Alchemia Pomiedzy Pseudonauka a Nauka. Studium historyczno-metodologiczne

7/25/2019 Alchemia Pomiedzy Pseudonauka a Nauka. Studium historyczno-metodologiczne

1/21

27

ZAGADNIENIA

NAUKOZNAWSTWA

1 (191), 2012

PL ISSN 0044 1619Radosaw Kazibut

Zakad Filozoi Techniki i Rozwoju CywilizacjiInstytut Filozoi UAM Pozna

Alchemia pomidzy pseudonauk a nauk.

Studium historyczno-metodologiczne

Tradycyjnie alchemia jest uznawana jako przykad pseudonauki. W artykule polemizuj z tym pogldem

wskazujc, i praktyk alchemiczn w wielu aspektach mona interpretowa jako praktyk protonaukow.

W pierwszej czci artykuu przedstawi analizy Williama R. Newmana i Lawrence Principe o etymologicznymi historiogracznym rdle oddzielenia alchemii od chemii. W drugiej czci artykuu przedyskutuj niektre as-

pekty praktyki alchemicznej w wietle zagadnienia problemu intersubiektywnej powtarzalnoci i komunikowalnoci

wynikw eksperymentw, systematycznoci rozwaa teoretycznych i przedmiotu bada alchemikw.

Sowa kluczowe:alchemia, protonauka, William Newman, Lawrence Principe

Alchemy between pseudoscience and scienceThe Historical and Methodological Study

Traditionally, alchemy is regarded as an example of pseudoscience. In this paper I dispute this

view and demonstrate that the practice of alchemy, in many aspects, can be interpreted as an experi-

ment in protoscience. In the rst part of the article, I introduce William R. Newmans and Lawrence

Principes analyses about the etymological origin of alchemy, its historiography and the origin of the

separation between alchemy and chemistry. In the second part of the article I discuss different aspects

on the practice of alchemy in light of the issues encountered with the inter-subjective repeatability

of the experiments and the methods used to publicize the ndings. In addition to the examination of

the subjects researched, I also review the systematic elements found in the theoretical considerations

presented by the alchemists.

Key words:alchemy, protoscience, William Newman, Lawrence Principe

1. Wstp

W powszechnym przekonaniu praktyka alchemiczna jest identykowana jako

paradygmatyczny przykad postpowania pseudonaukowego, a jej status poznaw-

czy jest zredukowany do poziomu wiedzy magicznej. Celem moich analiz jest

przedstawienie argumentacji na rzecz tezy, i praktyki alchemicznej nie mona tyl-

ko i wycznie uzna za dziaalno pseudonaukow. Odwoujc si do dziejw al-

chemii wska, i w pewnych kontekstach mona zasadnie mwi o tym, i w nie-

ktrych aspektach praktyk alchemiczn naley uzna za protochemiczn, a nie

tylko i wycznie za pseudonaukowe fantasmagorie. Uznaje si, i newralgicznym

momentem ksztatowania si podstawowych idei tworzcych fundament nowoyt-nego paradygmatu poznania naukowego jest okres midzy XV-tym a XVII-tym


2/21

28 RADOSAW KAZIBUT

stuleciem. Jest to kluczowy moment, w ktrym ukonstytuowaa si relacja pomi-

dzy alchemi a chemi. Dlatego te odwoam si przede wszystkim do materiau

faktogracznego z tego okresu dziejw myli ludzkiej.

W pierwszej kolejnoci zreferuj kryteria oddzielenia alchemii od chemii przy-woane przez Williama Newmana i Lawrenca Principe w artykule pt. Alchemy vs.

Chemistry: The Etymological Origins of Historiographic Mistake.Badacze ci pole-

mizuj z trzema, sformuowanymi w toku dyskusji nad stosunkiem alchemii wobec

chemii, warunkami oddzielenia tych typw dziaalnoci [Newman, Principe, 1998,

s. 3265]. Pierwszym krytykowanym przez nich probierzem jest zaoenie, i od-

woywanie si przez siedemnastowiecznych badaczy do zasad lozoi mechanicy-

stycznej i korpuskularnej jest wystarczajcym kryterium oddzielenia alchemii od

chemii. Drugie kryterium szczeglnie podwaane przez wskazanych autorw

mona nazwa etymologicznym i historiogracznym. Natomiast trzecia cezura uznana rwnie przez nich za arbitraln zasadza si na ocenie przejrzystoci i do-

kadnoci traktatw alchemicznych [Newman, Principe, 1998, s. 3335].

W dalszej czci moich rozwaa przeanalizuj niektre aspekty praktyki alche-

micznej w wietle kolejnych trzech zagadnie: powtarzalnoci warunkw i wyni-

kw prac alchemicznych, systematycznoci prowadzenia bada dowiadczalnych

i docieka teoretycznych w alchemii oraz kwestii tego, co alchemicy uznawali za

cel i przedmiot wyjaniania w swojej praktyce.

Naley podkreli, i pierwsze trzy kryteria oddzielenia chemii od alchemii

ukazuj dyskutowany problem na gruncie rozwaa nad dziejami ksztatowaniasi kulturowego obrazu alchemii w kontekcie historiogracznym i etymologicz-

nym. W tym wietle alchemia oceniana jest jako zjawisko o charakterze kulturo-

twrczym, a nie jako praktyka quasi-badawcza. Natomiast w kontekcie kolejnych

trzech wyodrbnionych zagadnie mona dokona oceny zasad praktyki alche-

micznej w paszczynie oglnometodologicznej.

2. Trzy mity o niecigo przejcia z alchemii do chemii

Alchemia jest zjawiskiem cywilizacyjnym szczeglnie trudnym do analizowa-nia. Decyduje o tym szereg czynnikw. W pierwszej kolejnoci trzeba zauway,

i alchemia jest zjawiskiem transkulturowym, a badacze wskazuj na to, i mona

mwi o alchemii babiloskiej, egipskiej, chiskiej, indyjskiej, helleskiej (gre-

ckiej przed Aleksandrem Macedoskim), hellenistycznej, arabskiej, europejskiej

okresu redniowiecza, renesansu oraz kolejnych epok. Osobliwo alchemii ley

w tym, i geneza tej dziaalnoci ginie w mrokach dziejw ludzkoci, a skadniki

mylenia alchemicznego s obecne we wspczesnej kulturze nie tylko za spraw

amatorw zjawisk paranormalnych, ezoteryki i new age-u, ale rwnie w swoi-

stych holistycznych i witalistycznych wizjach relacji czowieka ze wiatem przyro-dy. W. H. Brock wHistorii chemii stwierdza, i w obrbie dziaalnoci alchemikw


3/21

29MIA POMIDZY PSEUDONAUK A NAUK

mona wskaza dwa stae skadniki tej praktyki: skadnik egzoteryczny i skadnik

ezoteryczny [Brock, 1999, s. 1617]. Zasadnym jest przekonanie, i na ksztatowa-

nie si egzoterycznego komponentu praktyki alchemicznej kolosalny wpyw miay

techniki rzemielnicze, zaadaptowane przez alchemikw na potrzeby ich prac [Ze-idler, 2009, s. 159]. Jednake wedug niektrych badaczy przedmiotu to skadnik

ezoteryczny jest charakterystycznym i konstytutywnym elementem tej praktyki,

czynicym alchemi oryginaln osobliwoci w dziejach cywilizacji. Uznanie, i

skadnik ezoteryczny alchemii decyduje o istocie tej aktywnoci midzy innymi

przesdzio o tym, i prace alchemikw zostay sprowadzone do dziaalnoci o cha-

rakterze pseudonaukowym. Dokonaa si swoista redukcja praktyki alchemicznej

tylko do jej ezoterycznego skadnika, a to z kolei zdecydowao o tym, i szereg ba-

daczy dziejw nauki podyo tym wydaje si pozornie uzasadnionym tropem

i poszukiwali argumentw potwierdzajcych tez o zasadniczej przepaci midzynienaukow ezoteryczn dziaalnoci alchemikw a rodzc si w siedemnastym

stuleciu nowoytn chemi. Fakt ten zaowocowa powstaniem szczeglnego prze-

konania by moe nawet przesdu o niecigoci w rozwoju chemii, ktry ugrun-

towany zosta poprzez trzy nastpujce mity: zasady lozoi mechanicystycznej

nie znajdoway uznania w oczach alchemikw, istnienie dwch terminw alchemia

i chemia dowodzi istnienia dwch oddzielnych typw praktyk oraz sposb prezen-

towania przez alchemikw rezultatw badawczych zawsze by chaotyczny.

