LOGIKA PRAKTYCZNAZygmunt ZiembiskiWydanie XX 1997

Wydanie poprawione przez: El-..... http://strony.wp.pl/wp/eltho/

Aneks

ELEMENTY RACHUNKU PREDYKATWKazimierz wirydowicz

SPIS TRECIWSTP

SOWNE FORMUOWANIE MYLII. Oglne wiadomoci o jzyku jako systemie znakw Pojcie znaku. Znaki sowne. Jzyk. Kategorie syntaktyczne. Role semiotyczne wypowiedzi. Zadania II. Nazwy Pojcie nazwy. Nazwy konkretne a nazwy abstrakcyjne. Desygnat nazwy. Nazwy indywidualne a nazwy generalne. Tre nazwy. Zakres nazwy. Nazwy zbiorowe. Nazwy a funktory nazwotwrcze. Ostro zakresu nazwy. Zadania III. Stosunki midzy zakresami nazw Wyjanienia wstpne. Rodzaje stosunkw midzy zakresami nazw. Zadania IV. Definicje Definicja realna a definicja nominalna. Rodzaje definicji ze wzgldu na ich zadania. Rodzaje definicji ze wzgldu na ich budow. Warunki poprawnoci definicji. Zadania V. Podzia logiczny Pojcie podziau logicznego. Warunki poprawnoci podziau logicznego. Klasyfikacja. Wyrnianie typw a podzia logiczny. Zadania. VI. Zdanie Pojcie zdania w sensie logicznym. Warto logiczna zdania. Obiektywny charakter prawdziwoci i faszywoci zda. Wypowiedzi niezupene. Funkcje zdaniowe. Struktura

zdania. Odpowiedniki zdania w naszej wiadomoci. Zadania VII. Funktory prawdziwociowe a spjniki midzyzdaniowe mowy potocznej Pojcie funktora prawdziwociowego. Negacja. Koniunkcja. Alternatywa nierozczna, alternatywa rozczna, dysjunkcja. Rwnowano. Implikacja i stosunek wynikania. Zadania VIII. Podstawowe pojcia dotyczce relacji Zdania stwierdzajce relacj. Stosunki symetryczne, asymetryczne i nonsymetryczne. Stosunek przechodni. Stosunek porzdkujcy i stosunek rwnociowy w danej klasie przedmiotw. Zadania IX. Wypowiedzi oceniajce i normy Wypowiedzi oceniajce i ich powizania z wypowiedziami opisowymi. Pojcie normy postpowania. Obowizywanie normy. Posta sowna i struktura norm postpowania. Zadania X. Wypowiedzi modalne Interpretacje sw musi i moe. Modalno zda. Modalnoci normatywne (deontyczne). Zadania XI. Pytania i odpowiedzi Charakter wypowiedzi pytajnych. Sposb stawiania pyta. Rodzaje odpowiedzi. Zadania XII. Przyczyny nieporozumie Wieloznaczno sw. Szczeglne rodzaje wieloznacznoci sw i zwrotw jzykowych. Ekwiwokacje. Spory sowne. Wieloznaczno wypowiedzi zoonych. Amfibologie. Znaczenie dosowne i niedosowne. Zadania

UZASADNIANIE TWIERDZEXIII. Uzasadnianie bezporednie Sposoby uzasadniania. Spostrzeganie. Obserwacja. Zadania XIV. Wnioskowanie dedukcyjne i jego podstawy logiczne A. Pojcia oglne Wnioskowanie. Proces wnioskowania a stosunek wynikania. Prawa logiczne. Wnioskowanie dedukcyjne B. Prawa logiczne ze zmiennymi zdaniowymi Zaprzeczanie zdaniom zoonym. Transpozycja. Prawa o budowie sylogistycznej. Inne prawa rachunku zda. System dedukcyjny C. Prawa logiczne ze zmiennymi nazwowymi Wspczesny a tradycyjny rachunek nazw. Zwizki kwadratu logicznego. Konwersja, obwersja, kontrapozycja. Prawa sylogizmu kategorycznego D. Bdy we wnioskowaniach dedukcyjnych Bd materialny. Bd formalny Zadania A, B, C, D XV. Wnioskowania uprawdopodobniajce Wnioskowanie redukcyjne. Wnioskowanie indukcyjne. Kanony indukcji. Wnioskowanie z analogii. Zadania XVI. Mylenie kierowane z gry postawionymi zadaniami Mylenie spontaniczne a mylenie kierowane zadaniami. Dowodzenie wprost i nie wprost. Sprawdzanie. Wyjanianie i hipotezy wyjaniajce. Teoria naukowa. Zadania XVII. Prawdopodobiestwo Sposoby pojmowania prawdopodobiestwa. Prawdopodobiestwo aprioryczne.

Prawdopodobiestwo aposterioryczne. Zadania XVIII. Umiejtno przekonywania Dowodzenie a argumentowanie. Dyskusja i jej rodzaje. Zarzuty w dyskusji. Nielojalne fortele erystyczne

PRACA MYLOWA PRAWNIKAXIX. Logiczne podstawy uzasadniania wyrokw sdowych Struktura uzasadnienia wyroku. rda ustale. Okrelanie wiarygodnoci wiadkw. Opinie rzeczoznawcw. Domniemania prawne. Poszlaki. Rodzaje wnioskowa w sdowym postpowaniu dowodowym. Ustalenie stanu faktycznego a subsumpcja. Zadania XX. Logiczne podstawy wykadni przepisw prawnych i wnioskowa o obowizywaniu norm prawnych Pojcie wykadni. Rodzaje przepisw prawnych. Typy dyrektyw wykadni. Jzykowe dyrektywy wykadni. Funkcjonalne dyrektywy wykadni. Wnioskowania prawnicze. Wnioskowania oparte na logicznym wynikaniu norm. Wnioskowania oparte na instrumentalnym wynikaniu norm. Wnioskowania oparte na zaoeniu konsekwencji ocen prawodawcy. Zadania XXI. Charakterystyka metodologiczna nauk prawnych Oglna metodologia nauk i metodologie szczegowe. Rnorodno problematyki i metod badawczych nauk prawnych

Aneks ELEMENTY RACHUNKU PREDYKATW1. Wprowadzenie 2. Jzyk rachunku predykatw 3. Analiza zda jzyka potocznego za pomoc jzyka rachunku predykatw 4. Wybrane tautologie rachunku predykatw 5. Uzupenienia Indeks rzeczowy

WSTPNiniejszy tekst obejmuje elementarne wiadomoci z zakresu semiotyki (cz I: Sowne formuowanie myli), logiki formalnej i oglnej metodologii nauk (cz II: Uzasadnianie twierdze). Semiotyk, logik formaln i ogln metodologi nauk okrela si niekiedy cznie mianem logiki w szerokim tego sowa znaczeniu. Wyboru zamieszczonego w podrczniku materiau z tych dziedzin oraz fragmentarycznych informacji z zakresu innych zblionych dyscyplin naukowych dokonano w taki midzy innymi sposb, by uwydatni te wiadomoci, ktre okazuj si praktycznie przydatne w pracy mylowej prawnikw, administratorw czy te innego rodzaju organizatorw ycia spoecznego. Nie znaczy to jednak, by sprawa ograniczaa si do doboru przykadw w ten czy inny sposb zwizanych z problemami prawniczymi; zreszt przykady takie nie zawsze byyby najprostsze i najwaciwsze dydaktycznie dla studentw I roku studiw, na ktrym przedmiot ten jest wykadany. Wykad przeznaczony dla prawnikw obejmuje

omwienie niektrych swoicie prawniczych zastosowa logiki (cz III: Praca mylowa prawnika) i na t wanie cz kursu studenci prawa powinni zwrci szczegln uwag. Dwie pierwsze czci podrcznika stanowi jednak samodzieln cao i mog suy jako elementarny podrcznik dla studentw rnych kierunkw humanistycznych. Wiadomoci z tak szeroko pojmowanej logiki wybrane pod ktem ich przydatnoci dla sprawnego mylenia mona okreli mianem logiki praktycznej, by podkreli, i chodzi o wybr wiadomoci (w przypadku niniejszego podrcznika - elementarnych i czsto przedstawionych w sposb bardzo uproszczony), ktre maj dawa narzdzia do sprawnego mylenia i argumentowania. Aby sprawnie myle, trzeba przede wszystkim umie jasno i jednoznacznie formuowa swe myli w sowach, zdawa sobie spraw z tego, w jaki sposb wypowiedzi su do opisywania wiata, wyraania naszych przey, sugerowania innym okrelonego postpowania. Trzeba wic zapozna si z podstawowymi wiadomociami z zakresu semiotyki, to jest oglnej nauki o znakach, w szczeglnoci: znakach sownych (jzykowych). W obrbie semiotyki wyrnia si trzy podstawowe dziay. S to: 1) semantyka - oglna nauka o stosunku zachodzcym midzy znakami jzykowymi a tym, do czego znaki te odnosz si, 2) syntaktyka - oglna nauka o rodzajach znakw jzykowych i reguach poprawnego wizania tych znakw w wyraenia zoone, wreszcie 3) pragmatyka - nauka zajmujca si zagadnieniami dotyczcymi stosunkw midzy znakami jzykowymi a wypowiadajcym si czy te odbierajcym wypowiedzi czowiekiem. Semiotyka jest dyscyplin naukow zblion do jzykoznawstwa, nie zajmuje si jednak badaniem znaczenia okrelonych zwrotw wystpujcych w jakich poszczeglnych jzykach narodowych, skadni poszczeglnych jzykw, konkretnymi aktami wyraania jakich przey w tym, a nie innym jzyku, lecz zagadnieniami tak oglnymi jak problemy: na czym polega znaczenie wyrae, jakie s podstawowe rodzaje wyrae ze wzgldu na ich rol skadniow, na czym polega proces porozumiewania si i jak powstaj nieporozumienia, itp. Odpowiednio te odrniamy semantyk ogln i semantyk filologiczn, zajmujc si konkretnymi jzykami narodowymi, syntaktyk ogln, logiczn i nauk o skadni okrelonych jzykw. Rozrnianie problematyki logicznej i problematyki filologicznej w badaniach nad znakami jzykowymi nastrcza zreszt niejednokrotnie pewne trudnoci, nie zawsze te uzgadniane s naleycie wyniki dwojakich bada. Aby sprawnie myle, trzeba zdawa sobie spraw ze

zwizkw, jakie zachodz midzy prawdziwoci czy te faszywoci branych pod uwag zda, w szczeglnoci wiedzie, z jakiego zdania jakie zdanie wynika. Logika formalna - czyli logika w wszym tego sowa znaczeniu - jest nauk o zwizkach zachodzcych midzy prawdziwoci czy faszywoci jakich zda ze wzgldu na ich budow (form, struktur), w szczeglnoci - o zwizku wynikania logicznego. Zwizek taki zachodzi np. midzy wszelkimi zdaniami o budowie aden S nie jest P a odpowiednimi zdaniami o budowie aden P nie jest S. Nie zachodzi natomiast midzy zdaniem o budowie Niektre S nie s P a odpowiednim zdaniem o strukturze Niektre P nie s S bowiem przy pewnych podstawieniach moe si okaza, e pierwsze zdanie powstae z takiego podstawienia jest prawdziwe, a drugie przy tych samych podstawieniach - faszywe. Oczywicie sprawa nie koczy si na tak prostych stosunkowo przykadach, cho omawiany w tym podrczniku materia z zakresu logiki formalnej ogranicza si bdzie do kilku tylko najwaniejszych praw, ktre mog znale zastosowanie w praktyce potocznego mylenia. Logika formalna, zwaszcza w jej wspczesnej postaci, jest nauk pod wieloma wzgldami podobn do matematyki, jest jednak nauk bardziej ogln ni matematyka. Oglna metodologia nauk zajmuje si metodami (sposobami) postpowania stosowanymi w procesie poznawania wiata, a przede wszystkim sposobami uzasadniania, czyli wykazywania prawdziwoci wypowiadanych twierdze. Zajmuje si te rnymi czynnociami mylowymi, ktre maj za cel porzdkowanie naszych wiadomoci w spoisty zbir zda tworzcych dorobek jakiej dyscypliny naukowej, czyli wyodrbnionego dziau nauki. Metodologia jest nauk pod pewnymi wzgldami podobn do nauk technicznych: tak jak one, metodologia opisuje wykonywanie pewnych czynnoci, w tym przypadku - pewnych czynnoci mylowych, takich jak wnioskowanie, dowodzenie, sprawdzanie, stawianie hipotez, a jednoczenie uczy, jak te czynnoci wykonywa, aby osign podany cel - ugruntowane poznanie prawdy. Aby sprawnie myle, trzeba jasno formuowa swe myli w sowach, nastpnie trzeba zna zwizki wynikania jednych zda z drugich ze wzgldu na ich budow (struktur, form), wreszcie umie wykorzysta wymienione poprzednio umiejtnoci we wnioskowaniu i innych czynnociach mylowych. Wspczenie konieczna staje si zwaszcza umiejtno na tyle jasnego i jednoznacznego ujmowania pewnych informacji, by mogy one by przetwarzane w sposb algorytmiczny, to znaczy wedug jakich formalnie okrelonych procedur. Informatyka nie daje podstaw do przetwarzania informacji mtnych, zda nie

