NA LATA -2016edziennik.rzeszow.uw.gov.pl/WDU_R/2013/4242/Zalacznik1.pdf · Zagórz do roku î ì22,...

oprac. Bartosz Podubny Leżajsk 2013

GMINNY PROGRAM OPIEKI

NAD ZABYTKAMI

GMINY ZAGÓRZ

NA LATA 2013-2016

Gminny program opieki nad zabytkami gminy Zagórz

2

Załącznik do Uchwały Nr LII/330/2013

Rady Miejskiej w Zagórzu z dnia 20 listopada 2013r.

SPIS TREŚCI:

SPIS TREŚCI: ........................................................................................................................... 1

I. WSTĘP ................................................................................................................................. 3

II. PODSTAWA PRAWNA I CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI ............. 4

III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI ............ 5

IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO .............. 8

IV.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami:.......................................................................................................................... 8

IV.2. Relacje Gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi

na poziomie województwa .............................................................................................. 10

V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO .............. 21

V.1 Relacje Gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) ...................................... 21

V.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Zagórz .................................................................................................................... 28

V.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony............................................................. 54

V.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków ................................................................... 56

VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ. ............ 58

VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE .......................................................................................... 60

VII.1. Priorytet: Ochrona dziedzictwa kulturowego i układów ruralistycznych na obszarach wiejskich ......................................................................................................... 60

VII.2 Priorytet: Opieka nad zabytkami nieruchomymi, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów i zespołów obiektów charakterystycznych dla gminy ..................................... 62

VII.3 Priorytet: Opieka nad zabytkami ruchomymi. ........................................................ 64

VII.4. Priorytet: Opieka nad zabytkami archeologicznymi. ............................................. 64

VII.5 Priorytet: Rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytków oraz przetwarzanie informacji o zabytkach. .................................................................................................... 65

VII.6 Priorytet: Praktyczne wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego – rozwój turystyki, działania edukacyjne, promocyjne itp. ............................................................ 66

VII.7 Zadania Gminnego Programu do realizacji w latach 2013-2016.............................66

VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI I ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI. ............................................................................... 69

IX. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ZAGÓRZ. ............................................................................................................................... 70

IX.1. Prognozy dotyczące finansowania zadań Gminnego programu przewidziane do realizacji w latach 2013-2016 .......................................................................................... 70

IX.2. Finanse publiczne - budżet państwa i budżety samorządów terytorialnych .......... 70

IX.3. Finanse niepubliczne – źródła prywatne ................................................................. 76

IX.4 . Finansowanie działalności naukowej, edukacyjnej i popularyzatorskiej................76

X. WYBRANA LITERATURA ................................................................................................... 78

XI. ANEKS – Wykaz stanowisk archeologicznych na obszarze gminy Zagórz ...................... 80

XII. ANEKS – Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Zagórz ................................................... 91


3

I. WSTĘP

Program opieki nad zabytkami jest dokumentem wprowadzonym przez Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Ustawodawca biorąc pod uwagę zmiany ustrojowe, a w ramach ich coraz większą rolę władz samorządowych, wprowadził dla nich nowe obowiązki odnoszące się do opieki nad zabytkami, przez co zwiększył częściowo odpowiedzialność miasta za zachowanie narodowego dziedzictwa na poziomie lokalnym. Obowiązek sporządzenia Programu został nałożony na gminy, miasta, ale także na powiaty czy też województwa. Jego podstawowym celem jest przybliżenie samorządom tematyki dotyczącej ochrony dziedzictwa na danym terenie administracyjnym.

Przedmiotem niniejszego Gminnego Programu jest miasto i gmina Zagórz jako region administracyjny oraz miejsce lokalizacji objętych programem zabytków, zasobu dziedzictwa kulturowego oraz krajobrazu kulturowego.

Pierwszy Gminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Zagórz (dalej Program) powstał na przełomie roku 2009 i 2010. Następnie został uchwalony Uchwałą nr XIV/76/2011 Rady Miejskiej w Zagórzu dn. 29 czerwca 2011 r. na lata 2011-2014. Po niecałych czterech miesiącach uchwała w sprawie przyjęcia została uchylona - Uchwała nr XVIII/130/2011 Rady Miejskiej w Zagórzu z dn. 26 października 2011 r. Na początku 2013 r. podjęto działania mające na celu uaktualnienie Programu opracowanego w l. 2009-2010 czego wynikiem jest niniejsze opracowanie. Zmianom uległy m.in. uwarunkowania prawne dotyczące omawianego tematu zarówno na poziomie wojewódzkim jak również na poziomie Gminy (opracowanie Strategii Rozwoju Gminy Zagórz do roku 2022, Zarządzenie Nr 39/2013 Burmistrza Miasta i Gminy Zagórz z dnia 22 marca 2013 r. w sprawie założenia Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Zagórz zmienione Zarządzeniem Nr 203/2013 Burmistrza Miasta i Gminy Zagórz z dnia 19 listopada 2013r. ). Wprowadzono nowe dane dotyczące obiektów wpisanych do rejestru zabytków, zaktualizowano także w miarę potrzeb pozostałe rozdziały.

Program pomóc powinien w aktywnym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe. Wskazane w nim działania ukierunkowane na poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców, turystów i inwestorów pozwolą na zwiększenie atrakcyjności gminy, podniesienie konkurencyjności oferowanych produktów turystycznych, a także szersze od dotychczasowego wykorzystanie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. Niezwykle istotnym obszarem działań samorządu jest także edukacja lokalnej społeczności, właścicieli i użytkowników zabytków oraz dokumentowanie i ewidencjonowanie zabytków. Program służyć też może właścicielom i posiadaczom obiektów zabytkowych, a także osobom zainteresowanym kulturą i dziedzictwem kulturowym.

Wskazane w Programie opieki nad zabytkami działania są zgodne z krajowymi, wojewódzkimi i gminnymi dokumentami programowymi i odpowiadają ustawowym regulacjom ochrony zabytków w Polsce.


4

II. PODSTAWA PRAWNA I CELE GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI

Podstawę prawną opracowania Gminnego Programu opieki nad zabytkami stanowi ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Art. 87 pkt. ustawy określa obowiązek gminy dotyczący sporządzania i uchwalania Gminnego programu opieki nad zabytkami, który:

- winien być opracowywany na okres 4 lat; - służy celom określonym w ustawie; - przyjmuje rada gminy po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków; - ogłaszany jest w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Z realizacji Gminnego Programu burmistrz sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie gminy. Natomiast w Art. 87 pkt. 2 ustawy... zawarte są najważniejsze cele opracowania programu opieki nad zabytkami, tj:

1. Włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;

2. Uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej;

3. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania;

4. Wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;

5. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;

6. Określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;

7. Podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.


5

III. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY ZABYTKÓW I OPIEKI NAD ZABYTKAMI Przy sporządzaniu niniejszego Gminnego Programu brane były pod uwagę następujące akty prawne:

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.);

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (j.t.: Dz. U. z 2001r.Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.);

Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (j.t.: Dz. U. z 2012 r., poz. 406).

W świetle Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (zwanej dalej ustawą): „opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków:

1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy

zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla

historii i kultury” (art. 5). Ponadto ustawa definiuje m.in. podstawowe pojęcia z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami oraz przedmiot, zakres, formy i sposób ich ochrony. W myśl tejże ustawy ochronie i opiece podlegają (bez względu na stan zachowania): „1) zabytki nieruchome będące w szczególności:

a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

2) zabytki ruchome będące w szczególności: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, b) kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, c) numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (j.t.: Dz. U. z 2012 r. poz. 642 z późn. zm.), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,


6

h) przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;

3) zabytki archeologiczne będące w szczególności: a) pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej” (art. 6.1.).

Ponadto „ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej” (art. 6.2.). Ustawa określa także formy i sposób ochrony zabytków. Formami ochrony zabytków są:

1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art.

7). Ustawa definiuje obowiązki oraz kompetencje samorządu terytorialnego w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Do obowiązków gminy należy w szczególności:

prowadzenie gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków (art. 22);

sporządzanie (na okres 4 lat) gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87); uwzględnianie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu

i aktualizacji strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (art. 18, 19 i 20).

sporządzanie gminnego planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych opracowywany zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. Szczegółowo określone obowiązki gminy w stosunku do obiektów zabytkowych

objętych ochroną, których gmina jest właścicielem lub posiadaczem zapisane są w ustawie w art.: 5, 25, 26, 28, 30, 31, 32, 36, 71 i 72). Do najistotniejszych (i co ważne: jej tylko przypisanych) kompetencji gminy w zakresie ochrony zabytków należy możliwość utworzenia (na mocy uchwały rady gminy) parku kulturowego, stanowiącego jedną z form ochrony zabytków (art.16 i 17). Ustawa o samorządzie gminnym określa zadania własne gminy. Wymienione w ustawie zadania obejmują także zagadnienia odnoszące się wprost bądź pośrednio do ochrony zabytków. Należą do nich w szczególności zadania, które obejmują kwestie:

ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej;

gminnych dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego; kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony

zabytków i opieki nad zabytkami; kultury fizycznej i turystyki; zieleni gminnej i zadrzewień; cmentarzy gminnych; utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów

administracyjnych;


7

promocji gminy.

Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej precyzuje, iż działalność kulturalna polega na tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury (art. 1, ust. 1); działalność kulturalna instytucji kultury nie stanowi przy tym działalności gospodarczej w rozumieniu odrębnych przepisów (art. 3, ust. 2). Mecenat nad nią sprawuje państwo oraz organy jednostek samorządu terytorialnego w zakresie ich właściwości; polega on na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz opiece nad zabytkami (art. 1, ust. 2 i 4).

Ustawa precyzuje, iż formami organizacyjnymi działalności kulturalnej są w szczególności: teatry, opery, operetki, filharmonie, orkiestry, instytucje filmowe, kina, muzea, biblioteki, domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz ośrodki badań i dokumentacji w różnych dziedzinach kultury (art. 2). Jednostki samorządu terytorialnego organizują działalność kulturalną tworząc samorządowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalności jest podstawowym celem statutowym, przy czym prowadzenie działalności kulturalnej jest zadaniem własnym jednostek samorządu terytorialnego o charakterze obowiązkowym (art. 9). Organizator (w tym np. jednostka samorządu terytorialnego) zapewnia instytucji kultury środki niezbędne do rozpoczęcia i prowadzenia działalności kulturalnej oraz do utrzymania obiektu, w którym ta działalność jest prowadzona (art. 12).


8

IV. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

IV.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami:

Tezy do opracowania krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami zatwierdzone przez Ministra Kultury Waldemara Dąbrowskiego, opracowane przez zespół Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiły Rouby;

Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2020 Dokumentem o fundamentalnym znaczeniu dla kwestii ochrony zabytków w Polsce są Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami, opracowane przez zespół Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury. W dokumencie tym czytamy m.in.: „Na dziedzictwo kulturowe człowieka składają się dobra kultury i dobra natury. Zabytki – dawne materialne i niematerialne dobra kultury są ważną częścią składową tego dziedzictwa. Ich ochrona zadeklarowana została jako konstytucyjny obowiązek Państwa (art. 5 Konstytucji RP – Rzeczpospolita Polska (...) strzeże dziedzictwa narodowego (...). Zabytki w swych niematerialnych wartościach są dobrem wspólnym, nad którym pieczę kodyfikuje artykuł 82 Konstytucji stanowiący: obowiązkiem Obywatela (...) jest troska o dobro wspólne.

„Ochrona i konserwacja zabytków jest istotnym elementem polityki kulturalnej Państwa, są one bowiem nie tylko śladem przeszłości, ale także cennym składnikiem kultury współczesnej, przyczyniającym się do kształtowania przyjaznego człowiekowi środowiska jego życia. (...) Ich zachowanie, ochrona i konserwacja jest działaniem w ważnym interesie publicznym ze względu na znaczenie zabytków w procesie edukacji, humanizacji społeczeństwa, jego kulturowej identyfikacji, wreszcie także znaczenie dla sfery ekonomii i gospodarki”. „Celem Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami jest wzmocnienie ochrony i opieki nad tą istotną częścią dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce”. Bardzo istotne jest przypomnienie podstawowych zasad konserwatorskich: „Celem jest także stworzenie wykładni porządkującej sferę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich:

1) zasady primum non nocere, 2) zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich

jego wartości (materialnych i niematerialnych), 3) zasady minimalnej niezbędnej ingerencji, 4) zasady, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), co na oryginał działa

niszcząco, 5) zasady czytelności i odróżnialności ingerencji, 6) zasady odwracalności metod i materiałów, 7) zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym

poziomie. Wymienione zasady dotyczą zarówno konserwatorów – pracowników urzędów, profesjonalnych konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki, konserwatorów-architektów,


9

urbanistów, budowlanych, archeologów, badaczy, właścicieli i użytkowników, w tym duchownych – codziennych konserwatorów zabytkowych świątyń”. Do opracowania Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przyjęto następujące tezy:

1) Uwarunkowania ochrony i opieki nad zabytkami: stan zabytków nieruchomych, stan zabytków ruchomych, stan zabytków archeologicznych, stan zabytków techniki, pomniki historii i obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, stan służb konserwatorskich, stan opieki nad zbytkami, stan uregulowań prawnych.

2) Działania o charakterze systemowym: - powiązanie ochrony zabytków z polityką ekologiczną, ochrony przyrody,

architektoniczną i przestrzenną, celną i polityką bezpieczeństwa państwa. Realizacja powszechnych tendencji europejskich i światowych do rozszerzenia pola ochrony na całe dziedzictwo kulturowe obejmujące dobra kultury i natury.

- wypracowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego i wprowadzenie jej do polityk sektorowych.

3) System finansowania: stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej.

4) Dokumentowanie, monitorowanie i standaryzacja metod działania – ujednolicenie metod działań profilaktycznych, konserwatorskich, restauratorskich i ochronnych.

5) Kształcenie i edukacja: kształcenie profilaktyczne, podyplomowe i system uznawalności wykształcenia, edukacja społeczeństwa, edukacja właścicieli i użytkowników.

6) Współpraca międzynarodowa: współpraca z instytucjami i organizacjami, współpraca w obszarze Europy Środkowej.

Do czasu zakończenia prac nad niniejszym Gminnym Programem Opieki nad

Zabytkami Rada Ministrów nie uchwaliła krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, stąd w niniejszym gminnym programie uwzględniono jedynie omówione powyżej Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2020 Ogólne wytyczne do konstruowania programów opieki nad zabytkami zawiera przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 21 września 2004 r. Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 (w 2005 r. Ministerstwo Kultury przygotowało Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020), będąca rządowym dokumentem tworzącym ramy dla nowoczesnego mecenatu państwa w sferze kultury. Strategia została stworzona centralnie dla obszaru całej Polski. Określa spójne działania horyzontalne, realizowane w regionach. Stąd celem strategicznym jest działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju kulturalnego regionów w Polsce, a celami cząstkowymi są m.in. zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków, wzrost efektywności zarządzania sferą kultury itd. Jednym z instrumentów za pomocą, których realizowane są wspomniane cele Strategii jest Narodowy Program Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004-2020, który za cel strategiczny przyjął intensyfikację i upowszechnianie dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksową poprawę stanu zabytków nieruchomych. Cele cząstkowe programu to:

poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków,


10

kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne,

zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych,

promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, w szczególności za pomocą narzędzi społeczeństwa informacyjnego,

rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego,

tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej, zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem za granicę.

Cele Narodowego Programu realizowane będą w ramach 2 priorytetów i 5 działań, z których istotne znaczenie dla konstruowania zadań na poziomie Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami mają przede wszystkim: Priorytet I Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe.

Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. W ramach działania realizowane będą projekty rewaloryzacji zabytków i ich adaptacji na cele społeczne. Projekty muszą posiadać znaczący wpływ ekonomiczny na rozwój regionalny, w tym szczególnie przyczyniać się do wzrostu dochodów, jak i zwiększać ilość miejsc pracy.

Priorytet II Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego. Działanie 2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. W ramach działania przewiduje się między innymi zrealizowanie zadań mających na celu podniesienie wykształcenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego oraz podniesienie zainteresowania społeczeństwa problematyką ochrony zabytków. Ponadto planuje się promowanie zachowania dziedzictwa kulturowego wsi poprzez aktywizację społeczności wiejskich, a także ochronę i popularyzację kultury ludowej. Działanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wywozem i przewozem przez granice. Działanie realizowane będzie poprzez wdrożenie Programu „Absent Patrymonium” - sieci informacji wirtualnej o zabytkach wywożonych i zaginionych. Program wpisuje się w cele i założenia MF EOG

IV.2. Relacje Gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa

Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020; Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego; Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-

2013; Szczegółowy opis priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego

Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 Strategia rozwoju turystyki w województwie podkarpackim na lata 2007-2013; Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami w Województwie Podkarpackim na

lata 2010-2013;


11

Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020 wyznacza kierunki polityki regionalnej dla różnych poziomów administracji samorządowej oraz partnerów społecznych i gospodarczych. Jak stwierdzono w części wstępnej „Nadrzędnym celem Strategii jest zapewnienie województwu podkarpackiemu partnerskiej i konkurencyjnej pozycji w Polsce i Europie, w oparciu o geograficzne położenie, potencjał demograficzny, tradycje przemysłowe, walory środowiskowe, historyczne i kulturowe”. Ramy strategii wyznacza 8 głównych obszarów strategicznych, tj.:

Gospodarka regionu Infrastruktura techniczna Obszary wiejskie i rolnictwo Ochrona środowiska Kapitał społeczny Współpraca międzynarodowa Ochrona zdrowia Zabezpieczenie społeczne.

W części I Strategii dotyczącej Diagnozy w rozdziale zatytułowanym „Diagnoza

sektorowo-przestrzenna kształtowania się procesu rozwoju regionu” w podrozdziale dotyczącym Turystyki i rekreacji wskazano na znaczenie dziedzictwa kulturowego w rozwoju tej dziedziny gospodarki: „Województwo dysponuje krajobrazem kulturowym o wybitnych wartościach estetycznych, skupionym na niewielkiej, stosunkowo dobrze skomunikowanej wewnętrznie przestrzeni (...) Wyróżniającym województwo potencjałem jest wielowątkowe dziedzictwo kulturowe, wpisane w konteksty religijne i zachowane, częstokroć, w unikalnej formie (np. architektura drewniana) oraz zasoby współczesnej kultury regionu: twórcy, środowiska artystyczne i intelektualne, imprezy, instytucje, organizacje pozarządowe, etc.” Wymieniono także najważniejsze powstałe w ostatnich latach tematyczne szlaki turystyczne: „Szlak Architektury Drewnianej (łączna długość tras – 1200 km), szlak rowerowy „Zielony Rower” (ponad 900 km), Szlak Gniazd Rodowych Lubomirskich (całkowita długość szlaku w Podkarpackim i na Słowacji – 488 km), Szlak Dobrego Wojaka Szwejka (długość szlaku w Polsce – 200 km), Szlak „Śladami Aleksandra Fredry” (o długości 450 km), Szlak Garncarski, Polsko – Słowacki Szlak Świątyń Karpackich, Szlak Naftowy (prowadzący z Jasła do Lwowa), Szlak Forteczny, liczne szlaki rowerowe, ścieżki przyrodniczo-edukacyjne”. W tej samej części Strategii w podrozdziale dotyczącym Kapitału społecznego dokonano oceny i analizy istniejących instytucji i placówek kulturalnych (w tym muzeów), ważnych cyklicznych wydarzeń artystycznych i kulturalnych odbywających się na terenie województwa.

W części II Strategii zatytułowanej: „Cele strategiczne, priorytety, kierunki działań i przedsięwzięcia” konkretne działania odnoszące się z znacznym stopniu do problematyki ochrony i opieki nad zabytkami znalazły się m.in.:

w rozdziale dotyczącym Gospodarki regionu: - w Priorytecie 3: Działania na rzecz podniesienia atrakcyjności regionu dla rozwoju inwestycji

w Kierunku działania 2: Tworzenie korzystnego klimatu dla inwestorów, gdzie wskazano, że „...rolą samorządu województwa jest optymalne wykorzystanie położenia geograficznego, środowiska naturalnego, walorów kulturowych regionu, kapitału ludzkiego itp. dla stworzenia konkurencyjnej oferty w celu przyciągnięcia inwestora...”

- w Priorytecie 4: Turystyka jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego województwa


12

w Kierunku działania 1: Podniesienie konkurencyjności produktu turystycznego, gdzie stwierdzono, że „Niezbędna jest modernizacja szlaków turystycznych, dalsza rewaloryzacja zabytkowych, a często unikatowych, obiektów sakralnych i świeckich (w tym obiektów architektury pałacowo-zamkowej oraz budownictwa drewnianego)”

w Kierunku działania 3: Współpraca i współdziałanie podmiotów i instytucji związanych z turystyką, w tym rozwijanie partnerstwa publiczno-prywatnego oraz służącego pozyskiwaniu środków z funduszy europejskich i innych zewnętrznych źródeł wspierających bezpośrednio lub pośrednio rozwój turystyki wskazano, że „Należy przyjąć ustalenie, że wojewódzkie programy obejmujące rozwój transportu, budowę zbiorników wodnych, rewaloryzacje zabytków i ochronę dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego, rozwój terenów wiejskich i inne związane z podróżami i usługami świadczonymi odwiedzającym, będą opiniowane przez specjalistów z zakresu turystyki. Podstawa sukcesu w realizacji przedsięwzięć rozwijających turystykę będzie montaż środków finansowych współdziałających podmiotów oraz sięganie po fundusze zewnętrzne, zwłaszcza z Unii Europejskiej. W oparciu o przepisy prawne regulujące partnerstwo publiczno-prywatne przygotowywane będą projekty turystyczne, których efektem będą nowe miejsca pracy lub zwiększenie dochodów ludności regionu”.

w rozdziale dotyczącym Obszarów wiejskich i rolnictwa:

- w Priorytecie 2: Odnowa wsi oraz modernizacja przestrzeni wiejskiej w Kierunku działania 2: Zaspokojenie potrzeb społecznych

i kulturalnych oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego wskazano, że: „W ramach tego kierunku wspierane będą przedsięwzięcia służące właściwemu gospodarowaniu naturalnym dziedzictwem wsi. Powinny one być ukierunkowane na zachowanie walorów krajobrazu geograficznego i kulturowego, przejawiające się wykorzystaniem walorów przyrodniczych i krajobrazowych na potrzeby plenerów artystycznych, prowadzenie konkursów na innowacyjne formy zagospodarowania określonych terenów, tworzenie punktów kultywowania tradycji wiejskich w postaci skansenów, izb tradycji itp. Wspierane przedsięwzięcia powinny skupiać się również na upowszechnianiu regionalnego dziedzictwa kulturowego wsi poprzez kultywowanie tradycyjnych wartości, muzyki charakterystycznej dla danego regionu, tradycyjnych strojów, zawodów i potraw, eksponowania charakterystycznej architektury, miejsc historycznych i kulturowych. Niezmiernie ważnym zagadnieniem jest wspomaganie przedsięwzięć z zakresu projektów architektonicznych, nawiązujących do charakteru budownictwa regionalnego”.

w rozdziale dotyczącym Ochrony Środowiska uznano, że celem strategicznym w tej

dziedzinie jest poprawa jakości środowiska oraz zachowanie i ochrona zasobów przyrodniczych i wartości krajobrazowych

- w Priorytecie 4: Zachowanie oraz ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej zwrócono uwagę, że „Warunki przyrodnicze dają możliwość


13

rozwoju rolnictwa (szczególnie ekologicznego), leśnictwa, turystyki (w tym agroturystyki), a także lecznictwa uzdrowiskowego. Stan środowiska przyrodniczego ma ogromne znaczenie dla turystyki, a dodatkowym, sprzyjającym rozwojowi tej dziedziny elementem jest zachowanie autentycznych zasobów kulturowych”.

w rozdziale zatytułowanym Kapitał społeczny: - w Priorytecie 3: Rozwój kultury uznano, że: Główną ideą polityki kulturalnej na lata 2007-2020 na poziomie regionu jest dążenie do uzyskania odczuwalnej społecznie poprawy w zaspokajaniu potrzeb kulturalnych, a jej kluczowe cele to: - przeciwdziałanie nadmiernym, społecznie nieakceptowanym dysproporcjom w poziomie rozwoju i warunków uczestnictwa kulturalnego ludności w województwie (zwłaszcza miedzy stolicą regionu a jej otoczeniem), - pielęgnowanie (ochrona) tożsamości kulturowej regionu, w tym tożsamości narodowych i etnicznych, wzmocnienie procesów integracyjnych w społeczności regionalnej, - poprawa jakości środowiska kulturowego Podkarpacia.”

w Kierunku działania 2: Kształtowanie kulturowej tożsamości regionalnej zawarto bardzo istotne z punktu widzenia ochrony i opieki nad zabytkami wskazania i cele. „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia ochronę dziedzictwa kulturowego i dostępu do wartości kulturowych, przy kierowaniu się zasadą równoważonego rozwoju społeczeństwa. Wymaga to: - ugruntowania zasady zrównoważonego rozwoju jako podstawy trwałej polityki społecznej, kulturalnej i przestrzennej Podkarpacia, - zachowania dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń, a także rewaloryzacji i rewitalizacji kulturowo zdegradowanego środowiska. Wychodząc z tych założeń, jako jeden z głównych celów rozwoju kultury województwa podkarpackiego przyjęto kształtowanie jego kulturowej tożsamości. Oznacza to budowanie - wokół istniejącego tutaj dziedzictwa kulturowego i tradycji - podkarpackiej świadomości regionalnej. Dokonywać się ono powinno poprzez zachowanie i odbudowę dziedzictwa kulturowego, wspieranie twórczości artystycznej oraz ochronę krajobrazu kulturowo-przyrodniczego wsi i miast”.

Uznano też, że: „Wzmacnianiu regionalnych więzi kulturowo-społecznych mieszkańców województwa podkarpackiego będą służyć m.in:

„propagowanie wiedzy o regionie i „małych ojczyznach” - zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej (organizacja wycieczek turystyczno-krajoznawczych, wyznaczanie „szlaków kulturowo - historycznych”),

promocja korzyści ze współpracy kulturalnej społeczności i władz w ramach regionu,

ochrona dóbr kultury materialnej (w szczególności zabytków nieruchomych, tak architektury miejskiej jak i wiejskiej, oraz zabytków ruchomych - wytworów sztuki czy rzemiosła),

zachowanie innych wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń,

wspieranie twórczości artystycznej znaczeniu ogólnonarodowym, regionalnym i lokalnym, której źródła tkwią w dziedzictwie regionu,


14

ochrona krajobrazu kulturowego wsi podkarpackiej i małych miast,

w Kierunku działania 3: Poprawa jakości środowiska kulturowego „Dobry stan szeroko rozumianego środowiska kulturowego oznacza zapewnienie przyszłym pokoleniom życie w otoczeniu dóbr o wysokich standardach oraz zachowanie i pomnażanie dziedzictwa kulturowego. Zrównoważony rozwój Podkarpacia musi stawiać za nadrzędny cel zachowanie wartości środowiska kulturowego oraz poprawę jego jakości”.

w rozdziale dotyczącym Współpracy międzynarodowej za cel strategiczny uznano

wspieranie rozwoju gospodarczego regionu, wykorzystanie potencjału turystycznego i dziedzictwa kulturowego oraz ochronę wartości przyrodniczo – krajobrazowych

- w Priorytecie 2: Współpraca na rzecz rozwoju turystyki, ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego stwierdzono, że: „Współpraca międzynarodowa zorientowana na wzajemne poznawanie się, rozwijanie więzi społecznych i gospodarczych, to istotny czynnik rozwoju podróży miedzy krajami (...) W rozwoju turystyki w regionie szczególną rolę powinno odgrywać dziedzictwo i życie kulturalne regionu, gdyż kultura w istotnym stopniu inspiruje rozwój turystyki, zaś ruch turystyczny wspiera i promuje dobra kultury. Należy podkreślić, iż dziedzictwo kulturowe Podkarpacia, oparte na wielonarodowej, wielokulturowej i wielowyznaniowej historii regionu, stanowi składową kultury europejskiej, godną różnorodnych działań promocyjnych, a także rozwoju wymiany kulturalnej. Korzystając z doświadczeń krajów o rozwiniętej gospodarce turystycznej oraz ze wsparcia europejskich i innych funduszy celowych, podejmować należy działania służące ochronie, jak i ekspozycji turystycznej dóbr kultury, tworzeniu nowych produktów turystycznych oraz podnoszeniu poziomu obsługi międzynarodowego ruchu turystycznego”.

w Kierunku działania 1: Współpraca w zakresie informacji i promocji turystyczno-kulturalnej przyjęto, że: „Współpraca międzynarodowa województwa powinna obejmować działania w zakresie upowszechniania informacji turystycznej i kulturalnej, realizowane na poziomie międzynarodowym, międzyregionalnym i transgranicznym”.

w Kierunku działania 2: Podejmowanie działań w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego wskazano, że

„Nieodzowne jest również podejmowanie działań na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego poprzez: inicjowanie i wspieranie wspólnych projektów badawczych,

edukacyjnych i edytorskich prezentujących i upowszechniających dziedzictwo kulturowe, w tym pogranicza polsko-słowacko-ukraińskiego (programy edukacyjne, trasy turystyczne, imprezy folklorystyczne, festyny archeologiczne itp.),

zagospodarowanie, popularyzację i promocje obiektów zabytkowych oraz ich wykorzystanie jako miejsc szczególnie atrakcyjnych turystycznie,

realizację programu ochrony unikatowej drewnianej architektury sakralnej: rzymskokatolickiej, greckokatolickiej


15

i prawosławnej jako obiektów będących dla regionu i pogranicza polsko-słowacko-ukraińskiego wyznacznikiem tożsamości kulturowej, specyficznym przykładem wielowiekowej linii rozwojowej tradycyjnych świątyń drewnianych, obiektów dokumentujących lokalna tożsamość religijno-kulturową,

przygotowanie programu ochrony zabytkowych cmentarzy, ze szczególnym uwzględnieniem cmentarzy wojskowych z okresu I wojny światowej oraz kirkutów jako ważnych elementów dziedzictwa kulturowego- wspieranie folkloru oraz zanikających zawodów,

publikowanie materiałów dokumentujących i popularyzujących dziedzictwo i krajobraz kulturowy.”

w Kierunku działania 3: Podejmowanie działań na rzecz rozwoju turystyki wskazano m.in. na potrzebę – tworzenia transgranicznej infrastruktury turystycznej, a zwłaszcza szlaków turystycznych uwzględniających wspólne dziedzictwo kulturowe, przyrodnicze, historyczne, a także przemysłowe.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego, przyjęty przez Sejmik Województwa Podkarpackiego Uchwałą nr XL VIII/522/02 z dnia 30 sierpnia 2002 r1. Autorzy Planu podnoszą, iż województwo podkarpackie posiada liczne, zróżnicowane pod względem pochodzenia, form funkcjonalnych i architektonicznych zespoły i obiekty zabytkowe. Przyznając niekwestionowany prymat w kategorii zabytkowych układów urbanistycznych i ośrodków kulturotwórczych Rzeszowowi, Dębicy, Przemyślowi, Jarosławowi, Łańcutowi, Krosnu i Sanokowi.

Kierunki polityki przestrzennej zawarte w tym Planie zostały powiązane z określonymi w strategii rozwoju województwa polami strategicznymi, priorytetami, celami i kierunkami działań. Wśród nich trzecie pole strategiczne to Kultura, turystyka i ochrona środowiska. W ramach tego pola za priorytet przyjęto Rozwój kultury i ochronę walorów przyrodniczych i krajobrazowych regionu jako warunek podniesienia konkurencyjności produktu turystycznego. Za jeden z trzech przyjętych w jego ramach celów strategicznych uznano wzbogacenie istniejących i kreowanie nowych produktów turystycznych opartych na dziedzictwie kulturowym i unikatowych wartościach przyrodniczo-kulturowych. Jednym ze sposobów realizacji tego celu winna być rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego, wartości krajobrazowych i przyrodniczych oraz rozwój działalności kulturowej jako podstawy tworzenia produktu turystycznego. Ważne dla ochrony dziedzictwa kulturowego są przyjęte w Planie zasady, wśród których istotne znaczenie dla ochrony i opieki nad zabytkami mają przede wszystkim:

ochrona zasobów kultury materialnej i niematerialnej oraz utrzymanie ładu przestrzennego w obrębie dawnych układów urbanistycznych i obszarów proponowanych do ochrony krajobrazu kulturowego,

przeznaczanie obszarów predysponowanych do ochrony przyrodniczej i krajobrazowej oraz obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe o różnym reżimie ochronnym, oparte o dokładne rozpoznanie zasobów, waloryzację terenu i określenie odporności środowiska na antropopresję,

tworzenie spójnego systemu ekologicznego poprzez rozwój wielkoprzestrzennych obszarów ochrony środowiska naturalnego i kulturowego,

1 Obecnie trwają prace nad aktualizacją planu


16

promocja obszarów koncentracji walorów turystycznych, zespołów i obiektów zabytkowych w celu ich gospodarczego wykorzystania,

zasada maksymalnej integracji działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności walorów krajobrazowych, przyrody, ochrony bioróżnorodności przyrody i krajobrazu kulturowego w sferze badawczej, społeczno-gospodarczej i ekonomicznej oraz w wojewódzkich programach sektorowych, na obszarach transgranicznych i na obszarach stykowych z sąsiednimi województwami,

ograniczanie negatywnych skutków działalności urządzeń infrastruktury technicznej, społecznej i gospodarczej oraz różnych form aktywności społecznej i gospodarczej na środowisko naturalne i kulturowe.

W Planie zawarto też Ustalenia w zakresie ochrony, kształtowania i racjonalnego wykorzystania krajobrazu kulturowego, w których określono i wymieniono m.in.: obszary szczególnej ochrony krajobrazu kulturowego, obszary rezerwatów kulturowych, obiekty zabytkowe i zespoły obiektów zabytkowych przewidziane do szczególnej ochrony i wykorzystania turystycznego (m.in. jako Pomniki Historii). Wskazano także na obiekty i zespoły obiektów wymagające stałej ochrony konserwatorskiej, istniejące i projektowane Szlaki kulturowe oraz określono zasady ochrony i zagospodarowania przestrzennego na obszarach szczególnej ochrony krajobrazu kulturowego, jak również zasady ochrony układów urbanistycznych objętych szczególną ochroną. Wykonana metodą SWOT synteza uwarunkowań wśród mocnych i słabych stron województwa uwzględnia także problemy dotyczące dziedzictwa kulturowego. Plan wskazuje także na konieczność wykonania studiów programowo-przestrzennych dla: wskazanych stref koncentracji walorów turystycznych, projektowanych parków i rezerwatów kulturowych, projektowanych szlaków kulturowych. Opracowanie ww. studiów określone zostało jako zadanie władz województwa. Uznano także za konieczne sporządzenie przez inne jednostki samorządowe miejscowych planów rewaloryzacji, rewitalizacji i zagospodarowania przestrzennego wybranych zabytkowych centrów miast historycznych oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów proponowanych Pomników Historii. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego zawarto także wykaz działań i zadań, w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym (między innymi w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego), których realizacja jest niezbędna dla osiągnięcia założonych w Planie celów. Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013. Jeden z siedmiu celów szczegółowych tego Regionalnego Programu.. zdefiniowano:

„Wzrost udziału turystyki w gospodarce regionu oraz ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój instytucji kultury. Z uwagi na wyjątkowo korzystne warunki dla rozwoju turystyki w regionie stanowiące silną stronę województwa wspierane będą działania zwłaszcza w zakresie rozwijania infrastruktury turystycznej, które znacznie podniosą jakość usług i zwiększą różnorodność oferty turystycznej regionu. Cel ten realizowany będzie także poprzez odnowę zniszczonych obiektów dziedzictwa kulturowego, a także poprawę bazy lokalowej i wyposażenia podmiotów prowadzących działalność kulturalną.”

Cel ten ma polegać na: „Rozwijaniu turystyki, ochronie dziedzictwa kulturowego i poprawie bazy infrastrukturalnej instytucji kultury. Znaczenie turystyki w gospodarce regionu jest wciąż zbyt małe mimo wyjątkowo korzystnych walorów przyrodniczo–


17

krajobrazowych i czystego środowiska regionu. Jedną z zasadniczych przyczyn tej niekorzystnej sytuacji jest stosunkowo niski standard infrastruktury turystycznej. Dlatego też, aby uzyskać zakładany wzrost poziomu ruchu turystycznego niezbędne jest wspieranie działań nie tylko podnoszących jakość świadczonych usług, ale także sprzyjających powstawaniu nowych produktów turystycznych ich skutecznym promowaniu. Istotnym czynnikiem rozwoju turystyki jest także bogactwo dziejów i przenikających się na przestrzeni lat kultur charakterystycznych dla regionu Podkarpacia. Zatem w celu osiągnięcia zakładanego celu wspierane będą w ramach Programu przedsięwzięcia zmierzające do odnowy zniszczonych obiektów dziedzictwa kulturowego wraz z ich otoczeniem przywracając im w miarę możliwości określone funkcje społeczne i gospodarcze. Istotnym elementem kompleksowej oferty turystycznej jest odpowiednia sieć instytucji kultury, które znacznie podnoszą atrakcyjność turystyczną regionu. Realizowane będą zatem przedsięwzięcia poprawiające bazę lokalową, a także wyposażenie podmiotów prowadzących działalność kulturalną przyczyniając się do wykreowania regionu jako miejsca atrakcyjnego turystycznie i otwartego na nowe inwestycje. Ze względu na znaczne dysproporcje rozwojowe wewnątrz regionu, priorytetowo traktowane będą projekty związane z rozwojem turystyki i agroturystyki na obszarach wiejskich.” Problematyka dotycząca ochrony zabytków została zawarta w Osi priorytetowej 6. Turystyka i kultura, której celem ma być „Wzrost udziału turystyki w gospodarce regionu oraz ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój instytucji kultury”.

