Jerzy Koniecz noMaciej Szo stak

Metodologiczne problemyprofilowania krymin alnego

Wprowadzenie

Metodologia nauk jest teorią procesu poznawczego w ja­kiejś dziedzinie wiedzy naukowej; jeś l i mowajesto wszyst­kich naukach, wtedy mówi się o ogólnej metodologii nauk,jeśli o pewnym dużym ich segmencie , np. o naukach spo­łecznych , wtedy mamy do czynienia z metodologią naukspołecznych , jeśli zaś bierze się pod uwagę dziedzinę bar­dziej szczegółową , wtedy uprawiana jest metodologia tejże

dziedziny .Autorzy zakładają , ż e profilowanie kryminalne jest(a przynajmniej może być) dziedziną wiedzy naukowej, wo­bec tego postawienie pytania o jej metodologiczne aspektywydaje się sensowne. Celem artykułu jest próba odpowie­dzi na następujące pytania: co jest przedmiotem profilowa­nia kryminainego, jaka jest baza informacyjna profilowania,jaka jest charakterystyka wykorzystywanych w jego tokutwierdzeń ogólnych (generalizacji), a także jakiego rodza­ju rozumowania stosowane są w profilowaniu kryminalnymi wreszcie- czymsą twierdzenia, tworzące konkretny profil?W niewielkim stopniu autorzy odniosą się także do pewnychpraktycznych aspektów omawianej czynności (zgłoszone

zostaną drobne postulaty taktyczne, a także wspomnianebędzie o dowodowym wykorzysta niu profilowania), mając

na uwadze i w tych kwestiach względy poznawcze .Na początku należy zwrócić uwagę, że autorzy odróż­

niać będą metodologię od metodyki; ta druga jest zbioremtechnik badawczych, algorytmów postępowan i a w określo­

nych przypadkach, w pewnym sensie recept czy przepisówsłużących uzyskaniu jakiejś szczegółowej wiedzy. Na przy­kład konkretne ekspertyzy wykonywane są właśnie według

swoich metodyk. Dotyczy to w krymina listyce wszystkichw zasadzie ekspertyz. Metodyki ekspertyz podlegają okre­ślonym wymagan iom, bywają standaryzowane itd., ichznajomość jest podstawą kwalifikacj i eksperck ich. W przy­padku profilowania kryminalnego do metodyk (zwanychczasem modelami albo podejściami) należą np. pierwszysystem profilowania FBI, metoda D. Cante ra, R. Keppela,B.E. Turvey'a, metodaHolmesów, podejście kliniczne i inne[b liżej : P.B. Ainsworth 2001 ; K. Gradoń 2010; B.E. Turvey2008]- konkretny przykład współczesnej metodyki profilo­wania znaleź ć można w pracy [D. Piotrowicz 2011), bardzoszeroka, ogólna propozycja metodyczna profilowania znaj­duje się w pracy [L. Alison, C. McLean, L. Almond 2007,

26

s. 509-515], zaś obszerną l istę postulatów metodycznych(i meta-metodycznnych) przedstawił ostatn io K. Gradoń

[K. Gradoń 2010, s. 251 i n.]. Epistemologiczne podstawymetodyk mogą natomiast być charakteryzowane metodolo ­gicznie i to właśnie będzie najistotniejsze w tym artykule.

Konkretna ekspertyza , również sporządzenie profilukryminalnego, nie jest czynnością naukową , niezależnie

zatem od stawianych jej wymagań można dostrzec w jejrealizowaniu elementy "sztuki"; wspomina o tym K. Gra­doń [K. Gradoń 20 10, s. 176]. Nasuwa się analogia z ru­tynowym bada niem lekarskim czy z ope racją chiru rqlcz­ną. Choć jedno i drugie ma podstawy naukowe, to jednakw trakcie ich wykonania element sztuki może zaznaczyć

się bardzo istotnie . W literaturze polskiej zjawisko to za­uważył już dawno K. Jaege rmann, mówiąc o biegłych

"artystach" i " rzemieśl nikach", a nawet o sztuce w relacjibiegły - prokurator [K. Jaegermann 1991]; kwestie te po­zostaną jednak poza niniejszym tekstem .

Dla prostoty wywodów, ze wzg lędu na szczupłość

miejsca w artykule , autorzy nie będą korzystać w ogóle ześrodków logiki formalnej .

Podstawowe pojęcia

Nie wchodząc w szczegóły obszernej problematykidefiniowania profilowania kryminalnego (dalej krótko: pro­filowania), autorzy przyjmują , że jest ono wnioskowaniemo charakterystyce przestępcy na podstawie śladów jegoakcji zaobserwowanych na miejsc u przestępstwa Gestto ujęcie bardzo bliskie propozycji D. Cantera i L. Aliso­na, według dyskusji na temat pojęć profilowania, którą

znale źć można np. w pracy : G. Dean , P. Gottschalk 2007,s. 198-199). Wszystkie termin y w tej definic ji rozumianesą standardowo, może tylko warto podkreślić , że termin

charakterystyka jest synonimiczny z terminami cecha ,czynnik i zmienna. Centralnym pojęciem przytoczonej de­finicji jest wnioskowanie , co będzie miało fundamentalne

znaczenie dla dalszych rozważań.

Tradycyjnie wskazywanym celem profilowania jestukierunkowanie śledztwa, trzeba jednak dodać , że ostatnio

coraz częściej wskazuje s ię inny jego cel, mianowicie opty­mal i zację przesłuchania podejrzanego [M.R. Napier 201O] .

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

Przyjmuje się także , iż założenia profilowania są na­stępujące: miejsce zdarzenia, "podpis" p rzestępcy orazwyko rzystany przezeń modus operandi odzwierciediają

osobowość sprawcy, przy czym osobowość ta pozostajestała [M.R. Napier 2010 s. 201 ; na temat . pocpisu" spraw­cy zob. np. U. Cur 2011J.

Profilowanie kryminalne mieści się w szeroko rozumia­nej problematyce analizy materiału dowodowego, w jegonurcie deskryptywnym. Rozróżnienie ustaleń faktycznychw toku procesu karnego (np. w drodze zasięgnięcia opiniibiegłego) i wymagań ustawy procesowej (która rozstrzy­gnie np. o dopuszczalności owego środka dowodowego ),czyli rozróżn i e n i e podejścia deskryptywne go i normatyw­nego było doko nanym na początku XX w. dzi ełern ame­rykańskiego prawnika Johna H. Wigrnore'a (1863-1943),który dostrzegł istnienie racjonalnych zasad rozumowaniastosowanych na użytek prawa , niezależnych jednak od re­gulacj i prawnych. W rezultacie J.H. Wigmore stworzył pe­wien system analizy materiału dowodowego, znany jakometoda wykresów Wigmore 'a , na wiele lat wyznaczając

swoisty standard w tej dziedzinie [bliżej na temat tej meto­dy zob. T. Andersen, D. Schum, W. Twi ning 2005 s. 134,a o jej współczesnych konsekwencjach zob. A. Ibek 2011].Profilowanie kryminalne można w pewnym sensie uznać

za (wprawdzie dość daleki) refleks dorobku wspomn iane­go autora amerykańskiego.

Przedmiot profilowania

W ogólnej metodologii nauk przyjmuje się , że przed­miotem dziedziny naukowej jest układ złożony ze zbioruobiektów pewnego rodzaju (zwan y uniwersum tej dziedzi­ny), cech przysługujących tym obie ktom i relacji pomiędzynimi. Kluczowe jest rozstrzygnięcie dotyczące zawartości

owego zbioru obiektówt bo ono przesądza o czym danadziedzina naukowa będzie traktowała . Otóż trafne wyda­je się przyjęcie , że uniwersum profilowania stanowi zbiórludzi (osób fizycznych), chociaż na pierwszy rzut oka roz­wiązanie to jest kontrowersyjne. Wszak profiler zajmujesię śladami , ich genezą , wykorzystuje wiedzę bio logiczną ,

socjo log iczną i wiele innych gałęzi wiedzy. To wszystkoprawda, lecz jego ostatecznym celemjest powiązanie sto­sownych fragmentów owej wiedzy z człowiek iem , wska­zanie takiej osoby (zbioru osób) , którą można w określony

sposób scharakteryzować , która odznacza się właśnie

określonymi cechami. Każde inne ujęcie rozszerzające

uniwersum profilowania poza zbiór ludzi spowoduje bez­lik niejasności i trudnych do przezwyciężen ia problemówteoretycznych. Nawet więc jeśl i w proponowanym ujęciu

znajduje się ja k iś element idealizacji , to warto go zaak ­ceptować w zamian za korzyść wyn i kającą z jasności

proponowanej koncepcji. Zauważyć należy ponadto , że

uniwersum nie musi być specyficzne dla ja k i ejś nauki- identycznym zbiorem, tzn. zbiorem ludzi zajmują s i ę

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

np. psychologia czy antropologia, różnica polega nato­miast na odmienności cech obiektów, którymi nauki te się

zajmują . Kwestią dalszą jest oczywiście dookreślenie za­wartości uniwersum - tu można się spierać; najprostszymwyjściem formalnym jest przyjęcie, że w skład uniwersumwchodzą osoby, które popełniły przestępstwa i którychtożsamość w chwili podjęcia ścigania tego przestępstwa

jest nieznana prowadzącymśledztwo.