majcych okrelonej struktury logicznej. Wskie ramy elementarnego podrcznika nie pozwalaj zaj si histori rozwoju logiki1. Naley podkreli, e w rozwoju wspczesnej logiki udzia uczonych polskich by bardzo istotny i jest ceniony w wiecie. Powinno wic by nasz ambicj, aby rwnie oglny poziom kultury logicznej ludzi wyksztaconych by w naszym kraju odpowiednio wysoki, jakkolwiek s to sprawy w znacznym stopniu od siebie niezalene. Podrcznik ten moe by przydatny rwnie dla samoukw oraz studentw, ktrzy maj ograniczone tylko moliwoci korzystania z zaj dydaktycznych. Opanowanie niezbdnego ludziom wyksztaconym zasobu wiadomoci i umiejtnoci z zakresu logiki praktycznej wymaga jednak duego nakadu pracy wasnej i uczenia si w sposb bardzo systematyczny. Celem dydaktycznym, do ktrego zmierza elementarny kurs logiki dla humanistw, nie jest przekazanie studentowi pewnego zasobu definicji, twierdze i schematw mylowych do recytowania, lecz przyswojenie przeze niezbdnej aparatury pojciowej. Wymaga to przestrzegania nastpujcych wskazwek: 1. Nauk naley rozoy na duszy czas, gdy dopiero po dobrym opanowaniu wczeniej wyoonego materiau mona ze zrozumieniem przystpowa do nowych zagadnie. 2. Aby sprawdzi, czy materia danego rozdziau zosta ju w peni opanowany, naley w odrbnym zeszycie starannie rozwizywa zadania wskazane po danym rozdziale. Odpowiedzi naley formuowa w postaci w peni rozwinitych zda, a nie w postaci skrtowej - po to, by osign precyzj w ich formuowaniu. Odpowied naley uzasadni. Ten, kto jest pewien, e zrozumia i naleycie rozwiza 80 - 90% zada dotyczcych danego rozdziau, moe rozpocz studiowanie nastpnego rozdziau. 3. Definicji i praw logicznych naley uczy si nie poprzez mechaniczne powtarzanie, lecz w ten sposb, e przed rozpoczciem nauki w danym dniu naley napisa, nie patrzc do ksiki, definicje poj, z ktrymi zapoznalimy si w dniach poprzednich. Po napisaniu sobie tych definicji, naley je porwna z definicjami podanymi w podrczniku, zastanawiajc si, czy rnice s istotne czy nieistotne, i ewentualnie, na czym polega popeniony bd. Do opanowania poj naley wic dochodzi przez samodzielne formuowanie definicji i kontrolowanie poprawnoci tych sformuowa. 4. Ilekro podane s przykady ilustrujce tok wykadu, tylekro naley stara si wyszuka odpowiednie przykady wasne i notowa je sobie; w razie wtpliwoci, czy przykad jest trafnie

dobrany - przedyskutowa to z kolegami, a w razie potrzeby prosi o wyjanienie na konsultacji. 5. Wszystkie nasuwajce si niejasnoci lub wtpliwoci naley sobie notowa na osobnych kartkach w formie konkretnych pyta. Uatwi to zorganizowanie ewentualnych konsultacji, gdy prowadzcy konsultacje bdzie mg odpowiednio uporzdkowa stawiane pytania, i lepiej wykorzysta czas. 6. Najlepiej uczy si logiki w zespoach 3 - 4 osobowych, ktre po przestudiowaniu i samodzielnym rozwizaniu zada przez czonkw zespou spotykaj si, by si wzajemnie przepyta i omwi wtpliwoci. 7. Przed zajciami z logiki naley choby pobienie przejrze nastpne rozdziay, gdy uatwi to w znacznym stopniu korzystanie z wykadu.

Cz pierwsza SOWNE FORMUOWANIE MYLI Rozdzia IOGLNE WIADOMOCI O JZYKU JAKO SYSTEMIE ZNAKW

1. Pojcie znakuPodstawowym elementem kultury jest umiejtno posugiwania si znakami, w szczeglnoci znakami sownymi (sowami mwionymi czy w jaki sposb zapisanymi). Najwaniejszy rodzaj znakw to znaki sowne, nie jest to jednak jedyny ich rodzaj. Naley wic rozpocz od dokadniejszego okrelenia, co nazywamy znakiem, zwaszcza e co do tego tocz si spory. Oto kilka przykadw posuenia si znakami rnego rodzaju. Dowdca batalionu wystrzeli zielon rakiet, dajc znak do rozpoczcia natarcia. Kto zawiza supeek na chustce do nosa, by nie zapomnie o zapaceniu rachunku za telefon. Kierowca pogotowia wczy niebieskie wiato i syren. Monter napisa na kartce: Uwaga, dwig jest uszkodzony. W kadym z tych przypadkw jaki czowiek spowodowa okrelony, dostrzegalny dla innych ukad rzeczy czy zjawisko (wiato rakiety, supeek na chustce, zesp atramentowych liter na papierze, drgania powietrza wywoane przez mwicego czy syren

samochodu) - a tym ukadem rzeczy czy zjawiskiem wedug okrelonych regu (regu znaczeniowych), oglnie przyjtych w danym rodowisku lub na jaki jeden raz przyjtych przez twrc znaku i ewentualnie odbiorc znaku, wiza naley myli o okrelonej treci, w szczeglnoci myli odnoszce si do jakich stanw wiata, ktry opisujemy. Zdarza si, i twrca i odbiorca znaku jest jedn i t sam osob, np. gdy kto robi dla siebie na przyszo jakie notatki, albo wie supeek na chustce. Ten ostatni przykad jest przez to osobliwy, i wskazuje, e czasem jedynie sam twrca znaku zna regu znaczeniow na ten jeden raz przyjt, tutaj: w zwizku ze zrobieniem supeka na chustce. Czasem reguy znaczeniowe s znane tylko okrelonemu twrcy i okrelonemu odbiorcy znaku, np. przy ustanowieniu cile tajnego szyfru dla korespondencji wojskowej, zazwyczaj jednak reguy znaczeniowe s szeroko znane. Reguy znaczeniowe s ustanawiane w sposb wyrany (np. w formie przepisw drogowych co do uywania niebieskiego wiata i syreny przez pojazdy uprzywilejowane) albo ksztatuj si w sposb zwyczajowy (np. jeli chodzi o znaczenie podstawowych sw jzyka polskiego). Znakiem w cisym tego sowa znaczeniu nazywamy dostrzegalny ukad rzeczy czy zjawisko spowodowane przez kogo ze wzgldu na to, i jakie wyranie ustanowione czy zwyczajowo uksztatowane reguy nakazuj wiza z tym ukadem rzeczy czy zjawiskiem myli okrelonego typu. Nie jest tedy znakiem sam przez si ukad rzeczy czy zjawisko, takie jak okrelony dwik, wiato, czy ukad kresek ktre nazywamy materialnym substratem znaku - lecz dopiero taki ukad rzeczy czy zjawisko rozpatrywane w powizaniu z okrelonymi reguami znaczeniowymi, nakazujcymi wiza z tym substratem materialnym myli o okrelonej treci. Oczywicie, mog powstawa sytuacje szczeglne, kiedy kto produkuje substrat materialny znaku nie znajc odpowiednich regu znaczeniowych (np. polski pracownik drukuje w Dzienniku Ustaw z przesanych matryc tekst obcy umowy midzynarodowej w jakim wschodnim alfabecie), albo kto mylnie bierze za substrat materialny znaku co, co powstao bez intencji wytworzenia takiego materialnego substratu znaku (np. krztanin kilku osb przed zapalon lamp, patrzc z odlegoci, mona byo wzi za sytuacj, w ktrej kto nadaje sygnay alfabetem Morse'a). Jaki przedmiot przy tym moe by uznawany za substrat materialny znaku wtedy, gdy znajduje si w szczeglnym okrelonym ukadzie - ale nie w innym. Biaa pachta wywieszona na polu walki jest oglnie przyjmowanym znakiem poddania si, ale taka sama pachta wywieszona na pocie w czasie pokoju nie jest przez nikogo uwaana za znak. Tego rodzaju szczeglne przypadki mog by

poyteczne dla lepszego zrozumienia, co mamy na myli mwic o znaku w cisym znaczeniu tego terminu. Naley odrnia znak od oznaki (objawu, symptomu) jakiego stanu rzeczy. Oznak jakiego stanu rzeczy czy zdarzenia nazywamy wszystko to, co wspwystpujc z owym stanem rzeczy czy zdarzeniem powoduje skierowanie na czyjej myli, cho nie istniej reguy znaczeniowe, ktre by takie skierowanie myli nakazyway. Np. dym sam przez si jest oznak (nie znakiem) ognia, przylot jaskek jest oznak wiosny, rozprynite szko na jezdni jest oznak wypadku, ktry wydarzy si w tym miejscu. Natomiast kreski odpowiednio wyrysowane przez policjanta kred na asfalcie s, wedug ustalonych w subie policyjnej regu znaczeniowych, znakami informujcymi o stwierdzonym pooeniu pojazdw i innych przedmiotw po wypadku. Przedmiotem zainteresowania prawnika s nie tylko znaki sowne. Np. zawarcie umowy nastpuje przez zgodne owiadczenie ukadajcych si stron. Owiadczenia takiego dokonuje si wprawdzie najczciej w formie sownej, ale wedug art. 60 kodeksu cywilnego w braku szczeglnych zastrzee wola osoby, ktra dokonuje czynnoci prawnej, moe by wyraona przez jakiekolwiek zachowanie si tej osoby ujawniajce jej wol w sposb dostateczny. A wic przyjcie propozycji zawarcia umowy (przyjcie oferty) moe w naszym kraju nastpi np. poprzez kiwnicie gow, ktre wedug przyjtych u nas zwyczajowo regu uwaane jest za znak zgody, czy te zajcie miejsca w autobusie, ktry za z gry ustalon opat zawozi pasaerw na lotnisko, jako e reguy zwyczajowe nakazuj uzna takie zachowanie si za znak zgody co do wiadomych obu stronom treci. Skoro umowa moe zosta zawarta za pomoc znaku nie wyraonego sowami, to prawnik musi si zna na znakach, jakimi posuguje si dane rodowisko, np. wiedzie, e wedug regu przyjmowanych w tradycyjnym handlu wiejskim uderzenie w wycignit do kontrahenta jest znakiem ostatecznej zgody na proponowane przez niego warunki. W szczeglnym przypadku znakiem moe sta si nawet bierne zachowanie si jakiego podmiotu, np. jeli ze stale wsppracujcymi przedsibiorstwami uzgodniono, e brak odpowiedzi na przedoon ofert do oznaczonego w niej dnia naley uwaa za znak jej przyjcia. Substrat materialny znaku moe by - odpowiednio - trway (np. napis na trwaym materiale, znak drogowy, kamie graniczny) albo nietrway (bysk wiata, dwik mowy ludzkiej, sygna gwizdkiem). W pierwszym przypadku znaki suy mog nie tylko do porozumiewania si midzy ludmi w danym momencie, ale

take do utrwalania treci myli na wasny czy kogo innego uytek. Naley zwrci uwag na liczne wspczenie przypadki tego rodzaju, w ktrych substrat materialny znaku przybiera w pewnej fazie tak posta, e nie moemy bezporednio dostrzec jego cech istotnych z punktu widzenia przekazu informacji (np. nawietlona, a niewywoana bona wiatoczua z tekstem dokumentu, nagrana tama magnetofonowa). Podobnie nie jest bezporednio dostrzegalny sygna telewizyjny, jeli nie dysponujemy odbiornikiem zdolnym do przetworzenia tego sygnau na obraz czy dwik zawierajcy jak informacj sown. Stwarza to nowe problemy, jeli chodzi o dziedzin posugiwania si znakami, w wielu przypadkach istotne z prawnego punktu widzenia.

2. Znaki sowne. JzykZnaki sowne s najwaniejszym rodzajem znakw. Tworz one szereg odrbnych systemw znakw, ktrymi posuguj si jakie grupy ludzi, czyli tworz odrbne jzyki. Czasem nazywa si te jzykami systemy znakw innych ni sowne, np. mwi si o jzyku znakw drogowych, ale mianem jzyka w zasadniczym znaczeniu okrela si system znakw sownych, rozpatrywanych w ich postaci mwionej lub pisanej. Jzyk jest to system obejmujcy wyznaczony przez pewne reguy zbir znakw sownych, znakw, z ktrymi odpowiednie reguy nakazuj wiza myli okrelonego typu, a inne reguy okrelaj dopuszczalny sposb wizania tych znakw w wyraenia zoone. Tak wic z semiotycznego punktu widzenia jzyk okrelany jest przez trzy grupy regu: reguy wyznaczajce zasb sw danego jzyka, reguy znaczeniowe oraz reguy skadniowe (syntaktyczne). Rozrnia naley jzyki naturalne, to jest takie, ktrych reguy uksztatowane zostay zwyczajowo, w sposb spontaniczny, a dopiero pniej kto podj si ich odtworzenia na podstawie obserwacji posugiwania si danym jzykiem przez czonkw jakiej grupy - oraz jzyki sztuczne, skonstruowane dla jakich celw w ten sposb, e reguy tych jzykw zaprojektowano z gry (np. jzyk esperanto). Przykadem jzyka naturalnego moe by jzyk pierwotnych grup etnicznych, w ktrym nie wprowadza si nowych sw za pomoc wymylonych z gry regu znaczeniowych. Wspczesne jzyki narodowe maj zazwyczaj charakter mieszany: czciowo naturalny (zasb sw podstawowych, uksztatowanych zwyczajowo), czciowo sztuczny (zasb sw wprowadzonych do jzyka w sposb umowny). Poszczeglne dyscypliny naukowe mog w pewien sposb zmienia jzyk naturalny, jakim mwi ludzie w danym kraju, na

swoje potrzeby wprowadzajc nowe sowa lub ucilajc w sposb umowny znaczenie sw uksztatowane w tym jzyku zwyczajowo. Podobnie np. poszczeglne grupy zawodowe czy poszczeglne spoecznoci regionalne wytwarzaj pewne odmiany jzyka narodowego, najczciej w ten sposb, e do podstawowego zasobu sw danego jzyka doczaj sowa i wyraenia nie uywane przez inne grupy, albo uywane w sposb odmienny. Reguy znaczeniowe jzyka naturalnego s nadzwyczaj zoone, gdy uwzgldniaj midzy innymi takie lub inne elementy sytuacji, w ktrej dana wypowied zostaa sformuowana, kontekst innych wypowiedzi, formy gramatyczne uytych sw itd. Te same zespoy dwikw mowy czy napisy mog by rnie rozumiane w rnych jzykach, a z drugiej strony odmienne sowa z rnych jzykw mog by rozumiane jednakowo. Wyraz czy wyraenie zoone ma ustalone znaczenie w danym jzyku, jeli wrd ludzi mwicych danym jzykiem istnieje pewien ustalony sposb posugiwania si danym wyrazem czy wyraeniem jako znakiem. Sowo lis w jzyku polskim jest znakiem odnoszcym si do okrelonego zwierzcia, a w jzyku aciskim oznacza spr sdowy. Wyraz boulangerie z jzyka francuskiego i cakowicie odmienny wyraz piekarnia z jzyka polskiego maj takie samo znaczenie. Gdy mwimy, e kto uywa jakiego sowa jako sowa jzyka polskiego, mamy na myli nie tylko to, e w kto wypowiada odpowiednie dwiki, lecz i to, e wypowiada je uywajc ich w takim znaczeniu, jakie maj one w tym jzyku1. Zjawiskiem dodatkowo komplikujcym spraw jest to, e w jzyku naturalnym reguy znaczeniowe s czsto niedostatecznie precyzyjne, a co wicej - bywa, i istnieje kilka odmiennych sposobw posugiwania si danym sowem w okrelonym jzyku, a wic jedno sowo ma kilka znacze w danym jzyku (np. w jzyku polskim sowa piro, zielony, ni - homonimy). Jeli reguy znaczeniowe jakiego jzyka nakazuj odnosi jakie poszczeglne sowo czy wyraenie zoone tego jzyka do okrelonego przedmiotu, mwimy, e to sowo czy wyraenie oznacza ten przedmiot w tym jzyku. Ze wzgldu na reguy znaczeniowe znane komu, kto mwi danym jzykiem, wypowiadane przez niego sowa zazwyczaj wyraaj (aktualnie) okrelone myli tej osoby. Sowa takie, brane niezalenie od osoby mwicej, nadaj si do tego, by za ich pomoc wyraa w danym jzyku myli okrelonego rodzaju, czyli, jak mwimy, wyraaj one potencjalnie myli danego rodzaju, ju sformuowane przez kogo czy mogce by przez kogo sformuowane w przyszoci.

