LOGIKA I J Ę « Y K

V

A u t o r z y

C z ę ś ć I

H A N S R E I C H E N B A C H

C z ę ś ć I I

G O T T L O B F R E G E • B E R T R A N D R U S S E L L . C. A . MACE*

A . M. M A C - F 7 E R • C. L E W Y • M A X B L A C K • P . F . S T R A W -

S O N • N E L S O N G O O D M A N • A L O N Z O C H U R C H •

P . T. G E A C H • B E R N A R D M A Y O • N A T H A N I E L L A W -

R E N C E • G I L B E R T R Y L E • R U D O L F C A R N A P .

J O H N R. S E A R L E • L E O N A R D L I N S K Y

L O G I K A I J Ę Z Y K

Studia z semiotyki logicznej

W y b o r u d o k o n a ł , p r z e ł o ż y ł

oraz w s t ę p e m i p r z y p i s a m i o p a t r z y ł

Jerzy Pelc

W a r s z a w a 1967

P a ń s t w o w e W y d a w n i c t w o N a u k o w e

O k ł a d k ę p r o j e k t o w a ł

Henryk BiałosJcórski

C o p y r i g h t b y P a ń s t w o w e W y d a w n i c t w o N a u k o w e

W a r s z a w a 1967

P r i n t e d i n P o l a n d

SPIS RZECZY

Wstęp — napisał Jerzy Pelc VII

C z ę ś ć I

Hans Reichenbach s

E L E M E N T Y L O G I K I F O R M A L N E J ( F R A G M E N T Y )

Przedmowa 3

I. Wstęp 5 § 1. Logika a język 5 § 2. Język ' • • • . 8 § 3. Różne piętra języka 14 § 4. Język jako narzędzie 24 § 5. Definicje 28

II. Rachunek zdań 32 § 7. Tabele prawdziwości 32 § 9. Interpretacja operacji tautologicznych jako operacji konek-

tywnych 40

III . Prosty rachunek funkcji 45 § 17. Funkcje zdaniowe 45 § 21. Twierdzenia syntetyczne, zawierające wolne zmienne ar

gumentowe 54 § 22. Kilka pojęć związanych z funkcjami 64

VI. Wyższy rachunek funkcji 80 § 39. Funkcje wyższych typów 80

VII . Analiza języka potocznego 85 § 45. Braki gramatyki tradycyjnej 85 § 46. Imiona własne 90 § 47. Deskrypcje 92 § 48. Zagadnienie indywiduów 105 § 49. Istnienie fikcyjne 115 § 50. Słowa samozwrotne 127 § 51. Czasy gramatyczne czasowników 132

VI Spis rzeczy

§ 52. Klasyfikacja funkcji 148 § 53. Funkcje wyższych typów 151 § 54. Funkcje deskryptywne 164 § 55. Terminy logiczne w roli syn taktycznej 175 § 56. Terminy logiczne w roli semantycznej 186 § 57. Terminy logiczne w roli pragmatycznej 198 § 58. Terminy zewnętrzne 210 § 59. Klasyfikacja części mowy 216

C z ę ś ć I I

W Y B R A N E S T U D I A Z S E M I O T Y K I L O G I C Z N E J

Gotłlob Frege — Sens i nominat 225

Bertrand Russell — Denotowanie 253

Bertrand Russell — Deskrypcje 277

G. A. Mace Przedstawianie a wyrażanie 295

A. M, Maclver — Wyrażenia wskazujące a imiona własne 303

G. Lewy .— Kilka uwag o twierdzeniu 313

Max Black — Semantyczna definicja prawdy 319

Max Black — Zdania typu: „p, ale nie wierzę, iż p" 339

P . F. Strawson — Prawda *. 353

P . F. Strawson — O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów. . . 377