Znaczna część pojawiających się wątpliwości zostajerozwiana po ustaleniu, że drugim elementem przedmiotuprofilowania jest zbiór cech przysługujących obiektom na­leżącym do uniwersum, zwłaszcza jeśli (skądinąd pierwot­ne) pojęc i e cechy zinterpretuje się sze roko . Zresztą niewidać tu wyjścia aiternatywnego - dowolny obiekt może

być poznawany tylko przez jego cechy, inaczej być niemoże . Cechami obiektów z uniwersum, którymi zajmujes ię profilowanie, są te charakterystyki , które mogą być

użyteczne w ustalaniu ich tożsamości przez dokonanieidentyf ikacji grupowej.

Wątpliwości nie powinna też budzić trzecia część

przedmiotu profilowania, mianowicie relacje pomiędzy ce­chami elementów uniwersum. One właś nie stanowią pod­stawową i najważniejszą część wiedzy wchodzącej w za­kres profilowania. Relacje te opisywane są najczęściej

w formie okresu warunkowego "jeżeli .'0' to ...", a przynaj­mniej do takie j formy są sprowadzalne. Opisy tych relacji ,czyli zdan ia o takim kształcie , są general izacjami - do­kładn iej omówione będą w dalszej części.

Przykład . Ścigana jest osoba x jako sprawca, np. za­bójstwa. Na podstawie oględz in miejsca zdarzenia stwier­dza się , że sprawca ma cechę bycia osobą , która doko­nała zabójstwa i pozostawiła zwłok i ofiary w tym samymmiejscu (zwrot "sprawca ma cechę bycia osobą .." jestdziwaczny, wydaje si ę jednak metodologicznie poprawny,uściślający , wskazujący na to, że nie da się inaczej po­znać indywiduum, niż przez podanie jego cech i relacji,ale w tym przypadku chodzi o cechę). Znajduje się rela­cję , łączącą tę cechę z in ną cechą , wiadomo bowiem , żejeże l i sprawca ma cechę bycia osobą , któ ra w pewnymmiejscu dokonała zabójstwa i pozostawiła zwłoki ofiaryw tym samym miejscu, to należy do typu przestępców nie­zorganizowanych, "asocja lnych" (inaczej: ma cechę byciap rzestępcą zorganizowanym, .niesocialnyrn") ". Wniosekjest istotny w ustalaniu proli lu sprawcy, ponadto warto za­uważyć, że na jego podstawie można oczywiście uznać

wnioski dalsze , nawet dość liczne. Przykład ten, choć ele­mentamie prosty, dobrze ilustruje działan i e poszczegól­nych elementówprzedmiotu profilowania.

Wyjściowa baza informacyjna

Punktem wyjścia do opracowania profi lu w typowychsprawach są następujące informacje : dotyczące rniejscazda rzenia - protokół i dokumentacja oględzin; dotyczące

27

ofiary, w tym dane osobowe , sytuacja rodzinna itp.: wy­niki badań kryminalistycznych i medyczno-sądowych ;

inne materiafy policyjne (np. notatki służbowe na tematdokonanych spostrzeżeń) , a także opis sąsiedztwa miej­sca zdarzenia, z uwzględnieniem jego sytuacji kryminolo­gicznej i socjoekonomicznej [M.B. Petersan 1998, s. 103;oczywiście przytoczoną listę można rozszerzać , zob.D. Piotrawicz 2011; J.K. Gierowski 2008] .

Charakterystyka tej wiedzy jest następująca . Są tozdania zdające sprawę z wyników konkretnych, jednost­kowych obserwacji , opisujących pewne fakty (celem auto­rów nie jest zabieranie głosu w dyskusji na temat istnieniatzw. czystych faktów, ani rozważanie poziomuadekwatno­ści interpretacji tych zdań ; przyjmują, że wystarczy uzna­nie, iż chodzi o i n terp retację introspekcyjną typu "tu i terazjawi mi się to a to" - tak przecież poznaje rzeczywistość

każdy, kto dokonuje np. oględzin miejsca zdarzenia lubsporządza inny mate ri ał sprawozdawczy. z którego po­

tem korzysta profIler). Zdania takie nazywa się zdaniamipodstawowymi i one właśnie stanowią bazę wyjściową doprofilowania.

Jest jasne, że zdania podstawowe mogą zostać wy­korzystane do uzasadniania innych zdań , zwanych wtedyempirycznymi. Profiler z pewnością dokonuje takich opera­cji myś lowych , z pewnością wykorzystuje ponadto jeszczein ną wiedzę zawartą mianowicie w generalizacjach - o ro­zumowaniach. O generalizacjach mowa będzie w dalszejczęści tego szkicu.

Warto w tym miejscu zgłosić następujące postulatytaktyczne. W sprawach skomplikowanych, gdy sprawcajest nieznany, kierownik grupy prowadzącej oględziny napodstawie nawet bardzo wstępnego rozpoznania sytuacjimoże przewidzieć, że w sprawie konieczne będzie zas ię­

gn ięc ie opinii profilera i powinien wezwać go na miejscezdarzenia. Profiler z pewnością nie będzie "przeszkadzał",

zapozna się z materiałem bezpośredn io , może też od razuu dzielić cennych sugestii wykrywczych. Postulat drugi do­tyczy udostępniania prołi l e rowi mate riałów policyjnych(z wyjątki em szczególnie wrażliwych informacji będącychwynikiem czynności operacyjno-rozpoznawczych). Należ yprzypuszczać , że realizacja tych nienowych przecież po­mysłów [zob. np. J.K. Gierowski 2008, s. 249 ; D. Piotro­wicz 2011 , s. 20] znacząco usprawni działania profilerów,dlatego postulaty te należy przypominać.

Pozostaje wspomn ieć jeszcze o wzajemnych rela­cjach profilera z personelem dokonującym oględzin.

Otóż wydaje się ce lowe, aby osoby prowadzące oględzi­

ny, szczególnie specjaliśc i - technicy krymina listyki, byliprzeszkoleni w zakresie podstaw profilowania, zwłasz­

cza zaś , aby byli zapoznani z poznawczymi potrzebamiprofilerów w zakresie badania miejsca zdarzenia. Trafniewskazuje się , że rozumienie tego, jakiej wiedzy potrzebu­ją inni uczestnicy ś ledztwa i umiejętność przekazania tejwiedzy może być kluczem do powodzenia (K. Trueman2009 , s . 259J.

28

Postulat udostępnienia profilerem policyjnych baz da­nych , w szczególności otwarcie przed nimi danychwywia­du kryminalnego, niesie (oprócz normalnych, ustawowychkwestii dostępu do informacji niejawnych) także inne pro­blemy organizacyjne . Krytycy systemu wywiadu kryminal­nego zwracają uwagę , że na przeszkodzie optymalemuwykorzystaniu danych tej instytucji stoją takie okoliczności

jak z jednej strony brak istotnych informacji , co uniemożli ­

wia dotarcie do sedna sprawy, z drugiej zaś przeładowa­

nie informacjami nieistotnymi, często powtarzanymi, tarciamiędzyinstytucjonaln e, powodujące nieudostępnianie in­formacji pomiędzy służbami , wreszcie różn ice w kulturachorganizacyjnych instytucji powodujące np. lekceważenie

w określonej służbie informacji kluczowo ważnych dla in­nej itd. [zob. J. Sissens 2008, s. 123-1 24J. Są to jednakproblemy organizacyjne, charakterystyczne dla wszystkichpaństw wprowadzających system wywiadu kryminalnego.

Genera lizacje

Generalizacje, zwane czasem twierdzeniami ogólnymilub krócej uogólnieniami, są podstawowym zasobem wie­dzy każdego praktyka wykonującego swój zawód na pod­stawie osiągnięć nauki, a także, oczywiście , naukowca,gdy np. wykonuje konkretną ekspertyzę na rzecz praktyki.Generalizacje dotyczą sposobów działania świata, spo­łeczeństwa, zachowań osób, intencji, interakcji pomiędzy

nimi itp.Z punktu widzenia analizy materiału dowodowego

(w i ęc również profilowania) wyróżnia się następujące ro­dzaje genera lizacji ; generalizacje specyficzne dla danejsprawy; mogą one pojawiać się wyjątkowo , w przypad­kach nietypowych, gdy sprawca np. posłużył się niespo­tykanym dotychczas modus opersndi; genera lizacje zdro­worozsądkowe, bazowe , mające swoje żródło w edukacjipowszechnej i/lub w doświadczeniu życiowym poszcze­gólnych osób; generalizacje naukowe, w pewnym sen­sie prawa nauki , metodologicznie najlepiej uzasadnione,co nie znaczy, że niepodważalne ; generalizacje zawartew wiedzy ogólnej, znanej i akceptowanej w jakiejś społecz­

ności ; generalizacje wynikające z osobistego doświadcze­

nia profilera . (czasem określane jako "wiedza o typowości

przypadków"); generalizacje wynikające z czyichś przeko­nań osobistych, obejmujących także przesądy, przysło­

wia, uprzedzenia, zabobony etc. [T. Anderson, D. Schum,W. TWining 2005 , s. 266-272].