Z punktu widzenia semiotyki oglnej jzyki rni si sownictwem i skadni. Sownictwo - to zasb sw majcych ustalone znaczenia w danym jzyku. Na sownictwo wspczesnych jzykw narodw cywilizowanych skadaj si dziesitki tysicy wyrazw. Liczba ta stale ronie: w niedawnych latach pojawiy si w jzyku polskim takie sowa, jak odrzutowiec, spychacz, koparka, a starym sowom: ldowa, odchylenie, wczasy itp. nadano nowe, odmienne od dawnego znaczenie. Cho niektre stare sowa id w niepami, wielka liczba sw wystpujcych we wspczesnych jzykach powoduje, i poszczeglne osoby mwice danym jzykiem znaj znaczenie tylko czci wyrazw tego jzyka, czyli jak mwimy - opanoway tylko pewien ograniczony sownik z zakresu danego jzyka, choby to by ich jzyk ojczysty. Rozrni przy tym naley sownik czynny - zasb sw, ktrymi dana osoba umiejtnie posuguje si w danym jzyku, i sownik bierny - zasb sw, ktre dane osoba w danym jzyku rozumie, cho sama ich nie uywa. Mae dziecko ma pocztkowo sownik czynny zoony tylko z kilkunastu sw, maturzysta za - co najmniej z kilkunastu tysicy. Std np. sdzia, gdy zadaje pytanie wiadkom, powinien si zastanowi, czy sowa, ktrych uy, s zrozumiae dla pytanego, czy s to sowa ze sownika wiadka, czy te sowa, ktrych wiadek wcale nie rozumie lub ktrych znaczenie tylko zgaduje.

Mwic o sownictwie pewnego jzyka trzeba zauway, e w kadym jzyku wystpuj pewne szczeglne zwroty jzykowe, tzw. idiomy, czyli wyraenia zoone, ktre maj swoiste znaczenie, odmienne od tych, ktre wyznaczaoby zwyke znaczenie wyrazw skadowych. Po francusku mwi si se mettre sur son trente et un, co dosownie znaczyoby po polsku: woy si w swoje trzydzieci jeden, a co jako cao znaczy tyle, co: wystroi si. A znw nie da si dosownie przetumaczy na jzyk francuski polskiego zwrotu pal go sze. Zwrot ten ma tylko znaczenie idiomatyczne, a nie ma jako cao znaczenia dosownego; podobnie np. idiom dba o swoj twarz. Sdzia czy prokurator powinien zna idiomy charakterystyczne dla rodowiska, w ktrym pracuje, inaczej doj moe do nieporozumienia, np. przy przesuchaniach sdowych. Wanym elementem wyrniajcym poszczeglne jzyki jest ich skadnia. Skadni jakiego jzyka s ustalone w nim reguy dotyczce sposobu wizania wyrazw w wyraenia zoone. Jzykoznawstwo zajmuje si m.in. opisem skadni poszczeglnych jzykw czy grup jzykw etnicznych, natomiast przedmiotem syntaktyki logicznej jest wyrnianie oglnych kategorii wyrae (kategorii syntaktycznych - o ktrych mowa bdzie w nastpnym paragrafie) ze wzgldu na rol tych wyrae w strukturze naleycie zbudowanych wyrae bardziej zoonych. Istotn spraw jest rozrnianie wypowiedzi, ktre co gosz o jakich rzeczach (np: Deszcz pada), oraz wypowiedzi, ktre mwi co o wypowiedziach pierwszego rodzaju (np.: Faszywe jest zdanie, e teraz pada deszcz). Pierwsze s wypowiedziami w jzyku przedmiotowym, czyli w jzyku pierwszego stopnia, a wypowiedzi o wypowiedziach sformuowanych w jzyku przedmiotowym s wypowiedziami w jzyku drugiego stopnia. Wypowied To prawda, e Jan powiedzia, i Piotr pi, a wic wypowied o wypowiedzi dotyczcej wypowiedzi w jzyku przedmiotowym, jest wypowiedzi w jzyku trzeciego stopnia - i tak dalej. Jzyk, w ktrym formuuje si wypowiedzi o wypowiedziach sformuowanych w jzyku niszego stopnia, nazywany jest metajzykiem w stosunku do tego jzyka. Wypowiedzi metajzykow bdzie wypowied charakteryzujca jak wypowied jako dug albo krtk, jako wypowied nalec do takiego czy innego jzyka, itp. 2 Niedostrzeganie zrnicowania stopni jzyka prowadzi do wielu paradoksw, midzy innymi do znanego paradoksu kamcy, ktry w najzwilejszym sformuowaniu brzmi nastpujco. Rozwaa si wyraenie: ZDANIE, KTRE TU JEST NAPISANE,2

JEST FASZYWE. Czy to wydrukowane duymi literami zdanie jest prawdziwe, czy faszywe? Jeeli jest prawdziwe, czyli jest tak, jak on gosi, to jest faszywe. Jeli jest faszywe, a wic nie jest tak, jak ono gosi, to jest prawdziwe. Paradoks znika, gdy si zauway, e adnego zdania nie mona traktowa zarazem jako zdania jzyka stopnia n i jako zdania jzyka stopnia n+1 (to znaczy jako zdania o wypowiedziach jzyka stopnia n-tego). Wypowied wydrukowana duymi literami narusza t regu, bo stwierdzajc faszywo jakiego zdania, jest wypowiedzi metajzyka, a jednoczenie ma jakoby by zdaniem, o ktrym si orzeka, zdaniem jzyka niszego stopnia. Szczeglnymi odmianami jzyka, ktrymi mwi ludzie w danym kraju, s midzy innymi: jzyk prawny, to znaczy jzyk, w ktrym formuowane s ustawy i podobne akty prawodawcze, o ktrych zakada si, e maj by rozumiane jako zesp norm postpowania ustanawianych przez organizacj pastwow - oraz jzyk prawniczy, w ktrym formuowane s rnego rodzaju wypowiedzi o normach prawnych, np. e taka a taka norma obowizuje, albo e zostaa uchylona, itp. Tak pojmowany jzyk prawniczy moe by uwaany za metajzyk w stosunku do jzyka prawnego. Odrnianie jzyka prawnego i jzyka prawniczego nasuwa zreszt pewne wtpliwoci, ktrych nie sposb omawia w tym miejscu. Ze wzgldu na szczegln donioso spoeczn norm prawnych konieczne jest, aby jzyk prawny by jasny i cisy, wolny od wyrazw o niedostatecznie okrelonym znaczeniu i od tak zwanych frazesw, wyrae piknie brzmicych, ale w gruncie rzeczy nic nie znaczcych.

3. Kategorie syntaktyczneDalsze rozdziay pierwszej czci podrcznika powicone bd omwieniu kolejno poszczeglnych kategorii wyrae wyrnianych ze wzgldu na ich rol w budowaniu wyrae zoonych, a wic rnym kategoriom syntaktycznym. Wyraz czy wyraenie naley do tej samej kategorii syntaktycznej co inny wyraz czy wyraenie, jeeli w poprawnie zbudowanym wyraeniu zoonym jedne z nich mona zastpowa drugimi, a skadno tego wyraenia zoonego bdzie zachowana. Ograniczymy nasze rozwaania nad kategoriami syntaktycznymi do scharakteryzowania pod wzgldem syntaktycznym wyrae wystpujcych w wypowiedziach opisujcych rzeczywisto, gdy co do skadni wypowiedzi innego rodzaju brak w wielu kwestiach zgodnoci pogldw. Omwimy dwie podstawowe kategorie syntaktyczne, a mianowicie zdania i nazwy, oraz kilka kategorii

syntaktycznych pochodnych, a mianowicie rnego rodzaju funktory. Nie wdajc si na razie w rozwaania szczegowe, ktre przedstawione zostan w dalszych rozdziaach, prowizorycznie ustalimy, e za zdania w sensie logicznym uwaa bdziemy takie tylko wyraenia, ktre gosz, e tak a tak jest, czy te tak a tak nie jest (a wic w terminologii gramatycznej - tylko zdania oznajmujce), np. Jan jest adwokatem, Granit jest ska magmow, Pies podlega chorobom itd. Zdanie jest cakowicie samodzieln kategori syntaktyczn jzyka opisowego. Natomiast za nazw uwaa si taki wyraz czy wyraenie, ktre nadaje si na podmiot lub na orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu. Nazwami s wic np. Jan, adwokat, granit, skaa magmowa, pies, istota podlegajca chorobom, itd. Funktorami nazywa si w logice wyrazy czy wyraenia, ktre nie s zdaniami ani nazwami, lecz su do wizania jakich wyrae w wyraenia bardziej zoone. Jest tych funktorw wiele rodzajw, w zalenoci od tego, jakiego rodzaju wyraenia wi one w bardziej zoon cao, oraz od tego, jakiej kategorii syntaktycznej jest wyraenie, ktre powstaje w wyniku tego powizania. Ze wzgldu na to, czy w wyniku powizania wyrae skadowych powstaje zdanie czy nazwa, rozrniamy funktory zdaniotwrcze oraz funktory nazwotwrcze. Niektre funktory, a mianowicie funktory funktorotwrcze, wi prostsze funktory w ten sposb, e powstaj funktory bardziej zoone. Wyrazy czy wyraenia, ktre s przez jaki funktor wizane w zoon cao, nazywamy argumentami tego funktora. W zwizku z tym wyrniamy funktory o argumentach zdaniowych oraz funktory o argumentach nazwowych, funktory majce jeden, dwa, albo nawet wicej argumentw danego rodzaju. W celu atwego odrniania rodzajw funktorw wprowadza si nastpujcy sposb ich oznaczania3. Przyjmuje si, e litera z oznacza jakie zdania, a litera n - jakie nazwy. Charakterystyk funktora podaje si w tej postaci, e nad kresk zapisuje si za pomoc odpowiedniej litery, co tworzy si za pomoc danego funktora, a pod kresk - tyle razy pisze si odpowiedni liter, ile i jakiego rodzaju argumentw wymaga dany funktor, jeli przy jego uyciu mamy utworzy skadn jzykowo cao. Sprawy przedstawione tu bd zreszt w uproszczeniu, gdy -jak si okae z dalszych rozwaa - naleaoby przyjmowa nie jeden, lecz kilka rodzajw nazw o odmiennym charakterze ich roli skadniowej4. Odmienne role skadniowe odgrywaj nazwy indywidualne oraz nazwy generalne (por. rozdz. II).4

Oto przykady funktorw rnego rodzaju. Sowo zielony jest funktorem nazwotwrczym od jednego argumentu nazwowego, co umownie okrelamy jako funktor rodzaju n/n. Wystarczy bowiem do sowa zielony doczy jak jedn nazw, aby powstaa nazwa zoona, np. zielony trawnik czy zielony st, czy zielona suknia. Sowo nad jest funktorem nazwotwrczym od dwch argumentw nazwowych - n/nn. Wystarczy bowiem doda do tego sowa dwie nazwy, aby powstaa nazwa zoona, np. most nad rzek czy obraz nad tapczanem itp. Zwrot ,,midzy ...a... jest funktorem nazwotwrczym od trzech argumentw nazwowych - n/nnn. Jeli bowiem uzupenimy ten funktor trzema nazwami, to otrzymamy nazw zoon, np.: most midzy Warszaw a Prag. Sowo pi jest funktorem zdaniotwrczym od jednego argumentu nazwowego - z/n. Wystarczy bowiem (zakadajc, e wiadomo, gdzie i kiedy) doda do sowa pi jak jedn nazw Jan, Piotr, kot, aby powstao zdanie Jan pi, Piotr pi, kot pi, itd. Sowo oglda jest funktorem zdaniotwrczym od dwch argumentw nazwowych - z/nn. Naley bowiem doczy dwie nazwy: nazw tego, kto oglda, i nazw tego, co jest ogldane, aby powstao odpowiednie zdanie, dorzeczne (Jan oglda kota) czy niedorzeczne (Kamie oglda westchnienie), ale w kadym razie skadne, cho notorycznie faszywe, jako e w trzewym, niepoetyckim jzyku faszem jest, e kamie cokolwiek oglda, i to w dodatku oglda westchnienie. Zwrot nie jest tak, e... jest funktorem zdaniotwrczym od jednego argumentu zdaniowego - z/z. Jeli bowiem uzupeni si ten zwrot dowolnym zdaniem, to powstanie zdanie zoone z funktora i ze zdania-argumentu, np. Nie jest tak, e Jan pi. Natomiast zwrot skadajcy si ze sw chocia..., to... jest funktorem z zdaniotwrczym od dwch argumentw zdaniowych - z/zz. Za pomoc bowiem tego funktora mona budowa zdania zoone z dwch zda skadowych, np. Chocia Jan pi, to Piotr czuwa. Sowo gboko, podobnie jak inne przyswki, jest funktorem funktorotwrczym od argumentu funktorowego. Jeli bowiem doczymy od tego sowa funktor pi, to otrzymamy funktor zdaniotwrczy od (jednego w tym przypadku) argumentu nazwowego (gboko pi). Zapis kategorii takiego funktora byby nader zoony: (z/n)/(z/n). Z tego te wzgldu nie bdziemy mnoy przykadw innych funktorw funktorotwrczych. Zapisywanie w takiej szczeglnej postaci charakterystyki rnych funktorw uatwia zrozumienie struktury wypowiedzi zoonej. Rozpatrzymy to na przykadzie wypowiedzi: Rozsdny student uwanie sucha wykadu. Charakterystyka syntaktyczna wyrae skadajcych si na t

