Edward lu kawer

"SPORO RACJONALNOŚĆ

GOSPODARKISOCJALISTYCZNEJ

Z historii problemu

ro~zal0żenia1925 ~

Akademia r.•['Ekon~Tri~~~~~

/-'=''- POLSKIETOWARZYSTWO

~ EKONOMICZNE

Kraków 2005

Niniejsza publikacja ukazała się za zgodą Wydawnictwa Naukowego PWN SAZostała przygotowana na podstawie pierwszego wydania książki:Edward ŁukawerSpór o racjonalność gospodarki socjalistycznej. Z historii problemuseria: "Ekonomia XXwieku"© Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985

Koordynacja wydaniaArtur Pol/ok

Projekt okładki i stron tytułowychMirosław Krzyszkowski

Opracowanie redakcyjne i korektaKatarzyna Gorzałówna

© Copyright by Akademia Ekonomiczna w Krakowieand Polskie Towarzystwo EkonomiczneKraków 2005

ISBN 83-922067-0-3

Akademia Ekonomiczna w Krakowieul. Rakowicka 2731-510 Kraków

ISBN 83-922045-0-6

Polskie Towarzystwo EkonomiczneOddział w Krakowieul. Lubelska 2130-003 Kraków

Od Autora - po dwudziestu latach

Książka ta w swojej zasadniczej treści (rozdziały I do XII) zo-stała ukończona w 1966 r. Pisałem ją cztery lata. Objęła analizętwórczości 21 - na ogół bardzo znanych - autorów, którzy stwo-rzyli (co nie znaczy, że świadomie) pewną epokę, pewien wielceistotny rozdział w historii myśli ekonomicznej, biorąc udziałw jednej z najsłynniejszych dyskusji teoretycznych XXw.

Wydawnictwo, do którego zwróciłem się w 1967 r., oceniło pracęwysoko; miała się ona ukazać w połowie 1968 r. Niestety, los zrzą-dził inaczej. Nastąpił marzec 1968 r. i książka - z powodu tzw.walki z rewizjonizmem - została oficjalnie uznana za szkodliwą.Usunięto ją z planów wydawniczych, a jej autora z uczelni.

Sytuacja ta trwała kilkanaście lat. Z końcem 1980 r. wróciłem jed-nak na uczelnie, a niedługo potem prof. Aleksander Łukaszewiczzachęcił mnie do wskrzeszenia pomysłu wydania pracy. Wybra-łem wydawnictwo PWN, które chętnie ją przyjęło. W październiku1983 r. przystąpiono do. składania książki, całość ukazała sięw 1985 r., w nieco innej wersji niż zamierzano pierwotnie.

Ponieważ międzywojenna dyskusja toczyła się na Zachodzie,postanowiłem - dla lepszej orientacji w całości problemu i dlauwypuklenia zasadniczych merytorycznych różnic, jakie się z cza-

'sem w tej materii pojawiły - poprzedzić ją wstępem charaktery-zującym rozwój poglądów na gospodarkę socjalistyczną, począw-szy od socjalistów utopijnych, aż do radzieckiej dyskusji latdwudziestych XXw.

To nie wszystko! Pierwsza połowa lat osiemdziesiątych ubie-głego stulecia to, z jednej strony, okres, w którym większość eko-nomistów głosiła opinię, że "reforma nie może się nie udać",z drugiej - rozpowszechniały się poglądy o niereformowalności

8

gospodarki socjalistycznej. Należałem do pierwszej z tych grup.Dlatego właśnie uznałem za stosowne naświetlić te sprawy, któ-rymi zajmowano się w teorii i polityce ekonomicznej w połowie latosiemdziesiątych minionego wieku, a które były również przed-miotem dociekań w dyskusji międzywojennej. Skoncentrowałemsię głównie na trzech kręgach zagadnień, tj. na: 1) problematycesystemu funkcjonowania gospodarki; 2) problematyce rachunkuekonomicznego; i 3) problematyce cen. Wszystko to zajęło ok. 70%rozdziału XII. Przy tym pominąłem - bardzo zresztą ważną -kwestię walki władzy z ekonomistami.