Doprecyzowaniem zapisów zawartych w Regionalnym Programie… zostało zawarte w dokumencie Szczegółowy opis priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013 z 27 marca 2012 r., który jest dokumentem uzupełniającym zapisy Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013

Problematyka opieki nad zabytkami znalazła także swe miejsce w: Oś priorytetowa 6. Turystyka i kultura Opis osi priorytetowej:

„Województwo podkarpackie posiada wyjątkowo korzystne warunki do rozwoju turystyki. Walory przyrodniczo-krajobrazowe, stosunkowo wysoki stan czystości środowiska, a także bogactwo dziejów oraz spuścizna wielu narodów i przenikających się kultur to jedne z największych atutów województwa.” (…)

„Ponieważ istotnym komponentem wizerunku Podkarpacia jest slogan „Pięknie i prawdziwie”, nawiązujący do harmonijnego wykorzystania tajemnicy ukrytej w dziewiczej przyrodzie oraz bogatego wielokulturowego dziedzictwa, konieczne jest podjęcie działań służących odnowie obiektów dziedzictwa kulturowego znajdujących się w złym stanie. W przestawionym zakresie realizowane będą przedsięwzięcia polegające na rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, restauracji oraz zachowaniu obiektów dziedzictwa kulturowego wraz z otoczeniem, a także ich adaptacji na cele kulturalne lub turystyczne. Wspierane będą także projekty służące konserwacji zabytków ruchomych. Dopełnieniem przedstawionych działań będą przedsięwzięcia służące oznakowaniu obszarów i obiektów atrakcyjnych kulturowo.”

„Odpowiednie wyeksponowanie ciekawych walorów przyrodniczych i kulturowych regionu przyczyni się do zwiększenia ilości produktów turystycznych. Priorytetowo


18

traktowane będą projekty sieciowe przyczyniające się m.in. do rozwoju turystyki na obszarach wiejskich.” Oś realizowana będzie poprzez projekty dotyczące m.in.:

punktów informacji turystycznej, kampanii reklamowych i innych działań informacyjnych i promocyjnych,

rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, restauracji oraz zachowania obiektów dziedzictwa kulturowego wraz z otoczeniem, a także ich adaptacji na cele kulturalne lub turystyczne,

konserwacji zabytkowych muzealiów, starodruków, zabytkowych archiwaliów, księgozbiorów oraz innych zabytków ruchomych,

infrastruktury służącej udostępnianiu obiektów dziedzictwa kulturowego, w tym ciągów komunikacyjnych, parkingów, itp.,

monitoringu i zabezpieczenie obiektów infrastruktury turystycznej, dziedzictwa kulturowego oraz instytucji kultury wraz z otoczeniem na wypadek zagrożeń,

tworzenia systemów informacji kulturalnej, informacji dotyczącej obiektów dziedzictwa kulturowego oraz rozwoju i modernizacji publicznej infrastruktury informacyjnej (np. centra i punkty informacji kulturalnej),

przystosowania obiektów turystycznych i dziedzictwa kulturowego oraz instytucji kultury do potrzeb osób niepełnosprawnych (tylko jako element większego projektu),

tworzenia i rozwoju systemów oznakowania obszarów i obiektów atrakcyjnych kulturowo (tylko jako element większego projektu),

cyfrowej archiwizacji zasobów instytucji kultury.

Kolejnym dokumentem wojewódzkim poruszającym problematykę ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jest Strategia rozwoju turystyki w województwie podkarpackim na lata 2007-2013. Zawarto w nim między innymi następujące kwestie związane bezpośrednio lub pośrednio z ochrona dziedzictwa kulturowego: I. Stworzenie ciekawej i unikalnej oferty turystycznej w oparciu o istniejący potencjał województwa podkarpackiego.

a) Rozwój istniejących produktów turystycznych oraz przekształcanie atrakcji w produkty turystyczne. - rozwój i komercjalizacja istniejących produktów turystycznych - dywersyfikacja usług turystycznych świadczonych przez podmioty i instytucje - promocja idei „od waloru poprzez atrakcję do produktu”

b) Rozwój nowych produktów turystycznych. - wsparcie budowy marki produktów - tworzenie i rozwój transgranicznych klastrów turystycznych - rozwój produktów niszowych i specjalistycznych

II. Przygotowanie wysokowykwalifikowanych kadr dla obsługi ruchu turystycznego, planowania oraz zarządzania rozwojem turystyki w regionie.

a) Doskonalenie kadr operacyjnych w usługach turystycznych i okołoturystycznych oraz kształtowanie postaw proturystycznych mieszkańców. - wprowadzenie zintegrowanego systemu szkoleń zawodowych dla kadr

obsługujących ruch turystyczny - realizacja programów szkoleniowych w sektorze usług okołoturystycznych - wprowadzenie systemu efektywnych staży zawodowych - wprowadzenie regionalnego systemu podnoszenia jakości - kształtowanie postaw proturystycznych wśród mieszkańców

b) Kształtowanie nowych kadr dla obsługi ruchu turystycznego.


19

- realizacja programów szkoleniowych dla bezrobotnych i wykluczonych społecznie

- powstanie specjalistycznych centrów szkoleniowych - dostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku pracy w turystyce oraz

specyfiki oferty województwa c) Rozwój badań na rzecz kształtowania profesjonalnych kadr dla turystyki.

- prowadzenie badań rynku pracy w turystyce i dystrybucja ich wyników - prowadzenie badań potrzeb szkoleniowych wśród pracodawców

i pracowników - monitorowanie efektywności programów szkoleniowych

III. Zrównoważony rozwój i zarządzanie przestrzenią turystyczną. a) Poprawa dostępności komunikacyjnej regionu oraz dostępności atrakcji

i produktów turystycznych. - zwiększenie dostępności kolejowej i drogowej regionu oraz atrakcji

turystycznych - rozbudowa infrastruktury okołoturystycznej - rozwój i równomierne rozmieszczenie infrastruktury usługowej

b) Rozwój infrastruktury turystycznej i paraturystycznej zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. - prowadzenie spójnej polityki przestrzennej - równomierna rozbudowa infrastruktury noclegowej i gastronomicznej

o zróżnicowanym standardzie - rozbudowa infrastruktury rekreacyjnej, rozrywkowej i sportowej sprofilowanej

na konkretnych odbiorców - rozwój, utrzymywanie i zagospodarowywanie szlaków turystycznych - rozbudowa infrastruktury turystycznej i paraturystycznej na obszarach

chronionych i cennych przyrodniczo - regionalizacja infrastruktury - wykorzystanie walorów naturalnych i antropogenicznych województwa oraz

ich zagospodarowanie - zwiększenie dostępności województwa dla niepełnosprawnych oraz osób

starszych c) Ochrona środowiska naturalnego i krajobrazu kulturowego.

- stałe prowadzenie edukacji ekologicznej - podnoszenie jakości środowiska naturalnego - estetyzacja krajobrazu - równomierne rozłożenie ruchu turystycznego w regionie - renowacja i zabezpieczenie obiektów o znacznej wartości kulturowej,

rewitalizacja zabytkowych układów urbanistycznych V. Stworzenie silnego otoczenia instytucjonalnego wspierającego rozwój turystyki

a) Wzmocnienie sektora samorządowego, pozarządowego i branży turystycznej. - wsparcie zasobów ludzkich - rozwijanie kontaktów międzynarodowych i międzyregionalnych - stymulowanie rozwoju sektora pozarządowego i branży turystycznej - wzmocnienie turystyki w strukturach jednostek samorządu terytorialnego

b) Rozwój partnerstwa publiczno-prywatnego. - realizacja projektów w formule PPP - stymulowanie rozwoju inwestycji turystycznych

Ważnym dokumentem z punktu widzenia Gminnego Programu Opieki nad

Zabytkami gminy Zagórz jest Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami


20

w Województwie Podkarpackim na lata 2010-2013 przyjęty przez Sejmik Województwa Podkarpackiego Uchwałą Nr XLIV/845/10 z dn. 29.03.2010 r. Zawarte w Wojewódzkim Programie priorytety, kierunki działań i zadania wynikają zasadniczo z ustawowo określonych celów, jakim służyć powinny programy opieki nad zabytkami.

Priorytet I Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego zawiera 5 kierunków działań:

1. Tworzenie parków kulturowych jako forma ochrony krajobrazu kulturowego 2. Ochrona i opieka nad zabytkami w strategiach rozwoju i planach

zagospodarowania przestrzennego 3. Integracja ochrony zabytków z ochroną przyrody 4. Rewaloryzacja i rewitalizacja układów urbanistycznych 5. Ochrona układów ruralistycznych

Wymienione powyżej kierunki działań oraz szereg zadań, które odnoszą się do celów nr 1, 2 i 4 określonych w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Art. 87. ust.2) i generalnie służyć mają: dbałości o krajobraz kulturowy regionu, o zachowanie jego charakterystycznych elementów zabytkowych i przyrodniczych oraz dążeniom do rewaloryzacji przekształconych, cennych elementów dziedzictwa, a także włączenia dziedzictwa kulturowego w obszar interwencji i wsparcia samorządów lokalnych.

Priorytet II Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego jako element rozwoju

społeczno-gospodarczego województwa zawiera 7 kierunków działań oraz zadania odpowiadające celom nr 3 do 7 wymienionych w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Art. 87. ust.2). Wskazane do realizacji działania i zadania przyczynić się mają przede wszystkim do: ochrony obiektów o szczególnej wartości, zahamowania procesu degradacji zabytków i dążenia do poprawy ich stanu zachowania, wspierania racjonalnego wykorzystania środków finansowych na ratowanie obiektów szczególnie zagrożonych, tworzenia miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

Priorytet III Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja służąca budowaniu tożsamości zawiera 4 kierunki działań oraz zadania, które zgodne są z celami nr 4 do 7 określonymi w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Art. 87. ust.2). Uwzględnione w tym priorytecie kierunki działań i zadania służyć mają przede wszystkim szeroko rozumianemu wykorzystaniu zabytków dla potrzeb edukacyjnych i turystycznych oraz zachowaniu i kultywowaniu tradycji wynikających z kultury ludowej. Zarówno wyszczególnione w tym priorytecie kierunki działań, tj.: rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytków oraz przetwarzanie informacji o zabytkach, działania szkoleniowe oraz edukacja i promocja wiedzy o dziedzictwie kulturowym regionu, ochrona kultury ludowej (w tym wartości niematerialnych), tworzenie tematycznych szlaków turystycznych jak i wiele konkretnych zadań stanowią ważne odniesienie dla Programu Opieki nad Zabytkami gminy Zagórz.


21

V. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

V.1 Relacje Gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy)

Gminny program opieki nad zabytkami jest spójny z następującymi dokumentami strategicznymi miasta i gminy:

Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Zagórz opracowana w 2012, przyjęta Uchwałą Nr XXXI/202/2012 Rady Miejskiej w Zagórzu z dnia 2 sierpnia 2012 r.;

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zagórz opracowane w 1999 r. przez Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Krośnie, przyjęte Uchwałą nr IV/27/99 Rady Miejskiej w Zagórzu dnia 22 stycznia 1999 r. z późn. zm.

Strategia Rozwoju Gminy Zagórz do roku 2022 jest bardzo ważnym, strategicznym dokumentem definiującym kierunki działań dla Gminy. Został on opracowany przez bardzo szerokie gremium reprezentujące różne środowiska gminy we współpracy z zewnętrznymi konsultantami. Omawiając ten dokument, zaakcentujemy te elementy, które odnoszą się do szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego.

pkt. 2 Diagnoza sytuacji społeczno gospodarczej zawiera zapisy odnoszące się do interesującej nas tematyki:

o W pkt. 2.2 Walory historyczno-kulturowe, w krótki sposób opisano historię gminy, jej krajobraz kulturowy wraz ze wskazaniem cennych zabytków:

"Gmina Zagórz posiada kilka cennych świadectw minionych epok, takich jak: trzy cerkwie: w Morochowie, w Zagórzu i w Zagórzu-Wielopolu, dawna murowana cerkiew greckokatolicka p.w. św. Mikołaja,

obecnie kościół parafialny rzymskokatolicki w Czaszynie, ruiny zespołu klasztornego Karmelitów Bosych w Zagórzu, kaplica grobowa Truskolaskich położona na starym cmentarzu

w Zagórzu, budynki kolejowe – zwłaszcza dworzec w Nowym Zagórzu, historyczny budynek Szkoły Podstawowej nr 1 w Zagórzu, dawny dwór Sulimirskich w Zagórzu - Zasławiu, pałacyk Małachowskich w Zagórzu - Dolinie, drewniany kościółek w Zagórzu - Dolinie, barokowy kościół w Porażu, kościół parafialny wraz z ołtarzem głównym w Starym Zagórzu."

o Omawiając dalej Strategię, należy wymienić pkt. 2.5.5. Sport, rekreacja, turystyka, w którym zwrócono uwagę na znajdujące się na terenie Gminy zabytki. Tą część opracowano na podstawie "Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Zagórz" (uchwalonego w 2011 r.) umieszczając w tekście tabelę z wykazem obiektów znajdujących się w Gminnej Ewidencji Zabytków. Następnie, cytując powyższy Program, wymieniono obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych podkreślając znaczenie zespołu karmelitów w Zagórzu. Następnie podano znajdujące się na terenie gminy rejestrowe zabytki ruchome


22

Pkt. 4 Problemy Gminy również w pewnym stopniu zawiera treści odnoszące się do zabytków:

o 4.1. Problemy w zakresie zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Problemy zostały określone odrębnie dla każdej z 14 potrzeb przyjętych i opisanych w punkcie 3.1. Strategii. Na czternaście zdefiniowanych potrzeb na ósmej pozycji jest:

Potrzeba rekreacji, wypoczynku, przyjemności, a w niej m.in.: słabe wykorzystanie walorów rekreacyjnych rzek: Osławy,

Sanu, potoku Tarnawka oraz ruin Zespołu Klasztornego Ojców Karmelitów Bosych w Zagórzu

kolejna Potrzeba kultury, gdzie wymieniono m.in: niski poziom uczestnictwa w kulturze, zły stan części obiektów zabytkowych (klasztor, cerkwie,

cmentarze), niski stopień zachowania tradycji związanych

z kolejnictwem, o 4.2. Problemy w zakresie infrastruktury i zasobów oraz gos. przestrzennej

Gminy. W tym podpunkcie Problemy zostały określone odrębnie dla następujących grup: budownictwo (budynki i budowle); infrastruktura; systemy zabezpieczeń. Do zabytków odnosi się:

Budownictwo (budynki i budowle), gdzie na pierwszym i ostatnim miejscu wymieniono w kolejności:

zły stan techniczny niektórych obiektów zabytkowych oraz infrastruktury turystycznej,

nieuporządkowana przestrzeń publiczna centrum Zagórza. o 4.5. Problemy w sferze gospodarczej Gminy zgrupowano w trzech działach:

biznes; otoczenie biznesu oraz promocja i polityka gospodarcza. W tej ostatniej:

Promocja i polityka gospodarcza, dwa punkty odnoszą się m.in. do zabytków:

niewykorzystanie istniejących i niekreowanie nowych produktów turystycznych, (...)

słabo wykorzystane gospodarczo walory turystyczne i historyczne gminy, zwłaszcza przełom Osławy z ruinami klasztoru Karmelitów Bosych,

Pkt. 5 Czynniki rozwojowe Gminy. Punkt ten w ramach wydzielonych trzech

czynników, poprzez analizę SWOT, definiuje atuty - słabości gminy oraz jej szanse - zagrożenia.

o 5.1. Czynniki rozwojowe w zakresie zaspokojenia potrzeb mieszkańców Atuty gminy, m.in:

istniejące i łatwo dostępne obiekty sakralne, istniejące zabytki kultury materialnej i duchowej,

odpowiadające im Słabości to w sferze dziedzictwa kulturowego: mało przedsięwzięć eksponujących różnorodność religijną,

kulturową, narodowościową i etniczną jako walor/atrakcja Gminy,

Następnie scharakteryzowano Szanse, wśród których nie wymieniono żadnych czynników związanych z zabytkami, również w odpowiadającym im Zagrożeniach.

o 5.2. Czynniki rozwojowe w sferze techniczno-przestrzennej Gminy


23

Atuty - nie odnosi się, a w Słabościach: obiekty zabytkowe nieprzygotowane do prezentowania

zwiedzającym Szanse i Zagrożenia - brak odniesień

o 5.3. Czynniki rozwojowe w sferze gospodarczej Gminy Atuty to m.in:

bogactwo dziedzictwa kulturowego, wielokulturowość, rozwinięta twórczość ludowa, dobrze zachowane zabytki, opracowany „Gminny Program opieki nad zabytkami gminy

Zagórz”, Natomiast wśród Słabości wymieniono:

niezidentyfikowane lub słabo wyeksponowane wszystkie atrakcje turystyczne,

niewystarczająca promocja walorów turystycznych Gminy, W przypadku Szans i Zagrożeń do interesującej nas materii nie odniesiono się.

Pkt. 7 Omawia Cele Strategiczne Gminy, które zostały podzielone na trzy zakresy zgrupowane w poszczególnych podpunktach (cele i zadania w zakresie zaspokojenia potrzeb mieszkańców, w zakresie potencjałów oraz w sferze gospodarczej). W ramach podpunktów zhierarchizowano cele na wysokopriorytetowe, średniopriorytetowe oraz niskopriorytetowe, a następnie określono Zadania realizacyjne do grupy celów strategicznych.

o 7.2. Cele strategiczne i zadania realizacyjne do roku 2022 w zakresie zaspokojenia poszczególnych potrzeb mieszkańców:

Potrzeba zabezpieczenia materialnego - w celach nie odniesiono się do interesującej nas materii, natomiast w Zadaniach realizacyjnych do grupy celów strategicznych wymieniono:

eksponowanie i udostępnianie miejsc atrakcyjnych turystycznie oraz dla rekreacji,

promowanie lokalnych produktów, atrakcji turystycznych oraz dziedzictwa kulturowego

Potrzeba rekreacji, wypoczynku, przyjemności, kultury; wymieniono cele:

2. Poprawa stanu technicznego obiektów zabytkowych (klasztor, cerkwie, cmentarze) (jako drugi cel wysokopriorytetowy) oraz wskaźniki do niego:

o liczba obiektów zabytkowych poddanych procesom: konserwacji, renowacji

o powierzchnia obiektów zabytkowych poddanych procesom: konserwacji, renowacji

o liczba obiektów zabytkowych zabezpieczonych przed zagrożeniami

o liczba odrestaurowanych obiektów dziedzictwa kulturowego

o powierzchnia odrestaurowanych obiektów dziedzictwa kulturowego

o liczba zorganizowanych imprez/wydarzeń kulturalnych w obiektach zabytkowych/kulturowych


24

o liczba osób korzystających ze zorganizowanych imprez/wydarzeń kulturalnych w obiektach zabytkowych/kulturowych

o liczba obiektów zabytkowych zaadaptowanych na cele kulturalne i turystyczne

3. Wykorzystane walory rekreacyjne rzek: Osławy, Sanu, potoku Tarnawka oraz ruin klasztoru Karmelitów Bosych w Zagórzu (jako pierwszy cel średniopriorytetowy) oraz wskaźniki do niego m.in:

o powierzchnia terenów zagospodarowanych na cele rekreacyjne/sportowe/aktywnego wypoczynku

o powierzchnia zagospodarowanych terenów rekreacyjnych

o liczba nowych ofert programowych w zakresie turystyki i rekreacji

Zadania realizacyjne do wymienionych poszczególnych celów strategicznych, to m.in:

wytyczanie i utrzymywanie szlaków turystycznych, wykorzystywanie naturalnych uwarunkowań do organizacji

bazy rekreacyjno-wypoczynkowej, utrzymywanie w dobrym stanie technicznym obiektów

zabytkowych, zabezpieczanie obiektów zabytkowych przed pożarami,

kradzieżami i innymi zagrożeniami, wspieranie działalności organizacji społecznych np. OSP,

KGW i innych, których celem jest zachowywanie dziedzictwa kulturowego,

Potrzeba tożsamości z gminą, ładu przestrzennego, wartości moralnych potrzeb religijnych; w celach nie wskazano dosłownie na dziedzictwo kulturowe, ale stosowne zapisy z tej dziedziny znalazły się w zapisach odnoszących się do zadań.

Zadania realizacyjne do poszczególnych celów strategicznych: prowadzenie konserwacji, renowacji, modernizacji, adaptacji

miejsc o wysokich walorach historycznych, współpracowanie ze służbami konserwatorskimi na rzecz

utrzymania w należytym stanie obiektów zabytkowych i miejsc pamięci,

organizowanie imprez/wydarzeń kulturalnych sprzyjających eksponowaniu miejsc pamięci

o 7.2. (Właściwie powinno być 7.3) Cele strategiczne i zadania realizacyjne do roku 2022 w zakresie potencjałów. Wśród trzech potencjałów w sferze naszych zainteresowań znajduje się:

Potencjał techniczny: infrastruktura, systemy zabezpieczeń oraz budownictwo, gdzie w ramach 25 punktów jeden wprost odnosi się do zabytków:

11. Dobry stan techniczny obiektów zabytkowych oraz infrastruktury turystycznej (jako cel średniopriorytetowy) oraz wskaźniki do niego:

o liczba odrestaurowanych obiektów zabytkowych o powierzchnia odrestaurowanych obiektów

zabytkowych


25

o liczba obiektów zabytkowych wyposażonych w zabezpieczenia ppoż.

o kubatura obiektów zabytkowych poddanych procesom: konserwacji, renowacji, modernizacji, adaptacji

o powierzchnia zrewitalizowanych zespołów obiektów zabytkowych

o liczba obiektów zabytkowych zaadaptowanych na cele kulturalne i turystyczne

Zadania realizacyjne do poszczególnych celów strategicznych: restaurowanie obiektów zabytkowych, wyposażanie obiektów zabytkowych w zabezpieczenia ppoż.

i antywłamaniowe, rewitalizowanie zespołów obiektów zabytkowych, adaptowanie obiektów zabytkowych na cele kulturalne

i turystyczne o 7.3. Cele strategiczne i zadania realizacyjne do roku 2022 w sferze

gospodarczej Gminy Sfera gospodarcza. W celach nie wskazano dosłownie na

dziedzictwo kulturowe, ale stosowne zapisy z odnoszące się do praktycznego wykorzystania zabytkowego zasobu Gminy znalazły się w zapisach odnoszących się do zadań. Zadania realizacyjne do poszczególnych celów strategicznych:

preferowanie rozwoju turystyki na terenie gminy, systematyczne promowanie Zagórza jako gminy atrakcyjnej

turystycznie, rozwijanie atrakcyjnej oferty turystycznej, organizowanie konkursów na najlepsze oferty turystyczne

w gminie, nawiązywanie współpracy z sąsiednimi gminami oraz innymi

ośrodkami w kraju i zagranicą, świadczącymi usługi turystyczne,

organizowanie cyklicznych imprez kulturalno – rozrywkowych skierowanych do turystów,

rozwijanie marketingu usług turystycznych dla gminy, koordynacja działań wszystkich podmiotów uczestniczących

w rozwoju turystyki, systematyczne informowanie mieszkańców gminy

o działaniach w sferze turystyki, systematyczne podnoszenie kwalifikacji osób związanych

z obsługą ruchu turystycznego, pozyskiwanie inwestorów zewnętrznych do rozbudowy bazy

noclegowej i gastronomicznej, rozwijanie szlaków i bazy do uprawiania turystyki pieszej,

konnej i rowerowej, wykreowanie lokalnych produktów, wypromowanie marki produktu turystycznego związanego

z Zagórzem. Podsumowując powyższą Strategię należy zauważyć zaakcentowanie w niej problematyki związanej z ochroną zabytków oraz praktycznym wykorzystaniem ich zasobu w złożonym


26

procesie rozwoju Gminy. Warto odnotować uwzględnienie w Strategii opracowanego wcześniej Programu. Niemniej jednak wydaje się, że kwestia ochrony dziedzictwa kulturowego oraz prawidłowego jej zagospodarowania mogłaby zostać mocnie wyartykułowana w omawianym opracowaniu z racji bogatego zasobu oraz występowania tak unikatowych obiektów jak zespół Karmelitów.

Opracowanie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zagórz wykonane w 1999 r. przez Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Krośnie jest dokumentem bardzo istotnym z punktu widzenia zadań wskazanych w niniejszym Gminnym programie opieki nad zabytkami. W części I Studium w syntetyczny sposób przedstawiono ocenę stanu istniejącego analizując pokrótce zarówno historię miasta Zagórza i ziem położonych w obrębie obecnej gminy, tło przyrodnicze, powiązania funkcjonalno-przestrzenne, jak również różnorodne aspekty współczesnego funkcjonowania (m.in. mieszkalnictwo, usługi, turystykę, infrastrukturę techniczną i komunikację, rolnictwo i bogactwa naturalne oraz istniejące obszary chronionego krajobrazu i park krajobrazowy).

W części II Studium zatytułowaną Kierunki zagospodarowania przestrzennego w strukturze funkcjonalno-przestrzennej gminy wyodrębniono trzy zasadnicze strefy polityki – strefy A, B i C tożsame z obszarami omówionymi w Strategii Rozwoju Miasta i Gminy Zagórz. W ustaleniach Studium wyodrębniono:

A. Obszary osiedleńcze B. Obszary przyrodnicze C. Infrastrukturę techniczną D. Tereny prawnie chronione i proponowane do objęcia ochroną

W ramach tych obszarów wyznaczono strefy odpowiadające różnym formom przeznaczenia i zagospodarowania terenów i poczyniono dla każdego z nich konkretne ustalenia dotyczące m.in. zasad kształtowania przestrzeni, sposobów użytkowania terenów oraz wskazano zakazy i nakazy. Niektóre z tych ustaleń mają zasadnicze znaczenie dla problematyki ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego. I tak w zapisach ogólnych dla Obszarów osiedleńczych:

obowiązuje zakaz (z wyjątkiem miasta Zagórza) budowy i rozbudowy obiektów wpływających szkodliwie na środowisko ze względu na obszary krajobrazu chronionego;

przepisy zawierające warunki ustalone w celu ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu oraz dóbr kultury mają pierwszeństwo przed innymi przepisami;

forma nowych budynków powinna być kształtowana w nawiązaniu do form architektury regionalnej, szczególnie w formach rozwiązania dachów oraz zastosowaniu tradycyjnych materiałów wykończeniowych.

W ramach Obszarów osiedleńczych wyodrębniono 9 stref. Zapisy istotne z punktu widzenia niniejszego Gminnego programu to m.in. następujące ustalenia: I. Strefa osadnictwa:

p.2 „dla obszarów i terenów objętych strefami ochrony konserwatorskiej konieczność uzyskania wstępnej opinii WKZ przed rozpoczęciem projektowania oraz uzgodnienia z WKZ projektu architektoniczno-budowlanego.”

III. Strefa rolno-osadnicza: p. 1 „lokalizowanie nowej zabudowy w pobliżu zespołów już istniejących, porządkowanie i uzupełnianie zabudowy istniejącej”

V. Strefa chronionego krajobrazu kulturowego: „p.1. porządkowanie i uzupełnianie istniejących zespołów zabudowy zgodnie z tradycyjną funkcją i formą architektoniczną oraz kompozycją przestrzenną obszaru,


27

p.2. zakaz lokalizacji nowej zabudowy mieszkaniowej poza istniejącymi już zespołami, p.3. utrzymanie istniejącej ekspozycji otwartego krajobrazu przyrodniczo-kulturowego poprzez zakaz lokalizacji inwestycji kubaturowych na terenach otwartych (nie zainwestowanych), p. 4. zakaz lokalizacji obiektów tymczasowych, p. 5. przed przystąpieniem do prac projektowych obowiązek wstępnego uzgodnienia z WKZ, który każdorazowo określi tryb i zakres dalszych uzgodnień”.

Ponadto jako podstawowe przeznaczenie terenu wskazano ochronę i rekonstrukcję obiektów i układów przestrzennych o największych wartościach w celu przywrócenia wartości krajobrazu kulturowego. VI Strefa zieleni urządzonej

Choć strefa ta odnosi się m.in. do zabytkowych cmentarzy nie wskazano w tym względzie ustaleń ochronnych. W odniesieniu do parków wskazano, że są terenami chronionymi (jednak bez odniesienia się czy ochrona ta dotyczy ochrony środowiska przyrodniczego czy też związana jest z parkami zabytkowymi). Zaznaczono też, że przy zmianie przeznaczenia terenu zieleni urządzonej obowiązuje opracowanie mpzp. W ramach Obszarów przyrodniczych wyodrębniono 5 stref: Strefę ekologiczną rzek i potoków, Strefę otwartą o wysokiej wartości ekologicznej i krajobrazowej chronioną przed zainwestowaniem, Strefę terenów leśnych, Strefę terenów leśnych o wysokiej wartości ekologicznej i krajobrazowej chronioną przed zainwestowaniem, Strefę otwartą. Ustalenia dla tego obszaru dotyczą ochrony środowiska naturalnego. W rozdziale dotyczącym Terenów prawnie chronionych i proponowanych do objęcia ochroną wymieniono istniejące na terenie gminy dwa obszary chronionego krajobrazu oraz istniejący park krajobrazowy zaznaczając, że obszary te nie stanowią ustaleń Studium jako chronione odpowiednimi rozporządzeniami oraz wskazano cztery obszary proponowane do objęcia ochroną – w formie trzech rezerwatów i jednego użytku ekologicznego. Są to rezerwaty przyrodnicze oraz rezerwat krajobrazowy - „Przełom Osławy pod Mokrem”. Ustalono też, że granice i zasady gospodarowania dla obszarów proponowanych do objęcia ochroną ustalone zostaną po ich zatwierdzeniu w odpowiednim rozporządzeniu. W Studium nie wyznaczono (tak w części tekstowej jak i na planszach) typowych dla ochrony zabytków i najczęściej stosowanych w tego typu opracowaniach stref ochrony konserwatorskiej (A – pełnej ochrony historycznej struktury przestrzennej, B – ochrony zachowanych elementów zabytkowych, OW – obserwacji archeologicznej, E – ekspozycji zabytkowego zespołu miejskiego, K – ochrony krajobrazu).

Na planszach, stanowiących Załącznik nr 2 do Uchwały Nr IV/27/99 Rady Miasta Zagórza z dnia 22.01.1999 r., zaznaczono natomiast m.in: strefy ochrony konserwatorskiej obiektów i zespołów obiektów zabytkowych

(obejmujące jedynie niewielkie tereny bezpośredniego otoczenia obiektów zabytkowych, które były wpisane do rejestru zabytków w czasie sporządzania Studium);

obszary objęte ochroną archeologiczną; obiekty zabytkowe, a także: szlaki turystyczne, pomniki przyrody, obszary chronionego krajobrazu oraz

granice parku krajobrazowego. Pomimo wskazania tych stref i obiektów chronionych na planszach, w legendzie

zaznaczono, że są to oznaczenia nie stanowiące ustaleń Studium – nie podlegające uchwaleniu – są to jedynie informacje lub propozycje.


28

V.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Zagórz V.2.1. Zarys historii obszaru gminy Najstarsze formy osadnictwa na terenie gminy Zagórz, ich położenie i zasięg, właściwe przede wszystkim dla badań archeologicznych, omówione są w części opracowania dotyczącej zabytków archeologicznych. Sieć osadnicza omawianego obszaru gminy Zagórz wykształciła się stosunkowo wcześnie. Prawie wszystkie miejscowości powstały w XV w., a znaczna ich część być może jeszcze w XIV w. Można domniemywać, że część wsi założono na prawie niemieckim, część zaś na wołoskim. Analizując zachowane do dzisiaj układy wsi można przypuszczać, że wszystkie większe wsie tego rejonu mają tzw. układ łanów leśnych. Pasy pól nadziałów biegnące od drogi do rzeki w jedną stronę aż po granice wsi względnie rozchodzące się od drogi (rzeki) „żebrowato” na dwie strony ciągnęły się od żyznej doliny aż po nienadające się do uprawy partie grzbietowe. Taki układ można odnosić do Olchowej, Tarnawy, Łukowego, Poraża, Średniego Wielkiego, Zagórza i Zahutynia. W części z nich łatwo możemy jeszcze wskazać obszar nawsia (Poraż, Łukowe, Tarnawa Dolna). Miejscowością o najstarszej, znanej ze źródeł pisanych metryce, na omawianym obszarze jest Poraż. Pierwszy znany dokument dotyczący Poraża, pochodzący z 1383 r., zatwierdza nabycie tej wsi przez Józefa Olaha (Wołocha) protoplasty rodu Tarnawskich herbu Sas, jego brata Macieja i córkę Macieja Mussatę od spadkobierców założyciela miejscowości sołtysa Konrada. W dokumencie tym wieś występuje pod nazwą Cuntzendorph natomiast Porażem (Poras) określa się otaczający ją las (nazwa Kunczendorf pojawia się jeszcze w zapisce z 1445 r.). Pierwszy kościół w Porażu wzniesiony został - wg pośrednich źródeł kościelnych - w 1400 r. Brak informacji nt. czasu powstania innych miejscowości gminy, można jednak zakładać, że w k. XIV w. istniała już Tarnawa i Morochów, bowiem pod datą 1402 występują w aktach właściciele ziemscy Bota z Morochowa oraz Mikołaj z Tarnawy. Ten ostatni w 1412 r. był właścicielem Tarnawy, Osławy (dzisiaj część Zagórza), Poraża, Średniego Wielkiego (Seredniego), Wielopola i Zagórza (Sagorsze) a od 1424 r. Czaszyna. Z kolei wołoskie pochodzenie właściciela Morochowa - Boty (1402r.), a także informacja o kniaziu z Morochowa z 1472 r. (Jaczko Munkacz knaz de Mrochowa) wskazują, że osada ta od początku mogła rządzić się prawem wołoskim. Prawdopodobnie jeszcze w XIV w. powstała wieś Zahutyń (pod datą 1404 wymieniony jest Jan z Zahutynia [Ioannes de Zahuthinya]). Przed 1418 r. powstała też Dolina, która w tymże właśnie roku była własnością Alberta de Doliny. Od 1420 r. wieś ta należała do Jana Dolińskiego. Kolejne dwie miejscowości, o których pierwsze wzmianki pochodzą z I poł. XV w. to Zasław i Łukowe. W 1432 r. Zasław występuje pod nazwą Sazlawie jako własność Jana Kmity, właściciela dóbr sobieńskich. Z akt wynika, że Kmita (lub jego przodkowie) nabył tę miejscowość od Jana Dolińskiego. Łukowe prawdopodobnie już w 1437 r. było własnością Mikołaja i Stefana Tarnawy. Ostatnie trzy wsie z terenu gminy: Mokre, Olchowa i Kalnica, a także nieistniejące dzisiaj Sukowate po raz pierwszy wzmiankowane były w II poł. XV w. Wieś Mokre (w 1467 r. występuje pod nazwą Wola, w 1468 r. jako Mrochowska Wola a w 1469 jako Mokro) była własnością Aleksandra i Jana z Morochowa. Olchowa, Kalnica i Sukowate pojawiają się w dokumencie podziału dóbr z 1483 r. dokonanego przez braci Tarnawskich – Mikołaja, Seweryna Zebryda, Jana i Józefa. Mocą tego podziału wsie Osława, Wielopole, Smolnica (prawdopodobnie dzisiaj część Wielopola), Poraż, Płonna, Wysoczany, Karlików, Suszków i połowa Sukowatego przypadają Mikołajowi i Sewerynowi a Czaszyn, Kalnica, Łukowe, Olchowa, Serednie Wielkie, Tarnawa i połowa Sukowatego Janowi i Józefowi. W l. 1483-4 Jan Mrochowski sprzedał część swego dziedzictwa w Morochowie i Woli Morochowskiej (Mokrem) Leonardowi z Pobiedna, pozostałą część drogą zamiany