wypowied przedstawia si nastpujco: (n/n)n[(z/nn)/(z/nn)](z/nn)n Jak to okrelilimy, wyraenia zaliczane do jednej i tej samej kategorii syntaktycznej charakteryzuje to, e gdy jakie z tych wyrae wystpuje w pewnej skadnej wypowiedzi zoonej (to jest w zdaniu czy nazwie zoonej), mona je zastpi w tej wypowiedzi dowolnym innym wyraeniem teje kategorii, a cao wypowiedzi pozostanie skadna, choby to miaa by wypowied dziwaczna i notorycznie faszywa. Jeli np. w zdaniu Rdza niszczy metal funktor niszczy zastpimy dowolnym funktorem teje kategorii syntaktycznej z/nn, np. funktorem szanuje, to powstanie zdanie Rdza szanuje metal, dziwaczne, ale skadne. Naley zwrci uwag, e to samo sowo brane w rnych znaczeniach i w rnych kontekstach moe nalee do rnych kategorii syntaktycznych: np. widzi w sensie nie jest niewidomy to funktor zdaniotwrczy od jednego argumentu nazwowego, a w innych przypadkach jest to funktor dwuargumentowy (np.: Jan widzi Piotra).

4. Role semiotyczne wypowiedziKonkretne przypadki posuenia si w mowie czy w pimie okrelonymi wyraeniami - czyli formuowane przez kogo w jakim jzyku wypowiedzi - mog spenia rnorodne role z punktu widzenia semiotyki. Czsto przy tym okrelona wypowied peni rwnoczenie kilka rl semiotycznych. W rozwaaniach logicznych zajmujemy si zazwyczaj rnymi rodzajami wypowiedzi ze wzgldu na spenian przez nie rol opisow, to znaczy zajmujemy si wypowiedziami o pewnym ksztacie jako rodkiem opisu, e tak a tak jest albo tak a tak nie jest. Ta rola wypowiedzi jako rodka opisu jakich okrelonych stanw rzeczy jest przedmiotem zainteresowania semantyki. Obok tej roli jednak wypowiedzi nasze peni mog role innego jeszcze rodzaju, bdce przedmiotem zainteresowania pragmatyki. Formuowane przez nas wypowiedzi zazwyczaj nie tylko opisuj pewien stan rzeczy, lecz nadto wyraaj nasze przeycia, w szczeglnoci m.in. nasze przewiadczenia czy przypuszczenia, e w rzeczywistoci jest tak, jak to opisuje dana wypowied. Wypowied Jan jest chory wyraa przewiadczenie mwicego, e Jan jest chory, a w kadym razie nadaje si do tego, by takie przewiadczenie wyrazi w jzyku polskim. Wypowiedzi mog te wyraa nasze uczucia czy pragnienia. Rol polegajc na wyraaniu przez wypowiedzi naszych przey rnego rodzaju nazywamy rol ekspresywn tych wypowiedzi. Rola opisowa i rola

ekspresywna wypowiedzi s od siebie w duym stopniu niezalene. Moemy formuowa wypowiedzi opisujce jaki stan rzeczy, zastrzegajc si wyranie czy choby przez sposb dokonania wypowiedzi, e nie ywimy przewiadcze, ani nawet przypuszcze, e jest tak, jak te wypowiedzi gosz. Moemy te formuowa wypowiedzi, ktre wycznie daj wyraz naszym przeyciom, np. blu czy gniewu, a niczego nie opisuj. Gdy kto w pustym pokoju mwi ze zoci Psiakrew! albo woa nagle Oj! - to wypowied taka niczego nie opisuje, a jedynie wyraa gniew czy bl mwicego, jest jedynie przejawem tych przey. Zazwyczaj opisujce co wypowiedzi pewnej osoby s wyrazem ywionych przez t osob przewiadcze. Jeli kto gosi w swej wypowiedzi, e tak a tak jest, ukrywajc, e ywi przewiadczenia przeciwne, to w kto kamie (por. rozdz. VI 7). Przedmiotem zainteresowania pragmatyki jest te rola sugestywna, jak peni mog czyje wypowiedzi w stosunku do ich odbiorcy. Jaka wypowied mniej lub bardziej skutecznie peni rol sugestywn w stosunku do jej odbiorcy, jeli oddziauje na jako swoisty bodziec do okrelonego zachowania si. Wdroony do musztry onierz na komend Baczno! bez namysu reaguje przybraniem postawy zasadniczej, a okrzyk Hurra! szturmujcego oddziau ma nie tylko wyrazi wol zdecydowanej walki, ale te poderwa do ataku i przeama bezwad bardziej lkliwych. Tak wanie sugestywn rol speniaj zwaszcza wypowiedzi rozkazujce bezporednio skierowane do adresata rozkazu, a rwnie rnie sformuowane normy, a nawet same tylko informacje o faktach, na ktre zwykle reaguje si w jaki jeden okrelony sposb (np. Poar!, Nalot!, Dziecko wpado do studni!). Interesowa nas bd szczeglnie wypowiedzi formuujce normy postpowania jako wypowiedzi, ktre jeli nawet w danej chwili nie peni w stosunku do nikogo roli sugestywnej, to nadaj si jako wypowied danego jzyka do tego, by rol tak spenia, potencjalnie wic peni rol sugestywn. Naley zwrci uwag, e formuowanie wypowiedzi ustnych czy pisemnych w okrelonych okolicznociach ycia spoecznego jest zwykle czynnoci spoeczn, poprzez ktr dokonujemy aktu poinformowania innych czy wezwania do jakiego postpowania, czy te aktu zobowizania si do czego, przyrzeczenia czego itp. Wyrnia si w zwizku z tym rol performatywn niektrych wypowiedzi w danym rodowisku kulturowym, polegajc na tym, e poprzez wygoszenie (czy te napisanie lub podpisanie) tych wypowiedzi w okrelonym ukadzie ycia spoecznego dokonuje si takich aktw o charakterze umownym, konwencjonalnym, jak np. zoenie przyrzeczenia, przyjcie zobowizania, nadanie komu imienia, przyznanie komu

odznaczenia czy godnoci, wydanie wyroku, ustanowienie normy prawnej itp.5 Dla wanoci aktu wydania wyroku konieczne jest to, by sdzia (czy sdziowie skadu sdzcego) podpisa i ogosi wypowied o okrelonej treci - bez podpisania i wygoszenia takiej wypowiedzi nie dojdzie, wedug obowizujcych przepisw proceduralnych, do aktu wydania wyroku. Nie zostanie dokonane w sposb zgodny z tradycj ceremonialne nadanie imienia statkowi, jeli w odpowiedniej chwili nie zostan przez upowanion do tego osob wypowiedziane sowa: Nadaj ci imi N. Py po morzach i oceanach wiata.... Wypowied rozpatrywana w jej roli performatywnej sama przez si niczego nie opisuje, nie wyraa adnych przey, nie sugeruje adnych zachowa, chocia jej dokonanie w naleyty sposb sta si moe podstaw obowizywania nakazw okrelonego rodzaju. atwo zrozumie, e zainteresowania prawnika nie ograniczaj si jedynie do opisowej roli wypowiedzi, lecz dotycz rwnie ich roli ekspresywnej, sugestywnej i performatywnej. W zwizku z rozrnieniem rnych rl wypowiedzi naszej mowy naley odpowiednio dostrzega rnorodno znacze tych wypowiedzi. Znaczenie jakiego wyraenia w danym jzyku nie ogranicza si do jego znaczenia opisowego, do ustalenia si regu, wedug ktrych danemu wyraeniu naley przyporzdkowywa myl o takim, a nie innym stanie rzeczy. Niewtpliwie ma te w jzyku polskim okrelone znaczenie wypowied np. Ach, jakie to smaczne! - a mianowicie ustalia si regua, e w ten sposb wyraa si zadowolenie z przeywanej przyjemnoci smakowej tyle tylko, e nie jest to znaczenie opisowe, a jedynie znaczenie ekspresywne. Znajc rnorodne role, ktre peni wypowiedzi formuowane w okrelonym jzyku, zrozumie mona, na czym polega proces porozumiewania si ludzi w tym jzyku. Mianowicie osoba bdca twrc znaku, dc do wywoania w wiadomoci innej osoby, odbiorcy znaku, myli okrelonego rodzaju, wypowiada sowa, ktrym wedug regu znaczeniowych danego jzyka przyporzdkowana jest taka wanie myl. Jeli twrca znaku naleycie zna te reguy i uy sw o odpowiednim znaczeniu, a odbiorca, rwnie znajcy te reguy, naleycie dosysza czy dostrzeg te sowa i przyporzdkowuje im myl tak wanie, jak zamierza wywoa twrca znaku - to dochodzi do porozumienia midzy twrc a odbiorc znaku. Oczywicie moe doj do porozumienia rwnie wtedy, gdy twrca i odbiorca znaku dla danego szczeglnego przypadku uzgodnili midzy sob znaczenie jakich sw czy te innego rodzaju znakw. Jeli natomiast wypowiedziane przez twrc znaku sowa wywoaj u odbiorcy myl innego rodzaju ni ta, ktr zamierza wywoa

twrca, mwi si, e powstao midzy nimi nieporozumienie. Jeli za sowa przez kogo wypowiedziane czy napisane nie wywoay, jako znak, u odbiorcy myli o okrelonej treci, mwi si, e nastpio niezrozumienie danej wypowiedzi. Nieporozumienie moe powsta czy to dlatego, e ktre z uytych sw czy wyrae zoonych ma w danym jzyku kilka znacze, czy dlatego, e twrca lub odbiorca myl si co do tego, jakie znaczenie maj wypowiedziane sowa w danym jzyku, albo nie uzgodnili midzy sob odmiennego znaczenia danych sw. Niezrozumienie moe by spowodowane tym, e odbiorca nie zna znaczenia okrelonych sw w danym jzyku, albo tym, e mwicy uy sw, ktre nie maj ustalonego znaczenia w danym jzyku. Szerzej: T. Gizbert-Studnicki, Stwierdzenie jako akt mowy, Studia Filozoficzne 1973, nr 3, ss. 83 - 97. Klasyczne sformuowania dotyczce teorii performatyww mona znale w ksice twrcy tej teorii Johna L. Austina, Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wykady filozoficzne, PWN, Warszawa 1993. Problematyce tej powicona jest cz ksiki Jak dziaa sowami, ss. 545 - 708. Odpowiednio do tego, jakiego rodzaju czynno kulturowa zostaje dokonana poprzez dan wypowied, rozrnia mona bardziej szczegowo role permisywn, adskryptywn, kreatywn itp. danej wypowiedzi.5

Odpowiedni sposb rozumienia owiadcze stron zawierajcych umow ma istotn donioso prawn. Wedug polskiego kodeksu cywilnego przyjmowa naley nastpujce zasady co do wicego w obrocie prawnym sposobu dokonywania owiadcze stron: I. Wypowiedziom czy innym znakom, ktre ze wzgldu na sytuacj mog by traktowane jako owiadczenia woli (art. 60 kod.cyw.), naley przypisywa zasadniczo takie znaczenie, jakie przypisuj tym znakom spoecznie przyjte w danym rodowisku reguy znaczeniowe (np. w Polsce kiwnicie gow czy uycie sw Zgadzam si jako znaki przyjcia zoonej oferty). II. Jeli jednak s podstawy do tego, aby ustali, e skadajcy i przyjmujcy owiadczenie zgodni byli co do przypisywanego uytym sowom czy innym znakom znaczenia odmiennego od oglnie przyjtego znaczenia jzykowego, to naley przypisywa tym sowom czy innym znakom takie znaczenie, jakie zgodnie przypisyway im strony (art. 65 2 kod. cyw.). III. Jeeli reguy znaczeniowe jzyka, w ktrym zoono owiadczenie, nie okrelaj jednoznacznie znaczenia tego owiadczenia i brak jest podstawy, aby ustali, e skadajcy i przyjmujcy owiadczenie zgodnie przypisywali mu jakie jedno znaczenie, to zoonemu owiadczeniu naley przypisa to spord kilku moliwych w danym jzyku znacze, w ktrym owiadczenie to prowadzi bdzie w danej sytuacji do stanu rzeczy zgodnego z zasadami wspycia spoecznego - a wic naley odwoa si do zaoe o charakterze pozajzykowym (art. 65 1 kod. cyw.).

Zadania1. Podaj przykad sytuacji, w ktrej dym suyby jako znak czego. 2. Podaj przykad znaku: takiego, ktrego reguy znaczeniowe ustalone s w zasigu midzynarodowym; takiego, ktrego reguy znaczeniowe przyjte s tylko w spoeczestwie polskim; oraz takiego, ktrego reguy znaczeniowe ustalone s tylko w maej grupie, do ktrej Ty naleysz. 3. Przy mao uczszczanej szosie cinano sprchniae drzewa i na ten czas umieszczono barier z napisem Objazd oraz strzak kierujc na rwnoleg drg? poln. W czasie cinania drzew nikt jednak nie nadjecha szos, a barier niezwocznie potem usunito. Czy ta bariera z napisem i strzak bya znakiem w tej sytuacji? 4. Czy lece w magazynie zarzdu drogowego blaszane te trjkty z czerwon obwdk s znakami drogowymi?