Nelson Goodman — O podobieństwie znaczenia 415

Nelson Goodman — O pewnych różnicach zdań w sprawie znaczenia. . . 427

Alonzo Ghurch — O Carnapowskiej analizie zdań o twierdzeniu oraz

o wierzeniu 437

P . T. Geach — Russellowska teoria deskrypcji 443

Bernard May o — Zdarzenia a język 451

Nathaniel Lawrence — Heterologicznośó a hierarchia 461

Gilbert Ryle — Heterologicznośó 473

Gilbert Ryle — Teoria znaczenia 485

Rudolf Garnap — Zdania o wierzeniu 517

John R. Searle — Imiona własne 523

Leonard Linsky — Mówienie o czymś i to, o czym mowa 537

W S T Ę P

„Moż l iwe , ż e g d y b y i d e e i s ł o w a w a ż y ć w s p o s ó b w y r a ź n y i n a l e ż y c i e r o z p a t r y w a ć , p o w s t a ł a b y n o w a l o g i k a [. . .] , o d m i e n n a o d z n a n e j n a m d o t y c h c z a s " ( J o h n L o c k e An Easay Concerning Humań Understanding, I V , 2 1 , 4 ) .

„ P o s t a r a m s ię t u t a j w y p o w i a d a ć w s p o s ó b j a k n a j j a ś n i e j s z y , j a k n a j p r o s t s z y i j a k n a j z w y c z a j n i e j s z y , u n i k a j ą c w s z e l k i c h t e r m i n ó w t r u d n y c h i n i e c o d z i e n n y c h , k t ó r e s ł u ż ą j a k o z a s ł o n a , c o s k r y w a m y ś l b ł ę d n ą i b u j a j ą c ą w o b ł o k a c h " (George B e r k e l e y , W s t ę p d o Principles of Humań Knowledge).

„ W [ n i e k t ó r y c h ] t e o r i a c h brak , j a k s ą d z ę , t e g o p o c z u c i a r z e c z y w i s t o ś c i , k t ó r e n a l e ż y z a c h o w a ć w n a j b a r d z i e j n a w e t a b s t r a k c y j n y c h r o z w a ż a n i a c h . L o g i c e , s k ł o n n y b y ł b y m t w i e r d z i ć , n i e w o l n o w w i ę k s z y m s t o p n i u u z n a w a ć j e d n o r o ż c a , an i że l i t o l e r u j e s i ę t o w z o o l o g i i ; l o g i k a b o w i e m z a j m u j e s i ę ś w i a t e m r e a l n y m — t a k s a m o z g o d n i e z p r a w d ą j a k z o o l o g i a , m i m o ż e j e g o b a r d z i e j o g ó l n y m i i a b s t r a k c y j n y m i c e c h a m i " ( B e r t r a n d R u s s e l l , Descriptions).

I

T y t u ł Logika i język w y z n a c z a ć m a t e m a t y k ę t e j an to log i i . N i e c z y n i t e g o j e d n a k w sposób w p e ł n i z a d o w a l a j ą c y , b o s łowo „ log ika" i s łowo „ j ę z y k " są n ie c a ł k i e m p r e c y z y j n e . Z a c z n i j m y z a t e m o d ich w s t ę p n e g o i częściowego w y j a ś n i e n i a . B ę d z i e t o z g o d n e z d o b r y m o b y c z a j e m l o g i c z n y m oraz m e t o d ą a n a l i z y po j ęć , i l u s t r o w a n ą i p r o p a g o w a n ą p rzez z e b r a n e n iże j t e k s t y . „ L o g i k a " t u t a j — t o g łównie , choć n ie wy łączn ie , „ s e m i o t y k a log i czna" , o c z y m z resz tą i n fo rmu je p o d t y t u ł . T u i ówdz ie j e d n a k , zwłaszcza w części p i e rwsze j , d o a n a l i z y s łużą n a r z ę d z i a s t o s o w a n e p r zez log ikę fo rma lną , czyl i p r zez r a c h u n k i log iczne . „ J ę z y k " zaś — t o p r z e d e w s z y s t k i m t e n „ p o t o c z n y " , a więc c o d z i e n n y , w od róż n i e n i u o d j ę z y k a u ż y w a n e g o p rzez j a k ą ś g r u p ę spec ja l i s tów i o d n o szącego się do p e w n e j z a m k n i ę t e j sfery z a g a d n i e ń ; a więc n a t u r a l n y , e t n i c z n y , w o d r ó ż n i e n i u o d j ę z y k ó w s z t u c z n y c h . M e j e s t o n w o l n y

VIII Jerzy Pelc

o d t e r m i n ó w n a u k o w y c h czy t e c h n i c z n y c h , a le z a w i e r a ich t y l e i t a k i e , iż n ie s t a n o w i t o p r z e s z k o d y w e w z a j e m n y m r o z u m i e n i u się l u d z i r ó ż n y c h z a w o d ó w i ś rodowisk , g d y r o z m a w i a j ą o t z w . z w y k ł y c h r zeczach .