29

dóbr oraz kupna nabył Stanisław Pieniążek. Syn Leonarda Maciej (z Pobiedna Niebyieszczański) w 1492 r. skupuje część dóbr. W 1508 r. jako właściciel Morochowa występuje Jakub Pieniążek, a w 1531 r. król Zygmunt daje Stanisławowi Pobiedzińskiemu w lenno wieś Morochów, która przypadła do dyspozycji króla po śmierci Macieja Niebyszczańskiego, stryja Stanisława. Wg dokumentów publikowanych przez A. Fastnachta w 1502 r. Jan Tarnawski sprzedał Janowi Ulińskiemu wsie Czaszyn, Łukowe i Czaszyńska Wola (Brzozowiec) wraz z kolaturą probostwa w Porażu, jednak wg rejestru poborowego z 1527 i 1536 r. wsie Czaszyn i Łukowe w dalszym ciągu należą do rodziny Tarnawskich (Czaszyn, Kalnica, Łukowe, Olchowa, Osława, Poraż, Serednie Wielkie i Wielopole). Pomiędzy latami 1537 a 1552 Mikołaj Tarnawski zakłada w swoich dobrach jeszcze jedną miejscowość – nieistniejący dzisiaj Choceń. Nazwa wsi Choceń pojawiła się po raz pierwszy w źródłach w 1552 r. – wymieniono ją razem z Seredniem w spisie podatkowym ziemi sanockiej sporządzonego w tym właśnie roku. Wymienione wyżej wsie pozostawały w rodzinie Tarnawskich do 1 ćw. XVII w. Po Stanisławie Tarnawskim jego dobra poprzez koligacje rodzinne odziedziczyli Stadniccy, dzierżący po Kmitach pobliski klucz leski. W 1655 r. w skład klucza leskiego wchodziły m. in. wsie: Zagórz, Osława, Smolnica (Wielopolska Wola), Wielopole, Tarnawa Górna (i Dolna?), Olchowa, Sukowate, Poraż, Serednie Wielkie, Choceń i Kamionki. Jan Adam Stadnicki poległ w bitwie pod Beresteczkiem 29 czerwca 1651 r., a dobra jego przejęła jedyna córka Marianna Barbara, która w 1649 r. poślubiła Andrzeja Samuela Stadnickiego (zm. 1678), kasztelana lubaczowskiego, przemyskiego. Kalnica była wówczas własnością Humnickich herbu Gozdawa a Morochów (Mrochow), Zawadka Morochowska (Zawadka) i Mokre (Mokrzany) były własnością braci niedzielnych Franciszka i Andrzeja Drohojowskich herbu Korczak. Zahutyń w 1565 r. stanowił własność królewską, Dolina w latach 1662-1676 była własnością Andrzeja Pawła Dembickiego, a Czaszyn w 1662 r. stanowił własność Stanisława Bala (zm. w 1676 r.), najmłodszego syna Stefana, podkomorzego sanockiego. W 1672 r. ziemia sanocka padła ofiarą wielkiego napadu Tatarów Krymskich. Napadli oni wówczas m. in. na Choceń, Serednie, Kamionki, Olchową, Sukowate, Zagórz i Osławę. Po zgonie Andrzeja Samuela Stadnickiego „państwo leskie” objęła jego jedyna córka Aleksandra Barbara, która wyszła za mąż za Jana Franciszka Stadnickiego, syna Wiktoryna Stadnickiego (z innej linii Stadnickich). Jan Franciszek Stadnicki zmarł w 1713 r., a przed swoim zgonem zdążył ufundować klasztor Karmelitów Bosych w Zagórzu. W wyniku podziału dóbr Zagórz, Wielopole, Tarnawę, Olchową, Serednie Wielkie, Choceń i Kamionki otrzymała córka Anna zamężna z Piotrem Stadnickim (zm. 1745). Po nim dobra leskie wzięła Teresa, córka Kazimierza Stadnickiego, od 1733 r. żona Józefa Ossolińskiego herbu Topór, który w latach 1756-1775 był wojewodą wołyńskim. Teresa Ossolińska (zm. 1776) przyczyniła się do powstania wielu parafii katolickich na terenie Sanocczyzny. W 1750 r. ofiarowała środki finansowe na erygowanie parafii rzymsko-katolickiej w Zagórzu, wspierając jednocześnie tamtejszy klasztor Karmelitów Bosych. Po śmierci Józefa Ossolińskiego w 1780 r., w wyniku podziału dóbr Lesko wraz z 27 osadami otrzymała wówczas ich córka Marianna, od 1769 r. żona Józefa Jana Mniszcha, starosty sanockiego (1757-1784), a od 1780 r. chorążego wielkiego koronnego.. Po śmierci Józefa Jana Mniszcha w 1797 r. doszło dwa lata później do małżeństwa jego córki Julii Teresy z Franciszkiem Ksawerym Krasickim herbu Rogala (1774-1844). Franciszek Ksawery Krasicki był postacią niezwykle barwną. Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 r., w insurekcji kościuszkowskiej, walczył w kampanii 1809 r. z wojskami austriackimi. Zasłynął jako gawędziarz a jego opowieści inspirowały twórczość Wincentego Pola, któremu Krasicki wydzierżawił Kalnicę. Zmarł 25 kwietnia 1844 r. pozostawiając dwóch


30

synów: Ksawerego i Edmunda (1808-1894). Ten ostatni odziedziczył po ojcu klucz leski z Choceniem, Kalnicą, Porażem, Seredniem Wielkiem i Sukowatem. Po jego śmierci w 1894 r. dobra te przypadły jego synowi Ignacemu hr. Krasickiemu, który był marszałkiem powiatu leskiego i posłem na sejm galicyjski. Ostatnim dziedzicem dóbr leskich był jego syn August. Brak niestety tak dokładnych danych odnośnie historii własności innych miejscowości gminy Zagórz w XVIII w. Tarnawa Górna i Dolna oraz Olchowa w pocz. XIX w. była własnością Józefa Kochańskiego, a od 1810 r. Franciszka Cyryla Truskolaskiego. W skorowidzu z 1833 r. jego syn Franciszek Truskolaski występuje jako właściciel Zagórza i zapewne Łukowego (na pewno w 1838 r.). W 1850 r. sprzedał Olchową Anastazji Bugiel, a w 1851 r. obie Tarnawy i Łukowe Romerom. Truskolascy zapisali się jako fundatorzy cerkwi w Tarnawie Górnej, Łukowem i Zagórzu. Warto jeszcze wspomnieć o rodzinie Łępkowskich, właścicielach rozległych majątków ziemskich w Czaszynie i Zasławiu. Apolonia Łępkowska była właścicielką dworu w Czaszynie i zapisała się jako fundatorka cerkwi w tej miejscowości. W XVIII w. przestaje istnieć wieś Osława, wchłonięta prawdopodobnie przez Zagórz. Miejscowość ta nie występuje już na mapie Friedricha von Miega z lat 1779-1783. W II poł. XIX w. miało miejsce kilka ważnych wydarzeń, które w znacznym stopniu zaważyły na rozwoju kilku miejscowości gminy Zagórz, przyczyniły się zwłaszcza do rozwoju przestrzennego samego Zagórza. Inwestycją, która niewątpliwie zmieniła charakter Zagórza była budowa dwóch linii kolejowych w 3 i 4 ćw. XIX w. Pod koniec lat 60. XIX w. rząd austriacki i sztab generalny podjęły, ze względów militarnych i gospodarczych, decyzję o budowie kilku południkowych linii kolejowych łączących linię kolejową Kraków-Lwów (Kolej Galicyjską Karola Ludwika) z kolejami węgierskimi. W 1869 rząd wydał koncesję na budowę linii kolejowej o przebiegu południkowym Przemyśl-Łupków-Michalany, która w Michalanach łączyła się z Węgierską Koleją Północno-Wschodnią. W 1870 r. powstała spółka aukcyjna pod nazwą Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna (EUGE - Erste Ungarisch-Galizische Eisenbahn), która miała zbudować nową linię do 1874 r. i następnie ją eksploatować. Na terenie Galicji linię tę budowano odcinkami. Odcinek z Ustrzyk przez Zagórz do Komańczy oddano do ruchu 12 listopada 1872 r., a ostatni na terenie Galicji odcinek – Komańcza-Łupków – 18 grudnia tegoż roku. Odcinek po stronie węgierskiej do tunelu w Łupkowie ukończono w 1873 r., a tunel w Łupkowie ukończono w 1874 r. Około 1872 r. powstała stacja Zagórz z całą potrzebną infrastrukturą kolejową, wzniesiono również mosty na Osławie i Sanie. W pobliżu stacji kolejowej w latach 1872-80 wybudowano osiedle robotnicze dla pracowników kolejowych. Nowa linia kolejowa stanowiła najkrótsze połączenie z Węgrami i dlatego, oprócz transportów wojskowych do Przemyśla, przejęła większość przewozów na Węgry m. in. ładunki tranzytowe z Rosji. Do wzrostu przewozów przyczyniło się też coraz intensywniej rozwijające się w Galicji wydobycie ropy naftowej i innych surowców (m. in. kainitu). W 1880 r. na odcinku Nowy Zagórz-Chyrów kursowały dwa pociągi osobowe: Budapeszt-Przemyśl i Zagórz-Przemyśl a w 1914 r., tuż przed wybuchem wojny, kursowało już 10 pociągów osobowych. 20 sierpnia 1884 r. otwarto drugą linię kolejową Stróże-Nowy Zagórz znaną pod nazwą C.K. Galicyjska Kolej Transwersalna. W tym samym 1884 r. z Nowego Zagórza wyprowadzono łącznicę długości 1 km do posterunku odgałęźnego Zagórz ZG1 usytuowanego w pobliżu mostu na Osławie, na północny wschód od Zagórza, na linii do Chyrowa. Drugą łącznicę wyprowadzono z Zagórza do Nowego Zagórza. Łącznica ta umożliwiała przejazd pociągów z Zagórza w kierunku Jasła. Zbudowała ją prywatna kolej EUGE. Budowa kolei transwersalnej przyczyniła się do powstania i rozwoju całkowicie nowej dzielnicy -Nowego Zagórza. Jej zalążkiem było utworzenie stacji Nowy Zagórz, przy


31

której powstało wówczas wiele budynków infrastruktury kolejowej oraz budynków mieszkalnych dla pracowników kolejowych. Dodać tu należy, że postała dość osobliwa sytuacja, ponieważ w jednej miejscowości funkcjonowały dwa dworce kolejowe oraz dwie odrębne infrastruktury kolejowe (m.in. odrębne lokomotywownie). Przyczyną takiego stanu był fakt, że Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna była spółką prywatną, natomiast C.K. Galicyjska Kolej Transwersalna należała do państwa. Jako ciekawostkę można podać, że tuż po zbudowaniu kolei prywatnej EUGE, w Sanoku powstała fabryka wagonów. Ponieważ przez Sanok nie przebiegała jeszcze linia kolejowa, wykonane wagony były demontowane i przewożone transportem drogowym do Zagórza, gdzie montowano je w specjalnie do tego przygotowanej montowni. W trakcie działań wojennych 1914-1916 linia kolejowa była wielokrotnie uszkadzana tak przez stronę rosyjską jak i austriacką (m. in. w 1914 r. Austriacy, wycofując się przed Rosjanami, wysadzili w powietrze most na Sanie w Zasławiu). Tuż po odzyskaniu niepodległości, już w 1918 r., nasiliły się w tym rejonie walki z oddziałami ukraińskimi. W celu ochrony węzła i linii kolejowej zbudowano w sanockiej fabryce „Sanowag” pociąg pancerny „Kozak”, a w parowozowni w Zagórzu drugi, o nazwie „Gromobój”. Pociągi te oprócz ochrony węzła zagórskiego, operowały również w rejonie Lwowa podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. Dla uczczenia obrońców węzła zagórskiego jeden z placów w mieście nosi dzisiaj nazwę „Plac Obrońców Węzła Zagórskiego”. Drugim ważnym czynnikiem rozwoju Zagórza i okolicznych miejscowości był rozwój przemysłu naftowego, który pobudzał miejscową gospodarkę. Zagórz i okolice okazały się terenami obfitymi w ropę naftową, a obfite wycieki ropne występowały tutaj od dawna, czego dowodem jest m. in. nazwa potoku Smolnik oraz nazwa prawobrzeżnej części Wielopola – Smolinka. Jedną z najstarszych kopalń, jakie tutaj powstały była kopalnia w Zagórzu. Wiadomo, że już w 1870 r. istniała jakaś forma eksploatacji złóż ropy w Zagórzu, ponieważ Franciszek Rylski, właściciel majątku ziemskiego w Zagórzu i Wielopolu, posiadał prawo do połowy dochodów z eksploatacji oleju skalnego w obu tych miejscowościach. W 1875 r. Rylscy sprzedali majątek Erazmowi Łobarzewskiemu, jednak utrzymali część praw do eksploatacji terenów roponośnych w swoim dawnym majątku. Łobarzewski zawarł w 1882 r. kontrakt z Adolfem baronem Rhade, na mocy którego baron uzyskał prawo eksploatacji ropy do 1907 r. W Zagórzu, Wielopolu i Tarnawie złoża ropy naftowej zaczęto eksploatować na większą skalę dopiero od 1890 r., a w Mokrem od ok. 1913 r. Wg stanu z 1914-15 złoża ropy naftowej przebiegały w okolicach Mokrego, Czaszyna, Poraża, Zahutynia, Zagórza, Wielopola i Tarnawy. W latach 1874-1928 w kopalniach ropy naftowej na terenie Tarnawy i Zagórza wykonano łącznie 37 odwiertów, a całkowite wydobycie wynosiło dla tego okresu 130 tys. ton. Jeszcze w 1944 r. czynne były kopalnie w Mokrem, Wielopolu, Zagórzu i Średniem Wielkiem jednakże wydajność tych złóż nie była wielka. Eksploatacja złóż ropy na terenie gminy Zagórz trwała do pocz. XXI w. kiedy to kopalnie zamknięto z przyczyn ekonomicznych. Wprowadzenie w 1867 r. w Galicji autonomii sprzyjało powstawaniu licznych instytucji finansowych, stowarzyszeń kulturalnych i społecznych, które z czasem zaczęły wznosić swoje własne gmachy. W Zagórzu, tuż przed I wojną światową, działało kilka instytucji społecznych i gospodarczych: Towarzystwo Kredytowe dla Handlu i Przemysłu, Kasa Raiffeisena, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Ochotnicza Straż Pożarna, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Kółko Rolnicze, Kasa Stefczyka, Strzelec, Towarzystwo „Znicz”. W 1904 r. były tutaj obszary dworskie w Dolinie Godzimira Małachowskiego, w Morochowie i Mokrem Antoniego Lisowieckiego (nast. Artur Goldhammer), w Olchowej


32

Adeli Scheffner (nast. Julian Schramm), w Czaszynie Tadeusza Łępkowskiego, w Wielopolu i Zasławiu Karola Łępkowskiego, w Zagórzu Erazma Łobaczewskiego, w Porażu, Kalnicy i Sukowatem Ignacego Krasickiego, w Zahutyniu Stanisława Nowaka. Właścicielem obszaru dworskiego w Tarnawie Górnej był Aaron Dym, w Tarnawie Dolnej Kelman Rosenberg, w Seredniem Wielkiem Elżbieta Krasicka, w Łukowem Berta Spira. Okres I wojny światowej zapisał się dla okolic Zagórza krwawymi walkami wojsk austriackich z rosyjskimi. Strategiczne znaczenie linii kolejowych, które przebiegały przez Zagórz i okolice powodowało, że tereny obecnej gminy Zagórz wielokrotnie przechodziły z rąk do rąk obu walczących stron. Sytuację tę wyjaśniła dopiero ofensywa austriacko-niemiecka w 1916 r., która przesunęła linię frontu daleko na wschód od Zagórza i przyniosła odzyskanie całej linii kolejowej do Przemyśla. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. dla Zagórza najważniejszym pracodawcą ciągle była kolej. Jak liczna była ta grupa zawodowa świadczy liczebność Koła Związku Zawodowego Kolejarzy, które w 1930 r. skupiało 520 członków (w 1936 r. w Zagórzu mieszkało 2907 osób). W latach 20. XX w. Karol Łępkowski, właściciel dworu w Zasławiu, rozpoczął na terenie swojego majątku budowę fabryki celulozy wraz z osiedlem robotniczym. Z powodu kryzysu finansowego w pocz. lat 30. XX w. budowy tej nie ukończył, do dzisiaj pozostało jednak z tego czasu kompletne osiedle robotnicze. Fabrykę zniszczyli Niemcy a po II wojnie światowej ulokowano tu zakład produkcji przyczep. Lata II wojny światowej a także pierwsze lata powojenne były dla wielu miejscowości gminy katastrofalne. Już w 1939 r. Zagórz znalazł się na linii frontu w wyniku czego spłonęło wiele budynków mieszkalnych i gospodarczych, zbombardowany został węzeł kolejowy i most na Sanie. W Zasławiu Niemcy utworzyli w 1940 r. obóz koncentracyjny dla Żydów na terenie nieukończonej fabryki celulozy. Tutaj odbywały się masowe egzekucje, a od 1943 r. wysłano kilka transportów więźniów do Bełżca. Szacuje się, że w Zasławiu rozstrzelano ok. 10 000 osób. Inne miejsca egzekucji znajdują się na terenie Zahutynia, Doliny, Tarnawy Górnej, Zagórza oraz Zasławia gdzie Niemcy rozstrzelali łącznie kilkadziesiąt osób, w tym 14 polskich żołnierzy. W Zagórzu i okolicy dużą aktywnością odznaczyło się polskie podziemie zbrojne prowadząc działalność dywersyjną i sabotażową ale także zbrojną. We wrześniu 1944 r. okolice Zagórza ponownie znalazły się na linii frontu. Mocno ucierpiały miejscowości Mokre, Morochów, Zawadka Morochowska, Wielopole, Zagórz, Zahutyń i Zasław. W latach 1944-47 doszło do tragicznych w skutkach walk polsko-ukraińskich. Liczna tu przed wojną ludność narodowości ukraińskiej została przymusowo wysiedlona – początkowo na tereny USRR, a później, w ramach operacji „Wisła” w 1947 r., na Ziemie Zachodnie i Północne. Ubytek ludności, jaki nastąpił w wyniku przesiedleń był ogromny, a przedwojenny wielokulturowy charakter tych ziem zniknął bezpowrotnie. Dążąc do zagospodarowania pustek zaczęto tworzyć PGR-y. Po 1956 r. powróciło część Ukraińców jednak tych mocno wyludnionych obszarów nigdy nie udało się już odpowiednio zagospodarować (np. Kalnica, Średnie Wielkie). W 1976 Zagórz stał się gminą, a w 1977 miejscowość Zagórz uzyskała prawa miejskie. W granicach miasta znalazły się dawne wsie Dolina, Wielopole, Zagórz i Zasław a skład gminy weszły miejscowości Czaszyn, Kalnica, Łukowe, Mokre, Morochów, Olchowa, Poraż, Średnie Wielkie, Tarnawa Dolna, Tarnawa Górna, Zahutyń. V.2.2. Krajobraz kulturowy Miasto i gmina Zagórz położona jest na terenie mezoregionu Pogórza Bukowskiego, które jest częścią większej jednostki podziału fizycznogeograficznego jaką jest Pogórze Środkowobeskidzkie. Ukształtowanie terenu miało decydujący wpływ na przestrzenny proces osadniczy na tym terenie. Osady, wsie lokowano wzdłuż dolin rzecznych przepływających przez teren gminy. Osadnictwo na tym terenie sięga czasów


33

średniowiecznych i związane było przez wiele wieków głównie z ludnością pochodzenia ruskiego. Polski w większości charakter miała wieś Poraż, która była również siedzibą jednej najstarszych parafii na tym terenie. Przejawem tej struktury ludnościowej są zachowane po dzień dzisiejszy cerkwie, cerkwiska oraz cmentarze społeczności grekokatolickiej w większości miejscowości: Czaszynie, Kalnicy, Łukowem, Morochowie, Tarnawie Górnej, Wielopolu, Zagórzu. Świątynie ludności polskiej zostały wybudowane w Porażu, Tarnawie Górnej, Zagórzu. Natomiast jedynym ale bardzo ważnym przykładem sakralnego budownictwa zakonnego na terenie gminy jest zespół kościelno-klasztorny Karmelitów w Zagórzu. Właściciele ziemscy również zaznaczyli swoją bytność na tym terenie w postaci swoich siedzib, które w różnym stanie zachowania znajdują się w Dolinie, Tarnawie Górnej, Zagórzu, Zasławiu. Omawiając krajobraz kulturowy Gminy Zagórz należy również wspomnieć o dwóch nieistniejących już miejscowościach znajdujących się na jej terenie. Jedną z nich jest Zawadka Morochowska położona na zachód od Morochowa. Natomiast druga to wieś Choceń zlokalizowana na południe od miejscowości Serednie Wielkie. Zawadka i Choceń były niewielkimi wsiami o prawdopodobnie XVI wiecznej proweniencji, które przed II wojną światową były zamieszkane głównie przez ludność ukraińską. W wyniku krwawych wydarzeń w okresie po wyzwoleniu w obu wsiach część ludności zginęła, a część została wywieziona. Zabudowa tych miejscowości została zniszczona; mimo tego dalej istnieją w krajobrazie kulturowym tego terenu.

Ukształtowanie tego regionu miało duży wpływ na przeprowadzenie przez Zagórz ważnej dla Cesarstwa Austro-Węgierskiego linii Transwersalnej. Przeprowadzenie tej linii oraz połączenie Zagórza w kierunku południowym do Przełęczy Łupkowskiej spowodowało utworzenie w miejscowości ważnego węzła kolejowego. Przyczyniło się to do rozwoju Zagórza oraz do dużego napływu ludności. Budowa całej infrastruktury kolejowej: dworców, lokomotywowni, nastawni, warsztatów oraz elementów linii kolejowych jakimi były sztuczne wąwozy, mosty i przepusty, nasypy trwale zmieniła krajobraz gminy.

Na terenie gminy na przełomie XIX i XX w. rozwinęło się również górnictwo naftowe. Infrastruktura techniczna związana z tą gałęzią przemysłu była jeszcze do niedawna jednym z elementów bardzo widocznej ingerencji człowieka w naturalne ukształtowanie terenu. V.2.3. Zabytki nieruchome z wyszczególnieniem obiektów o istotnej wartości i znaczeniu dla gminy Architektura sakralna Cerkwie Zachowana zabytkowa architektura sakralna to przede wszystkim cerkwie, wzniesione w XIX i XX w. Spośród licznych świątyń obrządku wschodniego, jakie znajdowały się w prawie każdej wsi obecnej gminy Zagórz, do dzisiaj zachowały się murowane cerkwie w Czaszynie, Łukowem, Olchowej, Tarnawie Górnej, Wielopolu i Zagórzu oraz drewniana w Morochowie. Warto jeszcze wspomnieć, że w innych miejscowościach – Kalnicy, Średnim Wielkim i nieistniejącym już Choceniu zachowały się cerkwiska z czytelnymi jeszcze miejscami usytuowania cerkwi, w postaci kamiennej podmurówki bądź oznaczenia tablicą informacyjną i krzyżem. Kościół par. rzym.-kat. pw. św. Mikołaja w Czaszynie to pierwotnie była grekokatolicka cerkiew pod tym samym wezwaniem, wzniesiona została w 1835 r. Pop w Czaszynie poświadczony jest już w 1515 r. Z 1653 r. pochodzi informacja o budowie cerkwi w Czaszynie (zapewne drugiej lub nawet trzeciej). Obecna cerkiew wzniesiona została z fundacji Apolonii Łępkowskiej - właścicielki dóbr czaszyńskich. Od 1953 r.


34

użytkowana jako kościół rzymskokatolicki, od 1958 r. kościół parafialny rzymskokatolicki pw. św. Mikołaja. W 1954 remontowana, w 1970 gruntownie remontowana (m. in. przebudowano chór, powiększono zakrystię, położono nowe tynki, powstała również nowa polichromia). W latach 1971-74 r. zbudowano marmurowy ołtarz, w prezbiterium ułożono posadzkę, na ścianie wsch. prezbiterium położono mozaikę, wykonano ambonę, ściany nawy i kruchty wyłożono boazerią, założono kasetonowy strop. W 1978 r. zbudowano dzwonnicę. Jest to cerkiew murowana z kamienia łamanego i otynkowana, orientowana, dwudzielna z sanktuarium zamkniętym trójbocznie, nieznacznie węższym od prostokątnej, wydłużonej nawy. Do nawy i sanktuarium przylega niewielka zakrystia na rzucie zbliżonym do kwadratu. Od zachodu do nawy przylega wieża na rzucie prostokąta. Wnętrze jednoprzestrzenne, z sufitem w nawie i sanktuarium na tej samej wysokości. Na ścianach znajduje się polichromia wykonana głównie w 1982 r. przez Zofię Ożóg i Bolesława Szpechta z Krakowa. Dachy kryte są blachą – nad sanktuarium i nawą jest to dach dwuspadowy, nad wieżą dach będący przedłużeniem dachu korpusu zakończony czworoboczną wieżyczką na sygnaturkę nakrytą dachem namiotowym. Na kalenicy dachu nad nawą mała, wysmukła wieżyczka. Jest to cerkiew tzw. józefińska, posiada zwartą bryłę o równej wysokości ścian nawy i sanktuarium oraz nieznacznie wyższą wieżę. Świątynia w Łukowem pierwotnie była grekokatolicką, filialną cerkwią pw. św. Dymitra, a od 1970 r. pełni funkcję kościoła rzymsko-katolickiej parafii pw. Matki Boskiej Królowej Polski. Cerkiew została zbudowana w 1829 r. Wcześniejsza cerkiew w Łukowem istniała zapewne już w 1515 r. W 1810 r. była tutaj drewniana cerkiew parafialna, która istniała „od czasów niezapamiętałych” i miała „formę grecką, w trzy podziały”. Obecna wzniesiona została z fundacji Franciszka Truskolaskiego. Remontowano ją w 1927 i 1955 r. Świątynia jest orientowana, murowana i otynkowana, dwudzielna z prostokątnym sanktuarium zamkniętym trójbocznie, nieznacznie węższym od prostokątnej nawy. Na przedłużeniu zamknięcia sanktuarium od wschodu usytuowana jest zakrystia. Od zachodu do nawy przylega wieża na rzucie prostokąta, dłuższym bokiem dostawiona i częściowo wtopiona w zachodnią ścianę nawy. W przyziemiu wieży znajduje się kruchta. We wnętrzu stropy płaskie z fasetą. Ściany wnętrza rozczłonkowane są pilastrami sięgającymi do połowy wysokości ścian. W wieży urządzono chór muzyczny otwarty do nawy arkadą. Elewacja frontowa (zachodnia ściana wieży) ujęta jest parami pseudopilastrów, których głowice tworzy gierowanie bogato profilowanego gzymsu wieńczącego. Nieco skromniejszy gzyms wieńczący obiega pozostałe ściany cerkwi. Wieża posiada trójczłonową (trójkondygnacyjną) bryłę. Człony poszczególnych kondygnacji o coraz mniejszej szerokości i głębokości wydzielone są daszkami okapnikowymi (między drugą a trzecią kondygnacją znajdują się okapniki zdwojone). Człon środkowej kondygnacji jest bardzo niski Człon górnej kondygnacji najwęższy i wysmukły, wyniesiony znacznie ponad kalenicę dachu nawy, z wydłużonym otworem okiennym zamkniętym odcinkowo na osi ściany zachodniej oraz takimiż płycinami na osi ścian pd. i pn. Okna w nawie i sanktuarium prostokątne zamknięte półkoliście. Dachy są pobite blachą, dwuspadowe, nad sanktuarium i nawą o wspólnej kalenicy, z ośmioboczną wieżyczką na sygnaturkę. Na wieży dach namiotowy z baniastą latarnią. Obok cerkwi znajduje się kamienna, arkadowa dzwonnica-brama wejściowa z 1936 r. z rozbudowaną stalową konstrukcją zawieszenia dzwonów i zadaszenia. Dawna cerkiew parafialna grekokatolicka pw. Matki Boskiej Gromnicznej w Morochowie, od 1961 r. prawosławna pw. Spotkania Pańskiego wzniesiona została w 1837 r. Remontowano ją w latach 1921-22 i 1964 r. a także ok. 2000 r. Cerkiew usytuowana jest na stoku wzgórza, wzniesiona na kamiennej podmurówce wyrównującej spadek terenu. Jest to cerkiew drewniana, konstrukcji zrębowej z wieżą konstrukcji słupowej, trójdzielna, z babińcem niewyodrębnionym


35

w bryle. Sanktuarium na planie zbliżonym do kwadratu, przy sanktuarium od pd. i pn. dwie zakrystie na planie zbliżonym do kwadratu. Nawa na planie wydłużonego prostokąta jest znacznie szersza od sanktuarium. Od zach. do nawy dostawiona jest węższa od niej wieża na rzucie prostokąta, z kruchtą w przyziemiu. Ściany sanktuarium i nawy są równej wysokości, nieznacznie wyższa wieża przedzielona jest na dwie kondygnacje daszkiem okapowym. W dolnej części wieży założony wydatny fartuch z desek. Cerkiew jest oszalowana pionowo deskami. Ściany wzmocnione są lisicami na zewnątrz i w środku. Dachy kryte blachą: nad nawą i sanktuarium dach dwuspadowy o wspólnej kalenicy (nad sanktuarium trzypołaciowy), nad zakrystiami dachy pulpitowe, dwupołaciowe, dach wieży namiotowy z cebulastym hełmem z pseudolatarniami. Analogiczne cebulaste chełmy znajdują się także nad nawą i nad sanktuarium. Wewnątrz sanktuarium wydzielone jest od nawy ścianą architektonicznego, trójstrefowego ikonostasu. Sufit w nawie i sanktuarium założono na tej samej wysokości. Nawę podzielono na przęsła ramowymi konstrukcjami z belek, utworzonymi poprzez zespolenie pionowych lisic i poziomych tragarzy usztywnionych dodatkowo zastrzałami i symetrycznie usytuowanymi ściągaczami zastrzałów. Przestrzeń pomiędzy lisicami, tragarzami, zastrzałami i ściągaczami dekorowana ażurową wycinanką o motywach kwiatowych, wyrżniętą w deskach. Na pd.-wsch. od cerkwi usytuowana jest drewniana, wolnostojąca dzwonnica nakryta baniastym hełmem z latarnią, wzniesiona w 2000 r. Od strony pd. znajduje się wysoka, kamienna brama wejściowa w kształcie arkady, nakryta blaszanym daszkiem czterospadowym. Cerkiew filialna grekokatolicka pw. Soboru Matki Boskiej w Olchowej, ob. nieużytkowana, częściowo w ruinie zbudowana została ok. 1840 r. Pop w Olchowej wzmiankowany jest w rejestrze poborowym z 1552 r. Istnienie cerkwi poświadczone jest także w 1752 r. a opis zawarty w Inwentarzu powizytacyjnym sporządzonym w 1810 r. ukazuje cerkiew w Olchowej jako budowlę trójdzielną, o wymiarach ok. 12x6,5 m. Cerkiew ta przetrwała zapewne do lat 30. XIX w. Obecna została wzniesiona ok. 1840 r. przez, jak podaje Katalog Zabytków, majstra z Wielopola. Cerkiew usytuowana jest na wschód od zabudowań wiejskich, na grzbiecie niewielkiego wzgórza. Jest to cerkiew murowana z kamienia łamanego na zaprawie glinianej, otynkowana, dwudzielna. Sanktuarium i nawa niewydzielone, na rzucie wydłużonego prostokąta zamkniętego od wschodu półkoliście. Od zachodu do korpusu przylega prostokątny babiniec otwarty do nawy szeroką, półkolistą arkadą. Babiniec dostawiony jest do korpusu bez złączeń. We wnętrzu znajduje się strop płaski, deskowy. Dach pobity blachą, dwuspadowy (nad sanktuarium zamknięty wielobocznie), z ośmioboczną wieżyczką na sygnaturkę z baniastym hełmem z pseudolatarnią. Szczyt dachu kryty jest blachą a okap dachu podszalowany deskami. Ściany korpusu i babińca są silnie odspojone, narożnik pd.-zach. runął, struktura całej ściany zachodniej naruszona, ściany nawy i sanktuarium spękane, zerwane poszycie dachowe. Konieczne jest natychmiastowe zabezpieczenie obiektu. Cerkiew parafialna grekokatolicka pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Tarnawie Górnej, ob. nieużytkowana (częściowo w ruinie) zbudowana została w 1817 r. Pop w Tarnawie wzmiankowany był w rejestrze poborowym z 1515 r. Katalog Zabytków podaje informację o istnieniu cerkwi już w 1537 r. Być może ta właśnie świątynia spłonęła ok. 1734 r., jak podaje wizytator – ks. Laurecki, od źle pogaszonych świec, w tym bowiem roku wzniesiono nową drewnianą cerkiew, o której wspomniany wizytator pisał w 1808 r., że „jest gorsza od stajni, zgniła, za mała dla trzech wsi”. Obok niej stała stara, wolnostojąca drewniana dzwonnica usytuowana w oparkowaniu cmentarza. Wymienione cerkwie stały prawdopodobnie na wzgórzu, na stoku którego rozłożył się dzisiejszy cmentarz. Obecnie istniejącą cerkiew wzniesiono, już w innym miejscu, w roku 1817 z fundacji Truskolaskich (zapewne Franciszka Cyryla). Po II wojnie światowej opuszczona,


36

w latach 60. i 70. XX w. stanowiła magazyn Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Obecnie opuszczona, w stanie ruiny. Reprezentuje, podobnie jak cerkiew w Łukowem, typ klasycystycznych świątyń tzw. józefińskich, wznoszonych zgodnie z wymogami urzędowymi. Cerkiew jest orientowana, murowana z kamienia i cegły, otynkowana, jednoprzestrzenna, na rzucie wydłużonego prostokąta o zaokrąglonych narożach w części zachodniej i półkolistym zamknięciem sanktuarium od wschodu. Od północy do korpusu przylega prostokątna zakrystia. Od zachodu do nawy przylega nieco od niej węższa wieża na rzucie wydłużonego prostokąta, dostawiona do zachodniej ściany nawy dłuższym bokiem. Ściany sanktuarium od strony wschodniej wzmocnione są dwiema przyporami. Bryła cerkwi jest zwarta, ściany nawy i sanktuarium tej samej wysokości. Elewacja frontowa (zachodnia ściana wieży) ujęta została parami pseudopilastrów, których głowice tworzy gierowanie bogato profilowanego gzymsu wieńczącego. Nieco skromniejszy gzyms wieńczący obiega pozostałe ściany cerkwi. Wieża trójczłonowa (trójkondygnacyjna). Człony poszczególnych kondygnacji o coraz mniejszej szerokości i głębokości wydzielone były daszkami okapnikowymi. Człon środkowej kondygnacji bardzo niski, w formie cokołu dla górnej kondygnacji z okulusem i śladami „tympanonu” w elewacji zachodniej. Człon górnej kondygnacji najwęższy i wysmukły, wyniesiony znacznie ponad kalenicę dachu nawy, z otworami okiennymi zamkniętymi łukiem odcinkowym, po jednym w każdej ścianie. Okna w nawie i sanktuarium prostokątne i zamknięte półkoliście. Dachy pobite są blachą. Dach nad zakrystią pulpitowy, przyczółkowy, nad sanktuarium i nawą o wspólnej kalenicy, dwuspadowy, z namiotowym zamknięciem nad sanktuarium, z czworoboczną wieżyczką na sygnaturkę krytą dachem namiotowym o wygiętych połaciach. Na wieży brak zadaszenia. Wnętrze zdewastowane, w nawie sufit z fasetą, w zakrystii sklepienie żaglaste. Istnieje lokalna tradycja, wg której cerkiew w Wielopolu istniała już w XIV w. Pop w Wielopolu wzmiankowany był w rejestrze poborowym z 1515 r. W 1805 r. istniała niewielka, drewniana cerkiew wzniesiona w 1694 r. z fundacji Jana Stadnickiego, kolejną, drewnianą wzniesiono w 1865 r. Obecną cerkiew filialną pw. św. Michała zaczęto wznosić w 1938 r. jednak jej budowy nie ukończono przed wojną. W latach 60. XX w. użytkowana była przez wyznawców prawosławia a w 1991 r. oddana została grekokatolikom, którzy ją odnowili i otynkowali. Cerkiew jest filią parafii w Mokrem. Jest to cerkiew murowana, otynkowana, trójdzielna, na rzucie krzyża, z półkoliście zamkniętym sanktuarium, przy którym od pn. prostokątna zakrystia, kwadratową nawą i krótkimi prostokątnymi kaplicami transeptowymi dostawionymi do nawy od pd. i pn. Od zachodu znajduje się prostokątny babiniec. Nad nawą założona jest cebulasta kopuła poszyta blachą, na wysokim kolistym tamburze, zwieńczona ośmioboczną latarnią. W tamburze znajduje się osiem prostokątnych otworów okiennych zamkniętych półkoliście. W sanktuarium dwa okulusy (od wsch. i od pd.), w zakrystii okno prostokątne, w ramionach transeptu od pd. i pn. po jednym wydłużonym oknie prostokątnym, na osi, zamkniętym półkoliście, w zach. ścianie babińca prostokątny otwór wejściowy na osi, nad nim prostokątne okno zamknięte półkoliście. Dachy pobite są blachą, nad ramionami transeptu i babińcem dwuspadowe, nad sanktuarium założono dach wielopołaciowy, nad zakrystią pulpitowy, dwupołaciowy. Obecnie prawosławna cerkiew filialna w Zagórzu w momencie budowy była świątynią parafii grekokatolickiej pw. św. Michała, wzniesiona została w 1836 r. z fundacji Franciszka Truskolaskiego. Gruntownie odnowiono ją w 1925 r. Po wojnie do 1956 r. była nieużytkowana, a od 1956 r. użytkowana jako filialna parafii prawosławnej w Sanoku. Cerkiew jest orientowana, murowana z kamienia, częściowo otynkowana (wieża), dwudzielna, z sanktuarium zamkniętym od wschodu nieco spłaszczonym półkolem, wydzielonym od nawy (równej mu szerokością) kulisowymi pilastrami oraz


37

architektonicznym ikonostasem. Do sanktuarium i nawy od pn. przylega prostokątna zakrystia, do nawy od zachodu prostokątna wieża. Korpus nakryty jest dachem dwuspadowym nad sanktuarium przechodzącym w sferyczny o wspólnej kalenicy, nad nawą sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę z baniastym hełmem z latarnią. Nad zakrystią założony jest dach namiotowy. Wieża trzykondygnacyjna – pierwsza kondygnacja murowana, druga drewniana o zredukowanej podstawie osłoniętej daszkiem okapnikowym, trzecia kondygnacja drewniana, sześcioboczna o zredukowanej podstawie osłoniętej daszkiem namiotowym zwieńczona baniastym hełmem z latarnią. Wewnątrz, przy zach. ścianie nawy usytuowany jest chór muzyczny z wybrzuszonym parapetem, wsparty na dwóch drewnianych kolumnach. Wnętrze przekryte jest stropem płaskim z polichromią o motywach roślinnych. Ściany pokryte są polichromią o motywach architektoniczno-ornamentalnych. Kościoły Perłą w krajobrazie architektury sakralnej znajdującej się na terenie gminy Zagórz są pozostałości założenia kościelno-klasztornego karmelitów w Zagórzu. Oprócz samego założenia, niezwykle istotne oraz warte podkreślenia i eksponowania są jego walory krajobrazowo-przestrzenne. Wybudowany został na wniesieniu w zakolu Osławy, o stromo opadających stokach, które dodatkowo ponosiły walory obronne karmelickiego założenia. W dzisiejszych czasach owo położenie stanowi o unikatowym, malowniczym charakterze tego miejsca. Wartości architektoniczno-historyczno-artystyczno-krajobrazowo-przestrzenne zagórskiego klasztoru wykraczają poza granice Zagórza i gminy Zagórz. Stanowią one bardzo cenny zabytek w skali województwa podkarpackiego, jeden z nielicznych w swoim charakterze. Historia karmelitów w Zagórzu rozpoczyna się w 1700 r., z datą ufundowania zespołu kościelno-klasztornego przez Jana Franciszka Stadnickiego, wojewodę wołyńskiego. Mecenas podwójnie powiększył jeszcze fundację w kolejnych latach dodając jej dodatkową funkcję poprzez przeznaczenie części środków na utrzymanie w klasztorze określonej liczby weteranów wojennych. Budowa zgromadzenia rozpoczyna się na początku XVIII w. 24 sierpnia 1714 r. do częściowo wykończonych budynków wprowadzają się zakonnicy, jednocześnie przystąpiono do budowy świątyni. Rok 1733 jest datą zakończenia prac w zespole. Budynki klasztorne zostały uszkodzone w czasie walk konfederatów barskich w 1772 r., którzy bronili się w zagórskim klasztorze przed oblegającymi karmel wojskami rosyjskimi. Odnowione zabudowania krótko służyły zakonnikom, ponieważ już w 1822 r. karmel zagórski uległ spaleniu. Pożoga oraz niesprzyjające warunki dla funkcjonowania zakonu pod austriackim zaborem spowodowały w 1831 r. kasatę zgromadzenia i stopniowe popadanie w ruinę całego założenia. W latach 30. XX w. właścicielem wzgórza był Adam Gubrynowicz, który w 1935 r. przekazał je kurii biskupiej w Przemyślu. Ta natomiast w 1957 r. przekazała to miejsce we władanie karmelitom. Władze zakonne podjęty decyzję o odbudowie klasztoru i wstępne prace trwały na przełomie l. 50 i 60. XX w. Niestety w niesprzyjających warunkach politycznych próba reaktywacji klasztoru w Zagórzu zakończyła się niepowodzeniem. Właścicielem terenu stał się Skarb Państwa, który w 2000 r. przekazał go gminie Zagórz.