Za najcenniejsze z nich uznać wypada generalizacjenaukowe, uzyskane w toku poprawnych metodologicznieprocedur, z zastosowaniem metod gwarantujących inter­subiektywną komunikowalność i kontrolowalność przepro­wadzonych badań .

Żadna z wymienionych kategorii (może opróczniewie­le wnoszących do profilowania najprostszych prawd pow­szechnie akceptowanych , np. wszyscy ludzie są śmiertelni)

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

nie dostarcza generalizacji bezwyjątkowych i, jeśli pomi­nąć zwykle dobrze określone co do swego zasięgu prawa

nauki, zakres ich stosowalności jest znany w niewielkimtylko stopniu. Jeśli ponadto, wraz z prawdami oczywisty­

mi, pominąć w dz i ała lnośc i profesjonalnej bezwartościo­

we (choć żywione przez wielu ludzi) przekonania typu:zbrodniarz zawsze wraca na miejsce zbrodni, na złodzieju

czapka gore itp ., powstaje pytanie o zakres stosowaniapozostałych generalizacji.

Zaproponowan o następujące sposoby rozwiązania

tego problemu. Pierwszy z nich polega na przypisaniukażdej wykorzystywanej generalizacji oszacowania czte­rech cech: źródła jej pochodzenia, poziomu ogólności (po­ziomu abstrakcji), rzetelności (stopnia pewności) i stopniaakceptowalności w ś rodowisk u , w którym generalizacjama być zastosowana [T. Anderson, D. Schum, W. Twining2005, s. 265]. Z braku lepszej wiedzy, generalizacje mogą

być kwalifikowane z użyciem współczynnika modalnego,np. zwykle, często , zazwyczaj, czasami [D. Schum 1994,s. 81- 82].

Drugim rozwiązaniem może być prosty test, składają­cy się z dwunastu pytań podzielonych na dwie kategoriew zależności od tego , czy generalizacja jest wyrażona

wprost, czy pozostaje ukryta (np. jako przesłanka enty­mematyczna w rozumowaniu ). Przy uogólnieniu sformu­

łowanym wprost bada się jego precyzję i jednoznacz­ność , dopasowuje s i ę współczynnik modalny, określa

rodzaj genera lizacji, c i ągle kwestionując jej poprawnośći wia rygodność. Genera lizacje ukryte natomiast próbuje

s ię uwidocznić, zrekonstruować ich przekonywające wa­

rianty, a następnie poddaje się testom analogicz nym dostosowanych przy generalizacjach wyrażonych wprost[T. Anderson, D. Schum , W. Twining 2005, s. 279-280] ;bardziej szczegółowe rozważania na temat generali­

zacji w omawianym tu kontekście znajdują się w pracy[P.B. Ainsworth 2001 J.

Oto zaś przykłady general izacji stosowanych w pro­filowaniu: jeś l i x jest podpa laczem, to x jest prawdopo­dobnie słabo wykształconym , nieżonatym mężczyzną,

o niskim statusie społeczno-ekonomicznym , pracującym

jako "niebieski kołnierzyk" , wynajmującym nieruchomość

(property), mającym kontakty w jednostce policji lub straży

pożarnej [M.B. Peterson 1998, s. 115J; jeś li x jest inter­netowym przestępcą na tle seksualnym, to nagranie jegosesji czatowych może doprowadzić do uzyskania bogate­go materiału dowodowego na temat jego zachowań (choć

jest to raczej meta-generalizacja, E. Casey 2008, s. 673) ;jeśl i x jest sprawcą zgwałcenia i po dokonanym czynie wy­raża współczucie ofierze lub ją przeprasza, to x jest osobą

żywiącą obawę co do swej wartości jako partnera seksua l­nego [P.B. Ainsworth 2001 , s. 104-105]; "styl zachowan iaprezentowany przez sprawcę na miejscu zbrodni pokrywas ię z jego sposobem postępowania na co dzień" [J.K. Gie­rowski 2008, s. 240]. Czyteln ik zechce sam dokonać cha­rakterystyki przytoczonych generalizacji.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

Logika dedukcji i logika indukcji

Niektóre (s kąd i nąd ważne) opracowania poruszające

kwestię rozumowań stosowanych w profilowaniu wskazu­

ją na możliwość wykorzystania w toku budowy profilu ro­zumowania dedukcyjnego albo indukcyjnego, ogranicza­jąc l istę możl iwych wnioskowań do tych dwóch typów; takstawiaj ą sprawę np. [W.A. Petherick, B.E. Turvey 2008;W. Petherick 2006J. Wskazuje się , iż wnioskowanie induk­cyjne jest zawodne, dostarcza wniosków prawdopodob­

nych, w przeciwieństwie do niezawodnej dedukcji, z mniejczy bardziej wyartykułowaną sugestią zalecającą wobectego stosowanie dedukcji. Otóż przedstawienie w oma­wianym kontekście dychotomii dedukcja/indukcja jestbłędne , bowiem zastosowanie rozumowań dedukcyjnych

w profilowaniu jest n i emoż liwe .

Jest tak, po pierwsze , dlatego że generalizacje, bezktórych nie da się przeprowadzić wnioskowania budu­

jącego profil, nie są - jak j uż wiadomo - bezwyjątkowe ,

mają swój (często nieznany) zasięg i stopień pewności ,

mniejszy lub większy , ale zawsze r óżny od pewności cał­

kowitej. Każde zatem wnioskowanie z ich wykorzystaniemz samej istoty narażone jest na niemożliwy do odparciazarzut błędu petitio principi. Po drugie, dedukcja jest ope­racją na zdaniach w sensie logicznym, tymczasem wy­

powiedzi, z których korzysta profiler (generalizacje, aleczęsto też stwierdzenia jednostkowe o faktach sprawy),nie są zdaniami, lecz - jak wiadomo z logiki elemen tar­

nej - wypowiedziami niezupełnymi. Po trzecie wreszcie ,

rozumowania prezentowane jako dedukcyjne wcale niminie są , a to ze względu na ich strukturę. Oto przykład po­dawany jako egzemplifikacja wnioskowania dedukcyjnego[W. Petherick 2006, s. 251 . Należy wykazać, że (w okre­ś lonej sprawie) pas został przyniesiony na miejsce prze­stępstwa przez sprawcę . Dane są trzy przesłanki: pierw­sza - pas nie należał do ofiary, druga - ofiara zeznała ,

że pasa nie było na miejscu przestępstwa przed atakiemna jej osobę , trzecia - ofiara zeznała , że widziała prze­

stępcę zdejm ującego pas owinięty wokół jego brzucha.Na tej podstawie formułowany jest wniosek: pas został

przyniesiony na miejsce przestępstwa przez sprawcę .

Owszem , wniosek ten jest dobrze uzasadniony, ale na

pewno nie wynika logicznie z przedstawionych przesła­

nek, czyli nie jest wnioskiem osiągniętym dedukcyjnie. Niema bowiem prawa logicznego o budowie implikacji, która

w poprzedniku miałaby koniunkcję trzech zdań, a w na­stępn iku jakieś zdanie czwarte - o ile tak interpretować

badaną inferencję, zapewne zgodnie z intencjami jej auto­

ra. Ponadto zauważyć trzeba , że ostateczne sformułowa­

nie drugiej i trzeciej przesłanki wymaga przeprowadzeniainnych wnioskowań , mianowicie: jeś l i ofiara zeznaje, że

p, to (zwykle?, często> . bardzo prawdopodobnie?) p. Na­wet jednak przeformułowanie tych przesłanek do postaci,

np. "pasa nie było na miejscu przestępstwa przed atakiemna ofia rę" i "przestępca na miejscu zdarzenia zdjął pas

29

owinięty wokół jego brzucha' nie zapewni dedukcyjnegocharakteru wnioskowania, nic nie zapewni też pewności

przedstawionemu w opisanym rozumowaniu wniosko­wi (mimo jego, jak autorzy wspomnieli , calkiem niezłego

uzasadnienia). Podsumowując - z przytoczonych argu­mentów przeciwko uznaniu stosowalności dedukcji jakozasadniczej metody profiiawania najważniejszy pozostajepierws zy wskazujący na permanentne występowanie błę­

du petitio ptincipl. Nie znaczy to, że profiler może o logicededukcji zapomn ieć - oczywiście nie. pozostaje ona aktu­alna jako na rzędzie porządnej , myślowej roboty, tak samojak w każdej innej dziedzinie eksperckiej (i nie tylko) , alekoniecznie pamiętać trzeba przy tym, że dedukcja zasad­niczo nie pozwala wyjść poza przesłanki i w tym sensiewnioskowanie dedukcyjne jest jedynie przetwarzaniemdanych już uzyskanych.

