikacja – konteksty. Red. Grażyna Sawicka. Bydgoszcz 2010, s. 70-76.

Elżbieta Laskowska

Niektóre składniki sytuacji komunikacyjnej

Każdy dyskurs odbywa się w jakiejś sytuacji komunikacyjnej. W dyskusji

nad istotą dyskursu spotykamy różne ujęcia. Jedno z nich utożsamia dyskurs

z tekstem1. W innych znajdujemy rozumienie dyskursu jako normy tekstu2 albo

jako prototypu tekstu3. To ostatnie rozumienie prezentuje Anna Duszak, która

każdemu prototypowi tekstu, czyli dyskursowi przypisuje trzy parametry: każdy

tekst jest o czymś, po coś i skonstruowany w jakiś sposób. Nie ma tu miejsca na

wyczerpującą listę opisów zjawiska zwanego dyskursem. Skupię się zatem na

wybranych ujęciach.

Dyskurs traktowany jest jako zdarzenie komunikacyjne4. W trakcie tych

zdarzeń

[…] ludzie używają języka, by przekazać różne idee i przekonania (lub by wyrażać emocje).

Robią to zaś w ramach wyznaczonych przez przebieg bardziej złożonych sytuacji

społecznych, na przykład w takich sytuacjach, jak spotkanie z przyjaciółmi, rozmowa

telefoniczna, lekcja w klasie szkolnej, rozmowa kwalifikacyjna, wizyta u lekarza, pisanie lub

czytanie wiadomości5.

Zdarzenie komunikacyjne, o którym pisze cytowany autor, odbywa się w jakiejś

sytuacji. Podane mamy przykłady sytuacji. Przyjmijmy, że to, co van Dijk

1 B. Boniecka, Lingwistyka tekstu, teoria i praktyka. Lublin 1999, s. 32. 2 J. Labocha, Tekst, wypowiedź, dyskurs. W: Styl a tekst. Red. S. Gajda, M. Balowski. Opole 1996, 49-53. 3 A. Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa. Warszawa 1998, s. 20. 4 T. A. van Dijk, Badania nad dyskursem. Red. T.A. van Dijk. Warszawa 2001, s. 9-44. 5 OP. cit.

nazywa sytuacją społeczną, stanowi sytuację komunikacyjną, która jest

przedmiotem naszej konferencji.

Aleksy Awdiejew i Grażyna Habrajska dyskursem nazywają

tekst znajdujący się w procesie komunikacji lub całkowicie zinterpretowany przez odbiorcę6.

W ten sposób autorzy zarysowują związek dyskursu z wypowiedzią, pod

warunkiem wszak, że określenia tekst i wypowiedź potraktujemy jako

synonimy7. Wypowiedzi (teksty) są materialną realizacją języka8. Już na

podstawie tych dwóch ujęć dyskursu widzimy, że rozpatrywane zjawisko

możemy potraktować bądź to jako:

- zdarzenie komunikacyjne, w którym ludzie używają języka (van Dijk),

odbywające się w jakiejś sytuacji komunikacyjnej, bądź to jako:

- tekst w trakcie procesu komunikacji9.

Jeszcze inaczej dyskurs definiowany jest przez Stanisława Grabiasa, który

mówi, że dyskurs to

ciąg zachowań językowych, których postać zależy od tego, kto mówi, do kogo, w jakiej

sytuacji i w jakim celu10.

Wydaje się, że wskazane dotąd określenia dyskursu: zdarzenie komunikacyjne,

tekst w trakcie procesu komunikacji, ciąg zachowań językowych nie pozostają ze

sobą w sprzeczności, ukazują jedynie nieco inny aspekt tego samego zjawiska.

Wspólnym jednak elementem omawianych dotąd prób uchwycenia procesu

zwanego dyskursem jest fakt, że stanowi on użycie języka, drugą cechą

dyskursu - w świetle przywoływanych prac - jest jego dynamiczność.

6 A. Awdiejew, G. Habrajska, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, tom 1. Łask 2004, s. 28, przypis u dołu strony. 7 Inaczej van Dijk, op. cit. Dla niego teksty są pisane, a wypowiedzi mówione. 8 Por. A. Awdiejew, G. Habrajska, op. cit., s. 9. 9 Dla uproszczenia wywodu pomijam drugą część określenia, czym jest dyskurs, przez Awdiejewa i Habrajską. 10 S. Grabias, Język w zachowaniach społecznych. Lublin 1994, s. 231.