Przykadem utrzymywania pierwszego z wymienionych mitw s prace Helen

Metzger z pocztku XX wieku. Przyja ona, i upadek alchemii zosta spowodo-wany pojawieniem si mechanicystycznego paradygmatu nowoytnego przyrodo-

znawstwa. Mechanicystyczne ujcie wiata przyrody doprowadzio do zdyskredy-

towania witalistycznych koncepcji natury, a take teorii transmutacji metali, ktra

obok witalizmu stanowi miaa fundament mylenia alchemicznego. Tymczasem

analizy dziejw alchemii dostarczaj dobitnych argumentw podwaajcych to

przekonanie. Po pierwsze zaoenie, i cech konstytutywn alchemii jest przy-

jcie stanowiska witalistycznego jest bdnym. Egzemplikacj tego faktu s prace

francuskiego alchemika przeomu XVII i XVIII stulecia Nicolasa Lemeryego,

ktry jednoznacznie odegnywa si od koncepcji witalistycznej i zaoe teoriitransmutacji metali na rzecz zasad mechanicyzmu i korpuskularyzmu [Newman,

Principe, 1998, s. 33]. Mona stwierdzi, i skoro Lemery wyranie odrzuci prob-

lemy badawcze zwizane z zagadnieniem transmutacji metali, a rezygnujc z tego

lozocznego odziedziczonego po Arystotelesie korzenia alchemii przestaje by

alchemikiem, to wprowadzajc w zamian do swojego aparatu pojciowego zasady

mechaniki staje si chemikiem. Jednake fakt nie odwoywania si do witalizmu

i nie zakadania teorii transmutacji nie moe by traktowany jako kryterium demar-

kacyjne chemii od alchemii, gdy przyjcie takiego warunku prowadzioby do do

zaskakujcych konsekwencji. W wietle tego zaoenia rwnie midzy innymi Ge-ber tradycyjnie okrelany mianem ojca redniowiecznej alchemii musiaby


4/21

30 RADOSAW KAZIBUT

by uznany za chemika [Newman, Principe, 1998, s. 37]. Ponadto mona wskaza

szereg traktatw alchemicznych, w ktrych nie pojawia si ani jedna wzmianka na

temat zagadnienia transmutacji metali i produkcji zota. Doskonaym przykadem

takiego przypadku jest rozprawa Andreasa LibaviusaAlchymia z 1597 roku, w kt-rej przedstawione s szczegowe opisy podstawowych procedur chemicznych,

midzy innymi destylacji i krystalizacji, a take zasady wytwarzania niektrych

substancji chemicznych: soli, aunw i kwasw [Newman, Principe, 1998, s. 38].

W wietle przedstawionych powyej faktw naley uzna, i kryterium odrnienia

chemii od alchemii zaproponowane przez Metzger jest niezadowalajce. Przyjcie

przecie zaoenia, e odwoywanie si do zasad mechaniki przez danego badacza

przeomu XVII i XVIII wieku sprawia, i jego prace badawcze automatycznie mo-

na uzna za naukowe jest zbyt daleko idcym uproszczeniem. Z jednej strony fakt,

i badacz podejmuje w swoich rozwaaniach problem transmutacji metali i chryso-poei nie przesadza o tym, i naley uzna go za alchemika-hochsztaplera. Rwnie

z drugiej strony zignorowanie tych zagadnie nie determinuje tego, e badacz

staje si luminarzem nowoytnego paradygmatu poznania naukowego.

Przekonanie, i praktykujcych alchemi interesowao tylko zagadnienie trans-

mutacji metali, a tym samym zredukowanie problematyki badawczej alchemikw

tylko do kwestii zwizanych z produkcj zota, jest wynikiem zafaszowania obrazu

dziaalnoci alchemicznej dokonanym na pocztku osiemnastego wieku, w ktrym

to alchemia staa si symbolem oszustwa i ignorancji ludzi redniowiecza [Prin-

cipe, Newman, 2001, s. 386]. Ten owieceniowy punkt widzenia leg u podsta-wy przekonania, i alchemia i chemia musz by uznane za dwa oddzielne typy

dziaalnoci. Jak gboko jest zakorzeniony ten pogld w wiadomoci historykw

nauki dowodzi przykad Marii Boas Hall. Autorka ta w pracy Robert Boyle and

Seventeenth-century Chemistry argumentuje na rzecz tezy, i istnienie dwch od-

dzielnych terminw alchemia i chemiapotwierdza zasadno przyjcia takiego

kryterium demarkacyjnego [Newman, Principe, 1998, s. 34]. Stwierdza, i Boylea

naley uzna nie tylko za gwnego siedemnastowiecznego krytyka alchemii, ale

take za ojca nowoytnej chemii. Niewtpliwie ju pierwsze strony najgoniejsze-

go dziea Boylea The Sceptical Chymistpotwierdzaj zasadno tego pogldu.Jednak czy naley z tego w faktu wyciga wniosek o tym, i istniay jednoczenie

dwie odmienne praktyki: alchemiczna i chemiczna? Jeeli za spraw prac badaw-

czych Boylea narodzia si nowoytna chemia, cakowicie niezalena od wpyww

praktyki alchemicznej, to naley uzna, i prowadzi on badania w swoistej prni

kulturowej i naukowej. Oczywicie mona wskaza w jego rozprawach fragmenty,

w ktrych jednoznacznie podejmuje krytyk alchemii i stwierdza, e wicej po-

ytku dostarcza zapoznanie si z wiedz zgromadzon przez rzemielnikw, ni

pogranie si w alchemicznych mrzonkach. Jednak fakt ten niezbicie nie dowodzi

tego, i musiay istnie w siedemnastym stuleciu dwie odmienne praktyki badaw-cze, w ramach ktrych badacze analizowali zupenie odmienne zagadnienia, stosu-


5/21


jc inne metody pracy. Marii Boas Hall nie uwzgldnia w swoich badaniach faktu,

i Robert Boyle cile wsppracowa z jednoznacznie zdeklarowanymi alchemi-

kami, midzy innymi z Kenelem Digby i Georgem Starkeyem. Ponadto sam Boyle

nie odrzuca idei transmutacji i poszukiwa tzw. uniwersalnych rozpuszczalnikw[Newman, Principe, 1998, s. 34].

Ostatnim kryterium, ktre podwaaj Newman i Principe jest supozycja, i pra-

ce alchemikw miay zawsze charakter niesystematyczny. Wedug nich jest to zao-

enie, ktre nie znajduje potwierdzenia w badaniach rde historycznych. Egzem-

plikacj tego bdnego przekonania jest rozprawaB. J. T. Dobbs The Foundations

of Newtons Alchemy1. Autorka ta dowodzi, i twrc jednego z najistotniejszych

traktatw alchemicznych noszcego tytu The Clavisjest Izaak Newton, co oczywi-

cie niezbicie dowodzi, i musia by on zaangaowany w badania, u podstaw kt-

rych leay zaoenia natury alchemicznej. Jednake w przekonaniu Dobbs traktatutego nie mona uzna za alchemiczny, a tym samym jego autora Izaaka Newtona

za alchemika, gdy rozprawa napisana jest w sposb przejrzysty i systematyczny

[Newman, Principe, 1998, s. 35]. Warto na marginesie podkreli, i argument sfor-

muowany przez Dobbs podwaa kryterium zaproponowane przez Hall. Z drugiej

strony zaoenie to implikuje przekonanie, i alchemicy prowadzili swoje badania

w sposb przypadkowy i niestaranny, co naley uzna za waciwe narzdzie do

przeprowadzenia granicy midzy pseudonaukowymi pracami alchemikw a posta-

w naukow. Jednake badania midzy innymi korespondencji Boylea z Georgiem

Starkeyem dowodz, i autorem TheClavisnie moe by Newton, tylko pewienEirenaeus Philalethes. Pod tym pseudonimem mia si kry wanie Starkey jak

to wczeniej stwierdziem zdeklarowany zwolennik mylenia i pracy w aparacie

pojciowym alchemii [Newman, 1987, s. 566].

Analizy przeprowadzone przez Newmana i Principe przemawiaj na rzecz tezy,

i wystpowanie w siedemnastowiecznych i wczeniejszych traktatach dwch ter-

minw alchemia i chemia nie dowodzi istnienia dwch odrbnych typw prak-

tyk. Ponadto autorzy ci stawiaj tez o tym, i do siedemnastego wieku terminy

alchemia i chemia byy traktowane synonimicznie, a ograniczenie de alche-

mikw tylko do stworzenia receptury kamienia lozocznego zostao dokona-ne przez osiemnastowiecznych encyklopedystw. Doskonaym przykadem moe

by przywoany powyej traktat Libaviusa Alchymia. W tekcie tym nie ma

najmniejszej wzmianki na temat zagadnienia transmutacji metali. Przypomn, e

mona w nim znale szczegowe opisy podstawowych procedur laboratoryjnych,

midzy innymi procesu destylacji, krystalizacji i niektrych procedury analitycz-

nych, a take opis instrumentarium koniecznego do przeprowadzenia tych dziaa

laboratoryjnych, jak rwnie wasnoci i zasady wytwarzania podstawowychsoli,

aunw, kwasw. Z drugiej strony mona wskaza na traktat Michaa Sdziwoja

1 Zob. B. J. T. Dob bs,Zob. B. J. T. Do b b s, The Foundations of Newtons Alchemy, or the Hunting of the Green Lion, Cam-

bridge, 1976.


6/21

32 RADOSAW KAZIBUT

Novum Lumen Chymicum, ktry powszechnie jest uznawany za traktat alchemicz-

ny [Newman, Principe, 1998, s. 38]. W przypadku tego tekstu doszo do pewnego

by moe przypadkowego zafaszowania. Traktat w tumaczeniu z aciny na

jzyk angielski zosta zatytuowany A New Light of Alchymie,a w wersji aci-skiej nosi tytuNovum Lumen Chymicum. Co zdaje si potwierdza tez Newmana

i Principe o synonimicznym sposobie uywania terminw chemia i alchemia do

koca XVII wieku.