Podobnie ma się rzecz z próbami unaukowienia profi­lowania. Budowa pojedynczego profiiu nie jest czynnościąnaukową , a profil w konkretnej sprawie nie jest (jak każda

ekspertyza) wytworem nauki. Jeśli zatem w kontekście

profilowania wspomin a się np. o metodzie hipotetyczno­dedukcyjnej, to kwestia dotyczy procedu r naukowyc h słu ­

żących produkcji praw nauki, generalizacji naukowych,a nie opisu faktów jednostkowych.

Wspomniani autorzy IWA Petherick, B.E. Turvey2008, s. 75] wprowadzają też inny podzi ał metodologicznyprofilowania, wyróżniając mianowicie metodę nomotetycz­ną i idiograficzną . Metoda nomotetyczna ma polegać nakorzystaniu z praw (generalizacji) ogólnych, metoda idio­graficzna ogranicza się do wykorzystywaniu informacji,pochodzących tylko z rozpracowywanej sprawy. Otóż i tenpodział jest chybiony, bo nie jest możliwe ograniczenie się

do stosowania tylko jednej z wymienionych kategorii wie­dzy. Jest to widoczne nawet w omówionym , prostym przy­kładzie W. Pathericka; z pozoru analizowane informacjeograniczają się tylko do danych pochodzących z konkret­nej sprawy, w rzeczywistości jednak wykorzystują , bo niema innego wyjścia , generalizacje spoza niej (przypomnij­my: jeżeli ofiara przestępstwa zeznaje, że p, to p - jestto ewidentnie stwierdzenie nomologiczne. o trudnym dookreślenia stopniu niepewności ) .

Te i inne spory metodologiczne proponuje się także

opisać kategoriami algorytmicznego albo heurystyczne­go charakteru profilowania [J.K. Gierowski 2008, s. 245]:dla przypomnienia - algorytm jest wzorem działania , ma­jącym doprowadzić do oczekiwanego wyniku, a ktoś jestpłodny heurystycznie, gdy umie znajdować nowe faktyi dostrzegać związki między nimi. Jest to ujęcie niewąt­

pliwie lepsze, n iż błędne po prostu dychotomie W. Pa­thericka i B.T. Turvey'a, choć i ten podział u znać wypadaza nierozłączną typolog ię. Wydaje się bowiem jasne , żeekspert niedoświadczony , pozbawiony wyobrażn i, z defi­cytem wiedzy (czyli o ograniczonych możl iwościach heu­rystycznyc h) raczej nie stworzy dobrego produktu, nawetkorzystając z najlepszego algorytm u. Jednocześnie silny,

30

widoczny współcześnie trend do harmonizacji ekspertyzy,standaryzacji jej metod, ce rtyłi kacji ekspe rtów itd., dopro­wadzić może w (raczej odległej) przyszłości do jakiejś

formy algorytmizacji profilowania, co trudno w tej chwiliutylitarnie oceniać.

Pożytek ze wskazania elementów heurystycznychi zalgorytmizowanych w profilowaniu wydaje się dwojaki .Po pierwsze, może on mieć istotne znaczenie w dydakty­ce przyszłych ekspertów, których z jednej strony należy

uczyć kreatywności, pomysłowości , poszukiwania źródeł

wiedzy, ukazywania ukrytych zależności między dokona­nymi spostrzeżeniami (elementy heurystyczne), z innej zaśwskazywania metod zalgorytmizowanych, jak choćby wy­korzystywan ia baz danych, stosowa nia specjalis tycznychnarzędzi informatycznych, poprawnych wzorców sporzą­

dzania ostatecznych sprawozdań itp. Po drugie natomiast,umiejętność rozpoznawania i odróżniania elementów al­gorytmów postępowania i elementów heurystycznych nie­wątpl iwie przyda się odbiorcom prac profilerów - osobomodpowiedzialnym za prowadzenie śledztwa.

Wnioskowania indukcyjnego równ ież niesposób uznać

za w pełni charakterystyczne dla profilowania. Rozumowa­nie indukcyjne najogólniej polega na gromadzeniu przesła­

nek, z których wyciągany ostatecznie wniosek nie wynika,natomiast z owego wniosku wynikają przesłanki. Tymcza­semwprofilowaniutendrugi warunekwcale niemusizacho­dzić . Wracając do rozumowania W. Pathericka: ze zdania(wniosku) "pas został przyniesiony na miejsce przestę p­

stwa przez sprawcę" wcale nie wynika zdanie (przesłanka)

"ofiara zeznała, że widziała przestępcę, zdejmującego pasowinięty wokół jego brzucha" ani też zdanie .p rzest ę pca namiejscu zdarzenia zdjął pas owin ięty wokół jego brzucha' .Rozważane rozumowanie nie należy więc ani do kategoriirozumowań dedukcyjnych, ani indukcyjnych.

Uznanie wniosku indukcyjnego jest - inaczej niż w de­dukcji - decyzją. Korzystający z indukcji najpierw gromadziprzesłanki , by w którymś momencie uznać je za wystar­czające do podjęcia decyzji o uznaniu (albo odrzuceniu)jakiegoś wniosku. W przypadku rozumowań dotyczących

zbiorów narzędziem znakomicie ułatwiającym podejmo­wanie decyzji jest statystyka indukcyjna pozwalająca natestowanie hipotez na przyjętym poziomie ufności - tosprawy dobrze znane skądi nąd . W przypadkach zdarzeń

jednostkowych niepowtarzalnych testów statystycznych naogół użyć się nie da i mechanizm podejmowania decyzjijest inny. Ekspert wyod rębn ia w takich przypadkach dwiesfery: poznawczą i decyzyjną. W obrębie pierwszej nastę­

puje gromadzen ie i n formacji/przesłanek, w obrębie drugiejzapada decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu określonego

wniosku . Powstaje pytanie : kiedy "wystarczy" przesłanek?Rozstrzygnięcie zależy od przyj ętego przez osobę wnio­skującą tzw. poziomu aspiracji, czyl i zakresu wiedzy , którysatysfakcjonuje indukcyjnego decydenta i który pozwa la nazakończenie rozumowaniajakimś wnioskiem i osiągnięcie

tej wiedzy (pojęcie poziomu aspiracji pochodzi z teorii

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

".."..... 00 _ .,.,...--_~ _ . .._

,. K 'I .... " ...... '\l9ą .--. ...... p<:lOIluryI .._ )eOl A,__,_ ...- JI'Sl JOl ..-

~ r...- tym daO-' ......""ii'd"* ~l.

~"'oeSlefw~~__ JI'Sl_ _ • W pozoOlaIyd'Ipr~.......... b'IC "'"

... kaz<togo, W oma-.ym prZ'Ylll"'k"'-proIIIe<łIW pr,,",'od"" W. P_ acCOo""," 00 u.........

_ ' U pOlfZo!>nłl był"; 1''Y pr_.taw""",,, pr ł_""'-

l.1WO I*"". k w;""" zit aoboe kogoś D"" Ol)' m po:.!oome" "", racji. klD kokowy W"łOM< uzna'by jU;' na polIS1,'wl•.PO""«Umy, <twócIl pjłIrwuy<:ll pr,• • '"""k , moż". !<Il

...,-az.ć SOl>oe l«9>' '' p<IZICOI'oe asP" "'" wy• ...,..... dII~~nl)'pr_.....1>yIyby~•.

...,. dla ""'""'" ""'""""-

W...__.. OO_.-v....."..".." .,.,. ..pr_ao_ tooe .. ."rwumo=1ia Iwyt~l~'" ~""- .....-....-.... """.,-- .... . 109"" -. ........1lIor..., pr.._ $, ,I<IOrego...,.-.o<a , OlI'

.... Po ....1_z• •ł_OII .... l . zbiór $ iM' u,~ny

da IU , m. "",n,."", Jo 5li. la ' po••W'1'lC"9Ol<Iowok>eQolM d,blOrU $ , zda " 'e p wy'''k. w d_l..ym CiągU , wówc'a.prl)'jmu)e się. żo log"'" oP,"UjllCO lę '''"3O~ jeOl mono­lOnoCZM. .Jeśll J"Sl "'<\U.. , ....... 00 czyn...... , log....--W prZypad' u=_"dotmaqocn .._.___..~p'_..... """*'__.. tzw................... """"*"'_1.1.SMlma<:h. 8 . 8<olM.20001.' 1I3l. we ... ' 1yCłI _ .... " 'qII

""'901'fZ'I'CZ'l""Ć... 00 ....'__ . , : ' ... <0<10_

...... ...-.,.clI *""""'"' __ 1F. Ele. 2OOliI... 25~ L"IJ"<.II -.-.~~ _ dla '""'"~ n>rwaz.III\ paz-.. 1WU',_ ao... w~ __1lI'...... i_....., -...-,_~~

...~_. tao»Y _ .... J"Sl ta k... 011,1090"

lOw _ """" są· przyna,......... M począlku. wuysIO." ...