Obecnie zespół klasztorny karmelitów w Zagórzu jest trwałą ruiną. Zachowała się zasadnicza bryła świątyni, pozbawiona jednak sklepień; istnieją również obwodowe partie murów klasztornych w partii przyziemia. W dość dobrym stanie znajdują się także mury zewnętrze foresterii oraz mury obronne, natomiast po pozostałych obiektach pozostały tylko niewielkie partie murów. Pod koniec lat 90. XX w. i na początku obecnej dekady przeprowadzono prace mające na celu zabezpieczenie obiektu przed dalszą degradacją.


38

Zespół kościelno-klasztorny został wybudowany na wzgórzu otoczonym rzeką, dodatkowo otoczony murami obronnymi ze strzelnicami. Wszystkie te cechy nadawał zespołowi warowny charakter. Do karmelu prowadziła brama zlokalizowana w środkowej partii północnego muru, bramie towarzyszył budynek bramny. Przestrzeń wewnątrz obwarowań została przedzielona na dwie części wschodnią i zachodnią. W centrum zachodniej części, został wybudowany orientowany kościół, do którego zachodniej fasady przylegał klasztor. Budynek założony na planie prostokąta, z wewnętrznym wirydarzem oraz pomieszczeniami zakonnymi zgrupowanymi w zachodnim i południowym skrzydle. W północno-zachodniej części założenia zorganizowano dziedziniec gospodarczy z towarzyszącymi mu budynkami stajnią i wozownią. Na północ od bramy, mniej więcej prostopadle do muru obronnego wybudowano foresterię – obiekt mający służyć gościom przybywającym do karmelu. We wschodniej, niższej części wzniesienia, poza murami został postawiony budynek szpitala.

Budowa barokowej świątyni trwała od 1714 do 1724 r. Pierwotnie kościół nosił wezwanie Nawiedzenia NMP, które od 1722 r. zmieniono na Zwiastowania NMP. Murowana świątynia została zaprojektowana na planie krzyża łacińskiego, gdzie od części centralnej - przecięcia się nawy i transeptu odchodzą trzy, jednoprzęsłowe ramiona a czwarte - zachodnie wydłużono o trzy dodatkowe tworząc w ten sposób prezbiterium oraz wydzielony ołtarzem dwuprzęsłowy chór zakonny. W narożach fasady zachodniej usytuowano dwie wieże a pomiędzy wieżami a ramionami transeptu wybudowano wzdłuż nawy niższe od niej pomieszczenia. W dość dobrym stanie znajduje się frontowa – wschodnia fasada kościoła o charakterze parawanowym. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, iż w większości przypadków fasada frontowa jest zachodnią fasadą kościoła, natomiast prezbiterium zwrócone jest w kierunku wschodnim. Wtedy świątynia jest orientowana – skierowana na wschód, – co jest zasadą w planowaniu świątyń. W przypadku zagórskiego karmelu odstąpiono od tej zasady. Właśnie kościoły zakonne najczęściej nie spełniały wymogów orientowania. O ile w przypadku świątyń nie zakonnych powierzchnia placu budowy nie musiała być duża – miała pomieścić kościół; tak w przypadku kościołów klasztornych planista musiał uwzględnić także budynek klasztoru oraz szereg obiektów towarzyszących. Z takim przypadkiem mamy do czynienia w Zagórzu. Zróżnicowane spadki szczytu wzniesienia, na którym lokowano założenie wymusiły widoczne rozmieszenie obiektów. Wracając do opisu fasady frontowej – jest to fasada dwukondygnacyjna, gdzie pierwsza kondygnacja jest trzyosiowa, artykułowana zdwojonymi pilastrami podtrzymującymi gierowane belkowanie. Druga kondygnacja fasady również ozdobiona pilastrami, pierwotnie zapewne ograniczona wolutowymi spływami a zakończona trójkątnym szczytem. Wewnętrzne ściany kościoła ozdobione były iluzjonistyczną, polichromią, której pozostałości możemy podziwiać po dzień dzisiejszy.

Wśród zasobu architektury kościelnej znajdującej się na terenie gminy Zagórz należy także wymienić kościół p.w. Matki Bożej Gromnicznej w Porażu. Zapewne pierwsza w tej miejscowości drewniana świątynia powstała już około 1400 roku, natomiast pierwsze wzmianki o parafii poraskiej datuje się na połowę XV w. Nieznana jest niestety data jej erygowania. Pierwszy kościół został zniszczony najprawdopodobniej na przełomie XV i XVI w. Kolejny, również drewniany, powstał w początku XVI w. Obecnie istniejąca świątynia wzniesiona została w 1784 r., konsekrowana w 1854 przez biskupa przemyskiego Franciszka Ksawerego Wierzchlewskiego. Kościół w Porażu jest budowlą murowaną, jednonawową, z węższym, zakończonym półkoliście prezbiterium, po bokach którego dobudowano skarbiec i zakrystię. Świątynia jest kryta dachem dwuspadowym z wydatną sygnaturką. Wejście główne prowadzi poprzez niewielką kruchtę. Elewacje poraskiego kościoła artykułowane są pilastrami a zwieńczone wydatnym, mocno profilowanym gzymsem koronującym. Elewacja frontowa zakończona trójkątnym szczytem z umieszczoną na osi półkoliście zamkniętą wnęką, w której umieszczono figurę


39

NMP Niepokalanie Poczętej. W skład zespołu kościelnego w Porażu wchodzi również dzwonnica utrzymana w stylistyce architektonicznej kościoła oraz położona na północny-zachód od świątyni stara plebania. Budynek ten powstały w 1 poł. XIX w., został usytuowany wzdłuż stoku. Wykonany w konstrukcji mieszanej murowano-drewnianej, na planie wydłużonego prostokąta.

Omawiając architekturę sakralną na terenie gminy nie można pominąć kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP w Zagórzu. Pisemne wzmianki o kaplicy w tej miejscowości datowane są na 1514 r., w tym czasie znajdowała się ona na terenie parafii rzymskokatolickiej w Porażu. Prawdopodobnie już w tym czasie w kaplicy znajdował się obraz Zwiastowania NMP, który podobno już w XVII w. był otoczony kultem i był celem pielgrzymek. W pierwszej poł. XVIII w. rosnący kult przedstawienia spowodował rozbudowę kaplicy. Do kaplicy, która odtąd pełniła funkcję prezbiterium dobudowano trzyprzęsłową nawę. Od północnej strony prezbiterium znajdowała się zakrystia, nad którą była loża kolatorska. Rozbudowę wspierał kasztelan biecki Piotr Konstanty Stadnicki. W 1745 r. podczas wizytacji kaplicę poświęcił biskup przemyski Wacław Hieronim Sierakowski. Ten sam dostojnik pięć lat później ustanowił parafię w Zagórzu. Nieszczęśliwe chwile przeżyła świątynia na początku XX w., kiedy to w 1911 r. 19. października w kościele wybuchł pożar. W związku z tym wydarzeniem podjęto działania mające na celu renowację świątyni oraz wykonanie nowego wyposażenia.

Omawiany obiekt jest późnobarokową świątynią murowaną z kamienia, tynkowaną, krytą dwuspadowym dachem. Posiada plan wydłużonego prostokąta o trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Skromny jest detal architektoniczny w postaci belkowania, które wieńczy ściany elewacji. Trzyosiowa fasada kościoła ma dekoracyjny charakter. Ozdobiona jest zdwojonymi pilastrami oraz wydatnym, gierowanym belkowaniem; całość wieńczy prosty trójkątny szczyt. Skromność zewnętrznego wyglądu świątyni skontrastowana została bogactwem wystroju, jakie zobaczymy w jej wnętrzu. Świątynia sklepiona jest kolebką z lunetami.

Świątyni, od północy, towarzyszy dwukondygnacyjna murowana dzwonnica powstała najprawdopodobniej w 2 ćw. XVIII w. Pierwotnie jednokondygnacyjna, natomiast druga kondygnacja została dodana podczas prac prowadzonych w 1983 r.

Przykładem architektury z 2 ćw. XX w. jest świątynia w Tarnawie Górnej wybudowana w l. 1924-1933. Pierwszą budowlą sakralna ludności rzymskokatolickiej w tej miejscowości, historycznie należącej do parafii w Porażu, była kaplica fundowana przez Wojciecha Biskupa z Tarnawy. Murowana kaplica powstała w l. 1868-1869 na gruncie fundatora. Od chwili powstania kaplicy miejscowa ludność nie ustawała w dążeniach do erygowania parafii w Tarnawie. Niewystarczająca ilość miejsca dla wiernych spowodowała rozbudowę kaplicy, od wschodu powstało drewniane prezbiterium a od zachodu drewniany babiniec. Tak istniejący kościółek został poświęcony w 1908 r. W tym samym roku erygowano ekspozyturę w Tarnawie Górnej a także rozpoczęto starania o wybudowanie kościoła. W 1913 r. plany nowej świątyni wykonał Marceli Pilecki (1857-1924), znany architekt przemyski, absolwent Politechniki Lwowskiej i autor wielu budynków w Przemyślu. W wyniku I wojny światowej i kryzysu ekonomicznego budowę rozpoczęto dopiero w 1924 a ukończono i poświęcono w 1933 roku. W l. 30 XX w. trwały dalsze prace przy wystroju, wykańczaniu kościoła. Prace restauratorskie były prowadzone sukcesywnie w 2 poł. XX w. W l. 70. XX w. wykonano polichromię oraz wstawiono witraże. Kompleksowe prace remontowo-konserwatorskie były także prowadzone pod koniec l. 90. XX w.

Wynikiem wieloletnich prac jest kościół w typie pseudobazyliki transeptowej na planie krzyża łacińskiego. W południowym narożniku fasady wybudowano, górującą nad świątynią, trzykondygnacyjną wieżę. Świątynia jest otynkowana, przekryta dachem miedzianym; ściany wewnątrz pokryte są współczesną polichromią. Zwracając uwagę na


40

półkoliście zakończone otwory okienne, arkadkowe fryzy, rozwiązanie fasady można zaprojektowaną przez Pileckiego świątynię stylistycznie określić jako neoromańską. Kaplica w Olchowej została ufundowana przez właściciela miejscowego dworu Wiktora Schramma w 1926 r. Był skromny budynek; murowany, kryty dwuspadowym dachem. Przekazana w 1929 r. przez fundatorów na rzecz parafii w Tarnawie Górnej pełniła funkcją kaplicy półpublicznej. Pierwotnie niewielki obiekt został w latach 1981-85 rozbudowany, aby mógł lepiej służyć miejscowej ludności. Warte podkreślenia jest zaangażowanie w prace miejscowej ludności, która w większości wykonała prace przy budynku i wykonała wyposażenie. Drewniany kościół filialny p.w. Najświętszej Marii Panny w Zagórzu-Dolinie został wybudowany w 1836 r. z fundacji Gabrieli z Linckernów Wenzlarowej. Prace przy świątyni wykonywał cieśla Jan Długosz. Pod koniec XIX w. świątynia, którą wybudowano jako kościół rzymskokatolicki, została zamieniona na cerkiew grekokatolicką p.w. Opieki Matki Bożej. Po drugiej wojnie światowej z powrotem służyła jako kościół. W 1963 r. świątynia w elewacji frontowej korpusu nawy posiadała posadowioną w strukturze dachu niewielką wieżyczkę, krytą dachem czterospadowym. Natomiast południowa przybudówka do prezbiterium była dostawiona do budynku pod kątem i kryta dachem pulpitowym, pokrytym dachówką. W wyniku późniejszych remontów omówione powyżej elementy albo zostały zlikwidowane (wieżyczka) lub przebudowane (przybudówka), dodatkowo zmieniono kształt sygnaturki oraz otworów okiennych, które zakończono łukiem odcinkowym. W 1965 r. kościół w Dolinie został przekryty blachą a w 1982 przeszedł gruntowny remont. Poświęcona została w 1984 r. przez biskupa przemyskiego Ignacego Tokarczuka. Obecnie pełni ona funkcję kościoła filialnego parafii p.w. Matki Bożej Królowej Polski w Zahutyniu – Dolinie. Jest to świątynia drewniana na podmurówce, wybudowana w konstrukcji zrębowej o oszalowanych ścianach. Kościół jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium poprzedzony jest kruchtą. Do prezbiterium, od południa, dobudowano niższe pomieszczenie zakrystii. Dachy dwuspadowe, nad zakrystią trzyspadowy - pokryte są blachą.

Wśród nielicznie występujących na terenie gminy kaplic, warto wymienić dwie zlokalizowane w Czaszynie. Jedna, usytuowana naprzeciw domu nr 81, reprezentuje rzadki przykład obiektu na planie ośmioboku. Druga z figurą św. Jana Nepomucena zlokalizowana jest na pagórku górującym nad drogą. Na wysokim cokole, dekorowana pilastrami oraz gzymsem, kryta dachem czterospadowym przechodzącym w ostrosłup. Wewnątrz umieszczono, pochodzącą z ludowego warsztatu rzeźbę św. Jana Nepomucena. Kapliczki znajdujące się w gminie Zagórz w większości należą do typu kapliczek słupowych, dwu-, trzysegmentowych z niszą, w których umieszczano obiekt kultu. Niestety w większości przypadków nie zachowało się pierwotne wyposażenie tych kapliczek. Zespoły dworsko-parkowe

„Zamek Gubrynowiczów” w Zagórzu został wybudowany w 1928 r. na pograniczu Poraża i Zagórza. Skromna, ale jednocześnie monumentalna w swoim wyrazie budowla została wybudowana przez barona Adama Gubrynowicza. Budynek murowany o planie zbliżonym do litery „L”. W południowo-wschodnim narożniku „zamku”, została wybudowana wyniosła wieża, częściowo wtopiona w bryłę budynku. Wschodnie narożniki budynku zostały podparte wysokimi przyporami. Kamienne przypory oraz takiż cokół, który kończy się na poziomie okien parteru, sprawiają wrażenie monumentalności i solidności siedziby rodu Gubrynowiczów. Nad wejściem został umieszczony płaskorzeźbiony kartusz herbowy fundatora. Elewacje budynku zwieńczone są gzymsem koronującym natomiast parawanowy szczyt krótszego skrzydła dekorowany jest


41

blendami. Zamek przekryty dachem czterospadowym krytym blachą. Akcent dekoracji architektonicznej został położony na zwieńczenie wieży. Zwieńczenie zostało wydzielone gzymsem kordonowym, powyżej którego ściany ozdobione są fryzem z ostrołukowych arkadek. Nad fryzem pozorne blanki, całość przekryta czterospadowym dachem. Wieża, jej dekoracja oraz rozwiązanie szczytu nadają budowli neogotycki rys.

Pałac w Dolinie, która obecnie jest częścią Zagórza wybudowany został na początku XX w. przez ówczesnego właściciela wsi Romana Małachowskiego. W czasie II wojny światowej na terenie pałacu stacjonowały jednostki Wehrmachtu. W latach 1948-1950 obiekt został gruntownie wyremontowany. Obecnie pałac jest własnością prywatną i pilnie wymaga gruntownego remontu. Jest to budynek murowany, piętrowy, wybudowany na planie litery „L”. Jego charakterystyczną cechą jest dominująca w sylwecie pałacu ośmioboczna wieża. Została ona wybudowana przy wschodniej elewacji budynku, przekryta ośmiopołaciowym dachem, zwieńczonym dwiema sterczynami. Jest to budynek o skromnym detalu architektonicznym, wyrażonym w profilowanych opaskach okiennych oraz dekoracyjnie wykonanym drewnianym gzymsie koronującym. Dachy kryte w większości dachówką urozmaicone są niewielkimi lukarnami oraz ceglanymi kominami.

Dwór w Zasławiu (obecnie część Zagórza) powstał pod koniec XIX w. dla ówczesnych właścicieli Zasławia – zasłużonej rodziny Łępkowskich. Niestety z licznych zabudowań dworsko-folwarcznych znajdujących się w Zasławiu jeszcze do 1944 r. pozostał jedynie budynek spichlerza oraz dwór. Jednak ten ostatni w wyniku licznych funkcji jakie pełnił po II wojnie światowej został gruntownie przebudowany do tego stopnia, iż po części zatracił cechy zabytku. W czasach powojennych dwór w Zasławiu przystosowywano pod różnorodną działalność gospodarczą. Produkowano w nim płótno, watę izolacyjną. Ostatni właściciel, który użytkuje obiekt, czyli Sanocka Spółdzielnia Inwalidów prowadzi Zakład Opakowań Tekturowych.

Jeden z zachowanych na terenie gminy dworów znajduje się w Tarnawie Górnej. Wzniesiony został w 1 poł. XIX w. a zapewne już na początku XX w. nie był siedzibą właściciela. W 1909 r. ówczesny właściciel wsi Władysław Podwapiński przeznaczył dwa pomieszczenia w dworze na szkołę. W budynku dworu mieszkał także ówczesny ekspozyt ks. Antoni Zięba. Pod koniec l. 50 XX w. budynek pełnił wielorakie funkcje będąc posterunkiem Milicji Obywatelskiej, w części sklepem a w części magazynem. Obecnie jest to budynek murowany, parterowy, częściowo podpiwniczony; przekryty dachem czterospadowym krytym blachą. Założony na planie prostokąta. Na osi elewacji wschodniej drewniany ganek wsparty na dwóch słupach, kryty dachem dwuspadowym. Obecnie dekoracja elewacji ogranicza się do drewnianego obramienia drzwi wejściowych (profilowanego z uszakami) oraz wieńczącego elewacje gzymsu koronującego. Jeszcze w pod koniec l. 50 XX w. ściany zewnętrzne posiadały skromną dekorację ramową.

Pozostałością założenia dworskiego w Olchowej są relikty parku oraz kaplica fundowana przez właściciela dworu, rozbudowana w późniejszym okresie. Oba przykłady są świadkami ponad półwiecznego władania majątkiem w Olchowej przez rodzinę Schrammów. Z miejscowością związany był Julian Schramm profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego a także Wiktor również profesor, ale Uniwersytetu Poznańskiego. Obaj zasłużeni dla Olchowej i okolic jako badacze regionalnej historii.

Pomimo, że dwór w Kalnicy nie zachował się do dzisiejszych czasów, miejsce po nim zostało upamiętnione ze względu na związaną z nim postać Wincentego Pola. W XIX w. majętność dworska należała do rodziny Krasickich z Leska. W l. 1836-1839 majątkiem ówczesnego właściciela Kalnicy Ksawerego Krasickiego zarządzał Wincenty Pol, znacząca postać polskiego życia kulturalno-politycznego w XIX w. Podczas pobytu w Kalnicy Pol prowadził szeroko zakrojoną działalność gospodarczą, ale także pisał i prowadził działalność naukową. Obecnie na miejscu dworu została umieszczona przez Nadleśnictwo Baligród tablica informująca turystów o historii tego miejsca.


42

Infrastruktura kolejowa oraz budynki użyteczności publicznej Jednym z najciekawszych zachowanych zespołów zabudowy jest osiedle kolejowe wzniesione w Zagórzu w latach 1872-1880 przez prywatną Pierwszą Węgiersko-Galicyjską Kolej Żelazną (EUGE) dla zapewnienia podstawowych warunków socjalno-bytowych dla służby kolejowej i warsztatowej taboru kolejowego. Osiedle to usytuowane jest w pobliżu miejscowej lokomotywowni, niedaleko dworca kolejowego. Wyjątkowa wartość tego osiedla zasługuje na nieco szerszy opis. Wzniesione tutaj domy mieszkalne wraz z usytuowanymi na ich osi wzdłużnej budynkami gospodarczymi tworzą dwie linie zabudowy o symetrycznym układzie. Osiedle to wzniesiono zasadniczo w dwóch etapach w latach 1872-1880, a rozbudowano je w 1922 r. o piętrowy budynek usytuowany na południowym skraju osiedla. W pierwszym powstało sześć prostokątnych w planie, drewnianych domów dla rodzin robotniczych. Każdy z tych budynków posiadał po cztery mieszkania o układzie kuchnia (z wydzieloną sienią)-pokój. Z każdej sieni prowadziły również schody na strych i do piwnic. W późniejszym czasie do każdego domu dobudowano po cztery drewniane ganki przedwejściowe stanowiące osłonę wejść do poszczególnych mieszkań. W drugim etapie wzniesiono dla robotników sześć kolejnych domów, o bardzo zbliżonym do opisanych wyżej rozplanowaniu, tym razem jednak już murowanych, nieco dłuższych (na planie wydłużonego prostokąta), o bardziej rozbudowanym układzie wnętrz. W jednym z budynków urządzono cztery mieszkania o zróżnicowanym programie mieszkaniowym – dwa mieszkania o układzie kuchnia-pokój oraz dwa o układzie kuchnia-pokój-pokój. Pięć pozostałych budynków posiadało po cztery mieszkania o takim samym układzie: sień-pokój-pokój. Podobnie jak opisane wcześniej budynki drewniane wszystkie domy murowane zaopatrzono w przedwejściowe, drewniane ganki. Do każdego mieszkania przynależała działka o pow. ok. 300 m2. Na granicy działek, na osi symetrii każdego budynku mieszkalnego wzniesiono po dwa budynki gospodarcze (każdy z dwoma ustępami oraz czterema pomieszczeniami na opał i hodowlę inwentarza) w taki sposób, że każdy budynek gospodarczy obsługiwał dwa mieszkania. Osiedle to zachowało się do dzisiaj w stosunkowo dobrym stanie. Istnieje 11 budynków mieszkalnych oraz mocno przekształcony piętrowy budynek usytuowany na południowym skraju osiedla. Część budynków została w niewielkim stopniu przekształcona, jeden murowany dom mieszkalny, położony na skraju osiedla w drugiej linii zabudowy rozebrano. Rozebrano również część budynków gospodarczych a część przekształcono. Jednym z najstarszych budynków kolejowych jest dworzec w Zagórzu. Wzniesiony został ok. 1872 r. a jego bryła szczęśliwie przetrwała zasadniczo nienaruszona do dzisiaj. W porównaniu z innymi budynkami tego typu (zachowanymi bądź znanymi z fotografii archiwalnych) budynek zagórskiego dworca posiada nietypową i jednocześnie bardzo prostą formę. To odstępstwo od tradycyjnych wzorów można tłumaczyć zapewne tym, że dworzec ten jak i całą linię kolejową budowała spółka prywatna Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna i nie narzucano jej budowy dworca wg urzędowych planów. Budynek wzniesiono na planie bardzo wydłużonego prostokąta z ryzalitem w części środkowej od wschodu. Jest to budynek piętrowy, 17-osiowy (od wschodu) kryty dachem dwuspadowym, pozbawiony dekoracji. W porównaniu do stanu uwiecznionego na pocztówkach z k. XIX w. oraz z ok. 1917 r. zlikwidowany został gzyms kordonowy oraz gzyms wydzielający parter od wysokiego cokołu, zlikwidowano także główne wejście do budynku, które znajdowało się w ryzalicie i zastąpiono go trzema oknami a od strony torów kolejowych (od zachodu) usunięto zadaszenie wsparte na słupach (lub kolumienkach) ciągnące się wzdłuż 14 środkowych osi budynku (z tej strony 20-osiowego). Drugi zagórski dworzec kolejowy – w Nowym Zagórzu – zbudowany został ok. 1884 r. przez C.K. Galicyjską Kolej Transwersalną. Początkowo był to budynek piętrowy, siedmioosiowy, z parterowymi krótkimi skrzydłami i długim zadaszeniem na słupach od


43

strony torów. Część piętrową budynku krył naczółkowy dach dwuspadowy, natomiast parterowe skrzydła krył prosty dach dwuspadowy. Był on typowym budynkiem dworcowym, jakie w tym czasie wznoszono wg urzędowych planów austriackich. Budynek ten został częściowo zniszczony podczas I wojny światowej. W okresie międzywojennym dworzec został odbudowany i uzyskał nietypową monumentalną formę, bardziej przypominającą pałac niż budynek dworca. Odbudowano go, a właściwie rozbudowano jako budynek dwupiętrowy z piętrowymi skrzydłami, od wschodu i zachodu ujęty parterowymi, poprzecznymi przybudówkami wysuniętymi od północy w kierunku torów kolejowych. Od strony północnej (od torów) wzdłuż całego budynku wprowadzono zadaszenie na słupach. Wszystkie dachy pokryte są dachówką ceramiczną. Środkowy człon budynku nakryty jest dachem czterospadowym, piętrowe skrzydła przekryto formą dachu półszczytowego a poprzeczne przybudówki dachem dwuspadowym. Od strony południowej (od ul. Dworcowej) szerokie wejście do budynku uzyskało formę dwuwieżowej fasady obejmującej cztery środkowe osie dworca. Obok dworca w Nowym Zagórzu zachował się piętrowy budynek, obecnie mieszkalny, wzniesiony ok. 1884 r. niewątpliwie jako budynek kolejowy (ul. Dworcowa 4). Budynek ten prawdopodobnie pełnił początkowo funkcję administracyjną. Jego forma, dekoracja i zastosowane materiały przypomina inne zachowane w Zagórzu budynki kolejowe. Jest to budynek piętrowy z ryzalitem w części środkowej od strony północnej, nakryty dwuspadowym dachem naczółkowym. Drewniane szczyty dachów i daszku nad ryzalitem oszalowane są pionowo deskami i ozdobnie dekorowane. Na ścianach budynku zachował się oryginalny, masywny i nieco ciężki detal zdobniczy (m. in. boniowane narożniki ścian, profilowane opaski okienne, nad- i podokienniki). Obok wyżej opisanego budynku przy ul. Dworcowej (nr 2) znajduje się interesujący budynek, czy właściwie blok mieszkalny wzniesiony zapewne w latach 20. XX w. Uwagę zwraca w nim elewacja frontowa, a zwłaszcza nieco cofnięta w głąb jej środkowa część z oryginalnym portykiem ujmującym wejście do budynku. Architektura tego budynku przywodzi na myśl inne niezwykle interesujące, zachowane w Zasławiu budynki osiedla robotniczego powstałego w latach 20. XX w. obok budowanej wówczas Fabryki Celulozy. Historia tego osiedla jest jednak słabo rozpoznana i wymaga przeprowadzenia dokładniejszych badań i analiz. Z innych budynków kolejowych warto jeszcze wspomnieć o zachowanym niedaleko dworca w Nowym Zagórzu (przy ul. Chopina) budynku nastawni wykonawczej, budynku dawnej wieży ciśnień (prawdopodobnie) oraz zapewne kolejowym, niestety nieco przekształconym, obecnie mieszkalnym budynku przy ul. Dworcowej 20. Pięcioosiowy, parterowy budynek nastawni wzniesiony został na planie prostokąta, z wydatnym ryzalitem w części środkowej. Budynek nakryty jest niskim dachem dwuspadowym z drewnianymi szczytami oszalowanymi deskami, podobnie jak wszystkie najstarsze zachowane budynki kolejowe w Nowym Zagórzu. Porównanie zachowanych planów budynku wieży ciśnień z istniejącym budynkiem przy ul. Chopina 17 wykazuje duże podobieństwo w zakresie bryły oraz liczby i rozmieszczenia otworów okiennych i drzwiowych. Niezależnie od tego czy wymieniony budynek to dawna wieża ciśnień jest to niewątpliwie jeden z najstarszych budynków kolejowych w Nowym Zagórzu, wzniesiony zapewne ok. 1884 r. Jest to budynek piętrowy, murowany z cegły, na planie prostokąta z ryzalitem w części środkowej, kryty dwuspadowym dachem naczółkowym. Nieco wyższy ryzalit nakryty jest poprzecznym do osi budynku dachem dwuspadowym. Drewniane szczyty dachów oszalowane są pionowo deskami. Na ścianach budynku zachował się oryginalny detal zdobniczy (m. in. boniowane narożniki ścian, profilowane opaski okienne i pseudopilastry w narożach ryzalitu).


44

Poza Zagórzem zachowało się kilka budynków przystanków kolejowych, z których warto wymienić dwa budynki stacyjne w Mokrem (jeden zapewne z ok. 1872 r. oraz drugi z 1953 r.), a także w Morochowie i Czaszynie wzniesione zap. w l. 50. XX w. Obok budynków kolejowych warto wymienić kilka zachowanych dzieł inżynieryjnych wzniesionych na trasie kolei łupkowskiej – mostów, przepustów i wiaduktów. Największymi obiektami są częściowo zachowane mosty kolejowe na Osławie między Zagórzem a Zasławiem oraz na Sanie między Zasławiem a Załużem. Obydwa mosty zbudowano w 1872, obydwa też były wysadzone podczas I i II wojny światowej. Z mostu na Sanie zachowały się skrajne, murowane z ciosów kamiennych filary. Przy odbudowie mostu wykorzystano zapewne również stalową, nitowaną konstrukcję przęseł. O tym, że był to most dwutorowy świadczy szerokość zachowanego kamiennego filaru od strony ul. Filtrowej. Most na Osławie był kiedyś dwutorowy i posiadał konstrukcję stalową o gęstej kratownicy [systemu Schifkorna]. Konstrukcję tę, jako niestabilną i niebezpieczną, zmieniono jednak jeszcze przed I wojną światową. Przy odbudowie mostu na Osławie wykorzystano zapewne jedynie jego stalową, nitowaną konstrukcję. Innym interesującym zabytkiem techniki jest wiadukt kolejowy zachowany w Mokrem. Jego przyczółki zbudowano z rustykowanych ciosów kamiennych a na jednym z ciosów starannie wykuto datę „1907”. Stalowa, nitowana konstrukcja mostu z zachowanymi kratownicami wzmocnień posiada tabliczkę z napisem „WITKOWITZ 1888.” Wiadukt ten był przez jakiś czas jednotorowy, następnie, ok. 1907 r. poszerzono go w celu założenia drugiego toru, po czym znów zdemontowano jedno przęsło (starsze). Można to odczytać po zachowanych śladach na przyczółkach – m. in. wyraźnym prostopadłym odcięciu ciosów kamiennych w połowie szerokości przyczółków i innym sposobie obróbki kamienia. Inny bardzo podobny wiadukt znajduje się w Zagórzu, obok kościoła parafialnego, w pobliżu przejazdu kolejowego do klasztoru karmelitów. Obok mostów i wiaduktów zachowały się również liczne przepusty kolejowe. Jeden z takich przepustów znajduje się przy ul. Dworcowej, w pobliżu przejazdu kolejowego. Jest on zasklepiony półkoliście, w całości wykonany z ciosów kamiennych. Należy jeszcze wspomnieć o zachowanych przepustach i mostach kolejowych: w Mokrem 1884, w Zagórzu-Wielopolu (1884), przepust w Zagórzu-Wielopolu, Most na Osławie w Zasławiu (tu zachowane są częściowo kamienne filary mostu, wysadzanego w 1914 i zapewne podczas II wojny światowej) Obok budynków i innych obiektów związanych z koleją należy wspomnieć o zachowanych zabytkowych budynkach szkolnych. Obiekty takie zachowały się nielicznie. Są to murowane szkoły: w Zagórzu przy ul. Piłsudskiego 70 (wzniesiona w 1927 r.), Zahutyniu (wzniesiona w l. 30. XX w.), Zasławiu przy ul. Pospolitej (z pocz. XX w., obecnie nieużytkowana) oraz drewniany budynek, który kiedyś pełnił funkcję szkoły podstawowej w Czaszynie (zbudowany w 1 ćw. XX w.) Nieliczne są również inne budynki użyteczności publicznej związane z powszechnymi w pocz. XX w. stowarzyszeniami i organizacjami społecznymi. Do takich obiektów zaliczyć należy duży murowany, parterowy budynek Kółka Rolniczego w Porażu wzniesiony w 1908 r. Budownictwo drewniane Zasób drewnianego budownictwa mieszkalnego i gospodarczego gminy Zagórz, podobnie jak w innych regionach, z roku na rok ulega uszczupleniu, głównie przez rozbiórki starych budynków, a nierzadko poprzez ich częściowe przekształcenie w czasie remontów, co wiąże się często ze zmianę funkcji budynku na całkowicie gospodarczą. Jest to jednak proces nieuchronny i nieunikniony, wobec którego stajemy bezradni


45

i praktycznie jedyną szansą na przetrwanie pamięci o lokalnych, ludowych tradycjach budowlanych jest przenoszenie najciekawszych przykładów tego budownictwa do istniejących skansenów, tworzenie lokalnych miniskansenów, dokumentacja istniejącego jeszcze zasobu w postaci kart ewidencyjnych czy nawet w najprostszej formie dokumentowania – fotografii. W tym miejscu należy jednak dokonać pewnego rozróżnienia drewnianego budownictwa gminy Zagórz na ludowe, łatwo odróżnialne, związane z dawną, miejscową tradycją budowlaną grup etnograficznych zamieszkujących te tereny oraz ponadregionalne, powszechne dla dużego obszaru województwa, nieposiadające już charakterystycznych znamion dawnego budownictwa ludowego, a rozpowszechnione w latach 20.-30. XX w. i następnie kontynuowane, głównie w latach 40.- 60. XX w. Stwierdzić trzeba, że to pierwsze, ludowe, występuje już niestety zdecydowanie rzadziej. Najstarsze zachowane ludowe budownictwo drewniane gminy Zagórz charakteryzuje się znaczną różnorodnością z uwagi na położenie na styku trzech grup etnograficznych – Bojków, Dolinian i Łemków, zamieszkujących te tereny do końca II wojny światowej. Obszar ten nigdy nie został dokładnie przebadany pod względem etnograficznym, dlatego tym cenniejsze są ślady kultury ludowej dawnych mieszkańców, która przetrwała właśnie w postaci zachowanego budownictwa mieszkalnego i gospodarczego. Nadmieńmy jeszcze, że pewne kwestie muszą pozostać bez odpowiedzi ze względu na pograniczny charakter obszaru. Dotyczy to przede wszystkim rozstrzygnięcia przynależności istniejących zagród do konkretnego kręgu kulturowego – łemkowskiego bądź bojkowskiego. Różnice jakie wychwycili badacze pomiędzy budownictwem łemkowskim i bojkowskim dotyczyły głównie rozplanowania wnętrz, charakterystycznej formy dachu (dwuspadowego u Łemków i czterospadowego u Bojków), sposobu malowania i dekorowania ścian. Zawsze jednak zaznaczano, że na terenach pogranicznych te różnice się zacierały. Musimy jeszcze pamiętać, że upłynęło już ponad 60 lat odkąd wszystkie te grupy etnograficzne praktycznie przestały istnieć. W wyniku wyniszczających walk zniknęły całe lub prawie całe wsie. Nie istnieją dzisiaj wsie Choceń, Sukowate, Kamionki i Zawadka Morochowska, a w Kalnicy i Seredniem Wielkiem stwierdzono jedynie pojedyncze przypadki domów, które mogły być wzniesione jeszcze przed wojną, w żadnym jednak przypadku niezwiązanych z tradycyjnym budownictwem ludowym tych terenów. Inne miejscowości, gdzie najczęściej również przeważała ludność ruska zostały tuż po wojnie i w pocz. lat 50. XX w. mocno wyludnione. Dotyczyło to Czaszyna, Kalnicy, Mokrego, Morochowa, Łukowego, Olchowej, Seredniego Wielkiego, Tarnawy, Zahutynia oraz wchłoniętych obecnie przez Zagórz Doliny i Wielopola (jedyną wsią gdzie nie odnotowano ludności ruskiej był Poraż). W wymienionych wyżej wsiach zasób budownictwa ludowego został mocno przetrzebiony – tak w wyniku działań wojennych jak i walk z UPA. Opuszczone domy szybko zniszczały a te nieliczne, ocalałe z pożogi i użytkowane po wojnie budynki w większości poddawano licznym remontom i przebudowom, zmieniano przekrycie oraz formy ich dachów, przemalowywano zrąb itd. Sposób sytuowania najstarszych budynków na terenie siedliska jest różny. Część domów mieszkalnych (historycznych) zwrócona jest do drogi dłuższą ścianą (kalenicowo) (np. Czaszyn 58, 61, 139, 253, Łukowe 2, Tarnawa Górna 83, 92, 97), część natomiast ścianą szczytową (Tarnawa Górna 92, 98). Wyraźną przewagę ma tutaj usytuowanie kalenicowe, co nie dziwi przy w większości południkowym układzie górskich dolin, w których zakładano wsie – w przypadku usytuowania domu na górskich zboczach znaczny spadek terenu nie pozwalał po prostu na inny układ wydłużonych zagród jednobudynkowych. Generalnie dążono do takiego usytuowania chałup, aby przynajmniej jedno okno izby było skierowane w kierunku południowym.