W y j a ś n i e n i a t e są — j a k ł a t w o z a u w a ż y ć — p o b i e ż n e , ogólnik o w e i b a r d z o n i e d o s k o n a ł e . A le , z j e d n e j s t r o n y , pozwala ją , p r z y n a j m n i e j p o części , u ś w i a d o m i ć sobie , czego t y t u ł Logika i język n i e suge ru je , z d rug ie j zaś — p o z o s t a w i a j ą m a r g i n e s , p o t r z e b n y ze w z g l ę d u n a p e w n e z różn i cowan ie i r ozb ieżność r o z u m i e ń i t e n d e n c j i , r e p r e z e n t o w a n y c h w p o n i ż s z y c h a r t y k u ł a c h . N a p o c z ą t e k n i ech t o w y s t a r c z y . D a l s z e uśc i ś len ia p r zyn i e s i e l e k t u r a ks iążk i .

II

M o t t a w r a z z t y t u ł e m t e j an to log i i m a j ą — t a k i e p r z y n a j m n i e j t o w a r z y s z y ł y i m z a m i e r z e n i a — d o p o m ó c w zna lez ien iu o d p o wiedz i n a p y t a n i e , j a k i e c e c h y w s p ó l n e , j a k i e t e n d e n c j e , j a k i e i d e e wiążą w całość z e b r a n y t u m a t e r i a ł . M o ż n a b y t o u jąć w r ó ż n o r a k i sposób .

O t o n p . m ó w i ą c , iż wsze lk ie w y d a n e niżej t e k s t y m a j ą t o do siebie, że k a ż d y z a m i a s t czy oprócz t y t u ł u n a d a n e g o m u p rzez a u t o r a , t y t u ł u , w k t ó r y m w y s t ę p u j ą t e r m i n y logiczne , m ó g ł b y nos ić t y t u ł j ę z y k o z n a w c z y , a n a w e t n i e k i e d y — węziej — g r a m a t y c z n y ; n p . a r t y k u ł E u s s e l l a Deskrypcje m o ż n a b y o p a t r z y ć pod t y t u ł e m : O rodzajniku określonym i rodzajniku nieokreślonym. T o d o t y c z y p r o b l e m a t y k i w y b r a n y c h t e k s t ó w : wspó lne j l u b p o g r a n i c z n e j — log iczno- j ęzykoznawcze j .

M o ż n a b y t eż odpowiedz ieć t a k : c h a r a k t e r y s t y c z n e d la a r t y k u ł ó w w t y m zb iorze j e s t t o , że ope ru j e się w n i c h m e t o d ą l o g i c z n e g o a n a l i z o w a n i a i w y j a ś n i a n i a p o j ę ć oraz l o g i c z n e g o a n a l i z o w a n i a k o n k r e t n y c h p r z y k ł a d ó w , z a c z e r p n i ę t y c h z j ę z y k a n a t u r a l n e g o ; p r z y c z y m m e t o d a t a n ie j e s t c z y m ś t y l k o p o m o c n i c z y m , p r z y p a d k o w y m czy m a ł o z n a c z ą c y m , lecz n a r z ę d z i e m ś w i a d o m i e s t o s o w a n y m i p o d s t a w o w y m ; w y p ł y w a o n a z i s t o t n y c h za łożeń t e o r e t y c z n y c h ; k o n k r e t zaś j ę z y k o w y n ie

Wstęp IX

s t a n o w i t u u b o c z n e j , d o d a t k o w e j i l u s t r ac j i , lecz g r a ro lę p ie rwszor z ę d n ą i zasadn iczą .