Podsumowujc swoje analizy Newman i Principe stwierdzaj, i omwione

kryteria oddzielenia alchemii od chemii s nie do utrzymania w wietle pogbio-

nych bada historycznych, a przyjte zostay na gruncie ahistorycznej interpre-

tacji praktyki alchemicznej dokonanej przez dziewitnastowiecznych entuzjastw

okultyzmu i dwudziestowiecznej psychologii Junga. Jak wskazuj alchemiczne

teksty angielskie, niemieckie i francuskie, do koca siedemnastego wieku termi-nami alchemia i chemia posugiwano si synonimicznie. Ograniczenie dziaalnoci

alchemikw tylko do produkcji zota jest wynikiem historiogracznego bdu,

ktry mia uzasadnia zasadniczy brak cigoci przejcia z alchemii do chemii

[Newman, Principe, 1998, s. 64].

Czy podwaone przez Newmana i Principe cezury midzy nowoytn che-

mi a alchemi mona uzna za kryteria demarkacyjne w sensie cile metodo-

logicznym? Z ca pewnoci dokonane przez obu badaczy analizy dowodz, i

u podstawy tezy o niecigoci w rozwoju chemii ley kilka faszywych przekona

i nadinterpretacji. Dyskusja przeprowadzona przez Newmana i Principe unaocz-nia, i zaproponowane powyej kryteria pozwalaj odrni praktyk alchemiczn

od chemii i uzasadni hipotez o braku zwizkw chemii z alchemi. Jednake

w wietle tych kryteriw powstaje jednostronny i wyimaginowanym wizerunek

praktyki alchemicznej zbudowany w konfrontacji z owieceniowym wzorcem po-

znania naukowego. Newman i Principe zdemaskowali ten mechanizm, ktry prze-

sdzi o powstaniu tego obrazu alchemii i uczyni z niej synonim poznania pseu-

donaukowego. Jednake fakt, i udao im si pokaza, e u podstawy odrnienia

alchemii od chemii ley swoisty etymologiczno-historyczny zbieg okolicznoci nie

dowodzi tezy, i alchemi w wietle wspczesnych kryteriw demarkacyjnych naley uzna za praktyk naukow.

3. Wybrane aspekty protonaukowego charakterupraktyki alchemicznej

W literaturze metodologicznej problem kryteriw oddzielenia poznania na-

ukowego od pseudonaukowego jest jednym z centralnych. W zalenoci od per-

spektywy lozocznej, w ramach ktrej dane kryteria byy konceptualizowane

przybieray one rn posta. Wrd wielu wyznacznikw postpowania nauko-wego fundamentaln rol peni zasada intersubiektywnej sprawdzalnoci i kontro-


7/21


lowalnoci, ktr jednoczenie mona uzna za kryterium demarkacyjne. Innym

wyznacznikiem ethosu poznania naukowego jest systematyczno prowadzenia

bada, ktra pociga za sob roszczenie do uchwycenia fundamentalnych mecha-

nizmw wyjaniajcych przebieg zjawisk i zdarze w wiecie przyrody.W opozycji do nowoytnego paradygmatu poznania naukowego zosta skon-

struowany obraz praktyki alchemicznej, ktra nie spenia w najmniejszym stopniu

przytoczonych powyej kryteriw. Alchemia jako praktyka pseudonaukowa zosta-

a uznana za dziaalno niesystematyczn, a ewentualne wyniki prac alchemikw

musiay by intersubiektywnie niesprawdzalne, niepowtarzalne i w gruncie rzeczy

przypadkowe. Natomiast wiedza generowana przez praktykujcych alchemi nie

pozwalaa uchwyci i zrozumie zasad wyjaniajcych przebieg badanych zjawisk.

Powyej zarysowany obraz alchemii jest w duej mierze wygenerowany na bazie

wskazanego przez Newmana i Principe bdu historiogracznego.3.1 Kwestia powtarzalnoci przebiegu i wynikw dowiadcze alchemikw

Wielu historykw nauki wskazuje, i alchemia bya dziaalnoci o charakterze

racjonalnym, nastawion na realizowanie praktycznych celw, a procedury badaw-

cze rozwinite i stosowane przez alchemikw byy intersubiektywnie sprawdzalne

oraz komunikowalne, nawet jeeli niejednokrotnie byy wyraane w bardzo her-

metycznym jzyku [Moran, 2005, s. 6]. W tym spojrzeniu na alchemi przyjte jest

ukryte zaoenie, i ezoteryczny skadnik tej praktyki, ktrego wyeksponowanie

przez krytykw alchemii przesdzio o zdegradowania jej do miana mylenia ma-

gicznego, moe zosta jednoznacznie odseparowany od skadnika egzoterycznegoalchemii. Oczywicie jest to przekonanie, ktre naraone jest na zarzut, i po do-

konaniu takiej amputacji waciwie mamy do czynienia z karykatur alchemii.

Jednake jeeli praktyki alchemiczne moemy rekonstruowa za pomoc narzdzi

wypracowanych na gruncie dwudziestowiecznej lozoi nauki, musimy stosowa

je do tych jej skadnikw, ktre maj charakter racjonalny. Dlatego te nie ma naj-

mniejszego sensu wika si w dywagacje na temat np. moliwoci intersubiek-

tywnego charakteru symboliki alchemicznej. Naley podkreli, i zasada intersu-

biektywnej sprawdzalnoci, jeeli bya respektowana przez alchemikw, to tylko

w pewnych aspektach ich praktyki badawczej2

. Zagadnienie to mona uchwyciw dwch kontekstach. Z jednej strony alchemicy w swoich pracowniach stoso-

wali narzdzia, ktre wymagay od nich swoistego analitycznego zacicia, a tym

samym pozwalay uzyskiwa powtarzalne wyniki [Newman, 2000, s. 35]. Z dru-

giej strony w praktyce alchemicznej mona wyodrbni szereg procedur, ktre

w swojej konstrukcji zakaday konieczno powtarzalnoci warunkw przebiegu

dowiadczenia, czyli moliwo uzyskania powtarzalnego wyniku [Principe, 2000,

s. 55].

2

Terminw powtarzalno i odtwarzalno uywam w znaczeniu: powtarzalno jest procedur nastawianna uchwytywanie badanego zjawiska w aspekcie jakociowym, a odtwarzalno w aspekcie ilociowym [P l e s c h,

1999, s. 615].


8/21

34 RADOSAW KAZIBUT

William R. Newman w pracy pt.Alchemy, Assaying, and Experiment wskazujena szereg dowodw na rzecz tezy, i alchemikom nie byy obce prace o charakterzeanalitycznym. wiadcz o tym zachowane opisy prac z zastosowaniem wagi anali-

tycznej i palnika. Oba te narzdzia pomimo swojego rzemielniczego pochodze-nia byy wykorzystywane przez alchemikw duo wczeniej ni uksztatowaysi nowoytne zrby grnictwa i metalurgii [Newman, 2000, s. 3554]. Autor tenpodkrela, i palniki byy podstawowymi alchemicznymi narzdziami uywanymiw ramach tzw. drogi suchej midzy innymi przy procedurze kupelacji i cementowa-nia. Paul z Taranto w traktacie alchemicznym z XIII wieku Theorica et Practicapo-daje opis przebiegu kupelacji z zastosowaniem palnika. Jednake w tym przypadkupalnik nie by stosowany jako narzdzie analityczne, a tylko jako narzdzie, ktremiao uatwi proces oddzielenia oowiu od uzyskanej prbki metalu szlachetnego

[Newman, 2000, s. 36]. Ju w wietle tego przykadu wida, e alchemicy musieliposugiwa si metodami, ktre wymagay od nich jakbymy to dzisiaj okrelili umiejtnoci laboratoryjnych, a take systematycznoci i precyzji w trakcie prze-prowadzanych dowiadcze. Kolejnych przykadw zastosowania palnika, jakonarzdzia analitycznego, dostarcza traktat Muhammada ibn Zakariya al Raziegorozpowszechniony wrd europejskich alchemikw pod tytuem Liber de Alumi-nibus et Salibus. W nim al Razi zgromadzi wiele informacji na temat wasnocisoli, aunw i niektrych kwasw. Do wynikw przedstawionych przez al Raziegonawizuje w XIII wieku Micha Duns Szkot w traktacieArs Alchemie. Autor w tym

tekcie wskazuje na podstawowe, uywane w praktyce alchemicznej, typy soli.Podaje szereg danych o wasnociach analizowanych substancji, jak i rdach ichpochodzenia oraz moliwociach zastosowania. Jednake to, co jest najistotniejsze wskazuje w tym traktacie, jak umiejtnie posugiwa si palnikiem, aby uzyskakontrol nad przebiegiem procesu spalania [Newman, 2000, s. 39].