"Sprzyjający klimat" nie trwał jednak długo. Na początku latdziewięćdziesiątych XX w. książka została wycofana z księgarń,z uwagi na występujące w tytule słowo "socjalizm", o którym niewolno było w tym okresie wspominać bez odpowiednich inwek-tyw. Częściowo jest tak również dziś. Po prostu "zapomina się", żenależy przestrzegać zasady, aby absolutnie wszelkie problemybyły rozpatrywane sine ira et studio.

Pragnę dla jasności zaznaczyć, że moje przekonania społeczno--polityczne i ekonomiczne nie uległy zmianie od czasu, gdy pierw-.sza wersja pracy była gotowa do druku. Rozwój historyczny ostat-nich piętnastu lat gruntownie zweryfikował i "zdjął z porządkudziennego" niektóre problemy o znaczeniu fundamentalnym, cze-go nie mogę, oczywiście, nie zauważyć.

Kiedy zrodziła się myśl o wznowieniu książki, pytano mnie,czy - po dwudziestu latach od jej ukazania się w 1985 r. -chciałbym dokonać jakichś zmian. Po głębokim namyśle dosze-dłem jednak do wniosku, że pracę należy wydać w niezmienionejwersji. Niech już żyje własnym życiem!

Czuję się w obowiązku jak najserdeczniej podziękować prof.Ryszardowi Borowieckiemu - Rektorowi Akademii Ekonomicznejw Krakowie za wielką życzliwość i przychylność w sprawie obec-nego wydania niniejszej pracy, oraz Arturowi Pollokowi - Sekreta-rzowi Zarządu krakowskiego Oddziału Polskiego TowarzystwaEkonomicznego, który wziął na swoje barki całość trudu wydawni-czego i nie tylko. Bez Nich książka ta ponownie by się nie ukazała.

Edward ŁukatoerKraków, w maju 2005 r.

Od Autora

Przedmiotem niniejszej pracy jest zarlliC)owana swego czasuprzez autorów burżuazyjnych długotrwała polemika, która prze-szła do historii myśli ekonomicznej pod nazwą międzywojennejzachodniej dyskusji o gospodarce socjalistycznej. Cechowała sięona - jak zobaczymy dalej - niezwykłą wprost ostrością, a takżezaciętością, wzięli w niej bowiem udział ekonomiści o różnym na-stawieniu ideologicznym, różnej orientacji naukowej i różnymsposobie rozumowania. Nadało to jej w efekcie bardzo specyficzny'- można powiedzieć, wręcz niepowtarzalny - charakter.

Mogłoby się jednak nasunąć pytanie, czy warto obecnie po-święcać specjalną pracę analizowaniu dyskusji, która toczyła siębądź co bądź kilkadziesiąt lat temu, a więc - z punktu widzeniaetapu rozwoju socjalizmu - w zupełnie innych niż obecne wa-runkach historycznych. Odpowiedź na to pytanie musi, moimzdaniem, być twierdząca i to z kilku względów.

Przede wszystkim chodzi o to, że zagadnienia, jakie się poja-wiły we wspomnianej dyskusji ciągle jeszcze - i to bardzo wyraź-nie - łączą się z aktualnymi kierunkami rozwoju teorii funkcjo-nowania gospodarki socjalistycznej.

Z kolei nie ulega chyba wątpliwości, że studia nad problemamiaktualnymi mogą być bardziej owocne, gdy zostaną poparte od-powiednią znajomością rozwiązań, których już dokonała myślekonomiczna poprzednich pokoleń; okoliczność ta, jak się wydaje,staje się szczególnie ważna w okresach zamierzonych - lub teżrealizowanych - reform gospodarczych.