46

Konstrukcja domów na całym omawianym obszarze jest prawie zawsze zrębowa. Odnotowano tylko jeden przypadek domu w konstrukcji sumikowo-łątkowej, z sumikami wzmocnionymi mieczami (Tarnawa Dolna nr 147), charakterystycznej dla budownictwa ruskiego z obszaru Pogórza Przemyskiego. Nie stwierdzono już budynków wzniesionych całkowicie z plennic, tj. półokrąglaków rozdzieranych toporami lub przecieranych piłami. Ściany domów wykonane są najczęściej z belek o znacznej szerokości. Belki łączone są w starszych obiektach w zdecydowanej większości na obłap z pozostawionymi charakterystycznymi ostatkami tej samej szerokości co belki (np. Czaszyn nr 253, Poraż nr 97). W nowszych budynkach (XX w.) stosowane jest łączenie belek na rybi ogon. W kilku zachowanych budynkach ruskiego kręgu kulturowego drugie i trzecie od góry belki zrębu są wypuszczone do przodu na długość ok. 1 m (rysie) i ozdobnie wycięte (np. Tarnawa Górna 83, 92, 98, Czaszyn nr 160, 253, Zagórz, ul. Urocza 3 [dawne Wielopole]). Na tych wysuniętych belkach wspierała się płatewka, a na niej z kolei krokiewki-przypustnice oparte o płatew (lub o krokwie). Pozwalało to na znaczne wysunięcie okapu dachu przed zrąb ściany (tzw. przyłap) a tym samym ochronę tego zrębu przed działaniem czynników atmosferycznych. Jest to rozwiązanie charakterystyczne dla budownictwa łemkowskiego, występujące na całym obszarze łemkowszczyzny. Jak wynika z przedwojennych badań terenowych starsze chałupy tego rejonu miały zwykle dach czterospadowy z otworem odprowadzenia dymu z kurnego pieca zlokalizowanym u zbiegu połaci w szczytach. Takiego rozwiązania w terenie już nie stwierdzono. Zasadniczo nie występują już dachy czterospadowe. Przyczyną tego stanu, oprócz tendencji upraszczania form dachów, jakie można odnotować już w okresie międzywojennym XX w. (a także przekształceń, jakie dokonały się w okresie po II wojnie światowej i ogólnej tendencji do obniżania wysokości dachów), był dominujący wpływ architektury łemkowskiej gdzie forma dachu dwuspadowego z ogontowanymi szczytami i okapowym daszkiem nad ścianą szczytową była powszechna już w XIX w. Często daszek ten i okap wzdłuż ścian dłuższych były opierzone gontem. Zastosowanie takiego rozwiązania pozwalało na uzyskanie dużo większej przestrzeni magazynowej (skład siana i słomy) i to było chyba czynnikiem decydującym w upowszechnieniu się tej konstrukcji. Na całym obszarze gminy zanikła prawie całkowicie (lub nigdy nie występowała) łemkowska i bojkowska tradycja malowania domów w dwukolorowe pasy. Istniejące budynki bielone są jednolitym kolorem (najczęściej na biało). Odnotowanym wyjątkiem jest niewielki zachowany fragment domu nr 50 w Mokrem, którego zrąb ma kolor brązowy a spoina biały. Oddzielne budynki gospodarcze występujące przy starszych zagrodach należą do rzadkości. Odnotowane przypadki dotyczą jedynie wolnostojących spichlerzy (Łukowe nr 2 i 92, Olchowa nr 14) oraz jednej kuźni (Czaszyn nr 171). Na terenie gminy w miejscowościach Poraż (nr 262 i 97) i Zahutyń (nr 100, 123) zachowały się bardzo ciekawe domy – zagrody jednobudynkowe z podcieniem wnękowym. Taki typ domu ma bardzo starą genezę, a świadczy o tym chociażby eksponowana w sanockim skansenie chałupa z Dąbrówki datowana na 1681 r., w której występuje podcień wnękowy. Etnografowie przyjmują, że była to cecha charakterystyczna dla budownictwa Dolinian – mieszanej grupy złożonej z ludności polskiej i ruskiej. Podcień ten, w zachowanych budynkach występuje przed stajnią, tzn. frontowa ściana stajni jest cofnięta o ok. 1,5 m w stosunku do ścian całego budynku. Podcień taki pełni dość istotną funkcję, ponieważ łączy część mieszkalną z gospodarczą bez konieczności wychodzenia poza obręb domu. Warto tu wspomnieć, że na terenie łemkowszczyzny funkcję taką przejmowały zahaty. O takiej ochronnej funkcji może świadczyć podcień domu nr 262 w Porażu. Posiada on rozbudowaną formę – wzdłuż frontu budynku jest wydzielony trzema słupami a odcinki pomiędzy słupami w dolnej części są zabudowane wysoką na ok.


47

80 cm ścianką-balustradą. Jeden odcinek nie posiada takiej balustrady stanowiąc otwarte wejście do podcienia, pełniącego już w tym wypadku funkcję przedsionka. Odrębny charakter posiada drewniana zabudowa Zagórza. Spotykamy tu tak dużą różnorodność form, że właściwie każdy obiekt należałoby omówić oddzielnie. Istnieją jednak pewne zjawiska i tendencje, które można łatwo wyodrębnić. Ogólnie przeważa tu typ skromnego budownictwa charakterystycznego dla małych miasteczek lub przedmieść większych miast. W pierwszej kolejności wskazać można zabudowę, pochodzącą w zdecydowanej większości z 3 ćw. XIX i 1 ćw. XX wieku, tworzącą wnętrze dzisiejszej ulicy Piłsudskiego, gdzie wyjątkowo silnie odczuwalny jest jeszcze klimat charakterystyczny dla małych miasteczek Galicji. Można tu mówić o przetrwaniu klimatu miejscowości z okresu jej silnego rozwoju jaki miał miejsce w k. XIX i w 1 ćw. XX w. Dominuje tu kalenicowe sytuowanie budynków do drogi. Dekoracja tych domów jest dość uboga. Sprowadza się zasadniczo do ozdabiania dolnych końcówek desek szalunku szczytów oraz drugiego rzędu szalunku wieńczącego ściany wyrzynaną koronką. Często jednak domy nie są nawet oszalowane, posiadając jedynie pobielony zrąb. Nieco bardziej reprezentacyjna jest drewniana zabudowa ul. Wolności. Zachowane tutaj nieliczne drewniane domy pochodzą w większości z lat. 30 XX w., niektóre z nich posiadają piętrowe, przeszklone ganki o bogatym repertuarze przeszkleń i form stolarki (ul. Wolności 5, 25) i bardzo rozbudowany program przestrzenny (ul. Wolności 19). Cmentarze i sztuka sepulkralna

Największy i najcenniejszy zasób sztuki sepulkralnej znajduje się na cmentarzu/cmentarzach w Zagórzu. Pierwotnie parafianie zagórscy byli chowani na cmentarzu przykościelnym. W wyniku działania władz zaborczych, ks. proboszcz Jan Rusinkiewicz (w Zagórzu w l. 1786-1801) założył cmentarz na wzgórzu Terepków; tzw. cmentarz stary. Ta stosunkowo niewielka nekropolia, wyjątkowo położona pod względem krajobrazowym, gromadzi na swoim terenie interesujące zabytki sztuki. Znajdujemy tutaj kaplice: Truskolaskich (z l. 40 XIX w. odnowiona przez Gubrynowiczów w 1933 r.), kaplicę Gubrynowiczów, w której został pochowany Bronisław Ludwik Gubrynowicz (1933 r.) oraz szereg interesujących nagrobków.

Kaplica Truskolaskich, murowana, poprzedzona czterokolumnowym portykiem a zakończona półkolistą absydą, została przekryta dwuspadowym dachem pokrytym gontem. Całość wieńczy ażurowa sygnaturka. Elewacje korpusu kaplicy zostały dekorowane boniowaniem. Obok kaplicy Truskolaskich baron Adam Gubrynowicz ufundował własną kaplicę rodzinną. Budynek murowany o kamiennych elewacjach został przekryty wysokim dachem, co nadaje smukłości całej budowli. Elewacje zwieńczone wydatną listwą, przerwaną w elewacji frontowej na ostrołukową niszę nad drzwiami, w której szczycie umieszczono herb fundatora. Wnętrza strzegą metalowe drzwi dekorowane smukłymi, ostrołukowymi arkadkami. Taki też motyw został użyty przy niewysokim ogrodzeniu otaczającym kaplicę.

Na starym cmentarzu znajdujemy rzadkie na terenie gminy Zagórz przykłady figuralnej sztuki sepulkralnej. Do nich należy nagrobek Franciszka Jaskołowskiego, maszynisty c.k. Kolei państwowej (†1892) z umieszczoną na postumencie rzeźbą płaczki. Typowe dla sztuki kommemoratywej przedstawienie melancholijnej kobiety, trzymającej wieniec i wspartej o stojącą obok kolumnę. Na grobowcu rodziny Golarz umieszczono płaskorzeźbę z wizerunkiem Marii odznaczającą się dobrym poziomem wykonawczym.

Zachowały się również dwa sygnowane nagrobki. Jeden - zasłużonego zagórzanina Józefa Galanta (†1905) - w formie kamiennego postumentu zwieńczonego krzyżem, wykonany w warsztacie Franciszka Langera z Sambora (który działał później w Przemyślu). Drugi pochodzi zapewne 2 poł. XX w. i został wykonany w znanej firmie kamieniarskiej Tadeusza Janika z Rzeszowa. Warsztat Janika był bardzo płodny (znanych jest kilkadziesiąt


48

realizacji a być może było ich nawet kilkaset), wykonywał zamówienia w Rzeszowie i najbliższej okolicy. Rzadziej można spotkać jego sygnaturę w miejscowościach znacznie oddalonych od Rzeszowa.

Wśród zachowanych historycznych nagrobków należy także wymienić skromny zbiorowy nagrobek zakonników zagórskiego Karmelu w formie płyty ozdobionej inskrypcją oraz uproszczonym herbem zakonu.

Na początku XX w. poniżej starego cmentarza, po drugiej stronie drogi został założony tzw. „Nowy cmentarz”. Do najliczniej zachowanych zabytkowych nagrobków należą pomniki w postaci architektonicznego postumentu z krzyżem. Natomiast do jednych z cenniejszych wśród zasobu zabytków sztuki sepulkralnej na terenie gminy należy zaliczyć rozbudowany grobowiec rodziny Znamirowskich. Na grobowcu została przedstawiona, na skalnym tle, scena modlitwy Jezusa w Ogrójcu, gdzie klęczący Chrystus w zadumie spogląda ku górze. Rzeźba została wykonana w sanockiej pracowni rzeźbiarskiej. O wartości rzeźby świadczy dobry warsztat oraz dość rzadki motyw figuralnego przedstawienia. Rzadko spotykaną w okolicach Zagórza jest także forma nagrobka Joanny Majgerowej (†1935) z postacią melancholijnego anioła wspartego o kolumnę. Interesujący jest również nagrobek Marii Kuczkowskiej (†1907) pochodzący z warsztatu Wojciecha Serwońskiego z Gorlic (autora nagrobków w Grabiu, Sękowej, Radocynie). Na niskim postumencie, został umieszczony rozbudowany, owalny kartusz; dodatkowo oparty o krzyż.

Kolejną nekropolią, na której terenie zachowały się zabytkowe nagrobki jest cmentarz przykościelny w Porażu. Znajdujemy na nim ciekawy przykład nagrobka spotykanego raczej na cmentarzach miejskich. Jest nim posiadający formę tumby grobowiec rodziny Łępkowskich pochodzący zapewne z k. XIX w. Inne zabytkowe nagrobki pochodzą z 1 ćw. XX w. i są to krzyże/krucyfiksy na postumentach; wyróżnikiem jednego z nich (znajdującego się w pobliżu tumby Łępkowskich) jest szarfa przepasująca krzyż.

Interesujące przykłady sztuki sepulkralnej ludności grekokatolickiej znajdujemy na cmentarzu w Czaszynie. Zaznaczony na mapach austriackich z 1855 r., powstał zapewne w I poł. XIX w. Obecnie na jego terenie zachowało się kilka zabytkowych nagrobków w formie architektonicznych postumentów zwieńczonych krzyżem/krucyfiksem. Wśród nich wyróżnia się pochodzący z samborskiego warsztatu nagrobek (Mariя Яаремкевичева †1903) posiadający neogotyckie elementy dekoracyjne o charakterystyczny dla tej stylistyki wykroju krzyża.

Nagrobki pochodzące głównie z l. 20. i 30. XX w. zachowały się na cmentarzu położonym obok cerkwi w Morochowie. Jak większość zabytkowych nagrobków znajdujących się na nekropoliach gminy Zagórz występują one w formie architektonicznych postumentów zwieńczonych krzyżem/krucyfiksem.

Malowniczo położona nekropolia w Tarnawie Górnej, obecnie użytkowana przez ludność wyznania rzymskokatolickiego, była pierwotnie cmentarzem przynależnym do miejscowej parafii greckokatolickiej. Został on założony prawdopodobnie w XVIII w. Obecnie zachowały się nieliczne historyczne nagrobki z 1 ćw. XX w.

Skromnie przedstawia się także zasób zabytkowych nagrobków na cmentarzu w Olchowej, który został założony w 1927 r., dzięki życzliwości ówczesnego właściciela miejscowości prof. Wiktora Schramma, który na nekropolię przeznaczył swoją półhektarową działkę. Zachował się (niestety zniszczony) nagrobek Marii Z Buglów Strzeleckiej († 1897) oraz Juliana Schramma († 1926).

Pojedyncze, skromne w formie nagrobki powstałe w l. 30. XX w. znajdujemy na cmentarzu cerkiewnym przy świątyni w Wielopolu, na cmentarzu w Zahutyniu czy powstałym w polach na południe od kościoła cmentarzu parafialnym w Porażu.

Pojedyncze nagrobki są niemymi świadkami cerkwisk w miejscowości Średnie Wielkie czy też w trudno dostępnym cmentarzu w Kalnicy. W tym ostatnim przypadku


49

zachował się rzadki na terenie gminy poza Zagórzem przykład figuralnej sztuki sepulkralnej w postaci rzeźby Marii (l. 30. XX w.)

Wśród historycznych nekropoli należy wymienić także cmentarz w Łukowem. Założony przed 1855 r., jednak po dzień dzisiejszy z historycznych nagrobków zachował się jeden destrukt. V.2.4. Zabytki ruchome Na terenie gminy istnieje cenny i zróżnicowany zasób zabytków ruchomych zgromadzonych głównie w kościołach Zagórza i Poraża. Część zabytków to także wyposażenie cerkwi będących w swoim pierwotnym kulcie.

Najstarszym i jednocześnie najcenniejszym zabytkiem kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Zagórzu jest obraz Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Wartość tego wyjątkowego zabytku czyni z niego niejako ikonę-symbol zabytków sztuki sakralnej gminy Zagórz. Późnośredniowieczne przedstawienie malowane temperą na desce, jest datowane wg Katalogu Zabytków na pocz. 2 ćw. XVI w.. Od wieków jest przedmiotem kultu mieszkańców Zagórza i okolic a także przybywających do tego miejsca pielgrzymów. Tematyka obrazu, ikonografia, historia była przedmiotem zainteresowania badaczy i była poruszana w szeregu artykułów naukowych.

Wystrój tej świątyni jest wyjątkowym na terenie gminy przykładem nagromadzenia cennych zabytków sztuki sakralnej, gromadzonych przez wieki dzięki pokoleniom hojnych darczyńców i fundatorów. O barokowym charakterze wystroju decyduje ołtarz główny z XVIII w. z obrazem Zwiastowania NMP; ambona, chrzcielnica (powstałe przed 1700 r.).; obraz Matki Bożej Szkaplerznej (XVII w.) Na barokowe wyposażenie zagórskiej świątyni składają również obrazy: m.in. św. Rodzina, Ekstaza św. Teresy, św. Józef a także Droga Krzyżowa, pochodzące z pobliskiego Karmelu. Miejscowa społeczność kolejarska również zaznaczyła swoją obecność w przestrzeni kościoła fundując marmurową chrzcielnicę oraz wykonując metalowe schody na chór. Po pożarze w 1911 r. świątynia wzbogaciła się o dwa ołtarze boczne, w których wykorzystano rzeźby z wcześniejszych nastaw. Ołtarze zostały wykonane w dobrym warsztacie snycerskim, powstały w stylistyce neobarokowej i bardzo dobrze komponują się z ołtarzem głównym. Być może ołtarze zostały wykonane w warsztacie Ferdynanda Majerskiego z Przemyśla, który wykonywał wyposażenie m.in. dla pobliskich kościołów farnego i franciszkanów w Sanoku. Z okresu międzywojennego XX w. pochodzą natomiast organy a także witraże ufundowane w 1934 r. przez rodzinę Gubrynowiczów a wykonane w znanym krakowskim zakładzie S. G. Żeleńskiego.

Barokowy charakter wnętrza świątyni w Porażu tworzy zespół zabytków, wśród których należy wymienić koszową ambonę (2 poł. XVIII w.) oraz trzy ołtarze - główny i dwa boczne. Ołtarze jednak nie są „czyste” stylistyczne; zawierając elementy z XVII i XVIII w. zostały zapewne przekształcone w XIX w. Z k. XVIII w. pochodzi prospekt organowy, który zawiera już cechy stylistyki klasycystycznej. W dawnej zachrystii znajduje się ołtarz (XVIII-XIX w.) z obrazem (1920 r.) znanego sanockiego malarza Władysława Liskowskiego (1883-1970).

Cenniejszym elementem wyposażenia kościoła w Tarnawie Górnej jest pochodzące z parafii leskiej rokokowe tabernakulum (2 poł. XVIII w.). Określane jako ołtarz, było zapewne częścią nastawy ołtarzowej. W skład wyposażenia wchodzą również dwa neostylowe ołtarze boczne (powstałe na przełomie XIX i XX w.) zakupione w Nowotańcu w l. 70 X w., a pochodzące zapewne z cerkwi w Danowie. W ołtarzu głównym widnieje obraz Matki Boskiej Częstochowskiej malowany na blasze w 1905 r. pochodzący z klasztoru karmelitów w Zagórzu; koronowany (korony wykonane w przez Aleksandra Piecha z Sanoka w 1916 r.). W północnej zakrystii znajdują się witraże Serce Pana Jezusa oraz św. Kazimierz ufundowane przez barona Ludwika Gubrynowicza. Warto


50

również zwrócić uwagę na stacje Drogi Krzyżowej, przypisywane wybitnemu polskiemu artyście Józefowi Mehofferowi.

Na wyposażenie świątyni w Zagórzu-Dolinie składa się ołtarz o cechach barokowych (1841 r.) oraz ikony z parami apostołów będące pierwotnie częścią ikonostasu, datowane na połowę XIX w. Wnętrze prezbiterium dekorowane jest klasycystyczną polichromią architektoniczną datowaną na 2 ćw. XIX w.

Cenne przykłady sztuki cerkiewnej zachowały się w świątyni pierwotnie greckokatolickiej a obecnie prawosławnej p.w. Spotkania Pańskiego w Morochowie. Na zasób zabytkowego wyposażenia składają się obiekty powstałe na przestrzeni XIX w. Ikonostas (1837 w.) o strukturze architektonicznej, trzykondygnacyjny, siedmioosiowy uzupełniony ikonami pochodzącymi z XX w., obustronnie malowana chorągiew, płaszczenica (1803 r.), stacje Męki Pańskiej oraz ikony. Wnętrze cerkwi zdobią polichromie z przedstawieniami Michała Archanioła, Ofiarowania Marii, Panagia, Mandylion.

Warto również wspomnieć o cennym ikonostasie w cerkwi w Mokrem. Powstał w 1900 r. ufundowany dla cerkwi w Stubienku. Po drugiej wojnie światowej w ramach ratowania zabytkowego wyposażenia cerkwi został przeniesiony do składnicy ikon w Muzeum-Zamku w Łańcucie. Po wybudowaniu nowej cerkwi w Mokrem ten ikonostas o architektonicznej strukturze i zachowanym komplecie przedstawień został przekazany do świątyni.

W używanej przez grekokatolików cerkwi w Zagórzu-Wielopolu znajdujemy fragmenty ołtarza z XVIII w. oraz ikonostas, który został przywiedziony z Działu Ikon Muzeum-Zamek w Łańcucie.

W świątyni w Łukowem zachowała się figuralna polichromia sklepienia. W dekoracyjnych obramieniach przedstawiono sceny Trójcy Świętej, Przemienienia i Zwiastowania. Na zabytkowe wyposażenie świątyni składają się również ikony świętych.

V.2.5. Zabytki archeologiczne

Gmina Zagórz znajduje się w południowo-wschodniej części województwa podkarpackiego. Pod względem geograficznym należy do Pogórza Bukowskiego i Bieszczadów Zachodnich. Granicą tych dwóch krain geograficznych jest dolina Osławy a cały obszar pokryty jest siecią drobnych cieków wodnych, które tworzą dogodne warunki osadnicze.

Informacje, jakimi dysponujemy do rekonstrukcji pradziejów dla terenu gminy Zagórz zawdzięczamy przede wszystkim badaniom powierzchniowym Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) oraz nielicznym badaniom wykopaliskowym.

Obszar, którego dotyczy niniejsze opracowanie, obejmuje 9 niepełnych „arkuszy” AZP2 (obszar 115-77: jest całkowicie pozbawione stanowisk archeologicznych). Cały ten teren był penetrowany podczas badań powierzchniowo-poszukiwawczych w latach 80. XX w. oraz w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. Zlokalizowano tutaj łącznie 184 stanowisk archeologicznych (Tabela 1). Numery porządkowe w tabeli odpowiadają numerom stanowisk na mapie. Z kolei numery stanowisk zamieszczone w tekście odpowiadają numerom porządkowym w tabeli. Numeracja w obrębie miejscowości a także w obrębie arkuszy AZP jest podawana zgodnie z dokumentacją konserwatorską (karty KESA). Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na stanowisko nr 2 w Olchowej, które zlokalizowane jest na dwóch różnych arkuszach AZP (115-79 oraz 116-79). Z tego względu stanowisko to zostało w tabeli 1 umieszczone pod dwoma różnymi numerami (l.p. 90 oraz 97), w rzeczywistości

2 Obszary AZP: 114-78 (E. Pohorska-Kleja 1988); 114-79 (M. Parczewski 1985); 115-78 (J. Bober 1987);

115-79 (M. Parczewski 1983); 116-78 (E. Pohorska-Kleja, J. Bober 2002); 116-79 (E. Pohorska-Kleja, J.

Bober 2000-2001); 117-78 (A. Muzyczuk, J. Ginalski 2003), 118-78 (A. Muzyczuk, J. Ginalski 2003).


51

chodzi o jedno i to samo stanowisko. Zarejestrowane stanowiska są bardzo zróżnicowane pod względem wartości

poznawczej. Wiele z nich daje się bliżej datować dzięki występowaniu charakterystycznej ceramiki lub narzędzi krzemiennych. Są jednak i takie, które ogólnie możemy dziś odnosić do pradziejów (w tabeli w rubryce chronologia, posiadają adnotację: pradziejowa nieokreślona). Te pierwsze pozwalają podzielić archeologię interesującego nas obszaru na poszczególne okresy chronologiczne.

Najstarszy odcinek dziejów człowieka stanowi epoka kamienia. Z obszaru gminy Zagórz znane są ślady działalności człowieka datowane na IX tys. p.n.e. Ten okres czasu w podziale chronologicznym nazywany jest paleolitem schyłkowym. Nastąpiło wówczas oziębienie klimatu, co spowodowało rozwój roślinnych zbiorowisk tundrowych. Wynikiem tego było również pojawienie się renifera. Życie ludności związane było główne z polowaniem na tą zwierzynę. Z tego właśnie czasu pochodzą pierwsze znaleziska z interesującego nas obszaru. Są to przede wszystkim narzędzia wykonane z surowca zwanego radiolarytem tzw. drapacze, które wystąpiły na stanowisku nr 2 w Zawadce Morochowskiej (l.p. 185). Stanowisko te ze względu na występowanie charakterystycznych form narzędzi można łączyć z kulturą świderską. Kultura ta preferowała piaszczyste wydmy położone blisko wody, głównie rzek i jezior. Innym stanowiskiem związanym z okresem paleolitu jest stanowisko zlokalizowane w miejscowości Poraż (stan. 1 – l.p. 98).

W najmłodszej fazie epoki kamienia, czyli neolicie (VI tys. lat temu), doszło do zasiedlenia interesującego nas obszaru, przez ludność osiadłą. Dokonał się wtedy ogromny skok cywilizacyjny określany niekiedy mianem „rewolucji neolitycznej”. Wiązał się on głównie z tym, iż ludność opanowała umiejętność uprawy roli a także hodowli zwierząt. Na dużą skalę zastosowano także ekstensywne rolnictwo wypaleniskowe. Wtedy też po raz pierwszy zaczęto wykonywać naczynia z gliny, które wypalano w ogniskach.

Z obszaru gminy Zagórz znanych jest 10 stanowisk datowanych na okres neolitu. Jedynie dla 3 z nich ustalona została ściślejsza chronologia. Jedno stanowisko wiązane jest z kulturą pucharów lejkowatych (Zawadka Morochowska stan. 1 – l.p. 184). Również jedno stanowisko, z miejscowości Czaszyn (stan. 1 – l.p. 1) przypisywane jest kulturze ceramiki sznurowej. Z kolei stanowisko z Poraża (stan. 5 – l.p. 102) wiązać należy albo z kulturą pucharów lejkowatych albo z późniejszą kulturą ceramiki sznurowej. Ze względu na znikomą ilość znalezisk nie jest jasne, z którą z kultur mamy tutaj do czynienia.

Kultura pucharów lejkowatych wykształciła się ok. V tys. p. n. e. i trwała do początku III tys. p. n. e. Jest kulturą, która w pewnym sensie kończyła proces neolityzacji na terenie Europy Środkowej. Charakterystyczne dla niej były naczynia w formie pucharów oraz amfor o wysokim poziomie technologicznym. Na terenie gminy Zagórz znaleziono typowe dla jej inwentarzy zabytki takie jak wióry krzemienne czy narzędzia (tzw. drapacze). Z kolei kultura ceramiki sznurowej jest ostatnią, w sensie chronologicznym, kulturą okresu neolitu na terenie Polski. Datowana jest od przełomu IV/III tys. p. n. e. do ok. 2300 lat p. n. e. Jej nazwa pochodzi od specyficznego sposobu zdobienia ceramiki za pomocą odcisków sznura. Bardzo charakterystyczne są dla niej również topory kamienne.

Podkreślić również należy, że z obszaru gminy Zagórz znanych jest 28 stanowisk (Czaszyn stan. 6 – l.p. 6; Czaszyn stan. 13 – l.p. 13; Czaszyn stan. 17 – l.p. 17; Czaszyn stan. 20 – l.p. 20; Dolina-Zagórz stan. 4 – l.p. 33; Mokre stan. 3 – l.p. 56; Morochów stan. 8 – lp. 75; Morochów stan. 11 – l.p. 78; Morochów stan. 12 – l.p. 79; Morochów stan. 13 – l.p. 80; Morochów stan. 16 – l.p. 83; Morochów stan. 19 – l.p. 86; Morochów stan. 20 – l.p. 87; Poraż stan. 13 – l.p. 110; Tarnawa Górna stan. 3 – l.p. 121; Tarnawa Górna stan. 4 – l.p. 122; Wielopole-Zagórz stan. 2 – l.p. 128; Zagórz stan. 7 – l.p. 136; Zagórz stan. 11 – l.p. 140; Zagórz stan. 13 – l.p. 142; Zagórz stan. 18 – l.p. 147; Zagórz stan. 22 – l.p. 151;


52

Zahutyń stan. 10 – l.p. 163; Zahutyń stan. 15 – l.p. 168; Zahutyń stan. 17 – l.p. 170; Zahutyń stan. 22 – l.p. 175; Zasław-Zagórz stan. 3 – l.p. 181; Zasław-Zagórz stan. 5 – l.p. 183), które tylko ogólnie przypisać można epoce kamienia. Ze względu na mało charakterystyczne znaleziska nie jest jasne z jakim okresem tej epoki należy wiązać odkryte na tych stanowiskach zabytki.

W epoce brązu nastąpił kolejny ważny moment w dziejach ludzkości. Pojawiły się wówczas a także upowszechniły przedmioty wykonywane z brązu. Natomiast w ogólnym zakresie kultury i życia codziennego kontynuowano osiągnięcia neolitu, szczególnie w zakresie produkcji żywności. Z przełomem epoki kamienia oraz wczesną epoką brązu możemy identyfikować szereg stanowisk z terenu gminy Zagórz. Są to stanowiska zlokalizowane w następujących miejscowościach: Czaszyn (stan. 23 – l.p. 23; stan. 24 – l.p. 24; stan. 27 – l.p. 27), Łukowe (stan. 1 – l.p. 37; stan. 3 – l.p. 39; stan. 7 – l.p. 43; stan. 9 – l.p. 45; stan. 10 – l.p. 46; stan. 11 – l.p. 47; stan. 13 – l.p. 49; stan. 17 – l.p. 53), Mokre (stan. 13 – l.p. 66; stan. 14 – l.p. 67), Olchowa (stan. 2 – l.p. 23), Średnie Wielkie (stan. 1 – l.p. 111; stan. 3 – l.p. 113; stan. 4 – l.p. 114; stan. 5 – l.p. 115), Zahutyń (stan. 8 – l.p. 161; stan. 9 – l.p. 162; stan. 21 – l.p. 174, stan. 25 – l.p. 178). Również znaczna ilość stanowisk łączona jest bardzo ogólnie z epoką brązu lub wczesną epoka brązu (Czaszyn stan. 18 – l.p. 18; Czaszyn stan. 19 – l.p. 19; Czaszyn stan. 21 – l.p. 21; Czaszyn stan. 23 – l.p. 23; Czaszyn stan. 27 – l.p. 27; Czaszyn stan. 29 – l.p. 29; Dolina-Zagórz stan. 2 – l.p. 31; Dolina-Zagórz stan. 3 – l.p. 32; Dolina-Zagórz stan. 4 – l.p. 33; Kalnica stan. 1 – l.p. 35; Łukowe stan. 12 – l.p. 41; Mokre stan. 5 – l.p. 58; Mokre stan. 6 – l.p. 59; Mokre stan. 7 – l.p. 60; Mokre 9 – l.p. 62; Morochów stan 11 – l.p. 78; Morochów stan. 12 – l.p. 79; Morochów stan. 21 – l.p. 88; Olchowa stan. 2 – l.p. 90; Olchowa stan. 8 – l.p. 96; Olchowa stan. 2 – l.p. 97; Tarnawa Dolna stan. 3 – l.p. 118; Tarnawa Górna stan. 2 – l.p. 120; Tarnawa Górna stan. 5 – l.p. 123; Tarnawa Górna stan. 7 – l.p. 125; Tarnawa Górna stan. 8 – l.p. 126; Wielopole-Zagórz stan. 2 – l.p. 128; Wielopole-Zagórz stan. 3 – l.p. 129; Zagórz stan. 4 – l.p. 133; Zagórz stan. 5 – l.p. 134; Zagórz stan. 6 – l.p. 135; Zagórz stan. 7 – l.p. 136; Zagórz stan. 10 – l.p. 136; Zagórz stan. 13 – l.p. 142; Zagórz stan. 14 – l.p. 143; Zagórz stan. 15 – l.p. 144; Zagórz stan. 16 – l.p. 145; Zahutyń stan. 4 – l.p. 157; Zahutyń stan. 16 – l.p. 169; Zasław-Zagórz stan. 1 – l.p. 179; Zasław-Zagórz stan. 2 – l.p. 180; Zasław-Zagórz stan. 3 – l.p. 181). Dysponujemy również stanowiskami, które można powiązać z konkretną kulturą w ramach epoki brązu a mianowicie z kulturą łużycką.

Wraz z wykształceniem się kultury łużyckiej w epoce brązu widoczna jest wyraźna intensyfikacja osadnictwa na terenie Polski. Swoje odbicie ma to również na obszarze gminy Zagórz. W młodszej i późnej epoce brązu oraz we wczesnej epoce żelaza Polskę południowo-wschodnią zamieszkiwała ludność określana mianem grupy tarnobrzeskiej (wchodzi ona w skład Kultury Łużyckiej). Okres jej istnienia przypadał zarówno na okres epoki brązu jak i na wczesną epokę żelaza (od XIII/XII w. p. n.e. do IV/III w. p. n. e.). Charakterystyczne było dla niej było grzebanie swoich zmarłych na dużych, płaskich cmentarzyskach po wcześniejszym skremowaniu zwłok. Z terenu gminy Zagórz znanych jest 15 stanowisk wiązanych z grupą tarnobrzeską zlokalizowanych w następujących miejscowościach: Czaszyn (stan. 3 – l.p. 3; stan. 6 – l.p. 6), Mokre (stan. 10 – l.p. 63; stan. 11 – l.p. 64; stan. 13 – l.p. 66), Morochów (stan. 3 – l.p. 70; stan. 16 – l.p. 83), Olchowa (stan. 4 – l.p. 92), Poraż (stan. 2 – l.p. 99; stan., 10 – l.p. 107; ), Zahutyń (stan. 1 – l.p. 154; stan. 6 – l.p. 159; stan. 9 – l.p. 162; stan. 10 – l.p. 163; stan. 14 – l.p. 167).

Znane są także 4 stanowiska z przełomu epoki brązu i epoki żelaza (Epoka brązu/Epoka żelaza) oraz wczesnej epoki żelaza zlokalizowane na terenie następujących miejscowości: Czaszyn (stan. 18 – l.p. 18), Łukowe (stan. 16 – l.p. 52), Zahutyń (stan. 2 – l.p. 155; stan. 22 – l.p. 175).

Z terenu gminy Zagórz nie są znane stanowiska, które można by wiązać z okresem lateńskim (ostatnie wieki p. n. e.).