5. Czy podniesienie przez jak osob rki do gry jest znakiem: a) w chwili, gdy ten kto wkada sweter, b) gdy odbywa si jawne gosowanie, c) gdy kto wykonuje poranne wiczenia gimnastyczne w swym pokoju, d) gdy zapowiedziano dyskusj. Uzasadnij kad odpowied. 6. Czy cile wyrazi si kto, kto powiedzia, e gorczka jest znakiem choroby? 7. Wska wrd nastpujcych wyrazw te, ktre nale do Twojego sownika: dysza, sabota, karczoch, kierdel, laser, tracz, utek. Ktre z tych wyrazw s przez Ciebie aktywnie uywane (sownik czynny), a ktre tylko rozumiesz, ale ich nie uywasz (sownik bierny)? 8. Jak mona rozumie zwroty: On ma wa w kieszeni, On za konierz nie wylewa, Koledzy dali mu bobu? 9. Orientujc si wedug kocwek sw uytych w dziecicym jzyku sprbuj ustali budow skadniow zdania: Livo-goka kuzdra korna bokra u kornuje bokrztko. 10. Pozna otrzyma wozy tramwajowe z Amsterdamu. Na szybach nad wygodnym miejscem przy wejciu byy napisy: Wilt u zitten? Ik kan staan!. Jakie przypisujesz tym napisom znaczenie? Jak wpade na ten pomys i jakie elementy byy podstaw tego przypuszczenia? 11. Napisz zdanie skadajce si z co najmniej piciu wyrazw i okrel kategori syntaktyczn wyrazw skadowych. 12. Okrel kategori syntaktyczn wyrazw: a) pi, b) otwiera, c) chocia, d) poniej, e) gono. 13. Jak rol semiotyczn spenia napis Kocham El! w poufnym pamitniku? 14. Przeprowad analiz znaczenia wypowiedzi Trzy trefle w czasie licytacji przy grze w karty - oraz znaczenia tych samych sw jako odpowiedzi na pytanie Jakie trzy karty pozostay ci w rku?. Okrel role tych wypowiedzi. 15. Podaj przykad wypowiedzi, ktra w danej sytuacji spenia szczeglnie wyranie rol performatywn. Opisz dokadnie, jakie s warunki wanego dokonania danego aktu za pomoc tej wypowiedzi. 16. Podaj przykad umowy, ktr zaware nie uywajc jakichkolwiek znakw sownych. 17. Jakiego stopnia jzykowego jest wypowied: Jan sdzi, i Paul wie o tym, e zwrot bra sobie do serca jest idiomem jzyka polskiego?

Rozdzia II NAZWY 1. Pojcie nazwyWrd ogu wyrazw i wyrae zoonych danego jzyka interesowa nas bd obecnie nazwy. Nazwa jest to wyraz albo wyraenie rozumiane jednoznacznie, ktre nadaje si na podmiot lub orzecznik orzeczenia

imiennego w zdaniu. (Przypominamy, e orzeczenie imienne to orzeczenie stwierdzajce o podmiocie, e jest on taki a taki, np. e Jan jest adwokatem, sta si adwokatem, zosta adwokatem itp.). Jan i adwokat to nazwy, bo wyrazy te mog sta si podmiotem wzgldnie orzecznikiem w zdaniu. Praworzdno to nazwa i wyraenie fundament siy Rzeczypospolitej Polskiej te jako cao jest nazw, jak to wida ze zdania: Praworzdno jest fundamentem siy Rzeczypospolitej Polskiej. Ze wzgldu na liczb wyrazw wchodzcych w skad nazwy rozrniamy nazwy proste, skadajce si z jednego tylko wyrazu, i nazwy zoone, skadajce si z wicej ni jednego wyrazu. Skrypt to nazwa prosta, a wyraenie student pierwszego roku prawa, zamieszkay w miecie pooonym nad Wis - to nazwa zoona, bo w jej skad wchodzi wicej ni jeden wyraz; jest to nazwa, bo jako cao wyraenie to moe by podmiotem lub orzecznikiem w zdaniu. Student, ktry mieszka w Poznaniu to inny przykad nazwy zoonej. Jak wida, nazwa to nie to samo co rzeczownik. W podanych przykadach na nazw zoon skada si cay zesp rzeczownikw, czasownikw, przymiotnikw, zaimkw, przyimkw. Rwnie nazwa prosta moe nie by rzeczownikiem; wemy np. nazwy zawarte w zdaniach: Chory cierpi, Rozpacza jest to przydawa zo do za, Ten jest podejrzany.

2. Nazwy konkretne a nazwy abstrakcyjne Ze wzgldu na to, do czego nazwy s odnoszone, rozrni trzeba: nazwy konkretne, to jest takie nazwy, ktre s znakami rzeczy (st) albo osb (sdzia), ewentualnie czego, co wyobraamy sobie jako rzecz lub osob (kwiat paproci, nimfa), oraz nazwy abstrakcyjne, to jest takie, ktre nie s znakami rzeczy czy osb ani czego, co sobie jako rzecz czy osob wyobraamy. Wskazuj one na pewn cech wspln wielu przedmiotom (np. biao), na pewne zdarzenie czy stan rzeczy (np. pacz, kradzie, cisza) albo na pewien stosunek midzy przedmiotami (np. braterstwo, wyszo). Biay przedmiot - to nazwa konkretna, nazwa czego, co jest biae. Ale biao to nazwa abstrakcyjna, bo ta nazwa nie wskazuje na rzeczy, lecz na to, co w pewnych rzeczach podobne. W dalszych rozwaaniach bdziemy si zajmowa gwnie nazwami konkretnymi, aby wykad by przystpniejszy. To, co mwi bdziemy o nazwach konkretnych, nie zawsze jednak da si zastosowa do nazw abstrakcyjnych. Zwrci tu trzeba uwag, e przy wielu sowach jzyka prawniczego mog powstawa niejasnoci, czy posugujemy si nimi w danym przypadku jako nazwami

abstrakcyjnymi, czy - konkretnymi. Np. wyrok to nazwa konkretna, jeli mamy na myli arkusz papieru, na ktrym zapisano tre wyroku, a nazwa abstrakcyjna - jeli chodzi nam o sam akt wydania wyroku. Podobnie: wizienie, akt oskarenia itp. Nazwami abstrakcyjnymi naley posugiwa si o tyle ostronie, e czsto ulegamy przy tym pokusie, by dopatrywa si jakich rzeczy, ktrych nazwy te byyby znakami. A przecie nie ma jakiej takiej rzeczy, ktra nazywaaby si pikno, bo pikno to nie rzecz, a cecha wsplna wszystkim rzeczom z czyjego punktu widzenia piknym; wybuch to nie nazwa rzeczy, lecz nazwa pewnego zdarzenia, pewnych gwatownych zmian zachodzcych w rzeczach, a blisko to nie nazwa jakiej rzeczy czy osoby, lecz stosunku zachodzcego midzy rzeczami czy osobami. Mona wprawdzie formuowa np. takie zdanie: Sprawiedliwo ukaraa przestpstwo, ale lepiej pozostawi taki sposb mwienia poetom i wypowiada si w sposb moliwie bardziej konkretny, np.: Sdzia wymierzy przestpcy kar. Jeli to nawet nie spowoduje wikszych kopotw przy rozwaaniu spraw potocznych, to przy rozwaaniach natury teoretycznej nieostrono w posugiwaniu si nazwami abstrakcyjnymi atwo moe sprowadzi na bezdroa gadaniny nie wiadomo o czym. Ten, kto dopatruje si jakiego fizykalnego, to znaczy zajmujcego w jakim czasie jak przestrze, przedmiotu, ktry odpowiadaby nazwie abstrakcyjnej, popenia bd hipostazowania. Tak np. (pod wpywem pewnych elementw magicznego mylenia prawnikw rzymskich) czsta jest w prawoznawstwie tendencja do rozprawiania o czyim prawie, np. czyim uprawnieniu czy zespole uprawnie, w taki sposb, jakby to prawo byo jak rzecz. 3. Desygnat nazwy Przedmiot, ktrego dana nazwa jest znakiem, nazywamy desygnatem tej nazwy. To, co, Czytelniku,

masz w tej chwili przed sob, jest desygnatem nazwy ksika; ten, kto t ksik napisa, jest desygnatem nazwy czowiek; to, co masz pod nogami, jest jedynym desygnatem nazwy glob ziemski, itd. itd. Jeliby wzi do rki to, co masz przed oczyma w tej chwili, i powiedzia: To jest ksika - powiedziaby prawd; jeliby powiedzia: To jest chmura - powiedziaby nieprawd. Desygnatem danej nazwy jest tedy kady przedmiot, o ktrym trafnie orzec mona dan nazw. Nazwa oznacza swe desygnaty - i z tego wanie punktu widzenia nazwami interesuje si semantyka. Przytoczone przykady nie budz wtpliwoci. Bya w nich mowa o desygnatach nazw konkretnych, o rzeczach albo osobach, a wic o przedmiotach w cisym znaczeniu, zajmujcych w jakim okrelonym czasie jak okrelon cz przestrzeni. Sowo przedmiot bywa jednak czasem uywane w znaczeniu znacznie szerszym. Mwi si mianowicie, e przedmiotem naszej myli jest to, ku czemu zwraca si nasza myl; a moe si ona zwraca nie tylko ku rzeczom, ale i ku cechom wsplnym dla wielu rzeczy, ku stosunkom, ku zdarzeniom itd.; przy tym myl nasz mog zaprzta nie tylko wyobraenia tego, co jest, lecz rwnie twory naszej wyobrani. Jeli w ten sposb rozumie bdziemy sowo przedmiot, moemy mwi, e liczba 3 jest desygnatem nazwy liczba nieparzysta, e czyn oszusta jest desygnatem nazwy przestpstwo, e sprawiedliwo, pojmowana jako skonno jakiego czowieka do postpowania w sposb sprawiedliwy, jest desygnatem nazwy cnota, itd. Ten sposb rozumienia sowa przedmiot nasuwa wiele kwestii: np. czy jest jedno pikno, czy tyle, ile przedmiotw piknych dla jakich ludzi w jakiej chwili; co to znaczy, e istniej liczby nieparzyste, a nie istnieje liczba naturalna wiksza od kadej innej liczby naturalnej. W kadym razie nie mona utosamia przedmiotu naszych myli z przedmiotemrzecz. Ze wzgldu na te trudnoci z okreleniem desygnatu nazwy abstrakcyjnej posugiwa si bdziemy gwnie przykadami dotyczcymi desygnatw nazw

konkretnych. 4. Nazwy indywidualne a nazwy generalne Dla wyjanienia, jakie jest znaczenie, jaki jest sposb posugiwania si nazwami w jakim jzyku, musimy najpierw dokona odrnienia nazw indywidualnych od generalnych. Nazwy indywidualne to takie nazwy, ktre su do oznaczania poszczeglnych, tych a nie innych przedmiotw, nie przypisujc przez to danemu przedmiotowi takich czy innych waciwoci wyrniajcych go. Nazwa indywidualna, taka jak np. Pozna, Dunajec, Karol Kaczmarek, suy danemu przedmiotowi tak dugo, jak dugo zachowuje on cigo istnienia (chyba e zmienimy dan mu raz nazw), i to bez wzgldu na cechy tego przedmiotu. Skoro raz niemowl nazwano: Karol Kaczmarek, nazwa ta bdzie mu suy, cho kolejno stanie si ono chopcem, modziecem, dojrzaym mczyzn, starcem; cho bdzie kolejno brunetem, siwym, ysym; cho zmieni zawd, stan cywilny, obywatelstwo czy inne cechy. Nazwy indywidualne mog by nadawane nie tylko przedmiotom rzeczywistym, ale i przedmiotom tylko wyobraonym, np. postaciom literackim (Andrzej Kmicic) czy wystpujcym w dziele literackim wyimaginowanym miejscowociom. Natomiast nazwy, ktre przysuguj przedmiotom ze wzgldu na jakie cechy, ktre tym przedmiotom przypisujemy, nazywamy nazwami generalnymi. Nazwy generalne, np.: budynek, krzeso, student wydziau prawa, odnosz si do wszelkich przedmiotw danego rodzaju, a wic przedmiotw majcych cechy budynku, krzesa, studenta wydziau prawa. W pewnych przypadkach moe istnie jeden tylko przedmiot majcy odpowiednie cechy (np. gdy szukamy desygnatu nazwy generalnej najwysza gra na wiecie), a nawet w ogle mog nie istnie przedmioty o odpowiednich cechach (kulisty szecian, szklana gra, krasnoludek). Najsynniejsze z piernikw miasto w Polsce - to

nazwa generalna, ktra oznacza to samo, co nazwa indywidualna Toru. Toru to nazwa indywidualna, bo oznacza to, a nie inne miasto, nie ze wzgldu na jakie jego cechy, ale ze wzgldu na to, e kiedy tak wanie miejsce to nazwano. Podobnie nazw indywidualn jest sowo Zofia, tak jak si nim najczciej posugujemy. Wprawdzie wiele kobiet nosi to imi, ale uywajc tego sowa odnosimy je zazwyczaj do pewnej okrelonej, tej, a nie innej, kobiety. Mona wic powiedzie, e sowo Zofia to sowo, ktre ma wiele znacze, ale w kadym z tych znacze jest nazw jakiego jednego indywiduum. Zauway trzeba jednak, e jeli mwimy np.: Kada Zofia ma imieniny 15 maja, to sowo Zofia staje si nazw generaln, bo rozumiemy je w sensie: kobieta, ktra ma t cech, e dano jej imi Zofia. Za powiedzenie: Winiewski to obuz moe da ukarania ten tylko Winiewski, do ktrego si to odnosio - nie inny. Za powiedzenie: Co Winiewski, to obuz moe domaga si kary kady, kto nosi nazwisko Winiewski. Gdy wskazujc palcem powiemy: ten oto, zaimek w spenia bdzie rol nazwy indywidualnej, gdy powiemy: taki oto - rol nazwy generalnej. Z przykadw tych wida, e nie mona utosamia rozrnienia nazw indywidualnych i generalnych z rozrnieniem imion wasnych i pospolitych w gramatyce. Zauwamy te, e nazwa Krzywousty, ktra dzi, z naszego punktu widzenia, jest nazw indywidualn, pocztkowo, przed wiekami, wskazywaa na pewn osob poprzez jej cechy. Przepisy prawa ustanawiaj nakazy dla takich a takich obywateli oznaczonych nazw generaln - urzdy stosujc prawo ustanawiaj na tej podstawie normy dla obywateli oznaczonych nazwami indywidualnymi. Odrnianie nazw indywidualnych i generalnych bdzie nam potrzebne zwaszcza przy rozwaaniach dotyczcych prawa cywilnego. 5. Tre nazwy Nazwy generalne odnosz si do wszystkich przedmiotw majcych pewien okrelony zesp cech. A

wic np. nazwa samolot takie ma znaczenie w jzyku polskim, e odnosimy j do kadego przedmiotu, ktry jest: 1) urzdzeniem przystosowanym do swobodnego lotu w powietrzu; 2) ciszym od wypartego przez nie powietrza; 3) poruszanym silnikiem o takiej czy innej konstrukcji; 4) o nieruchomych patach nonych. Taki zesp cech cznie przysuguje kademu samolotowi i tylko samolotowi, a nie np. szybowcowi, sterowcowi, migowcowi, spadochronowi, rakiecie kosmicznej itd.