T e n a n a l i t y c z n y , l o g i c z n o - l i n g w i s t y c z n y i e m p i r y c z n y sposób pode j śc i a d o p r z e d m i o t u p o z o s t a j e w zgodzie z p o s t a w ą t e o r e t y c z n ą a u t o r ó w , ich z a ł o ż e n i a m i i p r z e ś w i a d c z e n i a m i . M o ż n a b y więc powiedz ieć , iż w ninie jszej a n t o logii zna l az ły gośc inę w y p o w i e d z i log ików, k t ó r z y są p r z e k o n a n i co n a j m n i e j o j e d n e j z n a s t ę p u j ą c y c h r z e c z y : że d o w y j a ś n i e n i a s k o m p l i k o w a n y c h z jawisk i z a g a d n i e ń d o c h o d z i się, r e d u k u j ą c j e do e l e m e n t ó w , na j lep ie j d o t y c h d o s t ę p n y c h p o z n a n i u b e z p o ś r e d n i e m u (Busse l l ) , i możl iwie p r o s t y c h s p o s o b ó w p o w i ą z a n i a t y c h e l ement ó w ; że p r o b l e m y filozoficzne m o ż n a r o z w i ą z y w a ć , a p r z y n a j m n i e j p r z y s t ę p o w a ć d o ich r o z w i ą z y w a n i a , b a d a j ą c j ę z y k , j a s n e b o w i e m wnikn ięc i e w znaczen ie p o d s t a w o w y c h po jęć j e s t w a r u n k i e m w s t ę p n y m wsze lk ich o w o c n y c h d o c i e k a ń i s k u t e c z n e g o n a u c z a n ia ( E e i c h e n b a c h ) ; że g ł ó w n y m , jeżel i n ie j e d y n y m , w ł a ś c i w y m z a d a n i e m filozofii j e s t w y k r y w a n i e w j ę z y k u ź ród ła n o t o r y c z n i e b ł ę d n y c h i n t e r p r e t a c j i i a b s u r d a l n y c h t eo r i i ( E y l e ) ; że wsze lka filozofia j e s t k r y t y k ą j ę z y k a ( W i t t g e n s t e i n ) ; że j ę z y k p o t o c z n y j e s t p o d s t a w ą wsze lk ich i n n y c h j ę z y k ó w i — co więcej — b a z ą pojęc iową wsze lk ich d o c i e k a ń , a n a w e t wszelkie j l udzk ie j działa lności . Z d rug ie j s t r o n y , u c z e n i t y c h k r ę g ó w n a s t a w i e n i są ne g a t y w n i e do speku lac j i m e t a f i z y c z n y c h , o g ó l n i k o w y c h , n i eempi -r y c z n y c h , do r o z w a ż a ń n a t e m a t c a ł o k s z t a ł t u ś w i a t a , do filozofow a n i a s y n t e t y c z n e g o , do t z w . „w ie lk i e j " filozofii. Są rzeczni k a m i t z w . „ m a ł e g o " f i lozofowania . D ą ż ą n iekon ieczn ie do u z y s k a n i a rozwiązań o s t a t e c z n y c h , lecz również do osiągnięcia e t a p ó w p o ś r e d n i c h , b y l e b y p r o b l e m p o s t a w i o n y b y ł z m a k s y m a l n ą precyz ją , b y l e b y d r o g a w i o d ą c a do w y n i k ó w c z ą s t k o w y c h w y t y c z o n a b y ł a p r o s t o i w y r a ź n i e , a one s a m e s t a n o w i ł y k o n k r e t n y p r z y c z y n e k do s f o r m u ł o w a n i a o d p o w i e d z i w k w e s t i a c h w a ż n y c h i p o d s t a w o w y c h . O d z n a c z a j ą się s z a c u n k i e m d l a z d r o w e g o r o z s ą d k u i opan o w a n i e m u m i e j ę t n o ś c i o p e r o w a n i a j a k o n a r z ę d z i e m — „ b r z y t w ą O c k h a m a " . U p o d o b a l i sob ie f o r m ę k r ó t k i e j i j a s n e j r o z p r a w y a n a l i t y c z n e j n a t e m a t ściśle ok reś lonego p r o b l e m u logicznego czy fi lozoficznego. S k ł o n n i są w y j a ś n i a ć f a k t y z n a n e , s tosu jąc w t y m