Biorąc to wszystko pod uwagę i uwzględniając inne jeszcze cechy

analizowanego zjawiska proponuję następujące rozumienie dyskursu. Jest to

ciąg zachowań językowych, powiązanych tematem, celem i sposobem

ukształtowania wypowiedzi; temat, sposób i cel warunkowane są przez

sytuację komunikacyjną11.

Temat, cel i sposób ukształtowania wypowiedzi wiążą się z trzema

poziomami języka12. Temat wypowiedzi to treść, czyli to, co realizowane jest na

poziomie ideacyjnym. Informacji o celu komunikacyjnym wypowiedzi szukamy

na poziomie interakcyjnym, sposób ukształtowania wypowiedzi odbywa się na

poziomie metadyskursywnym. Warunkowanie przez sytuację komunikacyjną

tematu, celu i sposobu ukształtowania wypowiedzi rozpatrzmy na przykładzie,

przyjmując na razie intuicyjnie istnienie różnych składników sytuacji

komunikacyjnej:

Przykłady sytuacji

komunikacyjnych

Temat Cel Sposób

ukształtowania

wypowiedzi

Elementy

towarzyszące

dyskusji lekarzy

na konferencji

naukowej

Przejawy,

przyczyny i

sposób leczenia

choroby

Zdobycie i

dostarczenie

wiedzy

Nakłanianie do

wykorzystania

wiedzy w leczeniu

Terminologia

medyczna

Brak środków

nacechowanych

ekspresywnie

Elementy

towarzyszące

rozmowie

koleżanek

Choroba jednej z

osób

uczestniczących

w rozmowie

Wyrażenie emocji

Nakłanianie do

solidarności uczuć

Wyrażanie

Słownictwo

potoczne

Środki

nacechowane

11 Nieco inaczej w pracy E. Laskowska, Dyskurs parlamentarny w ujęciu komunikacyjnym. Bydgoszcz 2004, s. 14. 12 Przyjętymi w gramatyce komunikacyjnej, zob. A. Awdiejew, G. Habrajska, op. cit., s. 34-41 i inne prace tych autorów.

solidarności uczuć ekspresywnie

Van Dijk13 przyjmuje, że typy dyskursów odpowiadają gatunkom mowy. Za

gatunki mowy w podanym przykładzie skłonna byłabym uważać dyskusję

lekarzy oraz rozmowę koleżanek. Czy można mówić o dyskusji lekarzy albo

rozmowie koleżanek jako dyskursach? Wydaje się, że dyskurs należałoby

traktować szerzej: jako pewną klasę gatunków mowy i w ten sposób dałoby się

wyróżnić np. dyskursy: potoczny, medialny, polityczny, religijny,

światopoglądowy, naukowy, szkolny i wiele innych. Opracowanie kryteriów

opisu typologii dyskursów czeka na swojego autora.

Na ciąg zachowań językowych składają się wypowiedzi, które traktuję

jako realizację języka. Przyjmijmy, że wypowiedzią jest każde użycie języka.

Przy rozpatrywaniu dialogu przydatne wydaje się pojęcie repliki, rozumianej

jako intencjonalnie nieprzerwana wypowiedź jednego nadawcy. Znaczy to, że

repliką może być zarówno przemówienie lub wykład, jak i pytanie o drogę,

jednozdaniowa odpowiedź na pytanie oraz jednowyrazowe wyrażenie emocji

itd. Replika może być przerwana w sposób niezamierzony przez nadawcę i

następnie kontynuowana.

Sytuacja komunikacyjna bywa rozumiana jako

to wszystko, co dla mówiących ma znaczenie, gdy konstruują teksty, czy też to, co

powinni brać pod uwagę, gdy mówią inni, wreszcie to wszystko, z czego powinni zdawać

sobie sprawę, wchodząc w interakcję, przy założeniu, że stronom zależy na osiąganiu

konkretnych celów14.

Autorka cytowanej definicji opisuje dwa modele sytuacji. Jeden z nich nazywa

deskrypcyjnym, a polega on na wyodrębnianiu obiektów z przestrzeni. Drugim

modelem jest model operacyjny, który ma tę właściwość, że uczestnik aktu

13 Op. cit. 14 B. Boniecka, Lingwistyka tekstu. Teoria i praktyka. Lublin 1999, s. 49.

komunikacji steruje działaniem drugiego uczestnika. Jakkolwiek opisywana

różnica wpływa na różność sytuacji komunikacyjnych, to jednak – w moim

przekonaniu – może być tylko jednym z elementów i nie wyczerpuje możliwych

typów sytuacji.