W Theatrum Chemicum BritannicumEliasza Ashmolea z 1652 roku znajdujesi ilustracja pochodzca z rkopisu Thomasa Nortona, przedstawiajca alchemikakorzystajcego z wagi analitycznej. Blisza analiza ryciny pozwala dostrzec, imczyzna stara si okreli jako prbki srebra lecej przed nim na stole (repre-

zentowanej symbolicznie przez sierp ksiyca). Jak zauwaa Newman powstajeinteresujce pytanie o jako i dokadno urzdzenia przedstawionej na ilustracjiwagi [Newman, 2000, s. 40]. Jeeli obraz praktyki alchemicznej, jako zasadniczonie ilociowej i niestarannej jest prawdziwy, to waga przedstawiona na ryciniealbo nie moe by zbyt precyzyjna, albo na ilustracji nie jest przedstawiony alche-mik tylko rzemielnik w swoim warsztacie. O tym, i mamy do czynienia z prze-stawieniem warsztatu alchemicznego wiadczy nie tylko to, e na ilustracji uytoalchemicznej symboliki, ale rwnie fakt, i rycina pochodzi z rkopisu uznane-go alchemika Nortona. Zatem mona wycign nastpujce wnioski: alchemicy

w swojej praktyce wykorzystywali wag analityczn, ktra pozwalaa im okrelazalenoci ilociowe w badanych substancjach. Wtpliwo co do dokadnoci po-


9/21


miarw dokonywanych przez alchemikw mona odsun zwracajc uwag na fakt,

i w tym samym czasie te same urzdzenia (o takim samym stopniu precyzyjnoci)

musiay by uywane przez zotnikw rwnie w mennicach feudaw, ktrym

zaleao na jak najwyszej jakoci pomiarw, a szczegowe edykty monarchwokrelay jako urzdze pomiarowych i warunki ich uywania [Newman, 2000,

s. 40]. Wydaje si, i alchemikom, ktrych motywoway do pracy cele poznaw-

cze, zaleao na tym, aby posiada jak najlepsze i najprecyzyjniejsze wyposaenie

pracowni, a tym samym dokadne wagi analityczne. Natomiast rzemielnikom nie

zawsze musiaa towarzyszy ch uzyskania jak najdokadniejszych pomiarw.

Std konieczno administracyjnej regulacji standardw budowy wag i zasad ich

uywania w przestrzeni gospodarczej redniowiecznego spoeczestwa.

W traktacie alchemicznym przypisywanym AwicennieDe Anima, rozpowszech-

nionym w Europie najprawdopodobniej za spraw tumaczenia Rogera Bacona,mona znale opis kilku analitycznych wyznacznikw pozwalajcych odrni

zoto prawdziwe od faszywego, midzy innymi dziki: 1) rozpuszczalnoci w so-

lach, ktra cechuje faszywe zoto, 2) metodom okrelania ciaru waciwego

zota i koloru zota w trakcie topienia [Newman, 2000, s. 45]. Mona mie wtpli-

woci czy autorami tych ustale byli alchemicy czy te rzemielnicy. Udzielenie

jednoznacznej odpowiedzi wydaje si niemoliwe, chocia naley zwrci uwag

na dwie kwestie. Po pierwsze przedstawione informacje zawarte s w traktatach

alchemicznych. W przypadku technik rzemielniczych mamy do czynienia z prze-

kazem ustnym w relacji midzy mistrzem a czeladnikiem. U alchemikwzapewneten element bezporedniego kontaktu mistrz ucze by take obecny, ale istnia

rwnoczenie rynek traktatw alchemicznych. Natomiast prace, ktre mona

uzna za podrczniki rzemielnicze pojawiaj si znacznie pniej ni traktaty

alchemiczne. Doskonaym przykadem takiego traktatu jest Summa Perfectionis

Psuedo-Gebera, jeden z najwaniejszych tekstw alchemicznych, powstay okoo

XIII wieku. W dziele tym autor opisuje dwa typy testw o charakterze analitycz-

nym. W pierwszej grupie przedstawione zostay procedury ustalania: wagi, koloru

i kowalnoci. W drugiej grupie opisane s jak to okreli autor dziaania istot-

niejsze z perspektywy pracy alchemika, czyli: kupelacja, cementowanie, arzeniesi metali, badanie schodzonego metalu po podgrzewaniu, reakcje metali na opary

kwasw, studzenie metali w rnych roztworach, palenie siarki przy analizie kolo-

ru i masy materiau, procesy zwapnienia i redukcji masy podczas spalania. Opisane

testy nie byy wykorzystywane na potrzeby okrelenia czy dana prbka zota jest

prawdziwa czy faszywa do tego wystarczajca jest sama procedura kupelacji,

ale przede wszystkim miay prowadzi do uzyskania wiedzy o skadzie i wasno-

ciach badanej substancji [Newman, 2000, s. 4546]. Jeeli przyj tez Newmana

i Principe o tym, i do koca XVII wieku terminy alchemia i chemia naley trak-

towa jako synonimy i nie ma sensu utrzymywa, i w zwizku z tym istniay dwatypy praktyki badawczej, to moliwym jest, i analogiczna zaleno zachodzi


10/21

36 RADOSAW KAZIBUT

w odniesieniu do prac rzemielnikw i alchemikw. Proces separacji obu typw

praktyk jest wynikiem potrzeby poszukiwania tosamoci i odrbnoci jednej for-

macji spoecznej na tle drugiej w tym przypadku rzemielnikw odegnujcych

si od ezoterycznych praktyk alchemicznych, midzy innymi po to, aby stworzywyrane ramy obiektywnoci i intersubiektywnej komunikowalnoci swojej dzia-

alnoci. Ten sam mechanizm mona obserwowa w przypadku krytyki spekulacji

alchemicznej przez luminarzy nowoytnej nauki.

Przedstawiona powyej argumentacja Newmana budzi jednak wtpliwoci.

To, i alchemicy korzystali w swoich pracach z relatywnie zoonego instrumen-

tarium, jest kwesti bezdyskusyjn w wietle zaprezentowanych analiz traktatw

alchemicznych. Jednak czy z tego faktu mona wyprowadza do mocny wniosek

o tym, i w praktyce tej respektowano zasad intersubiektywnej sprawdzalnoci?

Przecie uywanie danych narzdzi nie suponuje tego, i bd one stosowane po-prawnie. Zatem kwesti sporn pozostaje to, czy alchemicy wypracowali procedu-

ry metodologicznie gwarantujce to, i operowanie przez nich danymi narzdziami

laboratoryjnymi pozwalao im uzyskiwa powtarzalne i odtwarzalne rezultaty

badawcze. Problem ten podnosi L. Principe w artykule pt.Apparatus and Reprodu-

cibility in Alchemy [2000, s. 5574].

Uzasadnion jest opinia, i teksty alchemiczne s niejednorodne pod wzgldem

przejrzystoci ich treci. Traktaty alchemiczne s mozaik fragmentw napisanych

w sposb jasny i wyrany, przeplatanymi partiami sporzdzonymi w jzyku ezo-

terycznym. Powszechnie jest stosowana w nich zasada rozproszenia wykorzy-stywana take przez Boylea polegajca na tym, i partie tekstu istotne dla oma-

wianego problemu badawczego przerywane s fragmentami zupenie nieistotnymi

[Principe, 1994, s. 95]. Oczywicie z perspektywy niewtajemniczonego czytelnika

zabieg ten nie tylko utrudnia lektur tekstu, ale take uniemoliwia jednoznaczne

oddzielenie treci istotnych dla danych rozwaa od myli penicych funkcj ma-

skujc. Otwiera si tym samym droga do przeprowadzania rnych interpretacji

i nadinterpretacji tekstu3. Wydaje si, i fakt ten przesdza o tym, i alchemicy

programowo sporzdzali swoje traktaty w mtnym i niejednoznacznymi jzyku,

a tym samym w peni wiadomie rezygnowali z moliwoci intersubiektywnegopowtrzenia i odtworzenia zarwno warunkw, jak i wynikw prowadzonych prac

badawczych przez innych alchemikw. Z perspektywy jungowskiej interpretacji

praktyki alchemicznej zadanie to byo zupenie nieistotne dla alchemikw. Celem

dziaa alchemikw byo przejcie z poziomu indywidualnej wiadomoci (za

pomoc archetypicznych wyobrae) do kolektywnej niewiadomoci. Wedug

Junga alchemicy nie byli zainteresowani przebiegiem procesw chemicznych, a ich

3 Jak dowodzi S. Shapin donioso wkadu Roberta Boylea w rozwj nowoytnego paradygmatu pozna-

nia naukowego polegaa midzy innymi na zerwaniu z zasad dyskrecji cechujc teksty alchemiczne na rzecznie budzcych wtpliwoci interpretacyjnych protokow z prowadzonych eksperymentw [zob. S h a p i n, 1993,

2000].


11/21


dowiadczenia nie miay nic wsplnego z materialnymi substancjami. Dlatego te

prba odczytania alchemicznych tekstw w odniesieniu do jzyka wspczesnej

chemii jest zadaniem zupenie beznadziejnym [Newman, 2001, s. 401].

Oczywicie taka interpretacja praktyki alchemicznej cakowicie wyklucza mo-liwo tego, i alchemia w jakim stopniu moga by poprzedniczk wspczes-

nej chemii. Jednake psychologiczna interpretacja budzi szereg wtpliwoci.