53

Kolejna fala osadnictwa, jaka widoczna jest na obszarze interesującej nas gminy związana jest z okresem wpływów rzymskich. W ciągu czterech pierwszych wieków n.e. rozwijała się na terenie Polski kultura przeworska. To właśnie z nią identyfikuje się szereg stanowisk z obszaru gminy Zagórz. Stanowiska te (w liczbie 34) zlokalizowane są na terenie następujących miejscowości: Czaszyn (stan. 25 – l.p. 25; stan. 26 – l.p. 26; stan. 28 – l.p. 28), Łukowe (stan. 4 – l.p. 40; stan. 6 – l.p. 42; stan. 8 – l.p. 44; stan. 9 – l.p. 45; stan. 14 – l.p. 50; stan. 15 – l.p. 51; stan. 17 – l.p. 53), Mokre (stan. 13 – l.p. 66; stan. 14 – l.p. 67), Olchowa (stan. 7 – l.p. 95), Wielopole-Zagórz (stan. 2 – l.p. 128), Zagórz (stan. 6 – l.p. 135; stan. 10 – l.p. 139; stan. 15 – l.p. 144; ) oraz Zahutyń (stan. 22 – l.p. 175). Podkreślić również należy, że jedno stanowisko zlokalizowane w obrębie miejscowości Czaszyn (stan. 4 – l.p. 4), trzy w miejscowości Dolina-Zagórz (stan. 2 – l.p. 31; stan. 3 – l.p. 32; stan. 5 – l.p. 34), jedno w Mokrem (stan. 6 – l.p. 59), jedno w Morochowie (stan. 11 – l.p. 78), jedno w Porażu (stan. 1 – l.p. 98), trzy w Zagórzu (stan. 2 – l.p. 131; stan. 7 – l.p. 136; stan. 17 – l.p. 146), cztery w Zahutyniu (stan. 1 – l.p. 154; stan. 2 – l.p. 155; stan. 9 – l.p. 162; stan. 12 – l.p. 165) oraz jedno w Zasławiu-Zagórzu (stan. 5 – l.p. 174) ze względu na występowanie na ich powierzchni charakterystycznego materiału zabytkowego (ceramiki toczonej na kole garncarskim) może być ściślej datowane na późny okres rzymski (od 2 poł. II w. n. e. do poł. IV w. n. e.).

W okresie od 2 poł. IV w. n. e. do końca wieku V miały miejsce znaczne ruchy ludnościowe, określane jako tzw. wędrówki ludów. Na skutek tych przemieszczeń ludności napłynęła ze wschodu na ziemie Polski ludność słowiańska. Miało to miejsce na początku VI w. Na ten czas datuje się początek wczesnego średniowiecza, który trwał do połowy wieku XIII. Z obszaru gminy Zagórz znane są 23 stanowiska, które można wiązać z okresem wczesnego średniowiecza. Stanowiska te zlokalizowane są na terenie następujących miejscowości: Czaszyn (stan. 21 – l.p. 21), Dolina-Zagórz (stan. 2 – l.p. 31; stan. 3 – l.p. 32; stan. 4 – l.p. 33), Łukowe (stan. 1 – l.p. 37; Morochów (stan. 8 – l.p. 75; stan. 18 – l.p. 85), Poraż (stan. 3 – l.p. 100; stan. 8 – l.p. 105), Tarnawa Dolna (stan. 1 – l.p. 119 – i odkryty tam skarb monet z 1 poł. VII w. ), Zagórz (stan. 2 – l.p. 131; stan. 6 – l.p. 135; stan. 7 – l.p. 136; stan. 10 – l.p. 139; stan. 13 – l.p. 142; stan. 14 – l.p. 143; stan. 15 – l.p. 144; stan. 16 – l.p. 145; stan. 18 – l.p. 147; stan. 19 – l.p. 148; stan. 20 – l.p. 149), Zahutyń (stan. 12 – l.p. 165), Zasław-Zagórz (stan. 4 – l.p. 182). Ogólnie z okresem średniowiecza można natomiast łączyć stanowiska w Czaszynie (stan. 5 – l.p. 5; stan. 6 – l.p. 6; stan. 17 – l.p. 17; stan. 28 – l.p. 28), Morochów (stan. 13 – l.p. 80), Olchowa (stan. 1 – l.p. 89), Średnie Wielkie (stan. 1 – l.p. 111), Zahutyń (stan. 8 – l.p. 161; stan. 9 – l.p. 162; stan. 15 – l.p. 168; stan. 17 – l.p. 170; stan. 18 – l.p. 171; stan. 19 – l.p. 172; stan. 22 – l.p. 175; stan. 23 – l.p. 176; stan. 5 – l.p. 183). Z okresu późnego średniowiecza (XIV-XV w.) z terenu gminy Zagórz znanych jest 41 stanowisk archeologicznych. Zlokalizowane są ona na obszarze następujących miejscowości: Czaszyn (stan. 9 – l.p. 9; stan. 13 – l.p. 13; stan. 15 – l.p. 15; ), Dolina-Zagórz (stan. 2 – l.p. 31; stan. 3 – l.p. 32; stan. 4 – l.p. 33; stan. 5 – l.p. 34), Kalnica (stan. 2 – l.p. 36), Łukowe (stan. 4 – l.p. 40; stan. 9 – l.p. 45), Mokre (stan. 1 – l.p. 54; stan. 2 – l.p. 55), Morochów (stan. 7 – l.p. 74; stan. 9 – l.p. 76; stan. 20 – l.p. 87), Poraż (stan. 12 – l.p. 109; stan. 13 – l.p. 110), Tarnawa Górna (stan. 1 – l.p. 119; stan. 3 – l.p. 121; stan. 4 – l.p. 122; stan. 5 – l.p. 123; stan. 7 – l.p. 125), Wielopole-Zagórz (stan. 1 – l.p. 127; stan. 3 – l.p. 129), Zagórz (stan. 2 – l.p. 131; stan. 6 – l.p. 135; stan. 7 – l.p. 136; stan. 10 – l.p. 139; stan. 11 – l.p. 140; stan. 12 – l.p. 141; stan. 14 – l.p. 143; stan. 15 – l.p. 144; stan. 22 – l.p. 151), Zahutyń (stan. 1 – l.p. 154; stan. 3 – l.p. 156; stan. 5 – l.p. 158; stan. 10 – l.p. 163; stan. 13 – l.p. 166; stan.14 – l.p. 167), Zasław-Zagórz (stan. 4 – l.p. 182; stan. 5 – l.p. 183).

Z okresem nowożytnym wiązane są materiały pochodzące z 42 stanowisk bez dokładniejszego przyporządkowania chronologicznego (Czaszyn: stan. 7 – l.p. 7, stan. 8 – l.p. 8, stan. 10 – l.p. 10, stan. 12 – l.p. 12, stan. 14 – l.p. 14, stan. 16 – l.p. 16; Kalnica: stan.


54

1 – l.p. 35, stan. 2 – l.p. 36; Łukowe: stan. 4 – l.p. 40, stan. 5 – l.p. 41, stan. 8 – l.p. 44, stan. 9 – l.p. 45; Mokre: stan. 5 – l.p. 58, stan. 10 – l.p. 63, stan. 12 – l.p. 65; Morochów: stan. 1 – l.p. 68, stan. 2 – l.p. 69, stan. 3 – l.p. 70, stan. 4 – l.p. 71, stan. 6 – l.p. 73, stan. 8 – l.p. 75, stan. 13 – l.p. 80, stan. 14 – l.p. 81, stan. 16 – l.p. 83; Olchowa: stan. 7 – l.p. 95; Poraż: stan. 4 – l.p. 101, stan. 7 – l.p. 104, stan. 8 – l.p. 105, stan. 9 – l.p. 106, stan. 10 – l.p. 107, stan. 11 – l.p. 108; Średnie Wielkie: stan. 3 – l.p. 113, stan. 5 – l.p. 115; Tarnawa Górna stan. 3 – l.p. 121, stan. 6 – l.p. 124; Wielopole-Zagórz: stan. 1 – l.p. 127, stan. 2 – l.p. 128; Zagórz: stan. 15 – l.p. 144, stan. 18 – l.p. 147, stan. 19 – l.p. 148; Zahutyń: stan. 2 – l.p. 155; Zasław-Zagórz: stan. 3 – l.p. 181). Z kolei na czas przełomu okresu średniowiecznego i okresu nowożytnego określono stanowiska: Czaszyn (stan. 22 – l.p. 22), Łukowe (stan. 16 – l.p. 52), Zahutyń (stan. 11 – l.p. 164, stan. 12 – l.p. 165, stan. 22 – l.p. 175).

Na XVI w. określono materiały z miejscowości: Czaszyn (stan. 11 – l.p. 11) oraz Mokre (stan. 4 – l.p. 57).

Na XVIII w. określono ruiny klasztoru znajdujące się na stanowisku nr 1 w Zagórzu (l.p. 130). Stanowisko to było badane w roku 1954 oraz 1965 przez T. Żurowskiego oraz S. Stefańskiego.

Stanowiska znane z informacji jakie znaleźć można w literaturze lub w zbiorach archiwalnych placówek archeologicznych są to stanowiska odkryte podczas penetracji terenu przeprowadzonych przed właściwą akcją Archeologicznego Zdjęcia Polski. Część z tych stanowisk nie została pozytywnie zweryfikowana podczas AZP lub nie posiada dokładnej lokalizacji. Bez dokładnej lokalizacji pozostaje z pewnością stanowisko w Olchowej (stan. 1 – l.p. 89).

Obszar gminy Zagórz charakteryzuje się występowaniem bardzo interesujących stanowisk archeologicznych. Kilka z nich nie zostało przebadanych wykopaliskowo. Jest to wspomniane wyżej stanowisko z ruinami klasztoru oo. Karmelitów Bosych (Zagórz stan. 1 – l.p. 130) oraz domniemane grodzisko, określane jako „Okopy Pułaskiego” (Zagórz stan. 3 – l.p. 132), które było badane przez T. Żurowskiego w latach 50. XX w. i jest wpisane do rejestru zabytków pod nr A-642/71. M. Parczewski sugerował usunięcie tego stanowiska z rejestru zabytków ze względu na brak zabytków ruchomych oraz brak niebudzących wątpliwości reliktów umocnień. Prace wykopaliskowe powinny z całą pewnością zostać przeprowadzone również na innych stanowiskach, które z całą pewnością dostarczą bardzo ważnych i ciekawych materiałów zabytkowych. Dzięki takim działaniom możliwa będzie m.in. pełniejsza charakterystyka pradziejów i wczesnego średniowiecza obszaru gminy Zagórz, w tym także tak interesujących zagadnień jak kwestie stosunków gospodarczych, wierzeń i obrządku pogrzebowego, obcych oddziaływań oraz infiltracji kulturowych.

Jak już wspomniano we wstępie, na terenie gminy Zagórz zewidencjonowanych jest 184 stanowisk archeologicznych. W związku z intensywną uprawą gruntów wszystkie są narażone na potencjalne zniszczenia. Jednak ze względu na różny stopień zagrożeń i wartość poznawczą stanowisk należałoby je rozróżnić i odpowiednio z nimi postępować. V.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony V.3.1. Zabytki nieruchome objęte prawnymi formami ochrony Przed przystąpieniem do omówienia podstawowych form ochrony obiektów zabytkowych należy także zaznaczyć, iż na terenie miasta i gminy Zagórz nie występują obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO, nie ma też zabytków, które byłyby uznane za Pomnik Historii. Park kulturowy Park kulturowy to nowa forma ochrony zabytków, wprowadzona na mocy Ustawy


55

z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Park kulturowy powołuje mocą uchwały, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, rada gminy (lub rady gmin, jeśli obszar parku znajduje się na terenie kilku gmin). Utworzenie parku kulturowego ma na celu ochronę krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Do chwili obecnej na terenie gminy Zagórz nie został utworzony żaden park kulturowy. Rejestr zabytków Rejestr zabytków prowadzi wojewódzki konserwator zabytków. Dla województwa podkarpackiego jest nim Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków, mający swą siedzibę w Przemyślu, dysponujący delegaturami w Krośnie, Rzeszowie i Tarnobrzegu. Odpowiednim terytorialnie dla gminy Zagórz jest Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków – Delegatura w Krośnie. Wpis do rejestru odbywa się na mocy decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków, wydanej z urzędu lub na wniosek właściciela zabytku nieruchomego lub posiadacza wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. W tym samym trybie do rejestru może być też wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru oraz nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Wedle stanu obecnego na terenie gminy Zagórz znajdują się następujące obiekty i zespoły obiektów wpisane do rejestru zabytków: Czaszyn

cerkiew greko-kat., kościół rzym.-kat. par., p.w. Podwyższenia Krzyż Świętego nr rej.: A-34 z 14.12.2000 r.

Kalnica pozostałości zespołu cerkiewnego (cerkiew, nagrobki, ogrodzenie); nr rej.: A-1167

z 02.07.2013 r. Łukowe

zespół cerkiewny obejmujący cerkiew pw. Św. Dymitra, ob. Kościół rzymskokatolicki pw. NMP Królowej Polski, bramę – dzwonnicę i dwie lipy , nr rej.: A-1170 z 08.08.2013 r.

Morochów cerkiew greko-kat. p.w. MB Gromnicznej, ob. prawosławna, nr rej.: A-72

z 31.01.1985 r. Olchowa

cerkiew greko-kat. p.w. Soboru MB, nr rej.: A-14 z 26.06.2001 r. pozostałości parku dworskiego, nr rej.: A-352 z 28.04.2009 r.

Poraż kościół par. p.w. Oczyszczenia Marii, nr rej.: A-170 z 2.11.1989 r.

o plebania, nr rej.: j.w. Zagórz

kościół par. p.w. Wniebowzięcia NMP, nr rej.: A-70 z 27.11.1952 r. o dzwonnica, nr rej.: j.w.

cerkiew par. greko-kat., ob. prawosławna p.w. w. Michała, nr rej.: A-198 z 30.09.1959 r.

ruiny klasztoru karmelitów bosych, nr rej.: A-69 z 11.12.1967 oraz A-161 z 24.08.1989 r., obecnie pod nr A-803:

o ruiny kościoła o ruiny klasztoru o ruiny budynku bramnego


56

o pozostałości kordegardy o ruiny wozowni o ruiny murów obronnych o obelisk o pozostałości budynku szpitala

kaplica grobowa rodziny Truskolaskich na starym cmentarzu, nr rej. A-700 z 15.02.2012 r.

budynek dworca kolejowego "Nowy Zagórz", nr rej. A-881 z 13.08.2012 r.

Zagórz – Wielopole cerkiew greko-kat., par. p.w. w. Michała, 1939. nr rej.: A-335 z 16.03.2009 r.

Ochrona ustalona w planach zagospodarowania przestrzennego

Uchwałą nr XXXIV/220/2012 Rady Miejskiej w Zagórzu przystąpiono do sporządzenia Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego miasta Zagórza "Pod Klasztorem - IV". V.3.2. Zabytki ruchome objęte prawnymi formami ochrony Zabytki ruchome na terenie gminy Zagórz wpisane do rejestru zabytków

Morochów – cerkiew p.w. Spotkania Pańskiego, decyzje: o B-62 z dn. 05.09.2002 r. obejmująca ikonostas, o B-171 z dn. 27.02.2007 r. wpisująca ikonę Spotkanie Pańskie, o B-288 z dn. 26.02.2009 r. dwa krzyże procesyjne i płaszczenicę o B-264 z dn. 16.03.2009 r. 5 ikon

Poraż – kościół p.w. Matki Bożej Gromnicznej decyzja B-285 z dn. 26.02.2009 r. obejmująca wyposażenie świątyni (10 obiektów)

Zagórz – kościół Karmelitów decyzja B-435 z dn. 22.09.1971 r. obejmująca wystrój malarski świątyni (d. decyzja B-102)

Zagórz – kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, decyzje: o B-434 z dn. 11.01.1971 r. wpisująca obraz Zwiastowanie (d. decyzja B-60) o B-160 z dn. 27.04.2006 – 24 obiekty (14 obrazów stacji Drogi Krzyżowej

oraz 5 obrazów o tematyce religijnej – wszystkie pochodzą z kościoła karmelitów)

o B-596 z dn. 26.02.2013r. – rzeźby na belce tęczowej

o B-503 z dn. 27.02.2012r. – elementy wyposażenia wnętrza kościoła parafialnego p.w. Wniebowzięcia NMP w Zagórzu (tj. Obraz Zwiastowanie, Obraz Święta Teresa z Liseux, Prospekt organowy

o B-631 z dn. 11.10.2013r. – wyposażenie ruchome kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Zagórzu

Zagórz – cerkiew p.w. Św. Michała Archanioła decyzja B-33 z dn. 26.06.2001 r. obejmująca wyposażenie i wystrój malarski (20 obiektów)

V.4. Zabytki w Gminnej Ewidencji Zabytków

Prowadzenie gminnej ewidencji zabytków należy do obowiązków gmin. Ewidencję tę prowadzi się w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, (Art.22.p.4 Ustawy o ochronie zabytków). Wpis zabytków nieruchomych do gminnej ewidencji zabytków jest podstawą do objęcia tych zabytków ochroną w formie zapisu w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w mpzp, a także w „decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie


57

lotniska użytku publicznego” (Art.19. p.1 i 1a Ustawy o ochronie zabytków). Gminna ewidencja zabytków jest też podstawą do sporządzania programu opieki

nad zabytkami, a ustalenia tego programu uwzględnia się zarówno w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, jak i w mpzp. Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Zagórz została opracowania przez gminę w l. 2008-2010. Aktualnie znajduje się w niej zabytków archeologicznych (Aneks nr 1) oraz 175 obiektów (Aneks nr 2).


58

VI. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO. ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ. Mocne strony:

istnienie na terenie gminy bardzo cennego zabytku jakim są ruiny zespołu kościelno-klasztornego Karmelitów Bosych w Zagórzu - zabytku o wartościach ponadregionalnych, jedynego tego rodzaju w województwie;

istnienie obiektów i zespołów obiektów o znacznych wartościach architektonicznych, historycznych, artystycznych oraz o cennych walorach krajobrazowych;

istnienie zabytków będących świadectwem wielokulturowości i wielowyznaniowości oraz położenie w obszarze o dużych walorach środowiska kulturowego, „na pograniczu kultur”;

ciekawy zasób ruchomych dzieł sztuki zgromadzonych w obiektach sakralnych stanowiących zbiory będące świadectwem różnych kultur i narodów;

zachowane zabytkowe budownictwo drewniane; korzystne warunki rozwoju turystyki ze względu na zachowane dziedzictwo

kulturowe i bardzo atrakcyjne tereny krajobrazowe; występowanie zróżnicowanego, bogatego krajobrazu naturalnego i kulturowego; chronione środowisko przyrodnicze (obszary chronionego krajobrazu, park

krajobrazowy, pomniki przyrody); dobre skomunikowanie drogowe gminy leżącej na skrzyżowaniu głównych szlaków

prowadzących w Bieszczady DK 84 i DW 892 potencjalnie dobre skomunikowanie Zagórza poprzez przebiegające przez gminę

linie kolejowe Słabe strony:

zły stan zachowania części obiektów zabytkowych – istnienie nieużytkowanych, dewastowanych i niszczejących obiektów zabytkowych (dotyczy zwłaszcza dawnych cerkwi i dworów);

przekształcone zespoły zabudowy tradycyjnej wsi – elementy nowej zabudowy, nie liczącej się z lokalną tradycją, architekturą i historycznymi uwarunkowaniami;

brak skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego – brak opracowań studialnych (m.in. Studium wartości kulturowych miasta i gminy), w oparciu o które realizowane byłyby miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego;

brak wystarczających nakładów na ochronę zabytków; mała aktywność w pozyskiwaniu i wykorzystaniu funduszy europejskich; niedostateczna obecność problematyki ochrony zabytków w powszechnej

świadomości mieszkańców gminy; słaba promocja walorów kulturowych i turystycznych miasta i gminy; słabe wykorzystanie dóbr kultury dla rozwoju turystyki; słaby rozwój infrastruktury turystycznej i brak systemu obsługi ruchu

turystycznego, m.in. profesjonalnego biura informacji turystycznej; Szanse – czynniki pozytywnego oddziaływania na środowisko kulturowe:

uwzględnianie problemów ochrony dziedzictwa kulturowego w strategii miasta i gminy;

możliwość finansowania prac konserwatorskich i remontowych obiektów zabytkowych ze środków finansowych pochodzących z różnych źródeł: państwowe, samorządowe, prywatne, wyznaniowe, środki UE i innych;

korzystne warunki dla rozwoju turystyki z wszechstronnym wykorzystaniem zasobu i wartości dziedzictwa i krajobrazu kulturowego;


59

korzyści wynikające z walorów atrakcyjnego ukształtowania krajobrazu naturalnego gminy (niski stopień urbanizacji i uprzemysłowienia, zasoby lasów i wód, zróżnicowane urzeźbienie terenu);

możliwość utworzenia parku kulturowego zespołu kościelno-klasztornego Karmelitów w Zagórzu;

możliwość współpracy transgranicznej z Ukrainą i Słowacją w zakresie ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego;

remont drogi DW 892 - duża poprawa w dostępności do miejscowości gminy. Zagrożenia – czynniki negatywnego oddziaływania na środowisko kulturowe:

kryzys finansów publicznych i niedostateczne finansowanie działalności w zakresie ochrony środowiska kulturowego;

brak skutecznej ochrony krajobrazu kulturowego ze względu na brak opracowywanych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów o znaczących wartościach kulturowych;

pogarszający się stan techniczny tkanki zabytkowej spowodowany niewłaściwym użytkowaniem;

niewłaściwe przeprowadzanie prac remontowych przy ważnych zabytkach leżących na terenie gminy

tendencje do wypierania tradycyjnego drewnianego budownictwa ludowego przez zabudowę współczesną;

niedostatek mechanizmów promujących działania na rzecz ochrony, konserwacji i rewaloryzacji zabytków;

braki w edukacji kulturowej i niedostateczna świadomość wartości zasobów kulturowych oraz możliwości ich wykorzystania;

silna konkurencja sąsiedniego Sanoka w obsłudze ruchu turystycznego, a także w imprezach kulturalnych;

postępująca marginalizacja połączeń kolejowych przebiegających przez gminę.


60

VII. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE Wymienione w tym rozdziale zadania są działaniami, których realizacja przewidziana jest na okres wieloletni. Możliwość ich realizacji zależy od możliwości i środków wygospodarowanych przez Gminę. VII.1. Priorytet: Ochrona dziedzictwa kulturowego i układów ruralistycznych na obszarach wiejskich VII.1.1. Istniejące Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zagórz uchwalone w 1999 r. opracowane zostało bez właściwego rozpoznania wartości kulturowych, które powinny być zawarte w opracowanym wcześniej studium wartości kulturowych, którego gmina nie posiada. Po przeanalizowaniu zawartych w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zagórz zapisów okazuje się, iż nie zawarto w nim stref ochrony konserwatorskiej oraz stwierdza się liczne braki i nieścisłości. W związku z powyższym postuluje się: - opracowanie Studium wartości kulturowych Gminy Zagórz - aktualizację Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Zagórz, które uwzględni zapisy zawarte w Studium wartości kulturowych i w niniejszym Gminnym Programie. VII.1.2. Rozważenie możliwości miasta w zakresie powołania parku kulturowego obejmującego założenie klasztorne Karmelitów w Zagórzu wraz z otoczeniem. oraz opracowania planu jego ochrony (z uwzględnieniem wskazanych zasad postępowania przy powoływaniu parków kulturowych) w celu stworzenia skutecznej ochrony i promocji walorów kulturowych i krajobrazowych miasta. Zasady postępowania przy powoływaniu parków kulturowych określa dokument pn. Zasady tworzenia parku kulturowego, zarządzania nim oraz sporządzania projektu jego ochrony. Materiały instruktażowe dla gminnych samorządów terytorialnych, autorów planów ochrony, wojewódzkich i samorządowych konserwatorów zabytków, przyjęty i zarekomendowany w dniu 6 października 2005 r. do stosowania przez Radę Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury. Park kulturowy jest formą ochrony krajobrazu kulturowego (krajobraz kulturowy jest to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze Art.16 Ustawy o ochronie zbytków) umożliwiającą zachowanie wyjątkowych wartości historyczno-kulturowych w jednoczesnym ewentualnym powiązaniu z ochroną środowiska przyrodniczego. Celem ustanowienia takiej formy ochrony jest potrzeba zachowania ciągłości tradycji krajobrazu i umożliwienie jego rozwoju zgodnie z tradycjami regionu. Sposób powoływania parku kulturowego określa Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W art. 16 i 17 ustawy zawarto podstawowe zasady postępowania przy tworzeniu parku kulturowego, w tym:

powołanie parku kulturowego poprzez uchwałę rady gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej,

określenie w uchwale nazwy parku kulturowego, jego granic, sposobu ochrony oraz zakazów i ograniczeń,

sporządzenie, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, planu ochrony parku kulturowego i jego zatwierdzenie przez radę gminy,

możliwość utworzenia jednostki organizacyjnej do zarządzania parkiem,


61

obowiązek sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru parku kulturowego,

możliwość ustanawiania na terenie parku zakazów i ograniczeń VII.1.3. Sporządzenie i uchwalenie MPZP dla obszarów, które takich planów nie posiadają. W pierwszej kolejności dla terenów o stosunkowo dużym nasyceniu obiektami zabytkowymi lub istotnymi dla ochrony dziedzictwa kulturowego ze względu na sąsiedztwo ważnych części układu przestrzennego. Są to m.in. następujące obszary: w pierwszej kolejności: - zakole Osławy z wzgórzem i zespołem kościelno-klasztornym karmelitów w Zagórzu, a następnie: - otoczenie zamku Gubrynowiczów z uwzględnieniem wglądów widokowych z drogi’ - zespół zabudowy kolejowej zlokalizowanej wokół stacji Nowy Zagórz, - zespół mieszkalnej zabudowy pracowników kolei w Zagórzu. Plany te winny uwzględniać wymogi związane z ochroną znajdujących się na tych obszarach obiektów zabytkowych, w szczególności tych wpisanych do rejestru zabytków, ale także tych uwzględnionych w Gminnej Ewidencji Zabytków. Zaleca się wprowadzenie w stosunku do obiektów z obu tych grup bardziej precyzyjnych, zindywidualizowanych zapisów, uwzględniających specyfikę ich bryły, form architektonicznych i kontekstu przestrzennego. VII.1.4. Uwzględnianie w planowaniu przestrzennym i działalności inwestycyjnej na terenie gminy zasad ochrony historycznych układów planistycznych miejscowości oraz zasad ochrony krajobrazu kulturowego a przede wszystkim ochrony konserwatorskiej elementów charakterystycznych dla zespołów zabudowy wsi i związanych z nimi elementów krajobrazu naturalnego:

układów ruralistycznych i planistycznych, tj. pozostałości dawnego rozplanowania wsi;

zabytkowych zespołów kościelnych i cerkiewnych; zabytkowych zespołów dworsko-parkowych; stanowisk archeologicznych; krajobrazu kulturowego, [ogólny charakter zabudowy, sposób zagospodarowania

i użytkowania terenu, elementy dopełniające (m.in. kapliczki, figury i krzyże, pomniki, cmentarze) oraz powiązanie zabudowy z formami terenowymi, elementami krajobrazu naturalnego (cieki wodne, naturalna zieleń, rzeźba terenu) oraz charakterystycznymi formami zagospodarowania terenu: zieleń użytkowa, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty, użytki ekologiczne, pomniki przyrody, rowy, skarpy, stawy itp.]

historycznych panoram, osi widokowych, form terenu, zabytkowych kompozycji zieleni, cmentarzy itp.

VII.1.5. Nawiązywanie w nowych realizacjach do lokalnych tradycji kształtowania zabudowy i stosowanych materiałów – poszanowanie i kultywowanie we współczesnych realizacjach lokalnych tradycji budowlanych. VII.1.6. W zakresie ustalania kierunków rozwoju zabudowy mieszkaniowej położonej na terenie układów ruralistycznych dążyć należy do utrzymania historycznych układów działek.


62

VII.2 Priorytet: Opieka nad zabytkami nieruchomymi, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów i zespołów obiektów charakterystycznych dla gminy VII.2.1. Podjęcie inicjatywy zmierzającej do wpisania do rejestru zabytków obiektów posiadających wartości architektoniczne, historyczne lub artystyczne, które dotychczas nie figurują w rejestrze. Dotyczy to przede wszystkim następujących obiektów:

cerkiew w Tarnawie Górnej cerkiew w Łukowem cmentarz tzw. stary w Zagórzu wraz z kaplicami (oprócz kaplicy Truskolaskich)

VII.2.2. Działania władz samorządowych związane z wpisaniem do rejestru zabytków ważnych dla dziedzictwa kulturowego gminy obiektów powinny polegać na zebraniu stosownej dokumentacji, opracowaniu karty ewidencyjnej obiektu i złożeniu wniosku do WKZ (osobno dla każdego obiektu; sukcesywnie, poczynając od obiektów najbardziej zagrożonych z uwagi na stan zachowania lub zamierzenia inwestycyjne) – w przypadku obiektów stanowiących własność gminy.

VII.2.3. Rozważenie możliwości utworzenia Gminnego Funduszu Odnowy Zabytków, który dofinansowywałby prace konserwatorskie podejmowane przy obiektach zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków nie będących własnością gminy. Sugeruje się dofinansowywanie (refundowanie) kosztów tylko tych prac, które zyskają akceptację WKZ. VII.2.4. Podjęcie działań mających na celu ratowanie cennych zabytków architektury cerkiewnej w Olchowej i Tarnawie Górnej VII.2.5. Wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami m.in. poprzez podejmowanie działań zmierzających do pozyskania środków zewnętrznych na działania konserwatorsko-remontowe przy obiektach zabytkowych VII.2.6. Dbałość o zachowanie w nieprzekształconej formie architektury osiedla kolejowego. Ochrona winna dotyczyć zarówno zachowania formy, bryły, wystroju elewacji, stolarki obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków, jak również szczególnej dbałości o zachowanie wartości urbanistycznych z wykluczeniem działań powodujących degradację otoczenia tych obiektów. VII.2.7. Znalezienie funkcji oraz zagospodarowanie budynku dawnej szkoły w Zasławiu. VII.2.8. Przeprowadzenie prac konserwatorsko-remontowych przy obiektach zabytkowych stanowiących własność władz samorządowych zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi oraz wspieranie (dofinansowywanie) tychże prac przy obiektach nie będących własnością gminy. Należy jednocześnie zaznaczyć, że to na właścicielu zabytku spoczywa główny obowiązek dbania o jego stan, natomiast Gmina może jedynie partycypować w pracach konserwatorskich.

W pierwszej kolejności należy wykonać prace remontowe i konserwatorskie i/lub rewaloryzację obiektów znajdujących się w złym stanie, a prezentujących znaczne wartości zabytkowe lub historyczne i walory architektoniczne. Należą do nich następujące obiekty:

Zagórz Zespół Karmelitów Bosych - prace nad zagospodarowaniem zespołu,


63

Zagórz, Stary cmentarz - pilny jest kompleksowy remont kaplicy Truskolaskich, należ również wykonać remont kaplicy Gubrynowiczów

Czaszyn, kaplica naprzeciw nr 81 VII.2.9. Wspieranie działań zmierzających do powstrzymania procesu niszczenia oraz działań ratunkowych w stosunku do obiektów zabytkowych, nie będących własnością gminy, nieużytkowanych bądź znajdujących się w złym stanie technicznym.

VII.2.10. Wykonanie prac w celu prawidłowego zagospodarowania otoczenia zabytkowych obiektów. Wszelkie prace w otoczeniu obiektów zabytkowych należy wykonać w porozumieniu z WUOZ Delegatura w Krośnie.

- cerkwisko w Średnim Wielkim, postuluje się zmianę obecnego zagospodarowania terenu poprzez: uczytelnienie cerkwiska, umieszczenie tablicy informacyjnej

- cerkwisko w Kalnicy, uczytelnienie w terenie; ułatwienie dostępu; - cerkiew w Tarnawie - uporządkowanie otoczenia.

VII.2.11. Opracowanie i wdrożenie programu ochrony i konserwacji zabytkowych nekropolii – cmentarzy różnych wyznań jako charakterystycznych elementów wielonarodowej przeszłości gminy Zagórz. Postuluje się współorganizowanie i współfinansowanie wymienionych poniżej prac konserwatorskich po uprzednim wpisaniu cmentarzy oraz nagrobków do rejestru zabytków (Cmentarz Stary w Zagórzu). Prace należy wykonać w konsultacji z WUOZ Delegatura w Krośnie, w pierwszym rzędzie wybierając nagrobki najcenniejsze i najbardziej zagrożone.

- Zagórz. Wykonanie konserwacji nagrobków w miarę potrzeb, zabezpieczenie destruktów; tablica informacyjna dotycząca nekropolii jak również osób na nim pochowanych

- Czaszyn. Przeprowadzić konserwację najbardziej zagrożonych nagrobków, zgrupować w jednym miejscu destrukty w formie lapidarium; uporządkować przestrzeń cmentarza.

VII.2.12. Zwracanie uwagi w trakcie wykonywania remontów zabytkowych kapliczek na zachowanie lub przywracanie ich pierwotnej, tradycyjnej bryły, formy, stylu, materiałów, pokrycia dachowego, wystroju i detalu architektonicznego itp. – pomocne mogą być fotografie archiwalne ze zbiorów Urzędu Ochrony Zabytków - Delegatury w Krośnie. VII.2.13. Starania o zachowanie i ochronę drewnianego budownictwa; zachowanie nielicznych już „enklaw” tego budownictwa – dotyczy to przede wszystkim zabudowy drewnianej w Porażu, Czaszynie, Tarnawie, Zagórzu. VII.2.14. Prowadzenie gminnej ewidencji zabytków:

prowadzenie monitoringu dotyczącego stanu zachowania obiektów zabytkowych, prowadzonych prac remontowych i konserwatorskich oraz bieżące wprowadzanie danych do komputerowej bazy GEZ;

wypracowanie zasad wymiany informacji i aktualizacji danych dotyczących obiektów zabytkowych objętych gminną ewidencją zabytków pomiędzy Urzędem Ochrony Zabytków – Delegatura w Krośnie a Urzędem Miasta i Gminy w Zagórzu


64

VII.3 Priorytet: Opieka nad zabytkami ruchomymi. VII.3.1. Podjęcie działań zmierzających do objęcia ochroną polegającą na wpisie do rejestru zabytków ruchomych najcenniejszych nagrobków znajdujących się na starym cmentarzu w Zagórzu. VII.3.2. Wspieranie prac konserwatorskich przy wystroju i wyposażeniu świątyń w miarę potrzeb i możliwości. VII.3.3. Wspieranie prac konserwatorskich zabytkowych kapliczek. Zwracanie uwagi w trakcie wykonywania remontów zabytkowych kapliczek na zachowanie lub przywracanie ich pierwotnej, tradycyjnej bryły, formy, stylu, materiałów, pokrycia dachowego, wystroju i detalu architektonicznego itp. VII.4. Priorytet: Opieka nad zabytkami archeologicznymi. VII.4.1. Problem rozwoju historycznego interesującej nas gminy nie został dotychczas kompleksowo opracowany. Podjęte zostały wprawdzie próby określenia sposobów ochrony wyznaczonych stref ochrony konserwatorskiej, które ujęte zostały w studium opracowanym przez B. Czernek wraz z zespołem („Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zagórz. I – Uwarunkowania. Ocena stanu istniejącego. Synteza”, „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zagórz. II – Kierunki zagospodarowania przestrzennego. Ustalenia studium. Część tekstowa”, Krosno 1999 r.). Podkreślić jednak należy, że były to prace traktujące tematykę archeologiczną bardzo ogólnikowo. Wymagają one zatem szczegółowej weryfikacji i znacznych zmian przede wszystkim w zakresie wyznaczonych stref ochrony konserwatorskiej. Niezbędne jest zatem wykonanie aktualnego studium wartości kulturowych i ochrony krajobrazu wraz z wytycznymi konserwatorskimi dla gminy Zagórz. Innym opracowaniem, dotyczącym wyłącznie samego klasztoru, jest „Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego KLASZTOR – zasoby dziedzictwa kulturowego i wytyczne konserwatorskie” (Nowy Sącz 2007) autorstwa M. Biedroń. Podkreślić należy, że wytyczne tego studium dotyczące stanowiska nr 1 w Zagórzu (l.p. 130) są obecnie jak najbardziej aktualne. Dotyczą one wzgórza klasztoru Karmelitów obejmującego teren zamknięty: „odcinkiem dolnej, południowej krawędzi skarpy wzgórza, dolną krawędzią skarpy od wschodu i północy, granicą działki nr 1666, północną i zachodnią granicą działki nr 1679/2 do przecięcia się z dolną krawędzią skarpy” (M. Biedroń 2007, s. 19). VII.4.1. Uchwalane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego powinny zwracać uwagę właścicielom terenów, na których znajdują się stanowiska archeologiczne i przyszłym inwestorom na obowiązki wynikające z ustawowej ochrony zabytków archeologicznych oraz konieczność uzyskania zezwoleń na przeprowadzenie prac w strefie obserwacji archeologicznej i w rejonie oznaczonych stanowisk archeologicznych. W razie potwierdzenia w wyniku badań archeologicznych w miejscu prowadzonej inwestycji cennych obiektów archeologicznych, może zaistnieć konieczność przemianowania tej strefy w części lub w całości w strefę ścisłej ochrony reliktów archeologicznych, co może w konsekwencji pociągnąć za sobą na części tego obszaru zakaz wszelkiej działalności budowlanej. Biorąc powyższe pod uwagę proponuje się minimum inwestowania na tym terenie. Z tego też względu postuluje się nadzór archeologiczny wszelkich prac ziemnych prowadzonych na wymienionych wyżej obszarach a o planowanych tego typu działaniach należy powiadomić Urząd Ochrony Zabytków Delegatura w Krośnie.