Stanisław Grabias15 bierze za kryterium przewidywalność zachowań ludzi

i dzieli sytuacje interakcyjne, co odpowiada sytuacjom komunikacyjnym, na

trzy typy: rytualne – o pełnej przewidywalności, potoczne – o dużej

przewidywalności i okazjonalne – o niewielkim stopniu przewidywalności. W

propozycji, którą za chwilę przestawię, kryterium podane przez Grabiasa może

nakładać się na inne elementy i warto kryterium to wziąć pod uwagę w

ewentualnych pracach na temat typologii sytuacji komunikacyjnych.

Z kolei van Dijk16 bierze pod uwagę tworzywo tekstów i wyróżnia dwa

tryby komunikacyjne: mówiony i pisany. To też uważam za jedno z istotnych

kryteriów opisu sytuacji komunikacyjnych.

Sytuację komunikacyjną traktuję jako zespół elementów

towarzyszących wypowiedziom, używanym w dyskursie. Jest to zespół

następujących czynników:

- typ nadawcy,

- typ odbiorcy,

- typ kontaktu,

- tworzywo,

- okoliczności fizyczne.

Nadawca, może być:

- indywidualny lub zbiorowy,

- stały lub zmienny,

- wyrazisty lub niewyrazisty,

- znany lub nieznany,

- dostępny lub niedostępny.15 Op. cit., s. 224. 16 Op. cit.

Nadawcą wypowiedzi częściej jest jedna osoba, na przykład dziennikarz,

nauczyciel, poseł. Niekiedy jednak wypowiedź powstaje jako wynik

współredagowania tekstu przez dwie lub więcej osób. Przykładem może tu

być akt prawny, książka pisana przez więcej niż jedną osobę, petycja od

grupy mieszkańców do władz miasta.

W monologu nadawca jest stały, w dialogu role nadawcy i odbiorcy

często ulegają wymianie. Na przykład w przemówieniu telewizyjnym mamy

stałego nadawcę, a w rozmowie bezpośredniej – zmiennego.

Nadawca jest wyrazisty wtedy, kiedy da się go w sposób nie budzący

wątpliwości ustalić. Taka łatwość występuje w kontakcie bezpośrednim:

wiadomo, kto mówi, bo go widać i słychać. Zupełnie niewyrazisty nadawca

jest na przykład w liście anonimowym. Są jeszcze inne okoliczności

zacierania się wyrazistości nadawcy. Kiedy na przykład oglądamy na scenie

„Hamleta”, mamy prawo się zastanawiać, kto jest nadawcą słyszanego przez

nas tekstu: autor, reżyser czy aktor? Kto jest autorem wypowiedzi, w którą

ingerował redaktor lub cenzor?

Kiedy wiemy, kto jest nadawcą słyszanej lub czytanej wypowiedzi, mamy

do czynienia z nadawcą znanym. Czasem tego nie wiemy – nadawca jest

nieznany.

Nawet wiedza o tym, kto jest nadawcą, może uczynić go niedostępnym.

Najbardziej typowym przykładem nadawcy niedostępnego jest nadawca

utworu literackiego np. z XIX w., czyli nieżyjący.

Odbiorca może być:

- pojedynczy lub zbiorowy,

- rzeczywisty lub wirtualny,

- aktywny lub pasywny,

- zamierzony lub niezamierzony,

- pośredni lub bezpośredni.

Pierwszy z wymienionych podziałów opiera się na liczbie osób

odbierających komunikat. Można by się zastanowić, czy nie dałoby się

jeszcze wyróżnić odbiorcy kameralnego. Byłaby nim grupa kilkuosobowa, a

zatem mógłby to być podtyp odbiorcy zbiorowego.

Odbiorca rzeczywisty jest znany nadawcy: nadawca wie, do kogo kieruje

komunikat. Odbiorca rzeczywisty słucha wypowiedzi nadawcy w czasie

rozmowy, np. siedzi podczas lekcji i słucha nauczyciela, uczestniczy w

zebraniu np. samorządu studenckiego. Nadawca może jednak formułować

wypowiedź dla odbiorcy wirtualnego. Pisarz nie wie, kto przeczyta jego

książkę, twórca audycji nie wie, kto będzie jej słuchał, wypowiadający się na

forum internetowym nie przewiduje, do kogo dotrze jego tekst. „Stopień

wirtualności” może być większy lub mniejszy. Jeśli na przykład

przygotowuję pierwszy wykład dla studentów III roku filologii polskiej, to

wprawdzie nie wiem, kto (personalnie) na ten wykład przyjdzie, ale mogę się

spodziewać, że wśród słuchaczy będą przede wszystkim, a może tylko

studenci tegoż roku, a jakieś wyobrażenie o wieku, płci, poziomie wiedzy

studentów przecież posiadam. W podanym przykładzie „stopień

wirtualności” odbiorcy jest o wiele mniejszy niż w np. w przypadku pisania

reportażu prasowego.