... ....."" "'Iot"',..;;o. l u.. w _l)'~ t>ye _1'yrnc.raso­"0' utupoln,."" pr,e, 0.""'''' '30]<'1. na<la,,,,,.~1" 01110";, .1110 - po ..zy.k.niu "o"oj wiedzy - "_d"IP' ia

cz.. na PC" we.-y!;k&<" i """" ""ln. 1""."11 _W,Log.... podw..a Jftl pr~ł"""'" 1:>O'"' monoco-

........... clołyc.<_ "'90 lyQ<l fOl\MT'ODWlOII ll1Q<ycł> ,az

........... _ uuta POZOI1ać __ lOOłat

po>OwalOno ......, 0<'1'__... _ " 'qII ,

- pr- _.- przesIatoel< -_ • , .. 1.1. .. , -. •. 51'9)-~ """""'."""" ....-..... ............"... . _ '*'J<1I ....,,-. ze __

b'IC ..... ..,c:olor>lo. J'ClOtIf<kat"". tt -......" ;...._ ",..__ ""*'"' ze ryCfI-

"'ze_ .... za.-- ~i..O w1pCł'i_.-.., _ _ D !lo "'-" ..~__ 1/ jCłŁ~_ _

nao: _ Dir.-:zak>,"~~

_ .......,bItO'>e [O _roos. .. 177]. T,,~"'_ '""'"~ ...._ ....."""""" H. P.;o . ......

Qi<fO'$I;o logoIo ' ..............""1>11 1""0 prl)'~1al1 nuumowa_n.. .szyOI<"'90 I noecl)'Sleg<>- ł_~ ""'""'""'9l,w _u P'l)'padk.acn jo<lyrlo& """""000, bO ot przyp3ll­

ku kI" yC" "'l log"t monotonicznej ."..'" w""","owa nl"(<1eOu'eyjnego) mog. t>yć l'Slooow."" 00 "".-.ego p'ly'padl<u "'11<0 W'ł"", j<t$.li ma"" bfdO .....Y't~AI "YI'1t ", odp'zfflły<:II <eguł e<I\O'<yCZfl)'<i> lH. P<"'_ 2004.• 3].Ttt t" lftl il>'~'~I -"""_. <łIal"'ll'J

_ .......l)' ............ "~ ZO'Jf"Z<I'WJ-_......-......,.,~ "'"""'*'" - tIItOO""_"'~/IOQoU............ '"""'"--..-- rop...~"'*.•." "", ;:cd ......, z<o- J .-.B. Ilooiao.20001. • lItil-

.-..:ze ..... 1WU"_ao... W . PilI .......... "" : .....-..a - OO--,,~-_ ............ .,..,. .... I>r'tt""moep<:u ..." li ..prze<l-.....

...""_, tt.- - oIiara ..znaIa,..*""'-...­"'.~""~ -"',AIgO brt"",,". No ",po<l:;la_ ","""""",.. ".,. )e5I _ .: .... _ l it! przyńAl'

""'"Y ... moejSOO stW. rw. 1""'1 opr._. W dalszym

""I gu po.lępow moq+ jeana io, ,n. "lO. ,' . " ..""k, k'lÓI}'z.znol, z. ~rylyCln, pa. byl jedna, """al-na>i na _ ,ICUt<ta''''''''' I ClObr'" . _ stwoa<d.2_ U18_~. ~..z,LWWar.,.: _._ , pozesI;l_ ""za""""""'"(a> <:ID ""- i "'"""" _ **"" zIotyIo nurW'OlIleI_·orogtli...,...... "'I' fI'IjIĆ. bl"- " _ . "'...........bez .--.:, A.,I ' eo. 0IlJdciyd'I w _. _ k>~

_ -...- Cl9OlOI- "'" ",,,. __ ....... ___~_,.~~_ . _.W.P_JI'Sl*"",,,,_,,,,..,..._ao_,,•••"" · oc::mwm._zaS~",,~jogo_ .

"""I""'fOIldl__"'__"."__"~"~_~. -""" k> fOIldlal ................,....~ ..__Ci'flI .. """,""",ze~

_, ",-,,,-<10 udz.,_ ttClptt., .. "" naP'II""'" typu

<lla<:zeg<>7 ' .......rewr>II , nI>. dla<:zeg<> o.pr-.-;o zadałol.,"e

w'\l<ej cios6w "Ozem, n,;. bylO 10 PDlrz.bne <lo s.powocIo­wa".. joli l m"<Ci' dlaczego II'rawc&prze<lićlł ci.lo ol,."• m" l""" ',,"'_,,~ .p.,la''''- • log" ;e_ar_

""~ ..,..-.... polega. M WSI<a1...., '1lCf '"" """"'" Ul"'"_ (......~l.cr,li _ _~..-.. ...

""""....-.•aś ........,.,.-......(~I ""CM" ft.."", ,,_ .-_ .,.--. Wskua­..._......-~...- ' '........-­ft wo_~z-.,....._..,.... _<aW_ ....".....~-...,.. I"-~

w.., _~ ....z._..~_~'"'- .. .....,...~ -~." I ~ "".~ ""'" '"'__~D(dttłJ=1<:Jta_.

"

ObselWa"" ele .l, pew"" hipoteza H "')' IO$n" dane. O(śc 's leJ : "')'jaśńialatly, fI<ly~y ~yła p'awdZlwal , żad"" innahipote. a nie "')'jaśn ia je<lna' dMyCh O równ,e dOtl" e ja.H. a .atem H lest "'pewne prawd.iwa [M. Urballs", 2005.., 146], ROżumowan,e alxJu' cYI"" jest _ ja. wopomniano

- je<iną l lorm rOż LJ<r>Owan'a nlemonot onocznego. podwa­'alnago

Pr""ty prry'ład: dane jest zda"", p . wrawca l adaJohe'le w'ęcet c.osOw ""'em. niż t>yło to potrmbne dospowodowan ia lej Smlerei. POWSlaje pylanie; dlac.ego P'Hipotetyczne odpow ie<l. i mogą być rói "", l aló:.lmy, iem anie to jest nalleplej WYI"Sniane man'em Ił w rawcanienawidz~ ofiary, Mamy więc rolumowan,e: I'''"' ",rawca", ""awId.. olla ry to , "'bijając ją . zadaje jej '"'ęoel c""ów,niż Jesl to n iezbędne do spowodowania jej śm'ere; i spraw­ca zadaj otie"e woęcej c iosów , ",t było to n..zbędne dospowodowania jej śmiem. a "'lem sprawca n"nawidz i ł

otiary . Naloży zau ważyt. ie 11) wykorZySta,," lostala ge ­""ral'lacja G: ,"Ś , sprawca nienawidzi ofiary to, zal>jającią , .adaje jej więcej ciosów , nii jest to nie.będne do """.wodowan'a loj ;'m ierei, 12) oc"""iś<;;e moiliwe jest slo r'mułowa"'" innych hipotez niz H, ale 13) moina "'łoiyć,

że hipote' a -"P rawca n.....WId,,1oliary" najłepiej wyja;'nleobserwację p, a pooadlo 141jest on. Walnym wni<>sk"'mw prof.lu sprawc:y.