65

VII.4.2. W przypadku pojedynczych śladów osadnictwa, w momencie prowadzenia w ich rejonie jakichkolwiek prac ziemnych, należy zapewnić nadzór archeologiczny nad tymi pracami. W przypadku stanowisk rozległych, z bardzo licznym materiałem powierzchniowym (co świadczy o postępującej jego degradacji) służba konserwatorska, powinna wpisywać je do rejestru zabytków. W przypadku stanowisk zagrożonych czynnikami naturalnymi (erozja, głęboka orka) należy typować je w pierwszej kolejności do badań wykopaliskowych. Szczególną jednak ochronę konserwatorską należy zastosować do stanowisk narażonych na zniszczenie przez inwestycyjną działalność człowieka. W tych przypadkach, już na etapie wykonywania projektów, odpowiednie służby i inwestorzy powinny zwrócić się do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o wydanie opinii. Wojewódzki Konserwator Zabytków może nakazać zmianę lokalizacji, wcześniejsze przeprowadzenie badań wykopaliskowych lub tylko nadzór archeologiczny w trakcie trwania prac ziemnych. Podkreślić należy, że koszty tych badań pokrywają poszczególni inwestorzy.

Na szczególną uwagę zasługują stanowiska charakteryzujące się dużą oceną wartości poznawczej. Należą do nich przede wszystkim stanowiska na terenie następujących miejscowości: Dolina-Zagórz (stan. 2 – l.p. 31; stan. 3 – l.p. 32), Łukowe (stan. 9 – l.p. 45), Mokre (stan. 13 – l.p. 66), Morochów (stan. 11 – l.p. 78), Poraż (stan. 1 – l.p. 98), Wielopole-Zagórz (stan. 2 – l.p. 128), Zagórz (stan. 1 – l.p. 130; stan. 2 – l.p. 131; stan. 6 – l.p. 135; stan. 7 – l.p. 136; stan. 10 – l.p. 139; stan. 14 – l.p. 143; stan. 15 – l.p. 144; stan. 18 – l.p. 147) oraz Zahutyń (stan. 9 – l.p. 162; stan. 10 – l.p. 163; stan. 12 – l.p. 165).

VII.4.3. Ze względu na niewątpliwą obecność starszego osadnictwa postuluje się ścisły nadzór archeologiczno-konserwatorski następujących obszarów:

- miejscowości: Czaszyn, Łukowe, Mokre, Morochów, Olchowa, Poraż, Tarnawa Dolna, Tarnawa Górna, Zagórz oraz Zahutyń, gdzie znajdują się skupienia stanowisk VII.4.4. Postuluje się ścisłą obserwację archeologiczną, połączoną z zakazem działalności budowlanej (nie dotyczy to rewaloryzacji zabytkowych reliktów) odnieść należy przede wszystkim do:

- terenu obejmującego stan. 1 w Zagórzu (l.p. 130) VII.4.5. Prace ziemne na wszystkich wymienionych wyżej obszarach powinny być prowadzone bezwzględnie pod nadzorem archeologicznym. W razie odkrycia reliktów starszego osadnictwa prace te powinny zostać bezzwłocznie przerwane a teren należy poddać gruntownym badaniom archeologicznym. Wynik tych badań zadecyduje o dalszych możliwościach inwestycyjnych tego terenu. Tego rodzaju ochrona z pewnością przyczyni się do powiększenia bazy źródłowej, a co za tym idzie stanu wiedzy na temat historycznego rozwoju gminy. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że niepowtarzalną okazją do badań archeologicznych są każde prace związane z modernizacją czy przebudową (budowa domów, małych żwirowni, prace melioracyjne, a szczególnie wielkie inwestycje –drogi, zbiorniki wodne i budowa zakładów przemysłowych). VII.5 Priorytet: Rozpoznanie i dokumentowanie zasobu zabytków oraz przetwarzanie informacji o zabytkach. VII.5.1. Opracowanie przez Gminę opracowania Studium wartości kulturowych Gminy Zagórz


66

VII.5.2. Prowadzenie stałego monitoringu i weryfikacja obiektów uwzględnionych w GEZ, najlepiej w oparciu o komputerową bazę danych. VII.5.3. Szczegółowe rozpoznanie i wykorzystanie jako atrakcji turystycznej naftowego dziedzictwa regionu. VII.5.4. Wspieranie inicjatyw zmierzających do upowszechniania wiedzy o dziedzictwie kulturowym miasta np. w postaci publikacji przewodnikowych, popularno-naukowych i albumowych, zapisów na stronie internetowej gminy; VII.5.5. Stymulowanie zasad partnerstwa publiczno-prywatnego – finansowanie wybranych prac badawczych i dokumentacyjnych w zagrożonych obiektach zabytkowych – ważnych dla dziedzictwa kulturowego gminy (w tym także dokumentacji zasobu budownictwa ludowego) VII.5.6. Przeprowadzenie planowych badań archeologicznych, ukierunkowanych na wyjaśnienie kwestii spornych dotyczących konkretnych zabytków: przede wszystkim teren zespołu klasztornego karmelitów w Zagórzu. VII.5.7. Używanie i stosowanie (także w stosunku do nieistniejących miejscowości) historycznych nazw miejscowych – przysiółków, historycznych nazw itp., inicjowanie nowego nazewnictwa lub zmian w istniejącym nazewnictwie promujących lokalną historię i lokalne tradycje. VII.5.8. Umieszczenie listy obiektów znajdujących się w GEZ na stronie internetowej Urzędu Miasta i Gminy. VII.6 Priorytet: Praktyczne wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego – rozwój turystyki, działania edukacyjne, promocyjne itp. VII.6.1. Zintegrowanie działań promocyjnych władz Zagórza w zakresie turystyki z działaniami władz Sanoka i Leska jako naturalnych partnerów oraz powiatu, np. poprzez stworzenie szlaków atrakcji turystycznych regionu (np. związanych z kolejnictwem), w których gmina byłaby jednym z punktów na szlaku. VII.6.2. Oznakowanie zagórskiego Karmelu w mieście powinno być czytelniejsze; należy koniecznie zabezpieczyć miejsca parkingowe oraz na terenie zespołu umieść tablice informacyjne z rozplanowaniem obiektu, historią, legendami. VII.6.3. Budowanie turystycznej marki regionu w oparciu o najbardziej charakterystyczne elementy dziedzictwa kulturowego: Karmel, kolejnictwo, sztuka cerkiewna VII.6.4. Dołączenie się gminy do istniejących szlaków tematycznych w odniesieniu do tematów, w których Zagórz mógłby zaistnieć z racji swych zasobów kulturowych lub doświadczeń historycznych – np. Szlak naftowy, Szlak ikon – Dolina Osławy. VII.6.5. Organizacja imprez turystycznych z wykorzystaniem potencjału zgromadzonych na terenie gminy zabytków np. rekonstrukcje historyczne – obleganie karmelu przez wojska rosyjskie, walki z wykorzystaniem bardzo bogatej infrastruktury kolejowej – pociąg pancerny.


67

VII.6.6. Utrwalanie w świadomości społecznej tzw. tradycji miejsca dotyczącej lokalizacji nieistniejących obiektów i świadectw wielokulturowości o istotnym znaczeniu dla historii, np. związanego z W. Polem dworu w Kalnicy, cerkwisk w Kalnicy, Średnim Wielkim, Choceniu, wsi Choceń, Sukowate, Zawadka Morochowska. VII.6.7. Dokonanie wyboru najciekawszych obiektów i miejsc w mieście, opracowanie na ich bazie specjalnego szlaku dziedzictwa, oznakowanie go, opisanie poszczególnych jego elementów na towarzyszących im estetycznych, zunifikowanych w ramach szlaku tabliczkach informacyjnych, wydanie popularyzującego szlak folderu lub przewodnika, np. szlak cerkwi, cmentarzy i cerkwisk, szlak zabytków techniki - kolejowy. VII.6.8. Wspieranie lokalnych inicjatyw zmierzających do udokumentowania, zachowania, kultywowania wartości niematerialnych (pieśni, podania, legendy, tradycje związane z ważnymi wydarzeniami rodzinnymi jak śluby czy pogrzeby, tradycje związane ze świętami, potrawy regionalne, nazwy miejscowe). VII.6.9. Wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej. VII.6.10. Utrzymanie i bieżąca konserwacja kapliczek i pomników połączone z kultywowaniem, dokumentowaniem i upowszechnianiem tradycji związanej z tymi obiektami. VII.6.11. Upamiętnianie i utrwalanie w pamięci mieszkańców, zwłaszcza młodego pokolenia, ważnych wydarzeń historycznych, wybitnych postaci związanych z regionem itp. poprzez działalność wydawniczą (regionalia), prowadzenie lekcji nt. przeszłości i kultury regionu, organizowanie okazjonalnych wystaw i ekspozycji itp. VII.6.12. Wspieranie inicjatyw wydawniczych i przedsięwzięć o charakterze etnograficznym zmierzających do zebrania (udokumentowania) i popularyzacji starych pieśni, przyśpiewek, podań i legend związanych z regionem i jego okolicami. VII.6.13. Aktywne włączanie się miasta i prowadzonych przezeń instytucji kultury w coroczne obchody Europejskich Dni Dziedzictwa, pozwalające na szerokie propagowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i zapewniające organizowanym imprezom reklamę na terenie całego województwa za pośrednictwem plakatów z programem obchodów oraz regionalnych mediów. VII.6.14. Wspieranie działań w zakresie popularyzacji akcentującej walory kulturowe i przyrodnicze turystyki pieszej i rowerowej na terenie samego miasta i jego okolic oraz rozwijanie towarzyszącej im infrastruktury (ścieżki rowerowe, sezonowe wypożyczalnie sprzętu, punkty widokowe, tablice informacyjne itp.); VII.7. Zadania Gminnego Programu do realizacji w latach 2013-2016 VII.7.1. Podejmowanie starań o dofinansowanie prac przy zabytkach ze środków zewnętrznych, ze szczególnym uwzględnieniem zespołu klasztornego Karmelitów w Zagórzu. VII.7.2. Kontynuowanie wsparcia finansowego z budżetu gminy dla prac konserwatorskich przy ogólnie dostępnych obiektach zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków.


68

VII.7.3. Podjęcie starań związanych z powołaniem parku kulturowego obejmującego założenie klasztorne Karmelitów w Zagórzu wraz z otoczeniem oraz opracowanie planu jego ochrony w celu stworzenia skutecznej ochrony i promocji walorów kulturowych i krajobrazowych miasta. VII.7.4. Kontynuowanie wspierania prac konserwatorskich przy zabytkach. VII.7.5. Umieszczenie na terenie zespołu klasztornego Karmelitów w Zagórzu tablic informacyjnych z rozplanowaniem obiektu, historią, legendami. VII. 7.7. Uchwalenie MPZP dla terenu zakola Osławy z wzgórzem i zespołem kościelno – klasztornym Karmelitów w Zagórzu. VII.7.8. Podjęcie inicjatywy zmierzającej do wpisania do rejestru zabytków obiektów posiadających wartości architektoniczne, historyczne lub artystyczne, które dotychczas nie figurują w rejestrze. Dotyczy to przede wszystkim następujących obiektów:

budynek Szkoły Podstawowej w Zagórzu cmentarz tzw. stary w Zagórzu wraz z kaplicami (bez kaplicy Truskolaskich)

VII.7.9. Wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej - programy adopcji zabytków, konkursy dotyczące wiedzy o historii i zabytkach gminy. VII.7.10. Umieszczenie listy obiektów znajdujących się w GEZ na stronie internetowej Urzędu Miasta i Gminy.


69

VIII. INSTRUMENTARIUM REALIZACJI I ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI. Instrumentami wdrażania Gminnego programu opieki nad zabytkami gminy Zagórz dysponują wszystkie podmioty zobowiązane do działań zapisanych w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Władze samorządowe mają do dyspozycji liczne instrumenty bezpośredniego i pośredniego oddziaływania, w tym:

finansowe wspieranie określonych przedsięwzięć – możliwość ujmowania w rocznych budżetach środków finansowych na zagadnienia związane z ochroną zabytków,

sporządzanie i aktualizowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,

inspirowanie działań niezależnych podmiotów społecznych, gospodarczych i politycznych, stymulowanie powstawania zrzeszeń publiczno-prywatnych, informowanie środowisk, opinii publicznej, władz państwowych itp.,

stymulowanie działań właścicieli obiektów zabytkowych do ich utrzymywania w należytym stanie,

promowanie pozytywnych działań w ochronie zabytków np. przez fundowanie nagród, nagłaśnianie przez media, przyznawanie dyplomów itp.

Zakłada się, że zadania określone w Programie będą realizowane w wyniku następujących działań:

1. Wspólne działanie władz samorządowych z WKZ oraz z: właścicielami i posiadaczami obiektów, diecezjami, organizacjami pozarządowymi i stowarzyszeniami regionalnymi, ośrodkami naukowymi; 2. Działania własne władz samorządowych:

a) prawne – np. uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, powoływanie parków kulturowych, wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków obiektów, które winny być objęte ochroną;

b) finansowe – należyte utrzymywanie, wykonywanie remontów i prac konserwatorskich przy obiektach zabytkowych będących własnością gminy oraz dotacje, system ulg finansowych, nagrody, zachęty dla właścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych;

c) programowe – realizacja projektów i programów regionalnych, d) inne – działania stymulujące, promocyjne, edukacyjne itp.

3. działania w ramach programów dofinansowywanych z funduszy Unii Europejskiej. Zgodnie z Ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami burmistrz ma obowiązek sporządzenia co 2 lata sprawozdania z realizacji programu, które przedstawia radzie gminy. Postuluje się, by sprawozdania te przekazywane były do wiadomości Urzędu Ochrony Zabytków – Delegatury w Krośnie oraz do Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Rzeszowie.


70

IX. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY ZAGÓRZ.

Zakłada się, że źródłem finansowania zadań wskazanych do realizacji w Gminnym programie, będą zarówno środki, które pozostają w dyspozycji lub w zasięgu władz samorządowych, jak również inne źródła (rządowe, prywatne, itp.) Podstawowymi źródłami finansowania są:

finanse publiczne: - krajowe (budżet państwa, budżety samorządów terytorialnych wszystkich szczebli, fundusze celowe) - zagraniczne (środki Unii Europejskiej i inne środki pomocowe)

finanse prywatne (osób fizycznych i prawnych, organizacji pozarządowych, stowarzyszeń, fundacji, kościelnych osób prawnych itp.) Zgodnie z Ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega m.in. na zapewnieniu warunków do dokumentowania zabytku, popularyzacji wiedzy o nim, a także na prowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych oraz jego zabezpieczeniu, dla utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie. Finansowanie tych działań także jest obowiązkiem podmiotu posiadającego tytuł prawny do zabytku - osób fizycznych, jednostek organizacyjnych - a więc właścicieli, trwałych zarządców, użytkowników wieczystych. Dla jednostki samorządu terytorialnego, posiadającej tego rodzaju tytuł prawny do obiektu, opieka nad zabytkiem jest jej zadaniem własnym. Wsparciem w realizacji tych zadań mogą być środki publiczne przekazywane w formie dotacji celowej, udzielanej na wniosek właściciela, użytkownika lub osób przez nie upoważnionych.

IX.1. Prognozy dotyczące finansowania zadań Gminnego programu przewidziane do realizacji w latach 2013-2016

Zakłada się, że zadania określone w Programie będą realizowane w wyniku działań władz samorządowych, jak również inne źródła (rządowe, prywatne, itp.) oraz wspólnie z WKZ oraz właścicielami i posiadaczami obiektów, diecezjami, organizacjami pozarządowymi i stowarzyszeniami regionalnymi, ośrodkami naukowymi.

Gmina Zagórz udziela dotacji na sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków na podstawie uchwały Nr XLIII/164/09 Rady Miejskiej w Zagórzu z dnia 27 kwietnia 2009 r. Corocznie w uchwale budżetowej Rada Miejska w Zagórzu określa wysokość środków przeznaczonych na dofinansowanie z budżetu gminy na prace konserwatorskie, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. Na poszczególne zadania będą podejmowane próby uzyskania funduszy zewnętrznych w ramach obowiązujących programów.

IX.2. Finanse publiczne - budżet państwa i budżety samorządów terytorialnych

Dotacje na ochronę dziedzictwa kulturowego, w tym na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane, przeznaczane z budżetu państwa i budżetów samorządów lokalnych, mogą być udzielane przez:

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego) oraz innych ministrów

Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest wojewoda)


71

Sejmik Województwa (budżet województwa) rady powiatów (budżety powiatów) rady gmin (budżety gmin)

IX.2.1. Budżet Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dysponuje instrumentami finansującymi działania związane z ochroną dziedzictwa kulturowego na mocy przyjętych rozwiązań wynikających z „Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 –2020”. Jednym z trzech instrumentów wdrażania przyjętych celów cząstkowych są Narodowe Programy Kultury, w tym Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”. Określony jest on poprzez podprogramy, priorytety i działania, które Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje w corocznie ogłaszanych programach. Programy te zawierają m.in. plan budżetu przeznaczony na każdy instrument, rodzaje kwalifikujących się projektów, sposobów ich naboru oraz wykaz podmiotów uprawnionych do ubiegania się o wsparcie finansowe. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (poprzednia nazwa: Programy Operacyjne) są podstawą ubiegania się o środki na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoły i uczelnie artystyczne, organizacje pozarządowe, placówki doskonalenia zawodowego nauczycieli szkół artystycznych oraz podmioty gospodarcze i osoby fizyczne. Krajowym programem wspierającym inicjatywy kulturalne jest Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 (zob.: www.mkidn.gov.pl). Corocznie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogłasza nabór wniosków do prowadzonych przez siebie programów. Ogłaszane decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego programy stanowią podstawę ubiegania się o środki ministra na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoły i uczelnie artystyczne, organizacje pozarządowe oraz podmioty gospodarcze.

Programy określają: cele, zadania, typy projektów, alokację finansową, uprawnionych wnioskodawców, tryb naboru i wyboru wniosków, kryteria oceny, zobowiązania wnioskodawców oraz wskaźniki monitoringu. Szczegółowy opis każdego programu i priorytetu zamieszczony jest na stronie internetowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

IX.2.1.1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków

Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, realizowane są na podstawie ustaw (o ochronie zabytków, o finansach publicznych) i aktów wykonawczych do nich (rozporządzeń – np. dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane). Zapisy aktów prawnych określają precyzyjnie katalog prac, które mogą być dofinansowane poprzez udzielenie dotacji celowej - są to prace zmierzające do zabezpieczania, zachowania i utrwalania historycznej substancji zabytku. Poważnym ograniczeniem możliwości ubiegania się o dotacje jest ustawowe zawężenie przedmiotowe do obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Zasadą ustawową udzielanych dotacji budżetowych jest współfinansowanie prac - dotacja z jednego źródła może być udzielana do wysokości 50% nakładów koniecznych na wykonanie prac, co zmusza inwestorów do poszukiwania różnych źródeł finansowania. W przypadku, gdy zabytek posiada wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową, dotacja jednego organu może być udzielona w wysokości do 100% koniecznych nakładów. Takim wskazaniem może być również zły stan zachowania zabytku, który

http://www.mkidn.gov.pl/


72

wymaga podjęcia prac konserwatorskich lub wyjątkowa wartość historyczna, naukowa lub artystyczna zabytku. Ze środków budżetowych nie jest natomiast możliwe finansowanie prac modernizacyjnych czy też związanych z adaptacją obiektu do nowych funkcji, jak wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań technicznych podwyższających standard użytkowania. IX.2.1.2. Mecenat Państwa w dziedzinie kultury

Programy związane z działalnością dotyczącą dziedzictwa kulturowego mogą być dofinansowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego poprzez dotacje z budżetu państwa na dofinansowanie zadań objętych mecenatem państwa w dziedzinie kultury. Ponieważ celem ogólnym jest stworzenie impulsu do rozwoju instytucji i regionów, finansowane są najlepsze programy instytucji kultury mających kluczowe znaczenie dla działalności kulturalnej w regionie. IX.2.2. Budżet Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

Wojewódzki Konserwator Zabytków, oprócz działań administracyjnych, realizuje ustawowo określone zadania dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego, przy pomocy środków z budżetu państwa w części, której dysponentem jest Wojewoda. Udzielane przez WKZ dotacje dotyczą ściśle określonych w Ustawie o ochronie zabytków.... prac konserwatorskich, restauratorskich i budowlanych przy zabytkach nieruchomych i ruchomych. IX.2.2.1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków Dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków udzielane są – podobnie jak dotacje Ministra Kultury – na podstawie ustaw (o ochronie zabytków.., o finansach publicznych..) i aktów wykonawczych do nich (rozporządzeń – np. dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane…). Katalog zadań uprawniający do ubiegania się o dotacje jest ten sam, co w przypadku dotacji Ministra. W przypadku dotacji WKZ także występuje zawężenie pomocy do obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Omawiane dotacje realizowane są w cyklu danego roku budżetowego, adekwatnie do wielkości przyznanych środków finansowych. WKZ corocznie ogłasza nabór wniosków w dwóch terminach: do 28 lutego dla wniosków na prace planowane do wykonania w danym roku oraz do 30 czerwca na realizacje refundacji poniesionych wcześniej nakładów. Dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie i budowlane może m.in. obejmować nakłady konieczne na: sporządzanie ekspertyz technicznych i konserwatorskich; badań konserwatorskich, architektonicznych lub archeologicznych; opracowanie programu konserwatorskiego, projektów budowlanych; zabezpieczanie, zachowanie i utrwalenie substancji zabytku, odnowienie i odtworzenie okładzin architektonicznych, tynków, okien, drzwi, więźby dachowej, pokrycia dachowego; modernizację instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych; wykonanie izolacji przeciwwilgociowej; uzupełnienie narysów ziemnych dzieł architektury obronnej oraz zabytków archeologicznych nieruchomych o własnych formach architektonicznych; zakup materiałów konserwatorskich i budowlanych, wyeksponowanie oryginalnych elementów parku, wykonanie instalacji przeciwwłamaniowej, przeciwpożarowej i odgromowej.


73

IX.2.3. Fundusz Kościelny w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji Dodatkową możliwość wsparcia prac przy zabytkach sakralnych daje Fundusz

Kościelny (funkcjonujący w ramach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). Fundusz Kościelny jest ustawową formą rekompensaty za utracone przez kościoły dobra ziemskie. Jednym z celów funduszu jest dofinansowywanie remontów i konserwacji obiektów sakralnych o wartości zabytkowej, w tym podstawowe prace zabezpieczające obiekt, a w szczególności remonty stropów, dachów, ścian i elewacji, osuszanie i odgrzybianie, izolację, remonty i wymianę zużytej stolarki okiennej i drzwiowej, instalacji elektrycznej, odgromowej, przeciwwłamaniowej. Katalog prac objętych dofinansowaniem nie uwzględnia otoczenia, wystroju wnętrz, zabytków ruchomych będących wyposażeniem świątyni, jednak nie zawiera ograniczenia związanego z wpisaniem obiektu do rejestru zabytków: dotyczy wszystkich obiektów sakralnych, także tych, znajdujących się w ewidencji konserwatorskiej. IX.2.4. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

W szczególnych projektach możliwie jest pozyskanie środków z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie.

Fundusz dysponuje środkami przeznaczonymi na finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej w celu realizacji zasady zrównoważonego rozwoju i polityki ekologicznej państwa oraz na współfinansowanie projektów inwestycyjnych, kosztów operacyjnych i działań realizowanych z udziałem środków pochodzących z Unii Europejskiej.

Środki w/w funduszy (a także Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej) mogą być przeznaczone m.in. na: edukację ekologiczną oraz propagowanie działań proekologicznych i zasady

zrównoważonego rozwoju, przedsięwzięcia związane z ochroną przyrody, w tym urządzanie i utrzymanie terenów

zieleni, zadrzewień, zakrzewień oraz parków, Środki wojewódzkich funduszy mogą być przeznaczone m.in. także na dofinansowywanie: działań związanych z utrzymaniem i zachowaniem parków oraz ogrodów, będących

przedmiotem ochrony na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. (Program – Ochrona przyrody i krajobrazu, pkt. 2. ppkt. 2))

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie w dziedzinie „Ochrona przyrody i krajobrazu” głównym celem jest zachowanie najcenniejszych zasobów środowiska oraz bioróżnorodności flory i fauny. IX.2.5. Budżet Województwa Podkarpackiego

Z budżetu Województwa Podkarpackiego mogą być udzielane dotacje celowe na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, znajdującym się na terenie województwa podkarpackiego, posiadającym istotne znaczenie historyczne, artystyczne lub naukowe oraz znajdującym się w złym stanie technicznym.

O dotację może ubiegać się każdy podmiot będący właścicielem lub posiadaczem zabytku, jeżeli posiadanie to oparte jest o tytuł prawny do zabytku wynikający z użytkowania wieczystego, ograniczonego prawa rzeczowego, trwałego zarządu albo stosunku zobowiązaniowego.

Szczegółowe kryteria oraz tryb weryfikacji i przyznawania pomocy finansowej, jak też jej realizacji określa stosowny regulamin przyjmowany w postaci Uchwały Sejmiku Województwa Podkarpackiego. Ponadto w ramach mecenatu Samorząd Województwa Podkarpackiego udziela dotacji celowych w zakresie kultury i sztuki.


74

IX.2.6. Budżety samorządów lokalnych

Działając na podstawie Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami organy stanowiące samorządów lokalnych, a więc Rady Powiatów, Rady Gmin, Rady Miast, mają prawo udzielania dotacji na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, znajdujących się na swoim terenie. Zasady udzielania w/w. dotacji, są określane w podjętych uchwałach, tworzących prawo lokalne. IX.2.7. Fundusze europejskie i środki pomocowe Znaczne środki finansowe na różnorodne działania związane z ochroną dziedzictwa kulturowego, są możliwe do pozyskania z funduszy europejskich. W ramach tych funduszy najważniejszym źródłem finansowania projektów kulturalnych jest obecnie Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013. Program podzielony jest na 8 osi priorytetowych:

1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka; 2. Infrastruktura techniczna; 3. Społeczeństwo informacyjne; 4. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom; 5. Infrastruktura publiczna; 6. Turystyka i kultura; 7. Spójność wewnątrzregionalna; 8. Pomoc techniczna;

Możliwość pozyskania środków na projekty kulturalne została m.in. zagwarantowana w działaniu 3. Zachowanie oraz ochrona bioróżnorodności biologicznej i krajobrazowej w osi priorytetowej 4. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom. Wsparcie w tym zakresie jest uzupełnieniem działań dotyczących infrastruktury ochrony środowiska, gospodarki wodnej oraz infrastruktury przeciwpowodziowej przewidzianych w niniejszej osi priorytetowej i wspomoże racjonalne wykorzystanie zasobów zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Realizowane będą przedsięwzięcia m.in. w zakresie zachowania różnorodności gatunkowej i ochrony siedlisk. Polegać one będą na wsparciu dla ośrodków rehabilitacji zwierząt chronionych, a także pielęgnacji i konserwacji pomników przyrody. Wspierane będą także przedsięwzięcia dotyczące renaturyzacji zniszczonych ekosystemów i siedlisk przyrodniczych. Realizowane projekty dotyczyć będą m.in.:

- zachowania różnorodności gatunkowej, ekosystemowej i krajobrazowej; - inwentaryzacji przyrodniczej (optymalnie na poziomie gmin); - opracowania planów ochrony przyrody dla obszarów NATURA 2000, parków

krajobrazowych i rezerwatów przyrody;

Beneficjentami wszystkich ww. działań mogą być jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia. Możliwość wykorzystania środków na cele związane z ochroną i rewaloryzacją dziedzictwa kulturowego daje przede wszystkim oś priorytetowa: 6. Turystyka i kultura, poprzez realizację projektów, które dotyczą m.in.:

- rewaloryzacji, konserwacji, renowacji, restauracji oraz zachowania obiektów dziedzictwa kulturowego wraz z otoczeniem, a także ich adaptacji na cele kulturalne i turystyczne;

- konserwacji zabytkowych muzealiów, starodruków, zabytkowych archiwaliów, księgozbiorów oraz innych zabytków ruchomych;


75

- infrastruktury służącej udostępnianiu obiektów dziedzictwa kulturowego, w tym ciągów komunikacyjnych, parkingów, itp.;

- instytucji kultury wraz z otoczeniem, w tym teatrów, bibliotek, ognisk artystycznych, muzeów, domów kultury, galerii sztuki;

- monitoringu i zabezpieczenia obiektów infrastruktury turystycznej, dziedzictwa kulturowego, oraz instytucji kultury wraz z otoczeniem na wypadek zagrożeń;

- tworzenia systemów informacji kulturalnej, informacji dotyczącej obiektów dziedzictwa kulturowego oraz rozwoju i modernizacji publicznej infrastruktury informacyjnej (np. centra i punkty informacji kulturalnej);

- wyposażenia służącego prowadzeniu działalności kulturalnej w obiektach będących celem projektu (wyłącznie jako jeden z elementów projektu);

- organizacji imprez kulturalnych o znaczeniu regionalnym np. festiwali, targów (wyłącznie jako element przedsięwzięć infrastrukturalnych);

- przygotowania i realizacji programów rozwoju i promocji lokalnych lub regionalnych produktów turystyki kulturowej i przyrodniczej (wyłącznie jako element przedsięwzięć infrastrukturalnych);

- przystosowania obiektów turystycznych i dziedzictwa kulturowego oraz instytucji kultury do potrzeb osób niepełnosprawnych (jako element większego projektu);

- tworzenia i rozwoju systemów oznakowania obszarów i obiektów atrakcyjnych kulturowo (tylko jako element większego projektu);

- cyfrowej archiwizacji zasobów instytucji kultury; Beneficjentami wszystkich ww. działań mogą być jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia. Środki na zadania, które mogą (w ściśle określonym zakresie) dotyczyć zabytkowych obiektów i zespołów obiektów zapewnia także oś priorytetowa: 7. Spójność wewnątrzregionalna w następującym działaniu:

7.2 Rewitalizacja obszarów zdegradowanych; W przedstawionym zakresie realizowane będą przedsięwzięcia służące adaptacji do nowych funkcji obszarów i/lub poprzemysłowych, popegeerowskich, powojskowych oraz takich, które są wynikiem zaniechania rozpoczętych inwestycji. Celem projektów rewitalizacyjnych będzie ożywienie społeczne i gospodarcze poprzez dostosowanie objętych nim obszarów i obiektów do potrzeb gospodarczych, społecznych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych oraz mieszkalnych. Realizowane projekty będą dotyczyć m.in.:

- przedsięwzięć na obszarach i w obiektach rewitalizowanych służących ich adaptacji do wskazanych potrzeb

- rekultywacji terenów zdegradowanych - przedsięwzięć służących wypromowaniu obszarów i obiektów

rewitalizowanych - renowacji części wspólnych wielorodzinnych budynków mieszkalnych na

terenach popegeerowskich oraz renowacji i adaptacji na cele mieszkaniowe budynków istniejących stanowiących własność władz publicznych lub własność podmiotów działających w celach niezarobkowych.

Beneficjentami wymienionych działań mogą być jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia.

Działania umożliwiające realizację projektów z zakresu kultury zagwarantowane zostały także w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich. W projektach realizowanych w ramach tego programu koszt maksymalny jest znacznie niższy niż w RPO, a ich zakres i tematyka wydaje się być bardzo istotna z punktu widzenia realizacji zadań


76

wyszczególnionych w niniejszym Programie. W ramach ww. Programu Rozwoju przewiduje się następujące działania:

Oś priorytetowa 3. Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, Działanie: Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej. Celem działania jest różnicowanie działalności rolniczej w kierunku podejmowania lub rozwijania przez rolników, domowników i małżonków rolników, działalności nierolniczej lub związanej z rolnictwem, co wpłynie na tworzenie pozarolniczych źródeł dochodów, promocję zatrudnienia poza rolnictwem na obszarach wiejskich. Projekty dotyczą inwestycji realizowanych w związku z uruchomieniem bądź rozwojem m.in.: usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem, edukacji przyrodniczej oraz promocji tradycji i dziedzictwa kulturowego wsi, rzemiosła i rękodzieła. Beneficjenci to przede wszystkim właściciele lub posiadacze gospodarstw oraz osoby prawne, których celem statutowym jest działanie w rolnictwie, a w przypadku realizacji projektu dotyczącego wprowadzenia rękodzielnictwa i rzemiosła także domownicy rolnika.

Oś priorytetowa 3. Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, Działanie: Odnowa i rozwój wsi. Działanie będzie wpływać na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszkańców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. Umożliwi rozwój tożsamości społeczności wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich oraz wpłynie na wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich. Pomocy finansowej udziela się podmiotom z tytułu inwestycji w zakresie:

- budowy, przebudowy, remontu lub wyposażenia obiektów pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, a także służących promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury;

- kształtowania obszaru przestrzeni publicznej; - zakupu obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym

regionie, w tym budynków będących zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne;

- odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historycznych, budynków będących zabytkami lub miejsc pamięci;

- kultywowania tradycji społeczności lokalnej oraz tradycyjnych zawodów; Beneficjentami pomocy są samorządy gmin lub instytucje kultury, dla których organem założycielskim jest jednostka samorządu terytorialnego.

Fundusze unijne mogą być także pozyskiwane w ramach Programu Kultura (2007-2013),

IX.3. Finanse niepubliczne – źródła prywatne

Według zapisu w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury: „polski model finansowania kultury zakłada, że mecenat prywatny jest uzupełnieniem, a nie alternatywą dla publicznego finansowania kultury. Łączenie środków publicznych z prywatnymi jest swoistym docelowym elementem systemu.” W praktyce jednak, szczególnie dotyczącej utrzymania, rewaloryzacji i konserwacji zabytków nieruchomych znajdujących się w rękach osób prywatnych lub osób prawnych (szczególnie przedsiębiorstw), finansowanie w znacznej mierze odbywa się w oparciu o własne środki. Wielkość


77

niepublicznych źródeł finansowania – zarówno osób fizycznych jak i osób prawnych, w tym przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych, stowarzyszeń, fundacji, kościelnych osób prawnych itp. – przeznaczanych na ten cel jest z pewnością znaczna, lecz trudna do oszacowania. IX.4. Finansowanie działalności naukowej, edukacyjnej i popularyzatorskiej

Realizacja, a tym samym finansowanie działalności popularyzatorskiej, edukacyjnej i naukowej, jest działaniem wykonywanym przez wiele niezależnych podmiotów. Działalność ta jest jednym z celów statutowych zarówno instytucji finansowanych z budżetu państwa, samorządowych instytucji kultury jak i stowarzyszeń oraz organizacji pozarządowych (korzystających z dotacji państwowych, samorządowych i prywatnych). Jednostki te realizują działalność popularyzatorską poprzez organizowanie konferencji, wystaw, działalność publicystyczną, prowadzenie imprez promujących dziedzictwo kulturowe województwa podkarpackiego. Oprócz instytucji i organizacji specjalistycznych powołanych do działań związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego, pewne zadania są realizowane przez instytucje kultury (np. biblioteki miejskie i gminne, domy kultury). Finansowanie działań naukowych, edukacyjnych i popularyzatorskich następuje w różnorodnej formule, co utrudnia zbilansowanie przeznaczanych na nie środków. Przekazywanie środków odbywa się poprzez: dotacje na działalność bieżącą (np. dla instytucji kultury), dotacje celowe przyznawane na zasadach konkursu ofert lub dotacje na realizację wskazanych zadań. W części jest to także działalność podejmowana społecznie przez członków organizacji i stowarzyszeń. Organizacje pozarządowe korzystają ponadto z prawa aplikowania o środki zewnętrzne np. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na zadania mieszczące się w priorytetach Programów.


78

X. WYBRANA LITERATURA Materiały źródłowe (drukowane): - Lustracja województwa ruskiego 1661-1665, cz. I, Ziemia przemyska i sanocka, wyd. K.