X Jerzy Pelc

celu rozb ió r i k r y t y k ę k o n k r e t n y c h s f o r m u ł o w a ń j ę z y k a po tocz -n e g o . Wiedzą , że p o p r a w n o ś ć j ę z y k o w a i p o p r a w n o ś ć log iczna — t o dwie r zeczy o d m i e n n e , że w y r a ż e n i a p o d o b n e p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m m o g ą się różn ić p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m . Zda j ą sobie s p r a w ę z t e g o , że j ę z y k z a s t a w i a p u ł a p k i n a m y ś l l udzką , i uważa ją , że t r z e b a go b a d a ć rozwi ja jąc n o w y r o d z a j j ego k r y t y k i log iczne j . P r z e d s t a w i c i e l i t a k i c h właśn ie t e n d e n c j i i z a p a t r y w a ń s k u p i a a n t o l o g i a n in ie j sza .

Z a m i a s t j e d n a k c h a r a k t e r y z o w a ć ich w s p ó l n e l u b częściowo w s p ó l n e za łożen ia t e o r e t y c z n e i p o s t a w y , m o ż n a b y t eż powie dzieć , iż do t ego zb io ru weszl i r e p r e z e n t a n c i k i l k u p o k r e w n y c h k i e r u n k ó w f i l o z o f i c z n y c h , czy — węziej — l o g i c z n y c h . P i e r w s z y , t o b r y t y j s k a f i l o z o f i a a n a l i t y c z n a , rozwi ja jąca się od p o c z ą t k u w i e k u d w u d z i e s t e g o w C a m b r i d g e (m. in . Moore , E u s s e l l , W i t t g e n s t e i n ) , Oksfordz ie (m . in . A u s t i n i E y l e ) i L o n d y n i e , w r a z z t z w . f i l o z o f i ą j ę z y k a p o t o c z n e g o ( m . in . Moore , W i s d o m i W i t t g e n s t e i n w C a m b r i d g e , o raz A u s t i n i E y l e w Oksfordzie) . D r u g i , b a r d z i e j b e z k o m p r o m i s o w y , f o r m a l i s t y c z n y i d o k t r y n a l n y — t o p o z y t y w i z m l o g i c z n y K o ł a Wiedeńsk i ego (m . in . W i t t g e n s t e i n z wcześnie jszego o k r e s u i C a r n a p ) . Trzec i , t o e m p i -r y z m l o g i c z n y g r u p y be r l ińsk ie j ( E e i c h e n b a c h ) . Zb l i żony do n i c h j e s t t z w . s e m a n t y z m (m. in . B l a c k i L i n s k y ) w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , z r o d z o n y częściowo z m i g r a c j i p o g l ą d ó w eu ro pe j sk iego p o z y t y w i z m u i e m p i r y z m u logicznego, częściowo zaś z r e a l i z m u i p r a g m a t y z m u a m e r y k a ń s k i e g o .

Wyl i czan ie j e d n a k k i e r u n k ó w czy szkół k r y j e w sobie p e w n e n i ebezp i eczeńs two . Może m i a n o w i c i e w y w o ł y w a ć w r a ż e n i e , iż mię d z y i ch p o g l ą d a m i i p o s t a w a m i p rzeb iega ją w y r a ź n e l in ie de -m a r k a c y j n e . T y m c z a s e m t a k n ie j e s t . O t o d a się z a u w a ż y ć , że do t r a d y c j i b r y t y j s k i e g o a n a l i t y z m u n a l e ż y p o s ł u g i w a n i e się j ę z y k i e m p r o s t y m , n i e t e c h n i c z n y m i n i e m a l n i e s y m b o l i c z n y m , g d y p r zeds t awic i e l e równoleg łego k o n t y n e n t a l n e g o p o z y t y w i z m u oraz e m p i r y z m u logicznego, a w r a z z n i m i s e m a n t y c y a m e r y k a ń s c y — w o wiele w i ę k s z y m s t o p n i u s tosu ją a p a r a t u r ę logik i f o r m a l n e j ; n i e j e s t t e ż kon i eczne , ż e b y filozof a n a l i t y c z n y b y ł e m p i r y k i e m , a n i n a o d w r ó t — różn ice n ie u k ł a d a j ą się ściśle w z d ł u ż g r a n i c