Po'ostale Odpowredz"':: na pylanie: CO 10 znaczy, iejakaś hipotela wyJ.sn '" coś lepoej niż mna. Sprawa jestsl<ompl'kowaoa i satyslakejonująCa odpow,e<lż wymaga ­J' by rozbudo wanego stud,um Z zakresu teorii wyjaśn ia­

nia, autorl'f ogr....",.ą s<ę zalem do p'zytoc.enia je<inejZ opracowanych oSlaln io (na użyle. ana l'ry mato rialu do ·wodowego w sprawach ł<amyCh) I<oncepcji , lwanel prle.lei autor1<~ kOhereocyjna [A. Amaya 2OO9, s, 135 j n,].

ot>el"'u," ona naslępulą"" ~rok i myśło....:opracowan ie zestawu "n/laŚ"'aląCych w pewienspo_ spraw~ hipolez i związanego z nim mate ­na'u dowodowegO.opracowa n.. l estawu hlpoje. konk urer1C'flnych ,WYlaśn iajacych sprawę ....Olej,lbuOOwan,e zOOru anematywnych 100'" . rja'len'a.s. acowanie SllÓjn0S6 tych teoni.

podl""" ~'I i o wyOOrle teo '; i ""lba '~Z1eJ sal'f'l­lakOjonu"":"j . wool"9 krylo" um . godnoSci l fal:ta­mi [A.Amaya2009,'. 145]

Wydajo oię . ie <>pisany 101< rozumo wania ,",l zgod nyl ontu"'j"''' n.. ty lko prohiera. ale lakie każdego, 'to la­

'lądla informacjami w Skomplikowanym śledztwie

W tym k""lekście "",t"" prryjąć. że zasto.owaniedO teooi prof ilowania .onych zasad ogól nyCh proced urył<amej byl<>t>y sto.unkowo proste Ir:łloć pozostaje py.to"", ery szc:.!eg6lnie ut ytect ne). Warto jednak ,.-,;po'mmeć tu Opewnej regule. mało znanej lite ralurte po,"k,ej ,m'anow"," tzw . za""d. .. mal<sym" lnej indywiduali'acj iodnoszacej się l arówno do kaldego elementu ","lena·lu dOwodowego. jak i sprawy jako całości . a gl=ącej

(mówrąc najogóln'ej) , ii: kalda inlOtmaq . prlemawla]ą<:a

na n iekOt.yśt oprawcy powinna byC spralWil alna (A, Ste....2005, s. 721. za ""da ta ma znacz"n ie przede wszySI" ,mcIowOOowe. ale n'" "'e sto< na przeszkOdz ... aby uznać jaza jeoon z drogowska' ów w profilOwan'u,

Do najbardzooj typowych .aslosowan abdukcji w ba ·

danlacn pojedyoc, ych przypadków naleią rozumowa n'astosow.ne w d'agnos!yCe madyc'""J. Lekarz przep ro·wadza wslępne. M ynow e badan.. gabinetowe. formulu ·le h'pole'ę i je$ii osiąga dyktowany jego w'edzą POl .,.....aspo racj l dO p<>",awien'a d iagnozy, uznaj" sWa hi potezę

l a d'ag""'ę wlasnle. Może ..ę I"dnak zdar~. Z" u.naon osiagnięty po l iom wied". l a nlewyStatCla]ą<'Y' zlecada l...e badania d.agnostyczne. niernoi:l iwe do WY' onan '.w baaaniu wslępnym. Wyn'k. dał"ych badań nie uniewai 'nia ją pocląlkOw,'ch prle",....e', rnog~ jednak wpłynać nazm'anę ostatecznej diag noly ,

Diagnoza leł<alSka jest w ",ecZY"'Siości decyllą o:J dO"erunku leczen ia. gdyz _ nawet podbudowana licznym iprzeslan'ami merytorycznym i - rladko dOslarcza pelne ·go kompletu irl!ormac~ o stanie p.qenla [K. Jaegermann1%1 ]. Ilu analog ia z prohlowaniem ", st pelna, 00 jes l,osoba ""powiedl ,.,l... . a sledztwo . aakceplUie opinię

ekopena - pro!ilera, wówczas prof il stanowi podslaw~

~'I i co <lo kiorunku poszukiwali spraw",,; o tym , żeprofil mote . ,erunkowat śledztwo (lub ograniczyt kc'bę

pode jrzanych, co w gruncie rzeay I""t tym samym ). pi...ąwprost [JW . Ostertlurg, R.H, Ward 2010 , s. 121]

Logika rozmyta

GI6wną cecha logiki rozmyte j (lun y legie), jeM jelw'elowanośclOwość lco oczyw<ście m. znaczy. ie tylkotoj logiki!. O ile log ika klasycl,," operuje dwoma warto·ściami , pralWia i fałszem. jako cacł1amj Wa" (ich warto­śc'arl"H loglClnym i) , o tyle w Iog'co rw mylej zaslOsowa n'ema w'ę ksza I"" ba wartości loglCżnyen . Log'ka rozmy'ta """"".na Dyw" . rachunkiem slów·, prt y C'Ym do jejslOsowanla pr.ktycznego nie jest polrlebna lnajomość

rolwią'ań aogebra"'tnych stanow.ąCych tu podslawy leo­retyczne . Spotył<a się P<>Illild. ie logika ro.myta jest wł. ·

śc>wym narzęd. ..m do OPI'rowania w,e<llą pol"'Yjną, kt6­rej więkSl<>śC d. s'ę adekwat", . opisać w j-ej ł<a tego"acł1

[G. Oean. P , Gonschalk 2007. s. 1%-137]. Mm ijwo$C "')"kOrlystania log i~ i rozmytej aut"'"ry pllOOslawlą na prly­kladz.. 'aslOSOW"ni••bimÓW rozmyty ch (Ivuy seIS),

Prly zalo,żeniu, i e w swoJeJ prac:y pro" I" , zmierza doopisu kom~etu etement6w syt""lki PSyChoiogiClMj i " .l yeznej sprawcy przestęp'lWa, po""taiy profil będlie l a ­

w", ral pewną liezbę 'm iennych Skladających s ię na ową

'ytwell'l" zmien"" le określą konkretne .I>ory rozmyte,do kt6ryCh nalezy sprawca. Zbióf jest rozmyty , jesli obel­muje elementy jakiejs prlestrz""; rozw""all. ale dowolny.tych eleme ntóW moie w pelni .... Ie,eć dOzŁ>iofu l i n" leży

OAOeL> M' K~'M'N.llSfY'" :>74( ')20"

przyporządkować mu stopień przynależności jede n), wcaledo niego nie należeć (jego stopień przynależności wyrazisię zerem) lub należeć do niego w pewnym stopniu (a jegostop ie ń przynależności będzie mieścił s i ę pomiędzy ze­rem a jeden). Jeśli w toku śledztwa pojawi s ię informacja ,że sprawca zabójstwa miał pewną wiedzę medyczną , toinformacja ta wyznacza zbiór rozmyty. którego elemen­tami są lekarze, pie lęgniarze , tizjoterapeuci itp. - każda

z tych grup należy do zbioru w stopniu niezerowym, przyczym stopień przynależności lekarzy zostanie ok reś lony

stopniem 1.Do kluczowych pojęć teorii zbiorów rozmytych należy

tzw . zmienna lingwistyczna. Dajmy na to, że świadkowie

zeznal i, iż sprawca był młodym człowiekiem , niskiegowzrostu, niósł ciężki pleca k i odjechał drogim samocho­dem . Opisujące tę sytuację zdania mają analogiczną

st ru ktu rę , są zdaniami atomicznymi, zawi e raj ą nazwę

jednostkową (sprawca) i rozmyte orzeczniki (niski wzrost,młody wiek, ci ężki plecak , drog i samochód). Wymienioneatrybuty sprawcy mogą przyjmować nieostre wartości lin­gwistyczne (np. raczej młody człowiek , młody człowiek,

bardzo młody człowiek , raczej drogi samochód, drog isamochód, niezwykle drogi samochód itp.). Wartościomtym można jednak przypisać pewne dane parametryczne ,np. raczej młody człowiek to osoba w wieku, powiedzmy,30-35 lat, młody człowiek : 25-30, bardzo młody człowiek

to osoba mająca poniżej 25 lat - lub podobn ie. Termin"m łody" jest w tym przypadku terminem pierwotnym, zaśpozostałe określenia są tzw . mody fikatorami . Zmienną

lingwistyczną two rzą : nazwa (może być jednostkowa, jakw przykładzie) , lingw istyczne wartości rozmyte , dane pa­rametryczne i reguły semantyczne, przyporządkowujące

sobie dwie ostatnie grupy danych.Zmienne lingwistyczne należy tworzyć z uwzg lędni e­

niem następujących postulató w: wprowadzane terminypierwotne i modyf ikatory powinny być niel iczne, terminypierwotne ; modylikatory nie mogą być wyraże niami bli­skoznacznymi, a pary term inów pierwotnych i pary mody­fikatorów powinny być antonimami. W większości przy­padków wystarczające jest zastosowanie trzech terminówpierwotnych i dwóch modyfikatorów, np. w ogólnym odnie­sieniu do wzrostu: bardzo niski, dość niski, średni , dość

wysoki, bardzo wysoki, terminami plerwotnyml są : niski,średni i wysoki, natomiast modyfikatorami: bardzo i dość.

Uzyskanie takich określeń jest rzeczą prokuratora albo ołi­

cera prowadzącego przesłuchanie lub profilera rozmawia­jącego ze świadkam i , ofiarami itd. - wskazówka ta zdajesię mieć sporą ważność taktyczną. Widać też , że reguły

budowania zmiennych lingwistycznych mogą , a nawetpowinny mieć, bezpośrednie zastosowanie w budowaniuscenariuszyprzebiegu przestępstw.

