Mieczysław DobijaMarcin]ędrzejczyk

SZKICEZ HISTORII

/

RACHUNKOWOSCI

~ POLS~IE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE11!!511 KRAKOW 2011

RecenzentWanda Sułkowska

Projekt okładki i stron tytułowychMirosław Krzyszkowski

Opracowanie redakcyjne i korektaMirosław KrzyszkowskiMirosław Ruszkiewicz

© Copyright by Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2011

ISBN 978-83-61686-01-9

Polskie Towarzystwo EkonomiczneOddział w Krakowieul. Lubelska 21, 30-003 Krakówtel.: 12634-32-59, fax: 12634-03-81http://www.pte.pl. e-mail: krakow@pte.pl

Skład i łamanieMELES-DESIGN Mirosław Krzyszkowskiul. Raciborska 13/31,30-384 Kraków

Druk i oprawaTECHNET Sp. z 0.0.

ul. Biskupińska 3A, 30-732 Kraków

Wydanie IObjętość 5,3 ark. wyd.

SPIS TREŚCI

/Wstęp 7

Rozdział 1Rachunkowość w czasach prehistorycznych i przedklasycznych 11

1.1. Wprowadzenie. Kryterium stosowane w poszukiwaniuśladów rachunkowości 11

1.2. Przejawy rachunkowości w czasach prehistorycznych 151.3. Świadectwa zapisów rachunkowych z III i II tysiąclecia 211.4. Próba systemowej interpretacji zapisów gospodarczych 33

Rozdział 2Rachunkowość podwójna w czasach nowożytnych 43

2.1. Pierwsze przejawy zapisu podwójnego 432.2. Luca Pacioli i jego dzieło 462.3. Rewolucja przemysłowa jako stymulanta rachunku kosztów 52

Rozdział 3Rozwój badań naukowych w zakresie rachunkowości 59

3.1. Początki piśmiennictwa naukowego 593.2. Teoria własnościowa i jednostkowa 623.3. Rozwój badań w zakresie wyceny i amortyzacji 65

Rozdział 4Zasada dualizmu i pomiar zmian kapitału początkowego 69

4.1. Zasada dualizmu i reguła Wn - Ma jako rdzeń teoriirachunkowości 69

4.2. Matematyczny opis pomiaru zmian kapitału w systemachrachunkowości 84

4.3. Zestaw podstawowych zasad konstytutywnych dlarachunkowości 91

5

SPIS TREŚCI

Rozdział 5Z historii naj starszej Katedry Rachunkowości w Polsce 99

5.1. Rys historyczny naj starszej Katedry Rachunkowości w Polsce 995.2. Charakterystyka badań w zakresie kategorii kapitału 1045.3. Rachunkowość a prawo wykładniczego wzrostu kapitału

w gospodarowaniu 110

Zakończenie 113

Bibliografia 117

WST~P

Historia rachunkowości koncentruje się zwykle na wydarzeniu, ja-kim było pierwsze wydanie drukiem Summa de arithmetica, geome-tria, proportioni et proportionalita, czyli dzieła Luki Paciolego w 1494roku w Wenecji. To naturalne, ponieważ wyznacza ono rzeczywistypoczątek współczesnej teorii i praktyki rachunkowości. Pisząc szkicez historii rachunkowości, autorzy postanowili jednak zwrócić uwagęP.T.Czytelników na długą historię rachunkowości i jej służbę dla roz-woju cywilizacji. Twierdzimy, że rachunkowość jako dzieło intelek-tu człowieka istniała od zarania cywilizacji i stanowiła esencję myśliekonomicznej niezbędnej do rozwiązywania problemu wspólnej pra-cy dla zwiększenia społecznej mocy wytwórczej, dla trwania i prze-trwania. Ta funkcja została znakomicie wypełniona w pierwszych ty-siącleciach cywilizacji agrarnej. Historię rachunkowości pracy, którawtedy była narzędziem organizowania życia gospodarczego, naszki-cowano w rozdziale pierwszym.

Drugi rozdział opisuje rozwój rachunkowości nowożytnej, dlaktórej dzieło L. Paciolego stanowi element o wielkim znaczeniu. Jemuwłaśnie poświęcono przeważającą część tekstu, ponieważ poznanieorganizacji i teoretycznych podstaw tej rachunkowości jest dla profe-sjonalistów nieodzowne. Jako kolejne wydarzenie o kluczowym zna-czeniu dla rozwoju rachunkowości ukazuje się wpływ rewolucji prze-mysłowej. Oprócz wielokierunkowego oddziaływania na rzeczywi-stość gospodarczą, rewolucja przemysłowa jest pierwotną przyczyną

7

WSTĘP

dążeń do stworzenia i doskonalenia rachunku kosztów jako podstawywyceny i narzędzia zarządzania.