Wstęp XI

t o p o g r a f i c z n y c h , n a r o d o w o ś c i o w y c h czy j ę z y k o w y c h . I n ic dz iwn e g o . W i e d e ń c z y k W i t t g e n s t e i n j u ż o d r . 1929 dz ia ła ł w Angl i i . W i e d e ń c z y k a O a r n a p a i b e r l i ń c z y k a E e i c h e n b a c h a fa la w y d a r z e ń d z i e j o w y c h rzuc i ł a d o S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h . K e p r e z e n t a n t e m k o n t y n e n t a l n e g o r a d y k a l n e g o p o z y t y w i z m u logicznego j e s t A y e r , k t ó r e g o dz ia ła lność rozwi ja ła się i rozwi ja w k r ę g a c h w y sp i a r sk i e j filozofii a n a l i t y c z n e j . P r z e d s t a w i c i e l szko ły logicznej l w o w s k o -w a r s z a w s k i e j , u c z e ń K o t a r b i ń s k i e g o , T a r s k i , j e s t o d d rug ie j w o j n y ś w i a t o w e j k o r y f e u s z e m logiki a m e r y k a ń s k i e j . N a s t ą p i ł o p e w n e w y m i e s z a n i e i s top ien ie się m y ś l i i t e n d e n c j i t e o r e t y c z n y c h . D l a t e g o m o ż e lepie j n iż n a różn ice — zwrocie u w a g ę n a w s p o m n i a n e j u ż p o d o b i e ń s t w a l u b cechy w s p ó l n e w y m i e n i o n y c h k i e r u n k ó w i z d a ć sobie s p r a w ę , że t e n s a m l u b zb l i żony n u r t m y ś l i t eo re t y c z n e j p ł y n i e w k r a j a c h , n i e raz od leg łych i ożywia od l a t k i lku dzies ięciu dz ia ła lność z różn i cowanego s k ą d i n ą d zespo łu log ików. N a r o d z i n y o p i s a n y c h wyże j t e n d e n c j i s t a n o w i ł y p u n k t z w r o t n y w u p r a w i a n i u t e j d y s c y p l i n y i p r z y c z y n i ł y się d o je j z n a k o m i t e g o r o z w o j u z a r ó w n o w k r ę g a c h a n a l i t y z m u w Wie lk ie j B r y t a n i i , p o z y t y w i z m u logicznego w A u s t r i i , e m p i r y z m u logicznego w N i e m czech , s e m a n t y z m u w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h , j a k w polsk ie j szkole log iczne j .

J a k w i d a ć , n a p y t a n i e , co wiąże w całość poszczegó lne p o z y c j e an to log i i Logika i język, p a d ł y o d p o w i e d z i c z ą s t k o w e : n a t e m a t p r z e d m i o t u , m e t o d y , p o s t a w i za łożeń t e o r e t y c z n y c h oraz szkół czy k i e r u n k ó w f i lozof icznych. O d p o w i e d z i t e , ł ącznie , sk ł ada j ą się n a z a r y s c h a r a k t e r y s t y k i c a ł o k s z t a ł t u z e b r a n e g o m a t e r i a ł u .

III

C h a r a k t e r t e k s t ó w o p u b l i k o w a n y c h w t e j ks iążce d e c y d u j e o t y m , d l a k o g o j e s t o n a p r z e z n a c z o n a o raz j a k i m c e l o m m a s ł u ż y ć . I n a o d w r ó t : m y ś l o p e w n y c h k a t e g o r i a c h je j p r z y s z ł y c h c z y t e l n i k ó w oraz o z a m i e r z o n y c h ce lach m i a ł a w p ł y w n a s f o r m u ł o w a n i e k r y t e r i ó w w y b o r u . T y t u ł Logika i język z a p o w i a d a p o części, w j a k i c h k r ę g a c h l i czyć m o ż n a n a za in t e r e so w a n i e i z r o z u m i e n i e d l a z e b r a n y c h t u pozyc j i . C h y b a więc zwłaszcza

XII Jerzy Pelc

w ś r ó d l o g i k ó w i j ę z y k o z n a w c ó w . Ale n ie k o n i e c n a t y m . L i s t ę a d r e s a t ó w m o ż n a , w y d a j e się, r oz sze rzyć .