Wreszcie - co, według mnie, ma bardzo istotne znaczenie -należy pamiętać, że czołową rolę w międzywojennej dyskusji ode-

10

grał jeden z najwybitniejszych naszych ekonomistów - OskarLange. Można nawet powiedzieć, że znaczna część jego twórczościstanowiła klamrę spinającą dyskusję międzywojenną z badaniami,jakie zostały zapoczątkowane w Polsce w 1956 r. i które są konty-nuowane obecnie.

Te właśnie względy przemawiają, w moim przekonaniu, zazainteresowaniem się dyskusją 'zachodnią, która, choć niewątpli-wie należy już do historii, jest jeszcze ciągle jednak - w sensieteoretycznym - żywa, a zarazem doniosła.

Oczywiście na ten temat ukazało się już wiele opracowań.Przeważająca jednak większość tych opracowań albo miała cha-rakter podręcznikowy, a więc z natury rzeczy syntetyczny i dośćogólny, albo opierała się na niemarksistowskich podstawach me-todologicznych, albo stanowiła szkicowe, historyczne wstępy doanalizy teoretycznych problemów wysuniętych na porządekdzienny przez konkretną sytuację gospodarczą, albo - wreszcie- służyła jako kanwa do rozwinięcia własnych poglądów. Prac,które opierają się na metodologii marksistowskiej, a jednocześniestawiają sobie za główny cel dokładne zanalizowanie zachodniejdyskusji, jest bardzo niewiele. Niniejsze opracowanie różni się odwszystkich wymienionych zarówno charakterem przyjętych kryte-riów, a w rezultacie konstrukcją, jak też - co chyba ma nie mniej-sze znaczenie - swoim zakresem. Uwzględnia ono bowiem anali-zę poglądów wielu ekonomistów, którzy przez pozostałychautorów - z tych czy innych powodów - nie byli brani poduwagę·

Trudno jest nie wspomnieć, że książka ta powstawała długoi z przeszkodami, że miała ona już swoją historię zanim się jeszczeukazała. Stało się tak jednak - określając całą rzecz obrazowoi enigmatycznie - ze względów całkowicie niezależnych odemnie. A więc również i w tym przypadku sprawdziło się powie-dzenie, że habent sua Jata libelli. Tyle tylko, że owe losy nie zawszesą godne pozazdroszczenia.

Poczuwam się do miłego obowiązku złożenia serdecznego po-dziękowania wielu moim Nauczycielom, a zarazem Przyjaciołom,którzy cennymi spostrzeżeniami i życzliwą krytyką pomogli mi

11

w rozwiązaniu wielu trudnych problemów, a mianowicie prof.Włodzimierzowi Brusowi, Januszowi Górskiemu, SewerynowiKruszczyńskiemu, Aleksandrowi Łukaszewiczowi i JózefowiZawadzkiemu oraz doc. Romanowi Chorośnickiemu. RyszardowiKarwickiemu i Tadeuszowi Szostakowi. Oczywiście wszystkiepotknięcia i niedomagania pracy obciążają wyłącznie mnie.

Edward Łukauier

Indeks nazwisk

Aftalion A. 96-103,189,272Arski S. 213Baka W. 93,234,244-245BaranP.33,37,54,147,228,237-

247,251-257,268,269,272,280,283,290,293,294

Barone E. 33,34,60-73,83,83,85,103,112,113,270,288

Bauer R 220,234,254Beksiak J. 220,234,254BergsonA. 31,52,81,82,128,280Berliner J. 277Bettelheim C. 37,229,259-272,

282,290,293Bobrowski C. 163,234Bogdanow A. 222Bohm-Bawerk E. von 42,169,

188Bolland S. 234Bourguin M. 15Breit M. 213Bruckus B. 92,147-165,202,215,

223,272,280,281Brus W. 29,32,52,67,112,128,

145,147,160,218,234,257,264,283,289

Bucharin N. 51,94, 181Buckingham W.5. Jr 32

Cassel G. 188ĆerneF. 33, 147Clark J.M. 100 .CunowH.18Czajanow A. 51Dickinson H.D. 35,93, 147, 187-