Treci jakiej nazwy generalnej nazywamy taki zesp cech, na podstawie ktrego osoba uywajca danej nazwy we waciwy dla danego jzyka sposb gotowa jest uzna jaki dowolny przedmiot za desygnat tej nazwy, jeli stwierdzi w nim te cechy cznie, a przy stwierdzeniu braku ktrej z nich - odmwi mu charakteru desygnatu tej nazwy. A wic np. treci nazwy pczak w jzyku polskim jest zesp cech: 1) co, co jest kasz; 2) jczmienn, 3) bardzo grub. Wszystko, co ma te trzy cechy, moe by nazwane pczakiem i tylko to, co te trzy cechy cznie posiada. Nie kada bardzo gruba kasza jest pczakiem, tylko jczmienna. Nie kada kasza jczmienna jest pczakiem, tylko bardzo gruba. Kto wiedzc, e ma do czynienia z bardzo grub kasz jczmienn, odmawia jej nazwy pczak, ten widocznie nie zna treci nazwy pczak, nie zna jej znaczenia w jzyku polskim. Zastanwmy si teraz, jakie cechy ma kady kwadrat. Jest to: 1) figura paska, 2) czworoboczna, 3) rwnoboczna, 4) prostoktna, 5) o bokach parami rwnolegych, 6) o przektnych rwnych, 7) poowicych si i 8) prostopadych, 9) o obwodzie przy danej powierzchni stosunkowo najmniejszym, 10) wpisywalna w koo, 11) opisywalna na kole - itd. itd., dugo jeszcze moglibymy wymienia. Wszystkie kwadraty maj taki zesp cech i tylko kwadraty maj taki zesp cech. Czy jednak trzeba komu, kogo chcemy zapozna z treci nazwy kwadrat, wylicza a tyle cech, aby wiedzia, jak odrnia kwadrat od nie-kwadratu? Nie. Wystarczy poda cechy 1, 2, 3, 4 albo 1, 2, 3, 6, albo 1, 2, 9 albo 1, 2, 6, 7, 8, a to ju powinno mu wystarczy, by umia odrnia kwadraty od nie-kwadratw (nie wystarczy jednak poda cech 1, 2, 4, 6, 7 - dlaczego?). Taki zesp cech, ktry wystarcza do tego, by odrni desygnaty danej nazwy od innych przedmiotw, nazywamy konstytutywnym zespoem cech, a cechy zesp taki tworzce - cechami konstytutywnymi. Jeli jaki przedmiot ma owe cechy konstytutywne, to ju przez to samo jest desygnatem danej nazwy, a co za tym idzie - ma wszystkie inne cechy

wsplne wszystkim desygnatom danej nazwy. Te pozostae cechy wsplne nazywamy w tym przypadku cechami konsekutywnymi wzgldem poprzednio wymienionych. Jeli co ma cechy 1, 2, 9, to ju na pewno jest kwadratem (cechy konstytutywne), a std ma te z koniecznoci cechy 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11 (cechy konsekutywne). Zwrmy uwag, e zesp cech konstytutywnych mona zestawi na rny sposb, a zalenie od tego pewne cechy bd raz odgrywa rol cech konstytutywnych, a innym razem - cech konsekutywnych. Cechy konstytutywne bywaj czasem nazywane cechami istotnymi. Wyraenie cecha istotna bywa jednake rnie rozumiane: mwi si nieraz o cechach istotnych dla desygnatw danej nazwy majc na myli te cechy, ktre mwicy ze swego punktu widzenia uwaa za szczeglnie wane, a to przecie zupenie co innego. Najprociej wytumaczy komu, co to jest kwadrat, podajc zesp cech 1, 2, 3, 4; znacznie trudniej byoby mu zrozumie, co to jest kwadrat, gdybymy podali np. cechy 1, 2, 9. Taki konstytutywny zesp cech, ktry np., jako najprociej wyjaniajcy, o co chodzi, znajdziemy w encyklopedii czy w sowniku, nazywamy treci leksykaln, czyli sownikow nazwy. Dziki temu, e nazwy generalne maj pewn tre, mog one spenia rol nazwy dla kadego przedmiotu, ktry posiada zesp cech wskazany w treci owych nazw. Nazwy te mog by wieloznaczne; np. sowu koza moe odpowiada tre: rogate zwierz domowe z brdk albo elazny piecyk na wysokich cienkich nkach, albo moda i jeszcze niezbyt stateczna dziewczyna, albo jeszcze inna. Cho mamy tu jedno sowo koza, trzeba waciwie mwi o kilku nazwach koza, bo wanie odmienna tre jest tym, co odrnia jedn nazw od drugiej. Nazw jest wic pewien napis czy zesp dwikw brany w jakim jednym swym znaczeniu, brany z jak jedn treci. Kada nazwa generalna moe wystpowa w trzech rnych rolach znaczeniowych, czyli w trzech supozycjach.

Po pierwsze (supozycja prosta), nazwa taka moe by uywana w wypowiedzi jako znak dla poszczeglnego przedmiotu tego wanie rodzaju, jako znak dla okrelonego desygnatu tej nazwy. W takiej supozycji uywamy sowa zajc mwic: Zajc przebieg mi drog; chodzi nam wtedy o poszczeglny desygnat tej nazwy. Po drugie (supozycja formalna), wyraz moe by nazw dla caego gatunku przedmiotw, jak np. w wypowiedzi: Zajc jest pospolity w Polsce. O jakim okrelonym zajcu nie mona powiedzie, e jest pospolity. Pospolity jest gatunek zajc, tzn. gatunek zajcy ma w Polsce wielu przedstawicieli i wobec tego atwo si z przedstawicielem tego gatunku spotka. Nazwa uywana w tej supozycji staje si w kadym przypadku nazw abstrakcyjn. Nie ma bowiem takiego fizycznego przedmiotu, o ktrym mona by trafnie powiedzie: To jest gatunek zajc. Gatunek zajc - to nasz twr mylowy, powstay z uoglnienia myli o cechach wsplnych wszystkim zajcom. Zajc w supozycji prostej biega i je, zajc w supozycji formalnej nie biega ani te nie je, bo gatunek zajcy jako cao nie ma ng ani zbw. To poszczeglne zajce maj zby, ale kady swoje (to wanie mamy na myli mwic oglnie: Zajc ma ostre zby).

Wreszcie, po trzecie, jak nazwa t cienk warstw farby drukarskiej, ktra si mieci w nastpujcym cudzysowie: ZAJC? Musimy j te nazwa zajc, biorc tym razem to sowo w supozycji materialnej. Supozycj materialn nazywamy uycie jakiego wyrazu jako znaku dla niego samego. ZAJC w supozycji materialnej skada si z dwch sylab, z piciu liter i wielokrotnie jest odbity na tej wanie stronie ksiki. Uywajc sowa w tej supozycji stawiamy je w

cudzysowie. Ten cudzysw zaznacza, e chodzi nam o samo sowo; np. zajc, a nie o jakiego poszczeglnego zajca czy gatunek zajc. Nazwy indywidualne mog, rzecz prosta, wystpowa tylko w supozycji prostej (Jan jest mczyzn) albo materialnej (Jan jest sylab). Nie mona miesza cech nazwy (np. e jest picioliterowa) i cech desygnatw nazwy (np. e desygnaty te s twarde, okrge, zielone, miedziane itp.). 6. Zakres nazwy Zbir wszystkich desygnatw danej nazwy nazywany bywa zakresem tej nazwy. Naley jednak zwrci uwag na wieloznaczno sowa zbir. W licealnym kursie matematyki sowa zbir uywano na oznaczenie pewnej mnogoci elementw wyrnionych wedug takich czy innych zasad, ze wzgldu na tak czy inn cech tych elementw. Zbir w takim rozumieniu (zbir w sensie dystrybutywnym), czyli klasa elementw, charakteryzowana jest przez cechy, na podstawie ktrych zalicza si do niej poszczeglne elementy, a w zwizku z tym cechuje j jaka mniejsza czy wiksza liczebno tych elementw. Obok tego jednak sowo zbir uywane bywa dla okrelenia agregatu, to znaczy jakiej caoci, rzeczy zoonej z czci skadowych (zbir w sensie kolektywnym). Tak wic np. ksigozbir to zbir (agregat), jaki tworz systematycznie zgromadzone przez kogo ksiki cznie wzite, stowarzyszenie to zbir (agregat), jaki tworz ludzie zorganizowani w pewien sposb. Z pojciowego punktu widzenia czym innym jednak jest zbir (klasa) z osobna rozpatrywanych ksiek z danej biblioteki, a czym innym - zbir (agregat) ksiek nazywany, jako cao, bibliotek. Klasa zwierzt, ktre w okrelonym dniu tworzyy okrelone stado, nie ulegnie zmianie, chocia stado ulegnie rozproszeniu i przestanie tworzy agregat. Zakres nazwy - to klasa wszystkich desygnatw danej nazwy. A wic zakres nazwy student, to klasa wszystkich z osobna wzitych osb, z ktrych kada jest studentem - natomiast nie chodzi tu o cao tak, jak

oglnowiatowa organizacja studencka. Powstawa mog dalsze niejasnoci zwizane z tym, e zakres nazwy ustala si z milczco zakadanym odniesieniem do okrelonego okresu, zazwyczaj majc na myli klas tych przedmiotw, ktre w danej chwili s desygnatami nazwy. Przyj naley, i nie jestem elementem zakresu nazwy student, bo chocia dawno temu byem studentem, aktualnie nim nie jestem. Ustalajc zakres nazwy student domylnie przyjmujemy zazwyczaj, i chodzi o zakres nazwy student z 1994 r., cho kiedy indziej moe nam domylnie chodzi o zakres nazwy student z 1994 r. lub z okresu wczeniejszego. Odniesienie do okrelonego czasu zaley zreszt od naszego punktu widzenia na dane sprawy. Na przykad zwykle skonni jestemy mwi, e Arystoteles naley do zakresu nazwy filozof staroytnoci, a Jan Kochanowski do zakresu nazwy poeta Odrodzenia, ale nie powiedzielibymy np., e Arystoteles naley do zakresu nazwy modzieniec, cho przecie i on by swego czasu modziecem. Zakres nazwy indywidualnej z zaoenia obejmuje jeden tylko desygnat. Zakres nazwy generalnej wyznaczony jest przez tre tej nazwy. Jeli do zespou cech tworzcych tre jakiej nazwy doczymy dalsze cechy (determinowanie treci pocztkowo rozwaanej nazwy), to przechodzimy w ten sposb do innej nazwy, o bogatszej treci, ale na og o wszym zakresie (np. czowiek, lekarz, internista). Jeli pomijamy w myli niektre istotne cechy skadajce si na tre jakiej nazwy (abstrahowanie), przechodzimy w ten sposb do innej nazwy, uboszej w tre, ale na og majcej szerszy zakres (np. notariusz, prawnik, czowiek). Ze wzgldu na to, ile desygnatw obejmuje zakres danej nazwy, rozrniamy nazwy oglne, jednostkowe i puste. Nazwy oglne to takie, ktre maj wicej ni jeden desygnat (np. szafa, ko, onierz, babka Adama Mickiewicza). Nazwy jednostkowe to takie, ktre maj tylko jeden desygnat (np. naturalny ksiyc naszej planety, najdusza rzeka w Polsce, matka Adama Mickiewicza,

Adam Mickiewicz). Nazwy puste (bezprzedmiotowe), to takie, ktre wcale nie maj desygnatw (bkitny kwiat ry, stupitrowy dom w Poznaniu, syn bezdzietnej matki). Nazwy puste niczego nie oznaczaj, niemniej co znacz; jeli s nazwami generalnymi, maj pewn tre, ka mianowicie szuka - jeli s to nazwy konkretne osb czy rzeczy o okrelonych cechach, tyle tylko, e przedmiotw o takich cechach nie ma, wzgldnie nawet by nie moe. Wzilimy tu pod uwag zarwno desygnaty aktualnie istniejce, jak i istniejce ongi, gdy chodzio o nazwy osb. Czasem znajc tre nazwy nie umiemy mimo to okreli, czy dana nazwa jest faktycznie nazw ogln, jednostkow czy pust. Mwimy: ten, co stuk t szyb - a nie wiemy, czy taki by jeden, czy te kilku ludzi co razem nioso i tym przedmiotem wybio szyb, czy te moe nikt tej szyby nie stuk, a pka z powodu wypaczenia si ramy. Nazw jednostkowych nie mona utosamia z nazwami indywidualnymi: najstarszy yjcy w dniu 15 IX 1993 czowiek to nie nazwa jednostkowa, lecz generalna - nie wskazuje ona bowiem na okrelone indywiduum, lecz na jak osob posiadajc okrelon cech, przy czym taka osoba moe by tylko jedna. 7. Nazwy zbiorowe Nazwy przysugiwa mog w danym jzyku nie tylko poszczeglnym przedmiotom, ale te agregatom pewnych przedmiotw. S wic takie nazwy, jak las (agregat drzew), biblioteka (agregat ksiek), stado (agregat zwierzt), spdzielnia (agregat osb) itd. Nazwy, ktrych desygnatami s nie poszczeglne rzeczy, lecz takie przedmioty, ktre traktujemy jako agregaty zoone z poszczeglnych rzeczy, nazywamy nazwami zbiorowymi (kolektywnymi). Nie jest wic desygnatem nazwy zbiorowej Sejm Rzeczypospolitej kto, kto jest desygnatem nazwy pose na Sejm Rzeczypospolitej - i odwrotnie. Co innego pose, a co innego Sejm, agregat posw. To, czy jaka nazwa jest nazw zbiorow, czy nie, zaley w pewnej mierze od sposobu patrzenia na

przedmioty oznaczone dan nazw. Dla prawnika warsztat - to nazwa jednostki niepodzielnej, dla technika - nazwa pewnego agregatu, zespou rnych urzdze i narzdzi, a wic nazwa zbiorowa. Czsto mona spotka si z tym, i kto utosamia agregat - cao zoon z czci - z klas wszystkich tych czci skadowych. Jest to bdem. Np. co innego spdzielnia jako cao, a co innego klasa wszystkich czonkw tej spdzielni. Spdzielnia jako cao (bdc tzw. osob prawn) moe np. zacign poyczk, ale nie mona by mwi wtedy o poyczce zacignitej przez klas czonkw tej spdzielni.