P r z e d e w s z y s t k i m m o ż e t o b y ć k s i ą ż k a p o m o c n i c z a d l a s t u d e n t ó w u n i w e r s y t e t u , g łównie zaś d l a s ł uchaczy w y d z i a ł ó w f i l o z o f i c z n e g o i f i l o l o g i c z n e g o ; n ie t y l k o więc d l a spec ja l i zu jących się w logice czy w j ę z y k o z n a w s t w i e . N a j l e p s z y m c h y b a s p o s o b e m z d o b y w a n i a w iedzy w zak res i e s e m a n t y k i o raz log icznych p r o b l e m ó w j ę z y k a i j ę z y k o z n a w s t w a j e s t s t u d i o w a n i e w y b i t n y c h t e k s t ó w . P o d r ę c z n i k u n i w e r s y t e c k i s e m i o t y k i logicznej n ie spełni , s a m , z a d a n i a w proces ie d y d a k t y c z n y m . P o w i n n a go u z u p e ł n i a ć i w s p o m a g a ć l e k t u r a r o z p r a w i a r t y k u ł ó w z t e j dz iedz iny . T a więc a n t o l o g i a m o ż e się s t a ć u z u p e ł n i e n i e m t a k i c h p r z y s z ł y c h p o d r ę c z n i k ó w .

S e m i o t y k ę logiczną, j a k o p r z e d m i o t n a u c z a n i a u n i w e r s y t eck iego , s t u d i u j e s łuchacz logiki , filozofii i filologii. Sądz ić j e d n a k m o ż n a , że p o t e k s t y t u zamieszczone s ięgnąć b y m ó g ł z n iewą tp l i w y m p o ż y t k i e m — również czy te ln ik , k t ó r y n ie j e s t b e z p o ś r e d n i o z a i n t e r e s o w a n y ich p r o b l e m a t y k ą . W y d a j e się b o w i e m , że m a j ą one wa lo r ogólnie jszy aniże l i j e d y n i e z a z n a j a m i a n i e z p r z e d m i o t e m s w y c h r o z w a ż a ń . O t o z a s t o s o w a n a w n ich m e t o d a b a d a ń — a n a l iza j ę z y k a ; sposób , w j a k i są p i s a n e — d o s t ę p n y , j a s n y , zwięzły ; t e n d e n c j e t e o r e t y c z n e , k t ó r y m da ją w y r a z — e m p i r y c z n e , t r z e ź w e , p e ł n e k o n k r e t n o ś c i — w s z y s t k o t o s p r a w i a , że ich c z y t a n i e i s t u d iowan ie j e s t d o b r ą s z k o ł ą m y ś l e n i a . N iewie lk im k o s z t e m i z n ie t a k z n ó w z n a c z n y m wys i ł k i em — b o w p o r ó w n a n i u z p r a c a m i z logiki f o rma lne j są ł a t w e i n ie na leżą do wiedzy „ h e r m e t y c z n e j " , w y m a g a j ą c e j wyższego s t o p n i a w t a j e m n i c z e n i a — odb y w a się t u z d r o w y t r e n i n g log iczny , p o ż y t e c z n y d la k a ż d e g o , k t o p r a g n i e u s p r a w n i ć swą m y ś l i w d r o ż y ć się do u n i k a n i a b łęd ó w w je j f o r m u ł o w a n i u . A z a r a z e m p o z n a j e się w z o r y d o b r e j r o b o t y t e o r e t y c z n e j .

E z e c z j a s n a , ów wa lo r d y d a k t y c z n y , w n a j s z e r s z y m t e g o s łowa znaczen iu , m a j ą w s t o p n i u w i ę k s z y m niż p r z e k ł a d y — t e k s t y o r y g i n a l n e . I c h t eż l e k t u r ę n a l e ż a ł o b y w p i e r w s z y m rzę dzie zalecić czy t e ln ikowi . D o ś w i a d c z e n i e j e d n a k w s k a z u j e , że n i ezna jomość l u b z b y t s ł aba z n a j o m o ś ć j ę z y k a o r y g i n a ł u b y w a

W stęp XIII

częs to b a r i e r ą n ie do p o k o n a n i a . Z a t r z y m u j e się p r z e d nią n ie j eden i r e z y g n u j e z l e k t u r y . D l a t e g o w y d a ł o się. że u d o s t ę p n i e n i e su ro -g a t u , j a k i m z kon iecznośc i j e s t p r z e k ł a d , w t y c h w a r u n k a c h zna jdu j e swe u z a s a d n i e n i e p r a k t y c z n e .