Zbiory takie jak młodych mężczyzn o określonym

wzroście , ciężkich plecaków i drogich samocho dów bywa­ją mniej czy bardziej regula rne; nikt o normalnej wiedzynie nazwie niskim człowieka o wzroście 185 cm, nikt też

PROBLEM Y KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

nie zaliczy np. ferrari do samochodów tanich. Oczywiściemogą zdarzać się wyjątki , ale wykres klas przynależności

(zwanej funkcją rozmytą) jest w zwykłych sytuacjach krzy­wą zbl iżoną do wykresu rozkładu normalnego. Funkcj etakie zastosować można następnie w systemach kompu­terowych klasyfikujących uzyskiwane w toku profi lowaniainformacje. co prowadzi j uż bezpośrednio do uzyskaniamożliwie najbardziej adekwatnego profilu poszukiwanejosoby [A. Łachwa 200 1; K. Brudny 2010J.

Należy dodać jeszcze, że w literaturze światowej,

oprócz cytowanej już pracy [G. Dean , P. Golts chalk 2007],kwestia wykorzystania logik i rozmytej w kryminalistyce jestdotychczas omawiana bardzo propedeutycznie' .

Dowodowe wykorzystanie profilowa nia

Odnosząc się do wcześniej formułowanych sugestii,autorzy chcą zauważyć , że dowodowe wykorzystanieprofilowania powinno odbywać się w ramach ekspertyzykryminalistycznej, tzn. podstawą zlecenia na opracowanieprofilu powinno być postanowienie o zasięgnięciu opiniibiegłego . Takie postawienie sprawy dokładnie ok reśla

forma lne ramy sporządzania profilu , pozwala też na dal­szą dyskusjenad zagadnieniem z zaangażowaniem teoriiekspertyzy.

Nasuwa się pytanie: czy konkretny profil, sporządzonyw toku postępowania przygotowawczeg o, może być p ó ż ­

niej wykorzystany przed sądem jako dowód w sprawie.Odpowied ź bezwarunkowo twierdząca wydaje się być

uzasadniona tylko w jednym przypadku, mianowicie wów­czas , gdy chara kterystyka oskarżonego nie jest zgodnaz tą zaprezentowaną przez bieg łego w prof ilu. Wyko rzy­stanietej okoliczności należy do obrońcy i jest uzależnio­

ne od przyjętej linii obrony. W pozostafych przypadkachodpowiedż , co do zasady, jest przecząca . Wskazanie bo­wiem, że oskarżony przynależy do pewnego zbioru osóbo określonych cechach nie indywidualizuje go i ewentuai­nie pozwala na przyjęcie , że oskarżony ma tę cechę i nicwięcej, w szczególności , nie stanowi żadnego konkretne­go łączni ka pomiędzy nim a doko naniem zarzucanegomu czynu.

W zasadzie tej mogą jednak pojawić się wyjątki. Takbędzie np. wtedy, gdy sąd zechce poznać rozkład wystę­

powania jakiejś cechy w określonej populacji, a informacją

taką posłużył się autor prof ilu lub też wchodzi ona w za­kres jego specjalistycznej wiedzy. Oskarżyciel może też

zgłosić wniosek dowodowy o przedstawienie profilu przedsądem , gdy uzasadni, że może to przyczynić się do lep­szego zrozumienia sprawy przez organ orzekający, jeśli

oczywiście zdoła skonkretyzować relewantne dla spra­wy okoliczności [por. C.N. Edwards 2009 , s. 2160J. Tenostatni argument mi ał , jak s ię zdaje, znaczenie również

w przypadkach, gdy sąd byf zainteresowany przedstawio­nym w prolilu motywie zbrodni lub posłużył się profilem do

33

ustalenia, że czyny z jednej serii popełn ione zosta ły przeztę samą osobę [C.M. Cooley 2008J.

Inne okoliczności , uzasadniające przedstawienie są­

dowi profilu , przytaczają [L. Alison, C. McLean, L. Almond200 7, s. 507-508), wskazując na: możl iwość przesłucha ­

nia profilera na okoliczność sytuacji na miejscu zdarze­nia, wykorzyst ania profilu jako materiału porównawczegow ana lizie miejsca zda rzenia (np. w stosunku do protokoł u

oględzin), dostarczenie, na wniosek obrony, argumentu,że właściwości osobowe oskarżonego są inne niż wska­zane w profilu (o czym już przed chwilą była mowa) , a tak­że pomoc sądowi w ustaleniu sprawstwa w przypadku,gdy w jednej sprawie oskarżone o ten sam czyn są dwieosoby jako współsprawcy .

Warto też dodać , że traktowanie profilowania jako eks­pertyzy kryminalistycznej może , przynajmn iej w prawieamerykańskim , mieć wpływ na jego dopuszczenie, przezzastosowanie omawianego szeroko standardu (testu)Dauberta . Znana jest sprawa, w której sędzia odrzucił do­puszczen ie dowodu z profilu, powołując się na ten stan­dard (New Jersey v. Fortin, 2000) - pisze o tym [W. Pethe­rick 2006, s. 87J. Wprawdzie prawo polsk ie nie zna tegorodzaju testów dopuszczalności , bardzo trafni e jednakwskazu je się , że mogą one, przynajmnie j w ja kiejś części ,

służyć inspiracjom także w naszych sądach [J. Wójcikie­wicz 2007, s. 20J.

Wnioski

1. Profilowan ie kryminalne jest swoistą częścią analizyinformacj i pojawiających się w śledztwie .

2. Przedm iotem profilowania jest zbiór ludzi którzypopełn ili przestępstwa i w chwili popełniania tych prze­stępstw ich tożsamość nie była znana organom ścigania .

Do przedmiotu pro filowania należą także te cechy owegozbioru ludzi, które mogą być użyteczne w toku prowadz o­nych śledztw (w aspektach: wykrywczym i taktyki przesłu­

chania), a także relacje pomiędzy tym i cechami .3. Bazą wyjściową budowy profilu są podstawowe zda­

nia obserwacyjne.4. W skład wiedzy wykorzystywanej w toku profilowa­

nia wchodzą także generalizacje, których zastosowa nie,ze wzg lędu na rodzaj i charakterystykę , współdecyduje

o jakości profi lu.5. Wnioskowaniam i użytecznymi w profi lowaniu w kon­

kretnych sprawach są rozumowania podważalne i abduk­cyjne . Wiele wskazuje również na to, że w tym samymkontekście użyteczne może okazać się stosowanie logikirozmytej .

6. Dowodowe wykorzystanie profilowania doprowadzizapewne do uzyskania przez profi lowan ie statusu eks­pertyzy kryminalistycznej na równi z innymi ekspertyzamiharmonizowanymi przez procesy standaryzacyjne, akre­dytacyjne i certyf ikacyjne.

34

PRZYPISY

1 Autorzy korzystają tu z uchodzącej za przestarzałą. lecz

ciągle często przytaczanej typologii, dzielącej przestępców na

zorgan izowanych i niezorganizowanych, w tym przypadku za

pracą [K. Gradoń 2010. s. 73-741.

2 Czytelnik zainteresowany bliżej logiką niemonotoniczną

zechce zapoznać się z pracami [J. Stelmach , B. Brożek 2004

i O. Makinson 2008 ].

3 Czyte lnik zainte resowany wnioskowaniem abdukcyjnym

znajdzie podstawowe wiadomości na ten temat w pracy {M. Urban­

ski 2005, s. 143 i n.J.

4 Czytelnik zainte resowany l og iką rozmytą zechce zapoznać

się z pracą [A. Łachwa 2001].

BIBLlOGRAFłA

1. Ainsworth P.B . (2001): Offender Profiling and Crime

Ana lysis, Willan Publish ing, Cullompton - Portland .

2. Alison L., Mclean C., Almond L. (2007) : Profiling sus­

pects , {w:] T. Newburn, T. Williamson , A. Wrigh t (eds .), Handbook

of Criminal Investigation, Willan Publishing, Cullompton.

3. AmayaA. (2009), Inferencetothe Best Legal Explanation, [w:]

H. Kaptein, H. Prakken, B. Verheij [eds.]. Legal Evidence and Proof.

Statistics. Stones , Logic, Ashgate Publishing, Famham-Burlington.

4. Anderson T., Schum D., Twining W. (2005): Analysis ot

Evidence , Cambridge Univers ity Press, Cambri dge .

5. Sex F. (2009) : Evidence for a Good Story: A Hybrid Theory

ol Arguments, Stortes and Criminal Evidence, Ph. O. thesis , Hijk­

suniversiteit Groningen , Groningen .

6. Brudny K. (2010): Profilowanie kryminalne a rozmyta praw­

da, niepublikowana praca magisterska z zasobu Katedry Krymi­

nalistyki i Kryminologii Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza

Modrzewskiego.

7. Casey E. (2008 ): Cyberpattems : Criminal Behavior on the

Internet, [w:] B.E. Turvey, Criminal Profiling. An Introduetion to

Behavioral Evidence Analysis, Elsevier - Academi c Press, Am­

sterdam.