8. Nazwy a funktory nazwotwrcze Zapamitajmy wic, e nazwy mona dzieli: wedug liczby wyrazw skadowych - na proste i zoone wedug charakteru tego, do czego si odnosz - na konkretne i abstrakcyjne wedug sposobu wskazywania desygnatw - na generalne i indywidualne wedug liczby desygnatw - na oglne, jednostkowe i puste wedug struktury desygnatw - na zbiorowe i niezbiorowe Zwrmy wreszcie uwag, e niektre sowa, zaliczane wedug gramatycznego podziau do rzeczownikw, speniaj z syntaktycznego punktu widzenia rol funktorw nazwotwrczych od argumentw nazwowych. S to np. takie sowa, jak syn, ojciec, matka, dunik, pozwany, porczyciel, porednik itd. Mianowicie sowo syn uzupenione nazw (najczciej indywidualn) tworzy nazwy zoone: syn Jana Kowalskiego, syn Marii Kowalskiej, syn rzemielnika itp. Sowa takie jak syn, ojciec,

pozwany nie s samodzielne co do znaczenia, lecz dopiero uzupenione w odpowiedni sposb tworz nazwy. Wprawdzie mwi si czasem: Jan Kowalski jest ojcem, dunikiem, pozwanym, porednikiem, ale domylamy si wwczas, e chodzi w takiej wypowiedzi o to, e jest on ojcem jakich dzieci, e jest on czyim dunikiem, e jest pozwany przez kogo w jakim procesie, e jednorazowo czy zawodowo poredniczy midzy jakimi ludmi w jakich sprawach. 9. Ostro zakresu nazwy Kto zna si na drukarstwie, ten biorc do rki dowolny przedmiot umie rozstrzygn, czy przedmiot ten jest, czy nie jest desygnatem nazwy czcionka garmondowa. Jeli umiemy, znajc naleycie dany jzyk, bez wtpliwoci rozstrzygn o kadym napotkanym przedmiocie, z ktrym odpowiednio zapoznalimy si, czy jest on, czy nie jest desygnatem pewnej okrelonej nazwy, mwimy, e w danym jzyku nazwa ta ma ostry zakres, skrtowo - e jest nazw ostr. Jeeli natomiast o pewnych napotkanych przedmiotach, mimo dobrego zapoznania si z ich cechami, nie umiemy orzec, czy s, czy nie s desygnatami danej nazwy, to nazw tak okrelamy jako nazw nieostr. Mamy np. nazw kartka papieru. Jeeli mamy kawaek papieru o rozmiarach 15x20 cm, to wiadomo, e jest to kartka papieru; jeli ma 1 x 1 cm albo 80 x 120 cm, to nikt tego nie nazwie kartk. Ale od jakich rozmiarw zaczyna si kartka? Na jakich rozmiarach koczy si kartka? Tego nie wiemy, pki nie umwimy si jako co do tego. Kto zabija z chci zysku, jest zoczyc, kto wbrew zakazom wsiada przednim pomostem do tramwaju, przez to samo nie jest jeszcze zoczyc. Ale czy jest desygnatem nazwy zoczyca ten, kto w parku miejskim wydeptuje cieki przez trawnik? le czyni - ale czy jest desygnatem nazwy zoczyca, czy nie, na to nie moemy si zdecydowa. Czy ten, kto przez 5 minut dziennie .w czasie godzin pracy prnuje, jest prniakiem? Na pewno nie. A kto prnuje 10, 15, 20, 25, 30... 50... 150... 200... 300 minut? Kiedy

zaczyna si prniactwo? Zilustrujemy to na wykresach, rysujc koa, ktre obrazowa bd zakresy nazw. Jako przykad nazwy ostrej wemiemy nazw prokurator w cisym znaczeniu tego sowa; pki kto ma nominacj na prokuratora, jest prokuratorem; skoro go zwolni z tej pracy albo umrze, to prokuratorem by przestaje.

Nazwy nieostre sprawiaj wiele kopotu prawnikom. Wyobramy sobie, jakie trudnoci wizayby si z wykonaniem przepisw ustawy takich, jak np.: Zoczycy nie mog by urzdnikami, Wolno owi ryby sieci w rzekach, ale nie wolno owi ryb sieci w potokach, Ludzie w sile wieku zobowizani s pomaga przy wanych pracach publicznych itd. Przy tym, kto si bacznie przyjrzy, dostrzee, e w jzyku potocznym niemal wszystkie nazwy s nazwami w pewnym stopniu nieostrymi. Bo np. gdy prokurator umiera, to od jakiej chwili przestaje by desygnatem nazwy prokurator? Czy od chwili mierci klinicznej, czy biologicznej, czy od momentu zapisanego w akcie zgonu przez urzdnika stanu cywilnego? Oczywicie, w tym przypadku taka nieostro nazwy nie ma praktycznego znaczenia. Bdziemy wic mwi tu o nazwach nieostrych tylko wtedy, gdy wtpliwoci co do tego, czy pewne przedmioty nale do zakresu danej nazwy, bd miay znaczenie praktyczne.

Nieostro zakresu wie si z tym, i niektre nazwy nie maj wyranej treci, to znaczy, i nawet ten, kto dobrze zna dany jzyk nie umiaby poda takiego zespou cech, ktre pozwoliyby w sposb stanowczy odrnia desygnaty danej nazwy od innych przedmiotw. Jaka jest tre nazwy rzeka? Szeroka struga wody biecej. Szeroka, ale jak szeroka - od ilu metrw poczynajc, mona strug wodn traktowa w danym miejscu jako rzek? Tak nieostro moemy w razie potrzeby usun za pomoc odpowiedniej definicji, o czym bdzie mowa w 2 rozdziau IV. Nazwy staj si nazwami ostrymi dziki temu, e s nazwami wyranymi - to znaczy, umiemy poda zesp cech wystarczajcych dla odrnienia desygnatw danej nazwy od innych przedmiotw, lub te dziki temu, e s nazwami dla nas intuicyjnymi - to znaczy, e na podstawie oglnego wygldu danego przedmiotu, bez zastanawiania si nad treci danej nazwy, umiemy okreli, czy jest on, czy nie jest desygnatem tej nazwy. Na podstawie oglnego wygldu przecitny prawnik doskonale odrnia konwali od nie-konwalii, cho zapewne nie umiaby poda takiego zespou cech, ktry przysugiwaby wszystkim konwaliom i tylko konwaliom - jest to dla nazwa tylko intuicyjna. Dla botanika bdzie to nazwa i intuicyjna, i wyrana, bo botanik umie zestawi zesp cech odrniajcych konwali od innych przedmiotw do niej podobnych. Zadania 1. Podaj przykady zda, w ktrych jako podmiot wystpowaby: a) przymiotnik, b) czasownik, c) zaimek, d) liczebnik, e) wyraenie zoone zawierajce czasownik w trybie oznajmujcym. 2. Przepisz, podkrelajc nazwy abstrakcyjne spord nastpujcych: pacz, za, bkit nieba, bkit pruski (barwnik), sen, pioch, kunia, kowal, zabjstwo, wysoko, wysoki dom, przyja, mier, chochlik.

3. Czy nazwy Rejent, Sdzia, Podkomorzy itd., uyte przez Mickiewicza w tekcie Pana Tadeusza, s nazwami generalnymi czy indywidualnymi? 4. Czy w zdaniu: Co drugi rybak na Pwyspie Helskim to czowiek noszcy nazwisko Budzisz powiedzia stary Kaszub wystpuj nazwy indywidualne? 5. Podaj tre nazw: a) wieczne piro, b) tramwaj, c) kajak - ograniczajc si do cech konstytutywnych. 6. Wpisz moliwie najbardziej szczegowo cechy, ktre przysuguj kademu desygnatowi nazwy skuter. Wska, jakie cechy mona wybra jako konstytutywne, a jakie wypadnie uwaa wtedy za konsekutywne. Czy mona tu odpowiedzie tylko w jeden sposb? Jaki zestaw cech uwaasz za tre leksykaln nazwy skuter? 7. Podaj przykad nazwy generalnej, ktrej Ty byby jedynym desygnatem. 8. Podaj przykad zdania, w ktrym sowo student byoby uyte: a) w supozycji prostej, b) w supozycji formalnej, c) w supozycji materialnej. 9. W jakiej supozycji uyto wyrnionej nazwy: Zgniatacz - to nazwa urzdzenia stosowanego w produkcji hutniczej. Fabryka samochodw zbudowana zostaa na eraniu. Racjonalizator jest to wyraz o rdzeniu aciskim. Spychacz jest maszyn konieczn do szybkiego wykonywania prac ziemnych. Pilot jest osob kierujc samolotem. Dwig ustawiono na placu budowy tego gmachu.

10. Wska nonsensy zawarte w wypowiedziach: a) Tre nazwy to zesp cech tej nazwy; b) Zakres nazwy joda rosnca w Grach witokrzyskich to Puszcza Jodowa. 11. Tre nazwy pilot czynny zawodowo w lotnictwie uzupeniono wskazujc cech: a) przystojny, b) majcy zdrowe serce. Czy zakresy powstaych w tych przypadkach nazw s rne od zakresu nazwy pilot czynny zawodowo w lotnictwie? 12. Sformuuj takie zdanie, w ktrym sowo dziecko wystpowaoby jako nazwa, oraz takie, w ktrym sowo to wystpowaoby jako funktor nazwotwrczy od argumentu nazwowego. Okrel dwa znaczenia tego sowa. 13. Podaj przykad nazwy: a) zarazem prostej, zbiorowej i oglnej, b) zarazem zoonej, zbiorowej i jednostkowej, c) zarazem zoonej, zbiorowej i pustej. 14. Czy nazwa acuch elazny to nazwa - ze wzgldu na znaczenie, jakie jej przypisujesz - zbiorowa? Czy sdzisz, e na to pytanie wszyscy odpowiedz jednakowo? 15. Podaj 3 przykady nazw, ktre uwaasz za nazwy wyrane. Wyka, e s to nazwy wyrane. Czy ktra z tych nazw jest nazw z Twojego punktu widzenia intuicyjn? 16. Czy uwaasz, e waciwie s zredagowane przepisy: a) Administratorzy duych budynkw mieszkalnych zobowizani s zorganizowa wywz mieci codziennie, b) Sdzia powinien wymierzy surow kar za powane naruszenie porzdku na sali sdowej? 17. W Poznaniu kilkaset osb nosi imi i nazwisko Maria Kaczmarek. Czy wyraenie Maria Kaczmarek to nazwa generalna? 18. Czy wyraenia: a) prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, b) senat Rzeczypospolitej Polskiej to nazwy? Jeli s to nazwy, to jak scharakteryzowaby te nazwy i jakich wymagaoby to zaoe?

Rozdzia III STOSUNKI MIDZY ZAKRESAMI NAZW 1. Wyjanienia wstpne Jeden i ten sam przedmiot czy osoba moe by jednoczenie desygnatem wielu rnych nazw. To, na czym w tej chwili opieram rk, jest zarazem desygnatem nazwy biurko, nazwy sprzt, nazwy przedmiot drewniany i wielu innych. Zdarza si wic, e zakresy rnych nazw s klasami, ktre skadaj si w caoci czy w czci z tych samych elementw, ale bywa te, e aden element jednej z tych klas nie jest elementem drugiej z nich. Znajomo stosunkw midzy zbiorami (klasami) tworzcymi zakresy rnych nazw jest czsto konieczna do zrozumienia okrelonych wypowiedzi. Orzeczenie sdu staje si prawomocne, jeli nie przysuguje co do niego rodek odwoawczy lub inny rodek zaskarenia (art. 363 1 kod. postpowania cywilnego). Czy ten przepis dotyczy wyrokw sdowych? Czy dotyczy take postanowie sdu? Aby odpowiedzie na te pytania, trzeba ustali, jaki zachodzi stosunek midzy zakresami nazw orzeczenie, wyrok, postanowienie. Dopki si nie wie, e zakres nazwy wyrok i zakres nazwy postanowienie sdu zawieraj si w klasie, jak tworzy zakres nazwy orzeczenie sdu, nie mona we waciwy sposb zrozumie, jaki jest sens przytoczonego przepisu. W celu badania stosunkw midzy zakresami nazw musimy midzy innymi wprowadzi pomocniczo pojcie klasy uniwersalnej przedmiotw oraz klasy negatywnej w stosunku do jakiej okrelonej klasy. Klasa uniwersalna przedmiotw to klasa obejmujca wszelkie przedmioty (w szerokim znaczeniu tego sowa) w wiecie. Jest to klasa odpowiadajca zakresowi nazw takich, jak przedmiot, co lub kto, cokolwiek - ktre to nazwy s tak ubogie w tre, e oznaczaj wszystko, co napotkamy. Natomiast wszystkie desygnaty takiej nazwy cznie wzite