Odbiorca aktywny to taki, którego reakcje werbalne lub niewerbalne

nadawca obserwuje. Na przykład jeden z rozmówców słucha, a drugi kiwa

głową, co pierwszy widzi. Ponadto w każdej chwili drugi może pierwszemu

przerwać i sam stać się nadawcą. Mniejszy stopień aktywności przejawia na

przykład uczestnik spotkania z autorem, ponieważ głównie słucha, ale może

zadawać pytania lub wyrażać swoje opinie. Jeszcze mniejszy stopień

aktywności ma odbiorca oficjalnego przemówienia, ponieważ swój odbiór

może sygnalizować tylko przez wyraz twarzy lub inne niewerbalne

zachowania. Nadawca jednak to widzi i może kształtować dalszy ciąg swojej

wypowiedzi, uwzględniając zaobserwowane zachowania. Odbiorca pasywny

to taki, z którym nadawca nie ma żadnego kontaktu, np. telewidz,

radiosłuchacz, czytelnik.

Odbiorca zwykle bywa zamierzony. Czasem jednak ktoś usłyszy

(przeczyta) komunikat nie do niego kierowany. Taki odbiór może być

przypadkowy albo też nieprzypadkowy.

Odbiorca bezpośredni jest bardzo często zarazem adresatem wypowiedzi.

Może się jednak zdarzyć, że przekaz odbierają dwie grupy odbiorców. Tak

jest na przykład w debacie telewizyjnej, gdzie odbiorcami –adresatami są

osoby występujące w programie, a odbiorcami pośrednimi – telewidzowie.

Typ kontaktu może zależeć od różnych czynników. Oto one:

- relacje społeczne między nadawcą i odbiorcą, wynikające z ich ról

społecznych, np. mąż i żona, dziecko i rodzic, usługodawca i usługobiorca,

ekspert i laik, współprzechodzień, współpasażer, kolega, przyjaciel, znajomy;

- równorzędność bądź nierównorzędność społeczna ról, bardziej lub mniej

instytucjonalny charakter tychże ról, np. kierownik i podwładny w zakładzie

pracy, współpracownicy w zakładzie pracy, przewodniczący i uczestnik

obrad, lub nieinstytucjonalny, np. przyjaciele, rodzic i dziecko, idol i fani;

- role interakcyjne, nadawca ma przewagę, obligatoryjna jest rola odbiorcy w

dyskursie w przypadku niektórych aktów mowy, np. pytanie wymaga

odpowiedzi, prośba – zgody na jej spełnienie lub usprawiedliwienia w

przypadku odmowy, rozkaz – wykonania;

- stopień trwałości, do trwałych kontaktów należą na przykład kontakty

rodzinne, szkolne, koleżeńskie, do nietrwałych – na przykład kontakty

klienta ze sprzedawcą, pasażera z innym pasażerem, petenta z urzędnikiem;

nie ma ostrej granicy między trwałością i nietrwałością kontaktu - jeśli na

przykład ktoś odwiedza lekarza sporadycznie, to jego kontakt jako pacjenta z

lekarzem jest nietrwały, jeśli jednak wymaga systematycznego leczenia u

jednego lekarza, kontakt nietrwały może zamienić się w trwały lub

względnie trwały;

- oficjalność lub nieoficjalność; im mniejszy stopień bliskości więzi między

nadawcą a odbiorcą i równocześnie większy stopień instytucjonalności

(partnerzy lub jedna ze stron występują jako przedstawiciele instytucji), tym

większa oficjalność i odwrotnie;

- bezpośredniość lub pośredniość.

Ze względu na tworzywo mamy do czynienia z wypowiedziami

mówionymi i pisanymi. Przy wielu podobnych składnikach sytuacji

komunikacyjnych tworzywo może być istotnym wskaźnikiem ich różności,

np. rozmowa i czat internetowy.

Na okoliczności fizyczne kontaktu składają się:

- czas,

- miejsce,

- inne okoliczności fizyczne (np. temperatura pomieszczenia, oświetlenie,

nagłośnienie itp).

Wszystkie te czynniki mają wpływ przynajmniej na sposób ukształtowania

wypowiedzi. Trudno byłoby jednak je systemowo opisywać. W opisie języka

można wszak opisywać to, co systemowe. Dlatego kolejnym etapem pracy nad

opisem sytuacji komunikacyjnych mogłoby być opracowanie kryteriów opisu

tychże sytuacji, a następnie próba zarysowania jakiejś typologii.