8. Cooley C.M. (2008) : The Admissibility of Crlmlnal ProfiJing

Evidence. [w:] B.E. Turvey, Criminal Profiling. An Introduction to Be­

havioral Evidence Analysis,Elsevier- Academic Press,Amsterdam.

9. Cur U. (2011): Znaczenie śladu psychologicznego w pro­

cesie wykrywania sprawców zabójstw, [w:] Profilowanie krymina l­

ne, pod red. J. Koniecznego, M. Szostaka. Wolters Kluwer Polska

- LEX, Wa rszawa.

10. Dean G., Gottschalk P. (2007): Knowledge Management

in Policing and Law Enforcement. Foundatlons, Structures. Ap­

plications . Oxford University Press, Oxfo rd.

11. Edwards C.N. (2009): Profiles: Psycho logica l and Be­

havioral, [w:] Wiley Encyclopedia of Forensic Science , pod red.

A.Jam iesona i A. Moenssensa, t. 4,John Wiley & Sens . Chichester.

12. Gierowski J. K. (2008): Podstawowa problematyka psy­

chologiczna w procesie karnym , [w:] Gierowaki J.K., .Iaśkiewicz­

Obydzińska T., Najda M., Psychologia w postępowa ni u karnym ,

Lexisreexis. Warszawa.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274{4) 2011

13. Gradoń K. (2010): Zabójstwo wielokrotne. Profilowanie

kryminalne, LEX a wortere Kluwer business, Warszawa .

14. Ibek A. (2011): Metodologiczne modele śledztwa. Niepu­

blikowana praca magisterska z zasobu Katedry Kryminalistyki

i Kryminologii Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Mo­

drzewskiego.

15. Jaegermann K. (1991): Opiniowanie sądowo-lekarskie

(Eseje o teorii), Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa .

16. Łachwa A. (2001): Rozmyty świat zbiorów, liczb, relacji,

faktów, reguł i decyzji , Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT,

Warszawa.

17. Makinson O. (2005): How to Go Nonmonetonic. (w:]

D. Gabbay [ed.] , Handbook ol Pnuosoptucat Loqlc . vol. 12. Sprinq­

er, Amsterdam.

18. Makinson O. (2008): Od logiki klasycznej do niemonoto­

nicznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Koperni­

ka, Toruń .

19. Mali nowski J. (1996): Rola oczekiwań w rozumowa­

niach, "Ruch Filozoficzny" vol. 53, nr 4.

20. Napier M.R. (2010), Behavior. Truth and Deception, Ap­

plying Profiling and Analysis to the Interview Process, e RG Press,

Baca Raton.

21. Osterburg J.W ., Ward R.H. (2010), Criminal lnvestiga­

tlen. A Method for Reconstructing the Past, LexisNexis. New Pro­

videnee.

22. Peterson M.B. (1998): Appścatlons in GriminaJAnalysis.

A Sourcebook , Praeger , Westport:

23. Pethe rick W., Field D., Lowe A., Fry E. (2006): Crimin al

Profiling as Expert Evidence, [w:) W. Petheriek [ed.), Serial Crime.

Theoretical and Practical Issues in Behavioral Profiling, Elsevier,

Amsterdam.

23. Pethe rick W.A., Turvey B.E. (2008): Crim i nał Profiling,

the Scientific Method , and Logie, (w:] Turvey B.E., Griminal Profil­

ing. An Introducticn to Behavioral Evidence Analysis , Elsevier­

Academic Press. Amste rdam.

24. Petherick W.A., Turvey B,E. (2008): Nomothetic Meth­

ods ot Criminal Profiling, [w:] Turvey RE. , Criminal Profiling. An

Introduction to Behavioral Evidence Analysis. Elsevier - Academ­

ic Press, Amsterdam.

25. Petherick W. (2006): Induction and Oeduetion in Criminal

Profiling, [w:] W. Petherick [ed.], Serial Crime. Theoretical and

PracttcalIssues in Behavioral Profiling, Elsevier, Amsterdam .

26. Piotrowicz O. (2011): Wybrane problemy metodyki pro­

filowania nieznanych sprawców przestępstw, [w:) Profitowanie

kryminalne , op. cit.

27. Prakken H. (2004): Analyzing Reasoning about Evidence

with Forma' Models ot Argumentation, "Law Probability and Hisk",

nr3.

28. Schum O. (1994): The Evidential Foundaticns of Probabi­

hstic Aeasoning, Northwestern University Press, Evanston.

29. Sissens J . (2008): An Evaluation of the Role of the Jntelli­

gence Analyst within the National lntelligence Model , [w:] C. Hart­

field, A. MacVean, J. GD Grieve, D. Phitlips [red.], The Handbook

of lntelfigent Policing. Consilience, Crime Control, and Commu­

nity Safety, Oxford University Press, Oxford - New York.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 274(4) 2011

30. Ste in A. (2005): Foundations of Evidence Law, Oxford

University Press, Oxford.

31. Stelmach J., Brożek 8 . (2004): Metody prawnicze. Logi­

ka, analiza, argumentacja, hermeneutyka, Zakamycze , Kraków.

32. Trueman K. (2009): Preparing Reports and Statements,

[w:] R. Surten. K. Trueman (eds.], Crime Scene Management.

Scene Specific Methods, Wiley - BlackwelJ , Chichester.

33. Turv ey B.E. (2008): Criminal Profiling. An lntrcducticn to

Benavierat Evidence Analysis, Elsevter - Academic Press, Am­

sterdam.

34. Urbański M. (2005): O rozumowaniach abdukcyjnych,

Propositiones , Zielona Góra; plik dostępny także http://www.ko­

gnitywistyka.amu.edu.pllmuJmupub.html, pobrano maj 2011.

35. W6jcikiewicz J. (2007): Wstęp, (w:)J . Wójcikiewicz [red.],

Ekspertyza sądowa. Zagadnienia wybrane, Oficyna a wonera Klu­

wer business, Warszawa.

StreszczenieCclem artykl/III jest przcdsuu oienic metodologicznej c1U1rnktcry­

styki profilowania kryminalnego. Rozważa"y jest przedmiot l'ro­

fiknoania jako zbiór ludzi, którzy popełniti przestcpsnoa. a kfórycJl

t ożsamość 'W chwili popełlliania tych przestępstw nic była Z/II/1U1 orgi/­

110IIl śc igan ia. Do przedmiotu profilowania naieia takie te cec/IY owego

zbioru ludzi, które mogą być użyteczne TVtoku proWlldumych śledztw,

a także relacje pomiędzy tymi ac/Willi. Bazą wyjściową bl/dowy profilu

są podstawowe zdaniaobserwacyjne. W skład wiedzy wykorzystywol/cj

w toku prcfiknoania wchodzą także generalizacje, kfórycll zastosow­

anie ze względll IIa rodzaj j eJlarakterystykę współdecyduje o jakości

profi lll. Wnioskowaniami lIżytecznymi w projilOZJ.lallill w kOllkretnych

sprawach nic są , jak przyjllwU1ollo dotąd w literaturze. rozunsounnia

dedukcyjnc i indukcyjne. k cz - sugerują alltorzy - podwaialne (deleasi­

ble) rozumouxnua obdukcyjne. ~Vie1e wsknzlIje równ ież na to, że w tym

samym kOI/ tekście lIżyteczne może okazać się stoeotcanie logiki rozmytej

(fllzzy togic),

Słowa klucze: prcfitotianie kryminalne, przedmiot profilowania,

gencraluacie. rozumoua nia poduxuatne, rozumowania abdukcyj"e,

logikil rozmyta

SummllryThe aim of ttte papa is to prcscnt met/wdolo:;:ical cnamcteristics ol

criminaiprof iUng. Tttcobj('ct oj profililIg, i.c. agrol/p of cruninat offclld­

crs wltose ideI/tity at the moment oj COllllll ittillg a crime was 1I1lk1l0I1'1I ,

has bt'Cll considered. The objectol prafi/ing inctudes ałso thesc[enturee

of me grollp ofoffenders wr,,'clt miglIt be lIseful dllritlg the jllvcstigalioll,

as wcl! as thc relations octucen theee characteristics. Basic obscroation

tasks constitute a storting point for prcfiiing. The knoioiedge ueed dur­

ing prcfiiing includesalsogeneraiizations.w/liclt, dependin g Oli tlle typf.'

and characteristics, determine thc I"afile qllality. tnference, IIS{fll1 ;11

specific casc profiting, doee no/ comprisc deduciinc lii/d induciite rea~

somng, as it uas been pointed in literature SDjar, but <according to A II ­

tlwrs' slIggcstion - defeasible abiillctiI'ereasollillg.Tllere arealso mony

I"emises illdimti ng lIwt tJ",applicatiol/ojl/lzzy logie may beapplicable

in this context, as wel/.

Keywords: criminal profililIg, object of profililIg, gCllcraliZJItioll,

dljl'l1sible reasolliltg, abdllctive reasol/iltg, fllzzy logic

35