okrelamy jako cao (agregat) nazw zbiorow wszechwiat. Jeli wypowiadamy jakkolwiek nazw, ktra posiada desygnaty, to przez to samo z klasy uniwersalnej przedmiotw wydzielamy w myli klas przedmiotw oznaczonych przez wypowiedzian nazw. Klasa ta stanowi podzbir klasy uniwersalnej. Pozosta cz klasy uniwersalnej, czyli dopenienie wydzielonego podzbioru do klasy uniwersalnej, nazywamy klas negatywnw stosunku do klasy uprzednio wydzielonej. Jeli w obrbie klasy uniwersalnej wyrniamy np. klas przedmiotw bdcych desygnatami nazwy pies, to dopeniajc klas negatywn bdzie klasa wszelkich przedmiotw nie bdcych desygnatami nazwy pies. Zoona jest ona z przedmiotw najrnorodniejszych rodzajw bdcych desygnatami nazwy: co, co nie jest psem, czyli, skrtowo formuujc, nazwy nie-pies. Oczywicie suma klas desygnatw nazwy pies oraz desygnatw nazwy nie-pies tworzy klas uniwersaln (wszystko, co jest psem albo nie jest psem, to razem biorc klasa uniwersalna). Formuowanie nazw oznaczajcych przedmioty nie bdce desygnatami jakiej nazwy, a wic takich nazw, jak nie-pies, nie-czowiek, nie-samochd, niestypendysta, stwarza okazj do nieporozumie zwizanych z tym, e nazwy te bywaj rozumiane jako okrelajce klas przedmiotw stanowicych dopenienie okrelonej klasy nie do klasy uniwersalnej, lecz do jakiej wszej klasy. Np. nazwa nie-czowiek moe by rozumiana jako: zwierz nie bdce czowiekiem - a nie: wszystko, cokolwiek nie jest czowiekiem (a wic np. dom, las, gwiazda, ko itd.). Nazwa nie-stypendysta moe by rozumiana jako ucze, ktry nie jest stypendyst. Dla zaznaczenia, e chodzi o przedmioty tworzce klas dopeniajc dan klas do klasy uniwersalnej, a nie do jakiej wszej klasy, umieszcza bdziemy po sowie nie kreseczk. A wic niestypendysta to tyle co: wszystko, cokolwiek nie jest stypendyst, natomiast niestypendysta to tyle co:

ucze lub pracownik nauki nie pobierajcy stypendium. Czasem przedrostek nie zmienia istotnie sens sowa: ,,(czyj) nieprzyjaciel znaczy tyle co: (czyj) wrg, a to ma inny sens ni co, co nie jest (czyim) przyjacielem, czy nawet wziej: czowiek, ktry nie jest (czyim) przyjacielem. 2. Rodzaje stosunkw midzy zakresami nazw Jeli wemiemy jakiekolwiek dwie nazwy, nazw S i nazw P (przy czym ograniczymy si do nazw, ktre maj jeden lub wicej desygnatw, pominiemy nazwy puste), i bdziemy chcieli opisa, jaki zachodzi stosunek midzy ich zakresami, to trafimy na jedn z nastpujcych piciu moliwoci. 1) Stosunek zamiennoci zakresw: Istniej przedmioty, ktre s jednoczenie desygnatami nazwy S i nazwy P, lecz nie ma takich desygnatw nazwy S, ktre nie byyby desygnatami nazwy P, i nie ma takich desygnatw nazwy P, ktre nie s S. Np.: S = jedno z czterech najludniejszych miast nad Wis, P = miasto nad Wis posiadajce uniwersytet (Krakw, Warszawa, Toru, Gdask). 2) Stosunek podrzdnoci zakresu nazwy S wzgldem zakresu nazwy P: Istniej przedmioty, ktre s desygnatami i nazwy S, i nazwy P, nie ma takich przedmiotw, ktre byyby S nie bdc zarazem P, ale s takie, ktre s desygnatami P, cho nie s S. Np.: S = wrbel, P = ptak. 3) Stosunek nadrzdnoci zakresu nazwy S wzgldem zakresu nazwy P: Istniej przedmioty, ktre s desygnatami nazwy S i nazwy P, prcz tego s przedmioty bdce desygnatami nazwy S, ktre nie s desygnatami nazwy P, lecz nie ma takich, ktre byyby desygnatami P nie bdc desygnatami S. Np.: S = lekarz, P = chirurg. 4) Stosunek krzyowania si zakresw: Istniej S, ktre s zarazem P, istniej S, ktre nie s P, oraz istniej P, ktre nie s S. Np.: S = student, P = inwalida, . 5) Stosunek wykluczania si zakresw: Istniej S,

ktre nie s P, istniej P, ktre nie s S, natomiast nie istniej takie przedmioty, ktre byyby desygnatami i nazwy S, i zarazem nazwy P. Np.: S = nos, P = pi. W kadym z tych piciu przypadkw istnie mog ponadto przedmioty, ktre nie s desygnatami nazwy S, ani nazwy P. Omawiajc stosunek wykluczania si zakresw dwch nazw zwrci musimy uwag, e moe on zachodzi w dwch odmianach: moe to by albo stosunek sprzecznoci, albo stosunek przeciwiestwa. O sprzecznoci zakresw dwch nazw mwimy wwczas, gdy mamy jak nazw i nazw w stosunku do tej pierwszej negatywn, np. sdzia i nie-sdzia, kamie i nie-kamie, itp. Tak par nazw nazywamy nazwami sprzecznymi. W przypadku sprzecznoci zakresy obu nazw cznie tworz klas uniwersaln: kady przedmiot naley do zakresu pierwszej albo do zakresu drugiej nazwy. Natomiast o przeciwiestwie zakresw dwch nazw mwimy wwczas, gdy nazwy te nie maj wsplnych desygnatw, a zakresy obu tych nazw cznie nie tworz klasy uniwersalnej. Przykadem pary nazw przeciwnych mog by nazwy sowik i ,,osio. Jeli co jest desygnatem jednej z tych nazw, to wiadomo, e nie moe by desygnatem drugiej - ale prcz tego istniej takie przedmioty, ktre nie s ani desygnatami pierwszej, ani drugiej nazwy, jak np. ludzie, roliny, domy itd. Tych pi moliwych stosunkw midzy zakresami nazw niepustych mona przedstawi obrazowo na wyrysowanych poniej piciu kwadratach. Kady z nich przedstawia klas uniwersaln, w obrbie ktrej wydzielono zakresy jakiej nazwy S i jakiej nazwy P, a tym samym zakres nazwy nie-S (reszta po wydzieleniu S) oraz zakres nazwy nie-P (reszta po wydzieleniu P). Przedziay puste zakreskowano. Dla uatwienia, na rysunkach tych zaznaczono numerami: I - miejsce dla przedmiotw, ktre s zarazem desygnatami i nazwy S, i nazwy P;

II - miejsce dla przedmiotw, ktre s desygnatami nazwy S, lecz nie s desygnatami nazwy P; III - miejsce dla przedmiotw, ktre nie s desygnatami nazwy S, lecz s desygnatami nazwy P; IV - miejsce dla przedmiotw, ktre nie s desygnatami nazwy S ani nazwy P.

Jeli kto woli, mona to samo przedstawi za pomoc k, obrazujcych zakresy poszczeglnych nazw. Klas uniwersaln przedstawia w tym przypadku cala paszczyzna strony, na ktrej koa te wyrysowano. Powstaj jednak pewne trudnoci, gdy za pomoc wykresw koowych chcemy przedstawi zakresy nazw negatywnych.

Stosunki midzy zakresami nazw mona te zobrazowa liniowo, przyjmujc pewien odcinek za obraz klasy uniwersalnej i odkadajc na nim odcinki odpowiadajce zakresom rozwaanych nazw.

Ma to t wad, e w obrazie stosunku krzyowania

si zakresw graficzny odpowiednik jednej z klas bdzie rozbity na dwa odcinki skadowe. Z drugiej jednak strony, przy wykresie kwadratowym stosunku krzyowania si dwch nazw moe si zdarzy, e przedzia IV trzeba bdzie zakreskowa, bo bdzie pusty (np. przy krzyowaniu si nazw negatywnych nie-pies i nie-kot - nie istniej bowiem nie-nie-koty bdce zarazem nie-niepsami, czyli koty bdce psami). Obrazem graficznym zakresu nazwy jednostkowej jest w kadym przypadku pojedynczy punkt. Na naszych wykresach kwadratowych w pitym kwadracie mamy rysunek obrazujcy stosunek przeciwiestwa. Gdyby chodzio o stosunek sprzecznoci, to przedzia oznaczony IV musiaby zosta zakreskowany. Na wykresach koowych mona by zobrazowa stosunek sprzecznoci tak, e wewntrz narysowanego koa mieszcz si punkty odpowiadajce desygnatom nazwy S, a wszystkie punkty na zewntrz tego koa to punkty odpowiadajce desygnatom nazwy P, o zakresie pozostajcym w stosunku sprzecznoci do zakresu nazwy S. Przy ustalaniu stosunkw midzy zakresami nazw niepustych (a do takich ograniczylimy nasze rozwaania) naley zwrci uwag na kilka spraw, co do ktrych mog powstawa nieporozumienia. Jeli jakie dwie nazwy s w danym jzyku dokadnie rwnoznaczne, czyli s synonimami, jak np. ziemniak i kartofel, to oczywicie maj dokadnie takie same zakresy, a wic zakresy te s zamienne. Z tego jednak, e zakresy dwch nazw s zamienne, nie mona wnosi, e s to nazwy rwnoznaczne. Nazwy obecna stolica Polski oraz najludniejsze miasto na Mazowszu (odnoszce si do roku 1982) maj taki sam zakres, ale odmienne znaczenie, bowiem te dwie nazwy generalne wskazuj na odmienne cechy tego samego faktycznie miasta. Oczywicie podrzdno czy nadrzdno zakresu

jednej nazwy w stosunku do zakresu innej nie ma nic wsplnego z jak podrzdnoci czy nadrzdnoci merytoryczn przedmiotw pierwszego i drugiego rodzaju.

Przy posugiwaniu si wykresami graficznymi do zobrazowania stosunkw zakresw nazw naley pamita, e zakres nazwy to klasa, a nie agregat jej desygnatw. Zrozumienie tego uatwi rys. 7 obrazujcy stosunek zakresu nazwy jednostkowej Sejm RP (jako zesp osb w dniu 31 I br.) i nazwy oglnej pose na Sejm RP (w dniu 31 I br.). Naley wyranie odrnia stosunki midzy zakresami nazw od stosunku midzy caoci i czci jakiego zoonego przedmiotu. Zakres nazwy koo od wozu nie jest podrzdny w stosunku do zakresu nazwy wz - bo to znaczyoby, e kade koo od wozu jest wozem, a tylko niektre wozy s koami od wozu, co jest jaskrawym faszem. aden wz nie jest koem od wozu, a ponadto istnieje wiele przedmiotw, ktre nie s ani wozem, ani koem od wozu, a wic midzy zakresami nazw wz oraz koo od wozu zachodzi stosunek wykluczania si (przeciwiestwa). Podobnie te nie zachodzi stosunek krzyowania si zakresw nazw cao obszaru Azji oraz cao obszaru Federacji Rosyjskiej, gdy jedyny desygnat pierwszej nazwy nie jest tosamy z jedynym desygnatem drugiej nazwy, a to, e fragment desygnatu pierwszej nazwy jest zarazem fragmentem desygnatu drugiej nazwy, nie ma w tym przypadku nic do

rzeczy. Zadania 1. Podaj wasne przykady nazw, ktrych zakresy pozostaj w stosunku: a) zamiennoci, b) podrzdnoci pierwszego wzgldem drugiego, c) krzyowania si, d) wykluczania si (przeciwiestwa). 2. Jaki zachodzi stosunek midzy zakresami nazw: a) linia kolejowa Warszawa-Berlin i linia kolejowa Wrocaw-Gdynia, b) makwka i ziarnko maku, c) paszcz oddany do szatni i numerek na paszcz oddany do szatni? 3. Jaki zachodzi stosunek midzy zakresami nazw: a) porucznik WP i kapitan WP, b) oficer WP i onierz WP? 4. Jaki jest stosunek zakresw nazw: osoba, ktra ukoczya 18 lat i osoba, ktra nie przekroczya 50 roku ycia? 5. Jaki zachodzi stosunek midzy zakresami nazw: a) zwierz i nie-pies, b) nie-piernik i nie-wiatrak, c) analfabeta i nie-student, d) nie-ptak i wrbel. Przedstaw to graficznie za pomoc wykresw. 6. Jaki jest stosunek midzy zakresami nazw: zwierz nieparzystokopytne (np. ko) i co, co nie jest zwierzciem parzystokopytnym? Przedstaw to graficznie. 7. Jaki zachodzi stosunek midzy zakresami nazw: a) oko i siatkwka oka, b) nos i cz twarzy, c) fabryka i kierownik fabryki, d) spka i wsplnik, e) kraina geograficzna nalec do europejskiego Pasa Wielkich Dolin i kraina geograficzna pooona w granicach RP, f) cao obszaru Europy i cao obszaru Polski, g) cao obszaru Pasa Wielkich Dolin i cao obszaru RP? 8. Czy umiesz okreli stosunek midzy zakresami nazw: mczyzna i syn bezdzietnej kobiety? Wyjanij

bliej. 9. Jakie w ogle mog zachodzi stosunki: a) midzy zakresami dwch nazw jednostkowych, b) midzy zakresem nazwy jednostkowej a zakresem nazwy oglnej? 10. Narysuj trzy koa tak pooone wzgldem siebie, by przedstawiay stosunek zakresw nazw: a) prawnik, prokurator, notariusz; b) akt prawodawczy, ustawa, kodeks cywilny; c) ptak, wrbel, istota yjca w Polsce; d) zwierz yjce w wodzie, wieloryb, ssak; e) ko, osio, mu. 11. Co trzeba najpierw rozstrzygn, by mc ustali stosunek midzy zakresami nazw: zamek i przedmiot metalowy, chopiec i dziecko?

Rozdzia IV DEFINICJE 1. Definicja realna a definicja nominalna Sowo definicja ma dwa zasadniczo rne znaczenia. Z jednej strony, definicjami nazywane bywaj definicje realne, z drugiej - definicje nominalne, cho s to wyraenia z