Pogbione analizy wybranych traktatw alchemicznych wykazuj, i pomimo

wszystkich problemw interpretacyjnych, mona skonstruowa obraz alchemii nie

tylko jako sztuki mistycznej, ezoterycznej i duchowej.Wielu praktykujcych al-

chemikw przekonanych byo o tym, i staroytni mistrzowie odkryli formu

kamienia lozocznego, a ich zadanie polega miao na powtrzeniu i odtworze-

niu tego niezmiernie trudnego procesu, ktrego szczegy ze wzgldu na zasad

dyskrecji zostay utajnione przez odkrywcw [Principe, 2000, s. 58]. Alchemicypodejmowali starania, aby stwarza moliwo intersubiektywnego powtrzenia

okrelonego rezultatu badawczego, chorwnoczenie pilnie przestrzegali zasady

dyskrecji [Principe, 2000, s. 59]. Oczywicie mona powtpiewa w to, czy ta

deklaracja nie jest przejawem faszywej wiadomoci przejawianej przez alche-

mikw, a sama zasada dyskrecji nie jest po prostu stosowana jako narzdzie do

maskowania niekompetencji autora danego traktatu, a take faktu, i nie osign

on adnych istotnych rezultatw pozwalajcych rozwiza stawiany problem ba-

dawczy w tym przypadku przeprowadzenia transmutacji metalu nieszlachetnego

w zoto.Przykadem traktatu alchemicznego, w ktrym autor podejmuje starania, aby

uatwi zadanie powtrzenia przez innych alchemikw danego rezultatu, jest roz-

prawa z XV wieku Thomasa Nortona Ordinall Alchemy. Autor przedstawia szcze-

gowe rozwaania i opisy sposobu przygotowania urzdze, ktre maj zosta

zastosowane w powtarzanym dowiadczeniu. Na kartach traktatu rozwodzi si na

temat rodzajw glin, ktre powinny by uyte do budowy pieca, omawia rodzaje

naczy koniecznych do przeprowadzenia procedur strcania osadw i sublimacji,

a take przedstawia, w jaki sposb wyprodukowa najlepsze rodzaje szka labo-

ratoryjnego. Norton dzieli si z czytelnikami swojego traktatu wiedz na tematniuansw przygotowania warsztatu i narzdzi alchemicznych, bazujc zapewne na

wasnych dowiadczeniach [Principe, 2000, s. 5960]. W pewien sposb stara si

upowszechni nabyt w ramach prac badawczych wiedz jak, nie tylko w kon-

tekcie umiejtnoci przeprowadzania dowiadcze, ale take przygotowania in-

strumentarium. Mia wiadomo tego, i w przypadku dowiadcze chemicznych

niska jako szka laboratoryjnego jest jedyn z podstawowych przyczyn uniemo-

liwiajcych ewentualno powtrzenia i odtworzenia przez operatora danego re-

zultatu. Problem ten bdzie towarzyszy rozwojowi chemii take w trakcie wielkiej

rewolucji Lavoisiera. Joseph Black po powrocie z pokazw eksperymentw Lavoi-

siera wanie z tego powodu, i nie dysponowa odpowiednim szkem laboratoryj-


12/21

38 RADOSAW KAZIBUT

nym, nie by w stanie uzyska w Edynburgu rezultatw zblionych do wynikw

francuskiego badacza [Levere, 2005, s. 228]. Paradoksalnie ojca wielkiej rewo-

lucji w chemii, w mniejszym stopniu ni XV-wiecznego alchemika, zajmowao

zadanie uatwienia ewentualnego powtrzenia dowiadczenia innemu badaczowi.Kolejnym przykadem alchemika, ktry nie ukrywa tajnikw swojego warszta-

tu badawczego by George Starkey. Powici on wiele miejsca rozwaaniom nad

warunkami, w ktrych powinien przebiega proces transmutacji. Oprcz opisw

budowy pieca alchemicznego, zawierajcych dane dotyczce jego rozmiarw i gru-

boci izolacji, podaje rwnie informacje na temat sposobw utrzymywania odpo-

wiedniej jego temperatury [Principe, 2000, s. 63].

Przesadnym byoby suponowanie, e w wietle tych traktatw mona mwi

o tym, i alchemicy mieli wiadomo znaczenia ujmowania przebiegu i warunkw

dowiadczenia w aspekcie ilociowym, ale wydaje si, e dostrzegali fakt, i po-tencjalne powtrzenia dowiadczenia w aspekcie jakociowym s moliwie tylko

przy moliwie jak najbardziej precyzyjnym odtworzeniu jego warunkw. Wydaje

si, e alchemicy byli przekonani o tym, i staroytne opisy dowiadcze chocia

wypenione alegoriami musz zosta odtworzone w taki sposb, aby mc powt-

rzy otrzymane wczeniej rezultaty badawcze. Ze wzgldu na brak zawansowane-

go aparatu pojciowego nie byli w stanie opisywa badanych substancji w aspekcie

ilociowym, jednak w duym stopniu prbowali w dowiadczalny sposb rozpo-

zna badane zjawiska w aspekcie jakociowym.

4. Systematyczno bada dowiadczalnych i namysu teoretycznegow praktyce alchemicznej

Przedstawione powyej rozwaania dowodz, i dalece dyskusyjne jest jedno-

znaczne stwierdzenie, i alchemikom nie udao si osign nie budzcych wt-

pliwoci rezultatw badawczych, gdy nie respektowali metodologicznej zasady

powtarzalnoci i sprawdzalnoci. Jeeli jednak to nowoytne kryterium poprawno-

ci prowadzenia bada naukowych przywiecao pracy alchemikw, to w dalszym

cigu nie wiemy, co zdecydowao o uznaniu alchemii za praktyk pseudonaukow.By moe czynnikiem, ktry przesdzi o tym fakcie jest to, i alchemicy nie pro-

wadzili swoich bada dowiadczalnych w sposb systematyczny i nie towarzyszy

im gboki namys teoretyczny4.

Czy alchemicy prowadzili swoje prace dowiadczalne w sposb systematyczny?

Zagadnienie to wie si bezporednio z wyej przedstawion kwesti powtarzal-

noci i odtwarzalnoci wynikw oraz rezultatw badawczych. Zatem by moe al-

4 Podnoszc to zagadnienie nawi do rozwijanej przez Wojciecha Sadego koncepcji kryterium demarka-

cji ujmowanej jako systematyczno docieka dowiadczalnych i teoretycznych. Celem moim nie jest analizazaproponowanego przez Sadego kryterium, ale zastosowanie go do oceny prac prowadzonych przez alchemikw.

Zatem w swoich rozwaaniach zastosuj wczesn wersj proponowanego kryterium demarkacji.


13/21


chemikom nie udao si wygenerowa odpowiedniej bazy empirycznej, poniewa

nie respektowali tej zasady metodologicznej, a ich prace z gruntu byy niesyste-

matyczne i przypadkowe. Zaprzeczeniem tego pogldu jest posta Rogera Baco-

na (12141294), ktrego dokonania s doskonaym przykadem zorganizowanychprac dowiadczalnych i ucielenieniem empirycznego ducha prowadzenia bada

alchemicznych [Moran, 2005, s. 23]. Bacon nawizuje do wynikw uzyskanych

przez Awicenn i podejmuje zadanie wydestylowania esencji z rnych substan-

cji pochodzenia rolinnego, zwierzcego i mineralnego. W ten sposb wpisuje si

w alchemiczny arystotelesowski paradygmat wykrycia podstawowego substratu

rzeczywistoci pitej materii. Mona zasadnie stwierdzi, i alchemikom nie bra-

kowao zapau do gromadzenia bazy empirycznej. Istniej jednak wtpliwoci czy

dziaali w swoich poszukiwaniach metodycznie. Przykadem takich systematycz-

nych bada s prace alchemikw nad azotanem potasu saletr. Substancja ta byaprzedmiotem szczeglnego ich zainteresowania. Wykorzystywana bya zarwno do

produkcji lekarstw, jak i rnych rozpuszczalnikw. Od XVI wieku prace z wy-

korzystaniem saletry znajdoway si w krgu zainteresowa coraz wikszej grupy

alchemikw. Paracelsus (14931541) jako pierwszy uznaje t substancj za jeden

z podstawowych pierwiastkw. Tym samym modykujc koncepcj Arystotelesa

rwnoczenie pozostaje wiernym idei kamienia lozocznego. Kolejne stulecia

przyniosy ugruntowanie pozycji saletry w praktyce alchemicznej, czego do-

wodem s badania nad t substancj prowadzone przez midzy innymi: Bernarda

Palissy (15081589), Josepha Quercetanusa /Joseph Duchesne/ (ok. 15441609) francuskiego jatrochemika, Cornelisa Drebbela (15721633), Michaa Sdziwoja

(15661636), ale take przez Roberta Boylea [Szydo, 1994, s. 88]. Wydaje si, i

warunek systematycznego gromadzenia wiedzy empirycznej by w pewnym stopniu

speniany przez alchemikw, a problemem ktrego nie mogli przezwyciy bya

niemono jednoznacznego odrzucenia arystotelesowskiego aparatu teoretycz-

nego. Alchemikom nie zabrako zarwno analitycznego zacicia, jak i sumienno-

ci w zbieraniu danych empirycznych. Jednak nie mona tego samego stwierdzi

w kwestii prowadzonych przez alchemikw docieka teoretycznych. Zapleczem

teoretycznym ich bada bya koncepcja czterech ywiow Arystotelesa. Teoriata bya modykowana przez kolejne pokolenia alchemikw, ktrzy tak jak Para-

celsus zrezygnowali z operowania pojciem ywiow zastpujc je kategoriami

trzech podstawowych zasad: Merkurego (rt), Siarki i Soli [Levere, 2001, s. 10].