Arłamowski i W. Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970 - Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1640 r., t. II., cz. 1, Przemyśl 1998 - Rejestr poborowy ziemi sanockiej z 1655 r., t. II., cz. 2, Przemyśl 1998 - Źródła dziejowe, T. XVIII, cz. 2, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-

statystycznym T.7, cz. 1-2, Ziemie ruskie. Ruś Czerwona, opr. A. Jabłonowski, Warszawa 1903

Publikacje:

- Augustyn M., Początki górnictwa naftowego w Bieszczadach, Bieszczad nr 7, Ustrzyki Dolne 2000

- Bigo J., Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami [...] w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju, Lwów 1904

- Budziak J., Dzieje Leska w latach 1772-1918, Lesko 1997 - Czajkowski J., Budownictwo ludowe w polskich Karpatach w XVI-XX wieku,

Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, 1993, nr 31 - Czajkowski J., Cerkwie na Podkarpaciu (w:) Łemkowie w historii i kulturze Karpat,

Sanok 1994 - Czajkowski J., Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999 - Fastnacht A., Działy Leska oraz dóbr leskich i bachowskich z roku 1580, Rocznik

Sanocki, R. 4, 1979 - Fastnacht A., Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340-1650, Wrocław 1962 - Fastnacht A., Słownik Historyczno-Geograficzny Ziemi Sanockiej w średniowieczu,

cz. 1, Brzozów 1991. - Fastnacht A., Słownik Historyczno-Geograficzny Ziemi Sanockiej w średniowieczu,

cz. 2, Brzozów-Wzdów-Rzeszów 1998. - Fastnacht A., Słownik Historyczno-Geograficzny Ziemi Sanockiej w średniowieczu,

cz. 3, Kraków 2002. - Jawor G., Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym

średniowieczu, Lublin 2004 - Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998 - Krasny P., Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596-1914,

Kraków 2003 - Kuraś T., Z dziejów kolei zagórskiej, Zagórz 2000 - Łemkowie. Kultura-sztuka-język, Warszawa-Kraków 1987 - Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Sanok 1994, cz. 1 - Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Sanok 1995, cz. 2 - Osenkowski Z. Zagórz nad Osławą. Z dziejów miasta i gminy, Sanok 2006 - Płaj (Zeszyt Krajoznawczy Towarzystwa Karpackiego), z. 6 (w całości poświęcony

bojkowszczyźnie) - Półćwiartek J., Zniszczenia ostatniego najazdu tatarskiego w 1672 r. na obszarze

ziemi sanockiej, Rocznik Historyczno-Archiwalny, t. VII-VIII, Rzeszów 1994 - Reinfuss R., Śladami Łemków, Warszawa 1990 - Saładiak A., Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993 - Schramm R. W., Na wschód od Osławy, Bieszczad nr 5, Ustrzyki Dolne 1998 - Schramm R. W., Prywatna podróż pamięci, Bieszczad nr 10, Ustrzyki Dolne 2003


79

- Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. IV, Warszawa 1883

- Stadnicki K., Rodowody domu Stadnickich h. Szreniawa od r. 1388 do r. 1861, Lwów 1857-61

- Stulecie Parafii Tarnawa Górna 1908-2008, Tarnawa Górna 2008 - Szpara A., Czaszyn. Szkice z dziejów wsi, Sanok 1992 - Urzędnicy województwa ruskiego XIV-XVIII w. Spisy, oprac. K. Przyboś, Wrocław

1987 - Winiarz Alojzy, Ziemia Sanocka w latach 1463-1552, Kwartalnik Historyczny t. X,

1896, 289-292


80

XI. ANEKS – Wykaz stanowisk archeologicznych na obszarze gminy Zagórz Tabela. Wykaz stanowisk archeologicznych zlokalizowanych na obszarze gminy Zagórz, pow. sanocki, na podstawie AZP (w układzie alfabetycznym)

L.p. Nazwa stanowiska Nr stan. w

miejscowości (nr na

obszarze)

Obszar AZP

Rodzaj stanowiska

Chronologia Uwagi

1. Czaszyn 1 (1) 115-78 Ślad osadnictwa Neolit (Kult. ceramiki sznurowej?)

2. Czaszyn 2 (2) 115-78 Ślad osadnictwa Nieokreślona

3. Czaszyn 3 (3) 115-78 Ślad osadnictwa Gr. tarnobrzeska? – EB/WEŻ

4. Czaszyn 4 (4) 115-78 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Pradziejowa nieokreślona

Kult. przeworska (POR)

5. Czaszyn 5 (5) 115-78 Osada Średniowiecze


Ślad osadnictwa

Osada

Epoka kamienia

Gr. tarnobrzeska (EB/WEŻ)

Średniowiecze

7. Czaszyn 7 (7) 115-78 Osada Okres nowożytny

8. Czaszyn 8 (8) 115-78 Ślad osadnictwa Okres nowożytny

9. Czaszyn 9 (9) 115-78 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze


11. Czaszyn 11 (11) 115-78 Ślad osadnictwa Okres nowożytny (XVI w.)


13. Czaszyn 13 (13) 115-78 Osada

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Późne średniowiecze

14. Czaszyn 14 (14) 115-78 Osada Okres nowożytny

15. Czaszyn 15 (15) 115-78 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze


Ślad osadnictwa

Osada

Neolit?


Okres nowożytny


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Pradziejowa nieokreślona/ Neolit?

Średniowiecze


81

18. Czaszyn 18 (18) 115-78 Osada

Ślad osadnictwa

Osada


Wcz. epoka brązu

Epoka brązu/Wcz. epoka żelaza


Ślad osadnictwa


Wcz. epoka brązu

20. Czaszyn 20 (48) 115-78 Ślad osadnictwa Epoka kamienia

21. Czaszyn 21 (49) 115-78 Osada

Ślad osadnictwa

Wcz. epoka brązu

Wczesne średniowiecze


Ślad osadnictwa


Średniowiecze/Okres nowożytny


Ślad osadnictwa

Osada

Epoka kamienia/Epoka brązu

Epoka brązu


24. Czaszyn 24 (14) 116-78 Ślad osadnictwa Epoka kamienia/Epoka brązu

25. Czaszyn 25 (15) 116-78 Osada Kult. przeworska (OR)

26. Czaszyn 26 (16) 116-78 Ślad osadnictwa Kult. przeworska (OR)


Ślad osadnictwa


Epoka brązu


Ślad osadnictwa

Kult. przeworska (OR)

Średniowiecze?

29. Czaszyn 29 (19) 116-78 Ślad osadnictwa Epoka brązu?

30. Dolina (Zagórz) 1 (27) 114-79 Domniemane grodzisko

Nieokreślona

31. Dolina (Zagórz) 2 (28) 114-79 Osada

Osada

Osada

Ślad osadnictwa

Epoka brązu





Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Osada

Osada

Epoka brązu





33. Dolina (Zagórz) 4 (30) 114-79 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Osada

Epoka kamienia

Epoka brązu



82

Osada Późne średniowiecze


Ślad osadnictwa



35. Kalnica 1 (9) 117-78 Ślad osadnictwa

Punkt osadniczy

Epoka brązu

Okres nowożytny

36. Kalnica 2 (1) 118-78 Punkt osadniczy

Osada


Okres nowożytny

37. Łukowe 1 (9) 116-79 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia/Wcz. epoka brązu

Wczesne? średniowiecze

Stanowisko zagrożone zabudową

38. Łukowe 2 (10) 116-79 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona


Osada




Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa


Późne? średniowiecze

Okres nowożytny


Ślad osadnictwa


Okres nowożytny

42. Łukowe 6 (14) 116-79 Ślad osadnictwa Kult. przeworska (OR)

43. Łukowe 7 (15) 116-79 Ślad osadnictwa Epoka kamienia/Wcz. epoka brązu


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa



Okres nowożytny


Osada

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa




Okres nowożytny

46. Łukowe 10 (20) 116-78 Ślad osadnictwa Epoka kamienia/Epoka brązu

47. Łukowe 11 (21) 116-78 Ślad osadnictwa Epoka kamienia/Epoka brązu

48. Łukowe 12 (22) 116-78 Ślad osadnictwa Epoka brązu


Ślad osadnictwa



50. Łukowe 14 (24) 116-78 Osada Kult. przeworska (OR)

51. Łukowe 15 (25) 116-78 Ślad osadnictwa Kult. przeworska? (OR)


Ślad osadnictwa

Epoka brązu/ Wcz. epoka żelaza

Średniowiecze/Okres nowożytny


83


Osada



54. Mokre 1 (23) 115-78 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze

55. Mokre 2 (27) 115-78 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze

56. Mokre 3 (28) 115-78 Osada Epoka kamienia

57. Mokre 4 (29) 115-78 Osada Okres nowożytny (XVI w.)

58. Mokre 5 (30) 115-78 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Wcz. epoka brązu

Okres nowożytny


Ślad osadnictwa

Wcz. epoka brązu?

Kult. przeworska ? (POR)

60. Mokre 7 (32) 115-78 Ślad osadnictwa Wcz. epoka brązu

61. Mokre 8 (33) 115-78 Ślad osadnictwa Neolit

62. Mokre 9 (34) 115-78 Ślad osadnictwa Wcz. epoka brązu


Ślad osadnictwa

Grupa tarnobrzeska?

Okres nowożytny

64. Mokre 11 (41) 115-78 Ślad osadnictwa Grupa tarnobrzeska KŁ (EB)

65. Mokre 12 (42) 115-78 Ślad osadnictwa Okres nowożytny


Osada

Ślad osadnictwa


Grupa tarnobrzeska KŁ (EB/WEŹ)



Ślad osadnictwa



68. Morochów 1 (20) 115-78 Ślad osadnictwa Okres nowożytny


70. Morochów 3 (22) 115-78 Ślad osadnictwa

Osada

Grupa tarnobrzeska? KŁ (EB)

Okres nowożytny


72. Morochów 5 (25) 115-78 Osada Pradziejowa nieokreślona/ WEB?



Osada




Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia?


Okres nowożytny

76. Morochów 9 (37) 115-78 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze


84

77. Morochów 10 (38) 115-78 Osada Pradziejowa nieokreślona/ Neolit?, WEB?


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Osada


Epoka kamienia

Wcz. epoka brązu



Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Wcz. epoka brązu


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Średniowiecze

Okres nowożytny


82. Morochów 15 (52) 115-78 Osada Pradziejowa nieokreślona/ Neolit?


Osada

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Grupa tarnobrzeska? KŁ

Okres nowożytny

84. Morochów 17 (54) 115-78 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona

85. Morochów 18 (55) 115-78 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

86. Morochów 19 (56) 115-78 Ślad osadnictwa Epoka kamienia


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa


Epoka kamienia


88. Morochów 21 (60) 115-78 Ślad osadnictwa Wcz. epoka brązu

89. Olchowa 1 (1) 116-79 Punkt osadniczy Średniowiecze Brak dokładnej lokalizacji

90. Olchowa 2 (2) 116-79 Ślad osadnictwa

Osada

Epoka kamienia/WEB

Epoka brązu?

91. Olchowa – Ostra Górka 3 (3) 116-79 Miejsce kultu? Pradziejowa nieokreślona

92. Olchowa 4 (4) 116-79 Osada Grupa tarnobrzeska KŁ (EB/WEŻ) Stanowisko zagrożone głęboką orką

93. Olchowa 5 (5) 116-79 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona

94. Olchowa 6 (6) 116-79 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona

95. Olchowa 7 (7) 116-79 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa


Okres nowożytny

96. Olchowa 8 (8) 116-79 Ślad osadnictwa Epoka brązu

97. Olchowa 2 (23) 115-79 Ślad osadnictwa Epoka brązu

98. Poraż 1 (50) 115-78 Ślad osadnictwa Paleolit?


85

Ślad osadnictwa

Osada

Neolit?

Kult. przeworska? (POR)

99. Poraż 2 (51) 115-78 Ślad osadnictwa Grupa tarnobrzeska? KŁ

100. Poraż 3 (57) 115-78 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

101. Poraż 4 (58) 115-78 Ślad osadnictwa Okres nowożytny

102. Poraż 5 (61) 115-78 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Neolit (KPL? lub KCSz)


103. Poraż 6 (62) 115-78 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona


Ślad osadnictwa


Okres nowożytny


Ślad osadnictwa


Okres nowożytny

106. Poraż 9 (65) 115-78 Osada Okres nowożytny

107. Poraż 10 (66) 115-78 Osada

Ślad osadnictwa

Grupa tarnobrzeska KŁ (EB)

Okres nowożytny

108. Poraż 11 (67) 115-78 Osada Okres nowożytny

109. Poraż 12 (68) 115-78 Osada Późne średniowiecze


Osada

Epoka kamienia?


111. Średnie Wielkie 1 (18) 116-79 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa


Średniowiecze?

112. Średnie Wielkie 2 (28) 116-78 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa



Okres nowożytny


Ślad osadnictwa


Pradziejowa nieokreślona (EB?)


Ślad osadnictwa


Okres nowożytny

116. Tarnawa Dolna 1 (27) 115-79 Skarb monet 1 poł. VII w.

117. Tarnawa Dolna 2 (28) 115-79 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona

118. Tarnawa Dolna 3 (29) 115-79 Ślad osadnictwa Epoka brązu?

119. Tarnawa Górna 1 (30) 115-79 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze? Stanowisko zagrożone zabudową

120. Tarnawa Górna 2 (31) 115-79 Ślad osadnictwa Epoka brązu


86

121. Tarnawa Górna 3 (32) 115-79 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia


Okres nowożytny


Ślad osadnictwa

Epoka kamienia


123. Tarnawa Górna 5 (34) 115-79 Osada

Ślad osadnictwa

Młodsza epoka brązu



Ślad osadnictwa


Okres nowożytny

125. Tarnawa Górna 7 (36) 115-79 Osada

Ślad osadnictwa

Młodsza epoka brązu

Późne średniowiecze?

126. Tarnawa Górna 8 (37) 115-79 Ślad osadnictwa Epoka brązu?

127. Wielopole (Zagórz) 1 (52) 114-79 Osada

Ślad osadnictwa


Okres nowożytny

128. Wielopole (Zagórz) 2 (53) 114-79 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Epoka brązu


Okres nowożytny

129. Wielopole (Zagórz) 3 (54) 114-79 Osada

Ślad osadnictwa

Epoka brązu


130. Zagórz 1 (1) 114-79 Ruiny klasztoru XVIII-XIX w. Badania wykopaliskowe T. Żurowskiego oraz S.

Stefańskiego (1954 i 1965 r.)

131. Zagórz 2 (2) 114-79 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Osada

Osada





132. Zagórz 3 (3) 114-79 Grodzisko? Nieokreślona Wpis do rejestru zabytków pod nr A-642/71. Grodzisko

domniemane.

133. Zagórz 4 (4) 114-79 Skarb? Epoka brązu? Skarb w postaci ozdób brązowych

134. Zagórz 5 (5) 114-79 Skarb? Epoka brązu? Skarb w postaci ozdób brązowych

135. Zagórz 6 (6) 114-79 Osada Pradziejowa nieokreślona Stanowisko zagrożone


87

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka brązu




poprze niwelację terenu oraz pobieranie kruszywa.


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa


Epoka kamienia

Epoka brązu




137. Zagórz 8 (8) 114-79 Ślad osadnictwa Neolit (Kult. ceramiki sznurowej)

138. Zagórz 9 (9) 114-79 Ślad osadnictwa Neolit


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Osada

Epoka brązu





Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia



141. Zagórz 12 (12) 114-79 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze


Osada

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Epoka brązu



Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Osada

Epoka brązu





Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka brązu




Okres nowożytny


Ślad osadnictwa

Epoka brązu

Wczesne średniowiecze (XII-XIII w.)

146. Zagórz 17 (17) 114-79 Ślad osadnictwa Kult. przeworska (POR)


88


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia



Okres nowożytny


Ślad osadnictwa

Wczesne średniowiecze (XII-XIII w.)

Okres nowożytny


Ślad osadnictwa



150. Zagórz 21 (21) 114-79 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia



152. Zagórz 23 (23) 114-79 Zaginiony kościół ?

153. Zagórz 24 (72) 114-78 Ślad osadnictwa Późny neolit

154. Zahutyń 1 (51) 114-78 Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Gr. tarnobrzeska – Wcz. epoka żelaza?




Stanowisko zagrożone zabudową oraz głęboką orką

155. Zahutyń 2 (55) 114-79 Osada

Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka brązu/Wcz. epoka żelaza


Okres nowożytny

156. Zahutyń 3 (56) 114-79 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze

157. Zahutyń 4 (57) 114-79 Ślad osadnictwa Epoka brązu

158. Zahutyń 5 (58) 114-79 Ślad osadnictwa Późne średniowiecze

159. Zahutyń 6 (52) 114-78 Ślad osadnictwa Gr. tarnobrzeska – Wcz. epoka żelaza? Stanowisko zagrożone zabudową

160. Zahutyń 7 (53) 114-78 Punkt osadniczy Pradziejowa nieokreślona

161. Zahutyń 8 (54) 114-78 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa


Średniowiecze


Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy


Epoka kamienia/ Wcz. epoka brązu

Gr. tarnobrzeska? – Wcz. epoka żelaza?


Średniowiecze

Stanowisko zagrożone zabudową oraz głęboką orką

163. Zahutyń 10 (56) 114-78 Punkt osadniczy Epoka kamienia


89

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy





Ślad osadnictwa


Średniowiecze/Nowożytność


Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy




Późne średniowiecze/Okres nowożytny

Stanowisko zagrożone głęboką orką


Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Neolit




Ślad osadnictwa




Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia


Średniowiecze

169. Zahutyń 16 (62) 114-78 Ślad osadnictwa Epoka brązu?/Pradziejowa nieokreślona


Punkt osadniczy

Epoka kamienia

Średniowiecze?


Ślad osadnictwa


Średniowiecze


Punkt osadniczy


Średniowiecze


Punkt osadniczy


Epoka brązu?/OR?


174. Zahutyń 21 (67) 114-78 Ślad osadnictwa Epoka kamienia/Wcz. epoka brązu


Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Punkt osadniczy

Epoka kamienia


Wczesna epoka żelaza


Średniowiecze

Późne średniowiecze/Okres nowożytny



Ślad osadnictwa

Pradziejowa nieokr./ Kult. przeworska (OR)?

Średniowiecze


90

177. Zahutyń 24 (70) 114-78 Ślad osadnictwa Pradziejowa nieokreślona Stanowisko zagrożone głęboką orką


Punkt osadniczy


Pradziejowa nieokreślona/Epoka brązu?


179. Zasław (Zagórz) 1 (70) 114-79 Grób ciałopalny? Epoka brązu Teren zniszczony przez roboty ziemne,. Wpis do

rejestru zabytków pod nr A-411/68.

180. Zasław (Zagórz) 2 (71) 114-79 Ślad osadnictwa Epoka brązu W pobliżu znajduje się cegielnia

181. Zasław (Zagórz) 3 (72) 114-79 Ślad osadnictwa

Osada

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Epoka brązu

Okres nowożytny


Osada




Ślad osadnictwa

Osada

Ślad osadnictwa

Epoka kamienia

Kult. orska (POR)



184. Zawadka Morochowska 1 (35) 115-78 Ślad osadnictwa Kult. pucharów lejkowatych (Neolit)

185. Zawadka Morochowska 2 (42) 115-78 Ślad osadnictwa Paleolit schyłkowy?

Wykaz skrótów: EB – epoka brązu; KŁ – Kultura Łużycka; Kult. – Kultura; OR – okres rzymski; POR – późny okres rzymski; WEB – wczesna epoka brązu; WEŻ – wczesna epoka żelaza.


91

XII. ANEKS – Gminna Ewidencja Zabytków Gminy Zagórz

Wykaz zgodny z Załącznikiem Nr 1 do Zarządzenia Nr 39/2013 Burmistrza Miasta i Gminy Zagórz z dnia 22 marca 2013r. w sprawie założenia Gminnej Ewidencji Zabytków zmienionego Zarządzeniem Nr 203/2013 Burmistrza Miasta i Gminy Zagórz z dnia 19 listopada 2013r.

Lp. MIEJSCOWOŚĆ OBIEKT ULICA NR LOKALIZACJA MATERIAŁ ŚCIAN

DATOWANIE REJESTR ZABYTKÓW

1 CZASZYN Cerkiew greckokatolicka p.w. Św. Mikołaja – obecnie przejęta przez miejscową parafię rzymskokatolicką

przy drodze Zagórz-Komańcza kamienne ok. 1840 A-34 z 14.12.2000

2 CZASZYN Kapliczka przy drodze Zagórz-Komańcza, ok. 50 m od domu nr 328 (na północ od domu)

ceglane k. XIX w.

3 CZASZYN Kapliczka przy drodze Zagórz-Komańcza, naprzeciw domu nr 81

ceglane pocz. XX w.

4 CZASZYN Kapliczka obok budynku Szkoły Podstawowej ceglane 1 ćw. XX w.

5 CZASZYN Kapliczka przy drodze Czaszyn-Tarnawa, na posesji nr 140

ceglane pocz. XX w.

6 CZASZYN Kapliczka Św. Jana Nepomucena

na wzniesieniu naprzeciw stadionu sportowego

ceglane 1750-1799

7 CZASZYN Szkoła Podstawowa 200 drewniane 1 ćw. XX w.

8 CZASZYN Dom 58 drewniane 1 ćw. XX w.

9 CZASZYN Dom 61 drewniane 1932

10 CZASZYN Kuźnia (d. nr 108) 171 drewniane 1 ćw. XX w.

11 CZASZYN Dom 139 drewniane 1 ćw. XX w.

12 CZASZYN Dom 253 drewniane przeł. XIX/XX w.

13 CZASZYN Przystanek kolejowy ceglane 1872

14 CZASZYN Cmentarz gr.-kat. naprzeciw dawnej cerkwi, obok nowego kościoła

nie dotyczy XIX w.

15 KALNICA Kapliczka w lesie, na zachodnim stoku góry Gawgań (Berdo), ok 1 km od drogi, na wschód od

kamienne 2 poł. XIX w.


92

cmentarza gr.-kat.

16 KALNICA Kapliczka po prawej stronie drogi Tarnawa-Kalnica kamienne k. XIX w.

17 KALNICA Cmentarz greckokatolicki w Sukowatem

nie dotyczy XIX w.

18 KALNICA Cmentarz - nagrobki po wsch. stronie rzeki Tarnawki, na wsch. od brodu w centrum wsi, niedaleko od dworzyska

nie dotyczy zap. XIX w. A- 1167 z dn. 02.07.2013

19 ŁUKOWE Cerkiew greckokatolicka p.w. św. Dymitra - obecnie kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. Matki Bożej Królowej Polski

przy drodze Tarnawa-Kalnica kamienne 1829 A- 1170 z dn. 08.08.2013

20 ŁUKOWE Dzwonnica cerkiewna przy drodze Tarnawa-Kalnica kamienne 1936 A- 1170 z dn. 08.08.2013

21 ŁUKOWE Kapliczka przy drodze pomiędzy Seredniem Małem i Łukowem, w pobliżu przysiółka Pod Kiczerą

ceglane pocz. XX w.

22 ŁUKOWE Kapliczka na stoku wzniesienia, naprzeciw domu nr 19, przy drodze Tarnawa-Kalnica

ceglane 4 ćw. XIX w.

23 ŁUKOWE Kapliczka przy drodze Tarnawa-Kalnica, na posesji nr 44 ceglane 1 ćw. XX w.

24 ŁUKOWE Dom 2 drewniane pocz. XX w.

25 ŁUKOWE Dom w zagrodzie 92 drewniane 1927

26 ŁUKOWE Spichlerz w zagrodzie 92 drewniane 1 ćw. XX w.

27 ŁUKOWE Cmentarz grekokatolicki W polach ponad wsią, na zach. od cerkwi, po zach. stronie drogi przebiegającej przez wieś

nie dotyczy przed 1855 r.

28 MOKRE Kapliczka naprzeciw domu nr 35, przy drodze powiatowej Prusiek-Wysoczany

ceglane XIX w.

29 MOKRE Dworzec kolejowy 19 ceglane ok. 1953, l. 50. XX

30 MOKRE Dom obok dworca 20 ceglane 1872

31 MOKRE Most kolejowy mieszane 1888, 1907

32 MOROCHÓW Cerkiew grekokatolicka p.w. MB Gromnicznej – od 1961r. cerkiew prawosławna pod

na wzniesieniu w środkowej części wsi ok. 200 m od drogi Niebieszczany-Wysoczany, po prawej stronie

drewniane 1837 A-72 z 31.01.1985


93

wezwaniem Spotkania Pańskiego

33 MOROCHÓW Brama wejściowa w zespole cerkwi grekokatolickiej

kamienne 1850-1875

34 MOROCHÓW Cmentarz gr.-kat. nie dotyczy XIX w.

35 MOROCHÓW Budynek stacji kolejowej ceglane 1872

36 OLCHOWA Cerkiew grekokatolicka p.w. Soboru MB

położona w środkowej części wsi, 300 m na wschód od zabudowań

kamienne ok. 1840 A-14 z 26.06.2001

37 OLCHOWA Kaplica dworska p.w. Zesłania Ducha Św.

ceglane 1926

38 OLCHOWA Kapliczka obok domu nr 1 ceglane 1 ćw. XX w.

39 OLCHOWA Pozostałości parku dworskiego na północ od kaplicy w Olchowej nie dotyczy 1 ćw. XX w. A-352 z 28.04.2009

40 OLCHOWA Cmentarz W polach na wschód od wsi, na półn. od cerkwi

nie dotyczy 1927

41 PORAŻ Kościół par. p.w. Oczyszczenia NMP

na zboczu wzniesienia, ok. 200 m od drogi Zagórz-Poraż

kamienne 1784 A-170 z 2.11.1989

42 PORAŻ Dzwonnica ceglane 1784

43 PORAŻ Plebania przy drodze dojazdowej do kościoła kamienne 1 poł. XIX w. A-170 z dn. 2.11.1989r.

44 PORAŻ Kapliczka obok domu nr 290 ceglane k. XVIII w.

45 PORAŻ Budynek "Kółka Rolniczego" przy drodze Zagórz-Poraż, naprzeciw domu nr 73

ceglane 1908

46 PORAŻ Dom 19 drewniane 1 ćw. XX w.

47 PORAŻ Dom 97 drewniane 4 ćw. XIX w.

48 PORAŻ Dom 254 drewniane k. XIX w.

49 PORAŻ Dom 262 drewniane pocz. XX w.

50 PORAŻ Stary cmentarz nie dotyczy k. XVIII w.


94

51 ŚREDNIE WIELKIE Kapliczka przy drodze Łukowe-Kalnica, naprzeciw budynków dawnego PGR, ok. 100 m od ujęcia wody

ceglane 2 poł. XIX w.

52 ŚREDNIE WIELKIE cerkwisko naprzeciw domu nr 34 - ok. 100 m od drogi Łukowe-Kalnica, w pobliżu mostu

nie dotyczy XIX w.

53 TARNAWA DOLNA

Kapliczka obok domu nr 107 ceglane przeł. XIX/XX w.

54 TARNAWA DOLNA

Kapliczka na wzniesieniu, przy rozwidleniu drogi do Poraża i Tarnawy Górnej

ceglane k. XIX w.

55 TARNAWA DOLNA

Dom 63 drewniane pocz. XX w.

56 TARNAWA DOLNA

Dom 147 drewniane 1 ćw. XX w.

57 TARNAWA GÓRNA

Cerkiew grekokatolicka p.w. Zaśnięcia NMP

kamienne 1817 A-298 z 23.07.1993

58 TARNAWA GÓRNA

Kościół parafialny rzymskokatolicki p.w. św. Wojciecha

ceglane 1924-1933

59 TARNAWA GÓRNA

Dwór 40 ceglane ok. poł. XIX w.

60 TARNAWA GÓRNA

Kapliczka naprzeciw domu nr 10 ceglane 1900-1925

61 TARNAWA GÓRNA

Kapliczka naprzeciw domu nr 92 ceglane przed 1939

62 TARNAWA GÓRNA

Kapliczka na stoku wzgórza, w pobliżu mostu na Kalniczce, ok. 50 m od skrzyżowania dróg do Leska i Kalnicy

ceglane poł. XIX w.

63 TARNAWA GÓRNA

Kapliczka przy drodze do Leska blisko granicy gminy kamienne XIX w.

64 TARNAWA GÓRNA

Dom Ludowy naprzeciw cerkwi drewniane l. 20-30 XX

65 TARNAWA GÓRNA

Plebania grekokatolicka 77 drewniane 1 ćw. XX w.


95

66 TARNAWA GÓRNA


67 TARNAWA GÓRNA


68 TARNAWA GÓRNA


69 TARNAWA GÓRNA


70 TARNAWA GÓRNA

Cmentarz grekokatolicki w centralnej części wsi, na pd. stoku wzniesienia

nie dotyczy zap. XVI-XX w.

71 ZAGÓRZ Kościół par. p.w. Wniebowzięcia NMP

ul. Piłsudskiego kamienne 1697 A-70 z 27.11.1952

72 ZAGÓRZ Dzwonnica kościelna ul. Piłsudskiego kamienne 1697 A-70 z 27.11.1952

73 ZAGÓRZ Ogrodzenie kościoła ul. Piłsudskiego kamienne XVIII w.

74 ZAGÓRZ Kościół w zespole klasztornym karmelitów bosych

ul. Klasztorna na końcu ulicy Klasztornej. Usytuowanie obiektu w zespole - patrz dołączony plan

mieszane 1714 A-803 z 11.12.1967

75 ZAGÓRZ Klasztor w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne 1700 A-803 z 11.12.1967

76 ZAGÓRZ Foresteria w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne 1700 A-803 z 11.12.1967

77 ZAGÓRZ Pozostałości budynków bramnych i brama wjazdowa w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne po 1730 A-803 z 11.12.1967

78 ZAGÓRZ Szpital w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne 1713 A-803 z 11.12.1967

79 ZAGÓRZ Stajnia klasztorna w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne ok. 1700 A-803 z 11.12.1967


96

80 ZAGÓRZ Studnia w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne pocz. XVIII w. A-803 z 11.12.1967

81 ZAGÓRZ Postument figury w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne przed 1733 A-803 z 11.12.1967

82 ZAGÓRZ Mury obronne w zespole klasztornym karmelitów bosych


kamienne ok. 1730 A-803 z 11.12.1967

83 ZAGÓRZ Wozownia w zespole klasztornym karmelitów bosych

ul. Klasztorna kamienne ok. 1700 A-803 z 11.12.1967

84 ZAGÓRZ Cerkiew par. grekokatolicka p.w. św. Michała

ul. Piłsudskiego kamienne 1836 A-198 z 30.09.1959

85 ZAGÓRZ Dwór ul. Dworska 1 Zasław ceglane 4 ćw. XIX w.

86 ZAGÓRZ Park z zespołu dworskiego ul. Dworska nie dotyczy 2 poł. XIX w.

87 ZAGÓRZ Spichlerz ul. Dworska ceglane l. 20.-30. XX w.

88 ZAGÓRZ Szkoła ul. Piłsudskiego 70 ceglane 1927

89 ZAGÓRZ Dworzec kolejowy ul. Obrońców Wzgórza Zagórskiego

ceglane 1917

90 ZAGÓRZ Dworzec kolejowy ul. Dworcowa 7 ceglane 1884 A-881 z 13.08.2012

91 ZAGÓRZ Kapliczka ul. Bieszczadzka przy skrzyżowaniu drogi na Przemyśl z drogą na Zasław (Bieszczadzkiej z Dworską)

ceglane 4 ćw. XIX w.

92 ZAGÓRZ Kamienica ul. Dworcowa 2 ceglane l. 20.-30. XX w.

93 ZAGÓRZ Kamienica ul. Dworcowa 4 ceglane 1884

94 ZAGÓRZ Willa ul. Dworcowa 3 ceglane 1 ćw. XX w.

95 ZAGÓRZ Budynek kolejowy ul. Dworcowa 20 ceglane 4 ćw. XX w.

96 ZAGÓRZ Budynek kolejowy ul. Chopina 11 ceglane 1 ćw. XX w.

97 ZAGÓRZ Budynek kolejowy ul. Chopina 17 ceglane przeł. XIX/XX w.

98 ZAGÓRZ Blok mieszkalny w zespole ul. Fabryczna 1 ceglane ok. 1926


97

osiedla robotnicznego fabryki celulozy

99 ZAGÓRZ Blok mieszkalny w zespole osiedla robotnicznego fabryki celulozy

ul. Fabryczna 2 ceglane ok. 1926







103 ZAGÓRZ Budynek administracyjny (?) w zespole osiedla robotnicznego fabryki celulozy


104 ZAGÓRZ Budynek administracyjny (?) w zespole osiedla robotnicznego fabryki celulozy


105 ZAGÓRZ Dom ul. Gubrynowicza

27 ceglane l. 20.-30. XX w.

106 ZAGÓRZ Dom w zespole osiedla kolejarskiego

ul. Kolejowa 1 ceglane 1880









111 ZAGÓRZ Dom w zespole osiedla ul. Kolejowa 13 drewniane 1872-1874


98

kolejarskiego


ul. Kolejowa 15 drewniane 1872-1874









117 ZAGÓRZ Budynek kolejowy ul. Kolejowa 2 drewniane 1 ćw. XX w.

118 ZAGÓRZ Dom ul. Konarskiego 5 ceglane 1 ćw. XX w.

119 ZAGÓRZ Dom ul. Krucza 1 ceglane 1 ćw. XX w.

120 ZAGÓRZ Budynek kolejowy ul. Obrońców Wzgórza Zagórskiego

przy torach kolejowych, za domem nr Piłsudskiego 32

mieszane k. XIX w.

121 ZAGÓRZ Dom ul. Ogrodowa 3 drewniane k. XIX w.

122 ZAGÓRZ Kapliczka ul. Orkana obok domu nr 12 ceglane 2 poł. XIX w.

123 ZAGÓRZ Pałac Małachowskich ul. Orkana 16 ceglane 1 ćw. XX w.

124 ZAGÓRZ Dom ul. Orzeszkowej 7 drewniane k. XIX w.

125 ZAGÓRZ Dom ul. Piłsudskiego 10 drewniane 1 ćw. XX w.


127 ZAGÓRZ Dom ul. Piłsudskiego 27 ceglane 1907


129 ZAGÓRZ Dom ul. Piłsudskiego 42 ceglane 1 ćw. XX w.


131 ZAGÓRZ Dom ul. Piłsudskiego 58 drewniane pocz. XX w.

132 ZAGÓRZ Dom ul. Piłsudskiego 62 drewniane k. XIX w.

133 ZAGÓRZ Dom ul. Piłsudskiego 66 drewniane 4 ćw. XIX w.


99


135 ZAGÓRZ Kapliczka ul. Piłsudskiego 70 na terenie szkoły, przy ulicy Piłsudskiego ceglane 1927

136 ZAGÓRZ Krzyż ul. Piłsudskiego 73 kamienne 1848 ?




140 ZAGÓRZ Dom ul. Piłsudskiego 95 drewniane l. 20.-30. XX w.





145 ZAGÓRZ Szkoła ul. Pospolita 8 Zasław ceglane pocz. XX w.

146 ZAGÓRZ Dom ul. Szeroka 4 ceglane 1 ćw. XX w.

147 ZAGÓRZ Budynek gospodarczy ul. Piłsudskiego 68 drewniane 1 ćw. XX w.

148 ZAGÓRZ Dom ul. Wolności 19 drewniane l. 20. XX w.

149 ZAGÓRZ Dom ul. Wolności 25 drewniane l. 20. XX w.

150 ZAGÓRZ Dom ul. Wolności 38 ceglane 1913

151 ZAGÓRZ Zamek Gubrynowiczów ul. Zamkowa 11 ceglane ok. 1930

152 ZAGÓRZ Młyn, ob. dom mieszkalny ul. Młynarska 13 ryglowe 1 ćw. XX w.

153 ZAGÓRZ Most kolejowy na Sanie ul. Filtrowa mieszane k. XIX w., po 1945

154 ZAGÓRZ Most kolejowy ul. Klasztorna ok. 10 m na północ od przejazdu kolejowego na ulicy Klasztornej

mieszane 1888

155 ZAGÓRZ Most kolejowy ul. Miarki i Batorego

w pobliżu skrzyżowania ul. Miarki z ul. Batorego

mieszane zap. 1888

156 ZAGÓRZ Most kolejowy na Osławie ul. Mostowa mieszane k. XIX w., po 1945

157 ZAGÓRZ Przepust kolejowy przy ul. Dworcowej

naprzeciw domu ul. Dworcowa 20 kamienne 1884

158 ZAGÓRZ Cmentarz stary ul. Piłsudskiego nie dotyczy XVIII/XIX w.


100

159 ZAGÓRZ Kaplica grobowa Gubrynowiczów

ul. Piłsudskiego mieszane 1933

160 ZAGÓRZ Kaplica grobowa ul. Piłsudskiego kamienne ok. 1840 A-700 z 15.02.2012

161 ZAGÓRZ Cmentarz nowy ul. Piłsudskiego nie dotyczy k. XIX w.

162 ZAGÓRZ Cmentarz grekokatolicki ul. Wolności nie dotyczy XIX w.

163 ZAGÓRZ Cmentarz żołnierzy sowieckich ul. Wolności na cmentarzu grekokatolickim nie dotyczy po 1945

164 ZAGÓRZ- obręb ewid. DOLINA

Cerkiew grekokatolicka p.w. Opieki Matki Bożej – obecnie kościół filialny parafii w Zahutyniu p.w. MB Królowej Polski

drewniane 1836

165 ZAGÓRZ - obręb ewid. DOLINA

Cmentarz W polach na pn. od zabudowy nie dotyczy przed 1935 r.

166 ZAGÓRZ - obręb ewid. ZASŁAW

Cmentarz grekokatolicki W południowej części Zasławia, na pd.-wsch. od torów kolejowych

nie dotyczy przed 1935 r.

167 ZAGÓRZ- obręb ewid. WIELOPOLE

Cerkiew grekokatolicka p.w. św. Michała

ul. Urocza ceglane 1865 A-335 z 16.03.2009


Cmentarz grekokatolicki ul. Urocza nie dotyczy XIX w.


Dom ul. Urocza 3 drewniane 1890-1910

170 ZAHUTYŃ Kościół parafialny NMP Królowej Polski

drewniane 1956

171 ZAHUTYŃ Kapliczka patrz załączona mapa kamienne k. XIX w.

172 ZAHUTYŃ Szkoła przy drodze w środkowej części wsi ceglane l. 30. XX w.

173 ZAHUTYŃ Dom 100 drewniane 1 ćw. XX w.

174 ZAHUTYŃ Dom 123 drewniane pocz. XX w.

175 ZAHUTYŃ Cmentarz rzymskokatolicki nie dotyczy pocz. XX w.

NA LATA -2016edziennik.rzeszow.uw.gov.pl/WDU_R/2013/4242/Zalacznik1.pdf · Zagórz do roku î ì22,...

Documents

Transcript of NA LATA -2016edziennik.rzeszow.uw.gov.pl/WDU_R/2013/4242/Zalacznik1.pdf · Zagórz do roku î ì22,...