194,240,241,263,272,280,290Dobb M.H. 32,33,35,37,39,57,

58,71,128,129,142,147,228,247-259,268-270,273,280,290,293

Dulski S. 205,220,234,254,289Ehrenpreis W. 213Ellis H.5. 52, 280Engels F. 12-14,19,20,23,37,42,

51,106,158,207,264Eucken W. 126Fiszel H. 103,265,266Gide Ch. 17Góra S. 220,234,254Górski J. 109,144,167Haberler G. 138Haley B.F. 240Halm G. 41,44-50,52,53,56-59,

68,81,87,88,102,201,272Harris S.E. 237Harrod RF. 100

Hayek F.A. von 31,33,35,36,60,65,69-77,82-85,87,92-95,104, 120, 121, 127, 147, 196,198,225,232,272,290

Heimann E. 122-128,146,149,164, 165,272,

Hochfeld J. 213Hoff T.J.B. 31,36,87-94,95,147,

272Jakubowicz S. 28,295James E. 32,81Jelić B. 296[ózefiak c. 27,240,288Kalecki M. 161,280Kamiński B. 93,234,241,250,289Kautsky K. 114, 115, 117,222Keynes J.M. 48,56,94, 133, 137-

140,144,166Kołysz J. 205Kowalik T. 218Kronrod J.A. 118Kruse A. 32Kurski AD. 240Lange O. 10,32,33,35,36,50,52,

53,57,59,70,82-85,93,112,128,130,133-136,140,142-144,176,193-229,231-235,242,248,250,257-260,263,267,269,272,273,280,282,284,287,290,293,294

Lekachman R. 32Lenin W.1. 19,20,37,163,181,

222,223Lerner A. 36,122,128-146,149,

164,165,176,182,194,272Lewandowski J. 234,295Lipiński E. 179,243,237,264,

309

Lipiński J. 294Lisiczkin es. 163, 164Luksemburg R. 18, 94Łarin ]. 51Łaski K. 217Łukaszewicz A. 93,234,241,245Łukawer E. 27Madej Z. 52, 289Maksimović I. 33,147Malinowski W. 213Marks K. 12-15,18-20,23,37,42,

51,106,166-168,173,207,222,229

Marshall A. 188Michalewski A. 240Mieszczankowski M. 27, 56Młynarski F. 164Minc B. 103,234Mises L.E. von 33-35,37,41-44,

46-59,68,69,81-83,87,88,90,92,96, 121, 127, 147, 148, 155,156,169,170,178,182,184,193,198,205,215,219-221,224,225,231,232,272,273,282,284,290,301

Misiak M. 54Mujżel J. 25,27,28,54,205,240,

265,284,287,295Napoleoni C. 32Nasiłowski M. 163,244,145Nowacki S. 205,220,234,254,

288,289Pajestka J. 93Pareto V.F.D. 33,34, 69, 79, 105,

108-114,119-121,127,187,199,272

310

Pierson N. 33,34,104,105,114-121,126,127,187,199,272,290

Pietrzkiewicz T. 234Piewruszkin S.P. 264Pohorille M. 240Porwit K. 234Prieobrażenskij E. 51,229,242,

243Przeciszewski T. 32,60, 147Rakowski M. 93Robbins L.H. 35, 60, 77-85, 87,

92,95, 196,232,272,290,Robinson J. 39,125,225,293Ropke W. 126Rutkowski J. 217Sargent J.R. 39Schaeffle A.E.F. 105-108,114,

119, 121, 127Schumpeter J.A. 32,36,82,138,

166-184,191,213,230,240,267,272

Seton F. 39

Sieńko L 39Sierpiński W. 144Stalin J.W. 23,24Stemberg F. 18Strumilin S.G. 51Sweezy P.M. 33,37,221,228-