Jednak podstawowa idea teorii Arystotelesa bezwzgldnie towarzyszya wszystkim

alchemikom i nie zostaa przez nich odrzucona. Trwaym byo przekonanie o tym,

i mona tak przeksztaci substancj, aby wydoby z niej podstawowy substrat,

ktry po nasyceniu odpowiednimi wasnociami mona przeksztaci w inn ni

wyjciowa substancja, czyli dokona transmutacji [Crombie, 1960, s. 162163].

W pewnym sensie alchemikom nie zabrako systematycznoci w dociekaniach te-oretycznych, tylko systematycznego krytycznego namysu teoretycznego. Stali si


14/21

40 RADOSAW KAZIBUT

niewolnikami jednej idei odmienianej na wiele sposobw, ktra towarzyszya

jak swoista myl przewodnia take tym, ktrzy deklarowali odrzucenie paradyg-

matu Arystotelesa. Robert Boyle ktry jest uznany za najwikszego krytyka trady-

cji alchemicznej i badacza, ktry na kartach Sceptical Chymist wydoby ogranicze-nia teorii Arystotelesa goszc konieczno jej zastpienia teori korpuskularn nie

by w stanie zrezygnowa z idei transmutacji metali [Newman, 1994, s. 113].

Podsumowujc ten wtek rozwaa, nawi do zestawu dyrektyw wchodz-

cych w skad proponowanego przez Wojciecha Sadego kryterium demarkacji. Au-

tor ten formuuje nastpujce rady:

1. naley bazowa na teoriach o charakterze naturalistycznym, czyli takich,

ktre poszukuj wyjanienia badanych zjawisk przyrody w obrbie innych

zjawisk przyrody,

2. naley oprze si na dobrze ugruntowanej wrd badaczy teorii, jeeli dyscy-plina jest nowa, naley poszuka podstawy teoretycznej w rozwaaniach

lozocznych,

3. w ramach rodzcych si dyscyplin bada naley jak najprostsze zjawi-

ska, w ramach dojrzaych dyscyplin przedmiotem badania powinny by

najprostsze zjawiska z punktu widzenia zakadanej teorii,

4. na bazie zaoe teoretycznych i wynikw obserwacji naley formuowa

wnioski, ktre mog by wykorzystane jako przesanki w dalszych rozumo-

waniach,

5.tylko wnioski poprawne mog by przesankami kolejnych rozumowa,6. naley prowadzi badania systematycznie i cierpliwie, unikajc formuowa-

nia miaych hipotez5.

W wietle powyszych zasad uprawiania nauki praktyka alchemiczna spe-

nia w duym stopniu zaoone kryteria postpowania badawczego, ktre naley

uzna za naukowe. Korzenie alchemii maj z pewnoci rodowd lozoczny. Po-

wszechnie uznaje si, i jej fundamentem teoretycznym bya arystotelesowska

koncepcja ywiow, ktra wyewoluowaa do postaci koncepcji trzech zasad

Paracelsusa i kolejnych jej wariantw. Oczywicie naley zada pytanie na ile

te perspektywy teoretyczne miay charakter naturalistyczny? Arystotelesowskazyka ma swoj baz pojciow ugruntowan w metazycznej reeksji, co nie

przekrela jej naturalistycznego charakteru. W przypadku pniejszej koncepcji

trzech zasad trudno okreli na ile jej skadnik metazyczny mia charakter ezo-

teryczny i mistyczny. Mimo wszystko obie teorie, jak i alternatywna wobec nich

koncepcja atomistyczna, byy powszechnie akceptowane i dobrze ugruntowane

w stylu mylenia alchemikw. Problematyczn jest kwestia tego, czy alchemicy

badali moliwie najprostsze zjawiska postulowane na gruncie zakadanej teorii.

5 Zob. Sady Wojciech, [2008], Dlaczego rozmowy i dowodzenia matematyczne Galileusza s nauko-

we, a wiat Kartezjusza nie?, http://www.ispan.waw.pl/studialogica/s-p-f/forum-les/Sady-KG.pdf, wersja

z 27.03.2008.


15/21


Alchemia nazywana jest sztuk ognia midzy innymi z tego powodu, i ana-

liza za pomoc ognia, podgrzewanie i destylacja, miay w efekcie doprowadzi

do otrzymania podstawowej esencji niezbdnej do przeprowadzenia transmutacji.

Z tej perspektywy podejmowali oni dziaania podstawowe ze wzgldu na cele, kt-re zakadali w swoich pracach. Oczywicie kwesti sporn jest niewtpliwie to, czy

warsztat alchemiczny moe zosta uznany za laboratorium. Dyskusyjne jest to, czy

mogli oni budowa izolowane ukady dowiadczalne, a w efekcie znaczco ograni-

cza moliwo niepowtrzenia i nieodtworzenia przebiegu oraz rezultatu danego

dowiadczenia. Z pewnoci konsekwentnie trwali przy zaoonym przez siebie

aparacie pojciowym i z ogromnym uporem dyli do uzgodnienia wynikw

dowiadcze z zoeniami teorii transmutacji. Zatem wydaje si, e kierowali si

w swoich pracach regu systematycznoci i powstrzymywania si od miaych

hipotez, co w efekcie doprowadzio ich do dogmatycznego trwania przy arysto-telesowskiej teorii pomimo tego, i uzyskiwana ewidencja empiryczna wiadczy-

a na jej niekorzy. W tym wietle mona zasadnie podwaa przekonanie, czy

w przypadku praktyki alchemicznej mona postulowa to, i charakteryzowaa j

systematyczno namysu teoretycznego. Naley raczej mwi o systematycznym

i bezkrytycznym utrzymywaniu teorii co skdind jest w przekonaniu wielu -

lozofw nauki cech do typow w dziejach przyrodoznawstwa. Z drugiej za

strony nie mona pomija faktu, i praktyka alchemiczna w swojej istocie przy-

najmniej w paszczynie egzoterycznej miaa charakter dowiadczalny i polegaa

na manipulowaniu okrelonymi substancjami. W myl podziau wprowadzonegoprzez Rogera Bacona w rozprawie Opus Tertium z 1267 roku, w obrbie alchemii

naley wyranie oddzieli dziaalno praktyczn alkimia operativa et practi-

caod namysu o charakterze metazycznym, mistycznym i ezoterycznym, czyli

alkimia speculativa. Wskazuje to na istnienie dwch by moe rwnorzdnych

i nierozerwalnych rde alchemii: laboratoryjnego i duchowego [Clian, 2010,

s. 178]. Dziaania podejmowane przez alchemikw w ramach alkimia operativa et

practica posiadaj znamiona systematycznego postpowania badawczego przede

wszystkim w aspekcie dziaalnoci dowiadczalnej, w mniejszym stopniu w od-

niesieniu do aktywnoci o charakterze teoretycznym. Elementem, ktry przesdzio tym, i dzi stwierdzamy ogromn przepa pomidzy namysem alchemikw

a nowoytn chemi nie jest to, i nie podejmowali oni systematycznych prac do-

wiadczalnych, ale to, e nie zaufali otrzymywanym w warsztatach alchemicznych

wynikom na tyle mocno, aby nada im pierwszestwo i odrzuci wyznaczony przez

Arystotelesa paradygmat [Newman, 2000, s. 54].

5. Co byo celem i przedmiotem wyjaniania dla alchemikw?

Ustalenie co byo zaoonym przez alchemikw przedmiotem wyjaniania, jestzadaniem bardzo skomplikowanym, midzy innymi z tego wzgldu, i jak to


16/21

42 RADOSAW KAZIBUT

ju podkrelaem alchemia bya aktywnoci niejednorodn pod wieloma wzgl-

dami. Podejmujc prb rozpoznania tego zagadnienia, naley nakreli swoisty

model roboczy, w ktrym zagadnienie to bdzie dyskutowane. Swoje rozwaania

skoncentruj na dwch kwestiach. Z jednej strony w odniesieniu do wprowadzone-go powyej za Rogerem Baconem rozrnienia na alchemi praktyczn i alchemi

spekulatywn, a z drugiej strony w kontekcie wspczesnego sporu o zdenio-

wanie przedmiotu badania w chemii.

W przytaczanej przez Brocka za Sheppardem denicji alchemii uchwycona zo-

staa dwoisto natury poznania alchemicznego, ktrego celem byo stworzenie

kamienia lozocznego ujmowanego zarwno jako substancja materialna nie-

zbdna do przeprowadzenia transmutacji, jak i jako forma owiecenia duchowego

[Brock, 1999, s. 1617]. Ten sposb spojrzenia na dziaania alchemikw wpisu-

je si w baconowski podzia, w ktrym alchemia praktyczna bdzie dziaalnociskoncentrowan na przeksztacaniu realnych substancji chemicznych. Natomiast

w ramach alchemii spekulacyjnej na pierwszy plan wysunite zostao zadanie do-

konania duchowej przemiany osoby praktykujcej ten dzia alchemii. Trudno roz-

strzygn czy alkimia operativa et practica i alkimia speculativa byy komplemen-

tarnymi skadnikami jednorodnej praktyki, czy te odrbnymi jej formami. Jednak

mona zaoy, i podobnie, jak w przypadku odseparowania skadnika ezoterycz-

nego i egzoterycznego alchemii, podobna dychotomia znajduje zastosowanie w po-

dziale Bacona. W tym sensie alchemia spekulacyjna jest cile zwizana z ducho-

w interpretacj praktyki alchemicznej, a u podstawy alchemii praktycznej leyprotonaukowa postawa badawcza powizana z rozwojem technik rzemielniczych

i nastawieniem racjonalnym oraz pragmatycznym.