Osobny, trzeci rozdział szkicuje badania naukowe w zakresie ra-chunkowości i powstanie syntezy, czyli rachunkowości podwójneji dwuwymiarowej. Ukazano początki piśmiennictwa z zakresu ra-chunkowości, rozwój koncepcji wyceny i amortyzacji. Nakreślonoprzejście od teorii własnościowej, wyjaśniającej ogólną ideę rachun-kowości do rachunkowości jednostkowej, która działa w abstrakcyj-nym bycie, obecnej osobie prawnej.

W czwartym rozdziale przedstawiono, jak ukształtowała się za-sada dualizmu, będąca wynikiem długiego procesu historycznego.Zasada dualizmu jest esencją rachunkowości. Z niej wynika regułazapisu podwójnego i podstawowe sprawozdanie zwane bilansowym.Ta zasada określa początkowy stan równowagi między heterogenicz-nymi aktywami a homogenicznym kapitałem. Zrozumienie tej zasadyjest uwarunkowane rozeznaniem abstrakcyjnej natury kapitału. Ka-tegoria kapitału ma długą historię badań w naukach ekonomicznych,ale rozważana w kontekście zasady dualizmu ujawnia swoją naturę.

Aby szkice utworzyły pełniejszy obraz, w rozdziale piątym przed-stawiono historię najstarszej katedry rachunkowości w Polsce, uka-zując ją jako element w procesie rozwoju teorii rachunkowości, którywszakże prowadzą konkretne osoby. Dodatkowo zilustrowano docie-kania teoretyczne zespołu pracującego w katedrze, zgodnie z duchemjedności nauczania i badań naukowych, w zakresie podstawowej ka-tegorii teoretycznej, jaką był i jest kapitał. Ten rozdział ukazuje, żerozwój teorii rachunkowości wciąż postępuje, co jest dobrą oznakądla praktyki życia gospodarczego.

Niniejsze szkice z historii rachunkowości nie mają, zgod~z za-mierzeniem autorów, prezentować całościowej historii rachunkowo-ści, lecz umożliwiają zaznaczenie i naświetlenie istotnych fragmentówobrazu, jaki metaforycznie przedstawia rachunkowość na przestrze-ni dziejów. Te pięć fragmentów naświetlających: początki i wydatnąrolę rachunkowości w rejestracji i rozliczaniu pracy, epokowe dzieło

8

WST.ĘP

L. Paciolego rozpoczynające okres nowożytnej rachunkowości, roz-wój nauki i teorii rachunkowości, zasadę dualizmu i wreszcie współ-czesne badania nad podstawową kategorią rachunkowości, czyli ka-pitałem, oto zbiór obrazów, który pragniemy przekazać zainteresowa-nym tą piękną i ważną s~erą intelektualnych wysiłków składającychsię na cywilizację. \

Książka jest napisana jako pomoc przy nauczaniu teorii rachun-kowości lub przedmiotów pokrewnych, jak rozwój teorii rachunko-wości bądź zarys historii rachunkowości. Może być także polecanaprzy nauczaniu historii myśli ekonomicznej jako materiał dodatkowyi uzupełniający. W początkach ludzkiej cywilizacji stosowane systemyrachunkowości zawierały esencję ówczesnej myśli ekonomicznej. Jeśliobecnie dostrzega się oznaki braku integralności ekonomii i rachun-kowości, to dzieje się to ze szkodą dla wiedzy i prawidłowego obrazumyśli ekonomicznej służącej rozwojowi cywilizacji. Dlatego to opraco-wanie, łącząc rachunkowość z ekonomią, pobudza do myślenia, możebyć więc pożyteczne dla wszystkich studentów nauk ekonomicznychi osób ciekawych idei leżących u podstaw rozwoju ekonomicznego odnajdawniej szych czasów. Warto tu przywołać opinie archeologów i in-nych uczonych, którzy odkrywali prastare zapisy na tabliczkach gli-nianych. Panuje zgodne przeświadczenie, którego autorzy niniejszegoopracowania jednakże nie potwierdzają, że pismo rozwijało się na po-trzeby szeroko rozumianej rachunkowości.