233,235,237,268,269,273,290Sztyber W.B. 39,52,240Taylor F.M. 32,185-188,194,

258,260,272,290,293Topiński J. 213Tugan-Baranowski M. 17Wakar A. 220,234,254Warga E. 51Weber A. 126Whittaker E. 32Wierzbicki W. 136Wieser F. von 169,188Wilczyński W. 244,245,290,295Wiles P. 39,243Zieliński J.G. 32,128,145,220,

234,254

Spis treści

Od Autora - po dwudziestu latach 7

Od Autora 9

Wstęp. Krótka charakterystyka rozwoju poglądów na gospo-darkę socjalistyczną 13

,Rozdział I. Historyczne warunki rozwoju międzywojennej

zachodniej dyskusji 31

Rozdział II. L. Mises i G. Halm 41

Rozdział III. E. Barone, F. Hayek i L. Robbins 60

Rozdział IV. T. Hoff 87

Rozdział V. A. Aftalion 96

Rozdział VI. N. Pierson oraz A. Schaeffle i V. Pareto 104

Rozdział VII. E. Heimann i A. Lerner 122

Rozdział VIII. B. Bruckus 147

Rozdział IX. J. Schumpeter 166

Rozdział X. F. Taylor, H. Dickinson i O. Lange 184

Rozdział XI. P. Sweezy, P. Baran, M. Dobb iC. Bettelheim 228

Rozdział XII. Znaczenie międzywojennej zachodniej dyskusji.. 271

Bibliografia 297

Indeks nazwisk 308

Książka ta w swojej zasadniczej treści została ukończona w 1966 roku.Objęła analizę twórczości 21 - na ogół bardzo znanych - autorów, którzystworzyli (co nie znaczy, że świadomie) pewną epokę, pewien wielceistotny rozdział w historii myśli ekonomicznej, biorąc udział w jednejz najsłynniejszych dyskusji teoretycznych XX wieku.

Wydawnictwo, do którego zwróciłem się w 1967 roku z propozycjąopublikowania pracy, oceniło ją wysoko; miała się ona ukazać w połowie1968 roku. Niestety, los zrządził inaczej. Nastąpił marzec 1968 rokui książka - z powodu tzw. walki z rewizjonizmem - została oficjalnieuznana za szkodliwą. Usunięto ją z planów wydawniczych, a jej autoraz uczelni.

Sytuacja ta trwała kilkanaście lat. Z końcem 1980 roku wróciłemjednak na uczelnię, a niedługo potem prof. Aleksander Łukaszewicz za-chęcił mnie do wskrzeszenia pomysłu wydania pracy. Wybrałem wydaw-nictwo PWN, które chętnie ją przyjęło. Książka ukazała się w 1985 roku,w nieco innej wersji niż zamierzano pierwotnie.

"Sprzyjający klimat" nie trwał jednak długo. Na początku latdziewięćdziesiątych minionego stulecia książka została wycofana z księ-garń, z uwagi na występujące w tytule słowo "socjalizm", o którym niewolno było w tym okresie wspominać bez odpowiednich inwektyw.Częściowo jest tak również do dziś, po prostu zapomina się, że należyprzestrzegać zasady, aby absolutnie wszelkie problemy były rozpatrywanesine ira et studio.

Pragnę dla jasności zaznaczyć, że moje przekonania społeczno--polityczne i ekonomiczne nie uległy zmianie od czasu, gdy pierwszawersja pracy była gotowa do druku. Rozwój historyczny ostatnichpiętnastu lat gruntownie zweryfikował i "zdjął z porządku dziennego"niektóre problemy o znaczeniu fundamentalnym, czego nie mogęoczywiście nie wziąć pod uwagę.

Kiedy zrodziła się myśl o ponownym wydaniu niniejszej książki,pytano mnie, czy po dwudziestu latach od jej opublikowania w 1985 rokuchciałbym dokonać jakichś zmian. Po głębokim namyśle doszedłemjednak do wniosku, że pracę należy wydać w niezmienionej wersji. Niechjuż żyje własnym życiem!

Edward Łukawer

ISBN 83-922067-0-3ISBN 83-922045-0-6