W lozocznej dyskusji nad celem i przedmiotem poznania chemii uksztato-

wane zostay dwa przeciwstawne pogldy. W myl pierwszego z nich przedmiotem

bada chemii s zwizki chemiczne, ktrych wasnoci makroskopowe s wyzna-

czane przez ich skad i struktur. Zatem podstawowym zadaniem chemikw jest

zbudowanie teorii, ktra opisywaaby zasady budowy zwizkw chemicznych

na poziomie mikroskopowym, ktre na poziomie makroskopowym wyjaniaaby

waciwoci substancji, a w szczeglnoci ich reaktywno. W opozycji do tegopogldu pozostaj ci lozofowie chemii, ktry podkrelaj, i gwnym zadaniem

badawczym realizowanym przez chemikw jest syntetyzowanie i analizowanie

nowych zwizkw chemicznych. W tym sensie chemia nie jest nauk badajc

mikrostrukturalne wasnoci substancji chemicznych, ale nauk o makroskopo-

wych wasnociach substancji i ich potencjalnych przeksztaceniach [Zeidler, 2011,

s. 2930].

Jeeli przyjmiemy, i celem alchemii spekulacyjnej w sensie zaproponowanym

przez Bacona jest dokonanie duchowej przemiany osoby, to z oczywistych wzgl-

dw tak rozumiana praktyka alchemiczna nie mieci si w aden sposb w ramachwspczesnego sposobu ujmowania przedmiotu bada chemii. Tym samym nie


17/21


moe by uznana w adnym sensie za protonaukow poprzedniczk chemii. Przede

wszystkim z tego wzgldu, i z punktu widzenia nowoytnego racjonalizmu, dzia-

alno zmierzajca do dokonania duchowej transmutacji osoby alchemika jest ak-

tywnoci intersubiektywnie niekomunikowaln i niesprawdzaln, a w efekcie ir-racjonaln. Ten sposb ujmowania przedmiotu alchemii znajduje uznanie w oczach

zwolennikw duchowej i psychologicznej interpretacji praktyki alchemicznej, kt-

rej jednym z najwaniejszych rzecznikw jest przywoywany przeze mnie Carl

Gustaw Jung, na ktrego psychologiczne spojrzenie na alchemi wpyny midzy

innymi przemylenia Gastona Bachelarda i Mircea Eliadego [Pricnipe, Newman,

2001, s. 401]. Zgodnie z t lini interpretacyjn, postawienie pytania o to, czy al-

chemia jest protonaukow i protochemiczn aktywnoci badawcz, czy te pseu-

donaukow mistykacj, jest zupenie bezzasadne, gdy praktyk alchemiczn

naley analizowa w odniesieniu do cakowicie innego zestawu kategorii ni ten,ktry sta si podstaw wspczesnej nauki, a zosta ukonstytuowany w ramach

nowoytnego paradygmatu poznania naukowego.

Zarysowana powyej perspektywa zawa obszar dyskusji nad protonauko-

wym charakterem alchemii do dziaalnoci okrelonej przez Bacona jako alkimia

operativa et practica. Jeeli przyjmiemy, i w ramach tego typu aktywnoci al-

chemicznej speniane byy wskazywane powyej kryteria intersubiektywnej

sprawdzalnoci, systematycznoci w prowadzeniu bada dowiadczalnych i namy-

su teoretycznego, to naley przyj, i przedmiotem zainteresowa badawczych

alchemikw byo opisanie wasnoci i moliwych przeksztace substancji mate-rialnych. Przypomn, i prace dowiadczalne alchemikw byy sprzone od stro-

ny zaplecza intelektualnego z zaoeniami arystotelesowskiej koncepcji czterech

ywiow (lub w ramach jej rozwinicia z teori Merkurego, Siarki i Soli). Za-

sadniczym problemem jest to, czy teori Arystotelesa mona traktowa jako kon-

cepcj opisujc skad i struktur substancji chemicznej, czy te jako koncepcj

metazyczn, wzgldnie jako ufundowan na podstawie metazycznej prb

uchwycenia fenomenu przemiany jednej substancji w drug na poziomie makro-

skopowym. Bez wzgldu na rozstrzygnicie tej wtpliwoci trudno zaoy, i al-

chemicy operowali pojciem struktury i skadu substancji chemicznej w taki spo-sb, aby mc uzna, i ich celem byo opisanie zasad rzdzcych mikrowiatem.

Jednym z celw alchemikw nie byo zbudowanie jednorodnej teorii substancji

chemicznej, ale dowiadczalne potwierdzenie zaoe koncepcji Arystotelesa po-

przez przeprowadzenie transmutacji. Kwestia wyjanienia reaktywnoci zwizkw

chemicznych w wietle skadu i struktury substancji nie moga by przedmiotem

bada alchemicznych z tej racji, i koncepcja Arystotelesa nie bya wystarczajcym

zapleczem teoretycznym do zrealizowania tego zadania. Jednake w przekonaniu

alchemikw stanowia wystarczajce zaplecze teoretyczne dla odkrycia zasad rz-

dzcych procesem transmutacji ujmowanej jako moliwo przeksztacenia jednejsubstancji w drug. Zatem de facto poszukiwanie formuy transmutacji mogo by


18/21

44 RADOSAW KAZIBUT

rozumiane jako umiejtno przeprowadzenia syntezy, a sama formua miaa byczym w rodzaju opisu przebiegu takiej reakcji. Kwestia moliwo przekszta-cania jednej substancji w inn znajduje szczeglne miejsce w rozwaaniach Ary-

stotelesa. W polemice z staroytnymi atomistami jako pierwszy podnosi problemhomogenicznoci i heterogenicznoci substancji oraz analizuje problem faz przej-cia (etapw przebiegu syntezy) z jednej substancji do drugiej [Needham, 2006,s. 65]. Koncepcja Arystotelesa z ca pewnoci bya teori, ktra nie wytrzymaakonfrontacji z wynikami dowiadczenia. Jednake bardzo dugo znajdowaa uzna-nie w oczach alchemikw nie tylko z powodu dogmatycznego przywizania ichdo autorytetu Stagiryty i braku alternatywnej teorii, ale przede wszystkim z tegowzgldu, i okrelaa ona swoisty paradygmat alchemii. Zgodnie z tym stylemmylenia alkimia operativa et practica miaa by aktywnoci, ktrej zadaniem

miao by przeksztacanie makroskopowych substancji w celu uzyskania wymier-nych praktycznych rezultatw w szczeglnym przypadku nieograniczonej ilocizota, ale take, a moe przede wszystkim lekarstw, alkoholi, perfum i eliksirw.W tym wietle prace alchemiczne mona uzna za aktywno o charakterze proto-naukowym, gdy dziaalno ta nastawiona bya na realizowanie pragmatycznychzada, a jej przedmiotem byo badanie wasnoci substancji i przebiegu proceswich przeksztacania.

6. Podsumowanie

W ogromnej literaturze przedmiotu z zakresu dziejw nauki wielu historykwzajmowao stanowisko w dyskusji nad statusem poznawczym alchemii. ledzc teprace mona zauway, i usystematyzoway si trzy gwne stanowiska. Pierwsze uznajce alchemi za dziaalno pseudonaukow prezentowane jest w naj-wikszym stopniu przez autorw klasycznych rozpraw z historii nauki: RupertaHalla, Alistara Crombie, czy te przez Helen Metzger i Marii Boas Hall. Na drugimbiegunie umiejscowi naley rozwaania badaczy, ktrzy staraj si odczarowasposb ujmowania alchemii jako dziaalnoci pseudonaukowej. Reprezentatywna

dla tego stanowiska jest grupa wspczesnych badaczy, takich jak: William New-man, Lawrence Principe, Trevor Lever i Moran Bruce. Trzeci grup reprezentujbadacze, ktrzy polemizuj z tez o protonaukowym charakterze alchemii i wska-zuj na specyczny charakter tej praktyki nieredukowalny tylko do jej aspektupraktycznego lub ezoterycznego. Dlatego te rozwaa nad dziejami alchemii nienaley sytuowa w kontekcie dyskusji nad kwestiami naukowoci czy pseudona-ukowoci tego typu intelektualnej aktywnoci czowieka, lecz raczej w kategoriachzjawiska oglnokulturowego.

Przedstawione powyej argumenty wspieraj stanowisko przyjmujce, i alche-

mia moe by traktowana jako protonaukowa dziaalno. Z drugiej strony monaw literaturze przedmiotu wskaza szereg argumentw podwaajcych ten sposb


19/21


patrzenia na alchemi. W tym wietle naley stwierdzi, i dyskusja o protonauko-

wym lub pseudonaukowym charakterze praktyki alchemicznej nie jest tylko spo-

rem czysto historycznym. Posiada ona znamiona kontrowersji lozocznej, a tym

samym zgodnie z ujciem popperowskim jest z denicji w swojej istocie sporemnie rozstrzygalnym i perswazyjnym. Zatem naley uzna, i nie mona sformuo-

wa ostatecznego argumentu, ktry przechylaby szal na ktr ze stron dysku-

sji. Filozoczny charakter dyskutowanego problemu oscyluje wok pytania o to,

czy mona wskaza ahistoryczny zestaw regu organizujcych prace laboratoryj-

ne i ponadczasowe kryterium odrnienia nauki od pseudonauki, a tym samym

jedno kryterium racjonalnoci. Wskazane przeze mnie argumenty przemawiaj

za tym, i uznanie alchemii za paradygmatyczny przykad postpowania pseudo-

naukowego jest w wietle materiau faktogracznego nie do utrzymania. W zwiz-

ku z tym suponowanie, i alchemiczny sposb mylenia by pozbawiony znamionracjonalnoci nie jest w peni uzasadnionym przekonaniem, gdy alchemicy byli

konsekwentni w obiektywnym postrzeganiu wiata zgodnie z wiar w przyjmo-

wany przez siebie aparat pojciowy [Moran 2005, s. 2]. Oczywicie z perspekty-

wy wspczesnego stanu wiedzy i wiadomoci metodologicznej nauk przyrod-

niczych alchemicy popenili wiele bdw. Przejawiana przez nich racjonalno

nie miecia si w nowoytnym paradygmacie poznania naukowego. Alchemicz-

na racjonalno zakadaa gbok wiar w to, i mona dokona transmutacji lub

wydestylowa eliksir wiecznego ycia za pomoc metody empirycznej, a ich

celem byo okrywanie tajemnic wiata przyrody. Nie zmienia to faktu, i w prak-tyce alchemicznej ogromn, a w przekonaniu wielu badaczy, centraln rol od-

grywao mylenie o charakterze mistycznym i holistycznym, w ktrym zwizki

przyczynowo-skutkowe nie byy rozpoznawane jako podstawowe mechanizmy

dziaania wiata przyrody. Obecno pierwiastka magicznego w podejmowanych

przez alchemikw prbach wyjaniania bya przyczynkiem do uznania ich praktyki

badawczej za przejaw obskurantyzmu intelektualnego. Ten proces stygmatyzacji

dziaalnoci alchemikw by systematycznie utrwalany przez kolejne pokolenia

przyrodoznawcw, ktrzy midzy innymi na fakcie odrzucenia holistycznych per-

spektyw widzenia wiata przyrody budowali fundament scjentystycznego myle-nia. Nie oznacza to jednak, i uznanie praktyki alchemicznej za pseudonaukow

jest wynikiem tylko i wycznie swoistej scjentystycznej propagandy. Jak pokazali

to Newman i Principe wok dziaalnoci alchemikw powstao wiele przesdw,

ktre wypaczyy obraz alchemii i utrwaliy przekonania, i jest ona wytworem

szalonych umysw, a nie ducha racjonalnoci i woli poznania. Jednake to

sami alchemicy dooyli wielu stara, aby ich aktywno otoczona bya aur tajem-

niczoci, co z kolei byo doskonaym powodem oskarenia ich o nieczyste intencje

i manipulacje. Alchemicy zbudowali wok swojej praktyki mur ezoteryzmu,

ktry przekroczy mogli tylko nieliczni. Ten swoisty elitaryzm zosta przez lumi-narzy siedemnastowiecznej nauki zastpiony egalitaryzmem w dostpie do wiedzy


20/21

46 RADOSAW KAZIBUT

i intersubiektywizmem w poznaniu. Sdz, e przedstawiona w powyszych roz-waaniach argumentacja pozwala na stwierdzenie, i praktyka alchemiczna nie jestw swojej istocie dziaalnoci pseudonaukow. Styl pracy alchemikw by kolaem

rnego typu wiedzy i postaw. Dziaalno ich naley uzna za swoist hybryd,w ktrej za duo jest racjonalizmu i empiryzmu, aby traktowa j jako za posta-w pseudonaukow, a z drugiej strony za duo elementw mylenia magicznegoby mc stwierdzi, i alchemikom przysuguje miano naukowcw we wspczes-nym sensie. Tym samym praktyka alchemiczna bya postaw, ktr nazwa naleyprotonaukow, gdy prace alchemikw byy swoistym prologiem do dokonaniasi rewolucji naukowej polegajcej na wyranym odrzuceniu subiektywizmu, eli-taryzmu i ezoteryzmu. Alchemicy, ktrzy gotowi byli zrewidowa swoj posta-w przeszli ewolucj uznajc racjonalizm i empiryzm za fundament postawy

poznawczej.Bibliografa

1. B r o c k W. H. [1999]:Historia chemii, prze. Jerzy Kurowicz, Proszyski i S-ka, Warszawa.2. B u t t e r f i e l d H. [1963]: Rodowd wspczesnej nauki 1300 1800, prze. Halina Krahelska,

PWN, Warszawa.

3. C l i a n G. F.[2010]: Alkimia operativa and alkimia speculativa. Some Modern Controversieson the Historiography of Alchemy, Annual of Medieval Studies at CEU, vol. 16, (red.) Szende K.,A. Rasson J.A, Central European University Budapest, Department of Medieval Studies.

4. H a l l A. R. [1966]:Rewolucja naukowa 15001800 Ksztatowanie si nowoytnej postawy nauko-

wej,prze. Tadeusz Zembrzuski,PAX, Warszawa.5. L e v e r e T. H.[2001]: Transforming Matter.A History of Chemistry from Alchemy to the Bucky-

ball, The Johnes Hopkins University Press, Baltimor, Londyn.6. L e v e r e T. H.[2005]: The Role of Instruments in the Dissemination of the Chemical Revolution,

NDOXE: Series Filosocas, nr 5, Madryt, s. 227242.7. Moran B. T. [2005]: Distilling knowledge: alchemy, chemistry, and the scientic Revolution,

Harvard University Press.8. N e e d h a m P. [2006]: Aristotles Theory of Chemical Reaction and Chemical Substances,[w:]

Philosophy of chemistry. Synthesis of a New Discipline, (red.) D. Baird, E. Scieri, L. McIntyre,Springer, s. 4368.

9. N e w m a n W. R.

[1994]:Boyles debt to corpuscular alchemy, [w:] Robert Boyle reconsidered,(red.) M. Hunter, Cambridge University Press, s. 107117.

10. N e w m a n W. R.[2000]:Alchemy, Assaying, and Experiment,[w:] Instruments and Experimenta-tion in the History of Chemistry, (red.) Frederic L. Holmes, Trevor H. Levere, MIT Press Camb-ridge, Massachusetts, Londyn,s. 3554.

11. Newman W. R., Newton I. [1987]: Newtons Clavis as Starkey Key, Isis, vol. 78, nr 4,s. 564574.

12. N e w m a n W. R., Pr i n c i p e L. M.[1998]:Alchemy vs. Chemistry: The Etymolgical Origins ofa Historigraphic Mistake, Early Science Medicine, vol. 3, nr 1, s. 3265.

13. Plesch P. H. [1999]: On the Distinctness of Chemistry, Foundations of Chemistry, no. 1,s. 615.

14. Principe L. M. [1994]: Boyles alchemical pursuits, [w:] Robert Boyle reconsidered, (red.)M. Hunter, Cambridge University Press, s. 91106.


21/21


15. P r i n c i p e L. M. [2000]:Apparatus and Reproducibility in Alchemy,[w:] Instruments and Ex-

perimentation in the History of Chemistry, (red.) Frederic L. Holmes, Trevor H. Levere, The MIT

Press Cambridge, Massachusetts, Londyn, s. 5574.

16. P r i n c i p e L. M., N e w m a n W. R. [2001]:Some Problems with the Historiography of Alchemy

[w:] Secrets of Nature: Astrology and Alchemy in Early Modern Europe, (red.) William R. New-man, Anthony Grafton, The MIT Press Cambridge, Massachusetts, Londyn, Anglia, s. 385442.

17. Sa d y W. [2008]:Dlaczego rozmowy i dowodzenia matematyczne Galileusza s naukowe, a wiat

Kartezjusza nie?, http://www.ispan.waw.pl/studialogica/s-p-f/forum-les/Sady-KG.pd f, wersja

z 27.03.2008.

18. S o b c z y s k a D. [1984]: Osobliwoci chemii,Wyd. Naukowe UAM, Pozna.

19. S o b c z y s k a D. [1993]: Sztuka bada eksperymentalnych, Wyd. Naukowe UAM, Pozna.

20. Shapin S. [1993]: Pompa i okolicznoci: literacka technika Roberta Boylea, prze. M. Temp-

czyk [w:] Mocny program socjologii wiedzy, (red.) Barnes B., Bloor D. Warszawa, s. 320371.

21. S h a p i n S.[2000]: Rewolucja naukowa,prze. Stefan Amsterdamski, Prszyski i S-ka, War-

szawa.

22. Szydo Z. [1994]: Woda, ktra nie moczy rk. Alchemia Michaa Sdziwoja, Wydawnictwo

Naukowo-Techniczne, Warszawa.

23. Z e i d l e r P. [2011]: Chemia w wietle lozoi. Studia z lozoi, metodologii i semiotyki chemii,

Wyd. Naukowe IF UAM, Pozna.

Alchemia Pomiedzy Pseudonauka a Nauka. Studium historyczno-metodologiczne

Documents

Transcript of Alchemia Pomiedzy Pseudonauka a Nauka. Studium historyczno-metodologiczne