D o c h o d z i do t ego jeszcze j e d e n wzgląd . O t ó ż f a k t e m je s t , że z e b r a n e t u p r a c e są u n a s w o ryg ina l e t r u d n o d o s t ę p n e . R o z s iane p r z e w a ż n i e p o c z a s o p i s m a c h s p e c j a l n y c h , oczywis t a zag r a n i c z n y c h , k t ó r y c h n a ogół b r a k w k s i ę g a r n i a c h i b i b l i o t e k a c h , nie t y l k o s a m e nie t ra f ia ją do r ą k z a i n t e r e s o w a n y c h , a le n a w e t i n fo rmac j a o t y m , że is tnieją , omi j a ich p o t e n c j a l n e g o c z y t e l n i k a . P o d o b n i e z resz tą j e s t w ich k r a j u o j c z y s t y m , Wie lk ie j B r y t a n i i czy S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . D o p i e r o g d y wesz ły do w y d a ń książk o w y c h , do l i cznych dziś j u ż n a Z a c h o d z i e an to log i i i wyp i sów, r o z p r a w y t e , eseje i a r t y k u ł y s t a ł y się z n a n e s ze r szemu g r o n u odb io rców, p o d c z a s g d y p r z e d t e m wiedziel i o n i ch t y l k o specjaliści. M o ż n a więc c h y b a mieć nadz ie j ę , że i w t y m w y p a d k u , w n a s z y c h w a r u n k a c h , u k a z a n i e się n in ie jszego w y b o r u t e k s t ó w p r z y c z y n i się do r o z p o w s z e c h n i e n i a o n ich i n f o r m a c j i i po m o ż e — t a k ż e n i e s p e c j a l i ś c i e — d o t r z e ć do t e j czy owej p o zycj i . A przec ież p o z n a n i e c h o ć b y n ie l i cznych p r z y k ł a d ó w wyb i t n y c h p r a c z dz i edz iny współczesne j ang losask ie j filozofii a k a demick ie j na l eży do o g ó l n e g o w y k s z t a ł c e n i a h u m a n i s t y c z n e g o i d l a t e g o m u s i obchodz ić — t a k ż e s t o s u n k o w o s z e r o k i e k r ę g i l a i k ó w w s p r a w a c h l o g i k i , f i l o z o f i i i j ę z y k o z n a w s t w a . B y ł o b y więc d o b r z e , g d y b y ks i ążka Logika i język o b o k z a d a ń d y d a k t y c z n y c h — w o b e c s t u d e n t ó w , spełni ła z a d a n i a również i n f o r m a c y j n e — w s z e r s z y c h k o ł a c h c z y t e l n i c z y c h ; i g d y b y u k a z u j ą c się j a k o p i e rwsza p o l s k a an to log i a t ego r o d z a j u , a m i e j m y nadz ie ję , że n ie o s t a t n i a , sp rawi ła , że z m n i e j s z y s i ę d y s t a n s m i ę d z y n a s z y m r y n k i e m w y d a w n i c z y m a r y n k a m i a m e r y k a ń s k i m czy ang ie l sk im, gdzie w c iągu o s t a t n i c h k i l k u n a s t u l a t , j e d n a za d rugą , po jawia ją się zb io rowe p u b l i k a c j e z dz i edz iny s e m i o t y k i .

M e m a p o w o d u u k r y w a ć , że zamie rzen ie o p r a c o w a n i a w y b o r u Logika i język z rodzi ło się m . in . z m o t y w ó w w p e w n y m sensie „ p r o p a g a n d o w y c h " . M e chodz i t u , o c z y w i s t a , o p r o p a g o w a n i e

XIV Jerzy Pelc

p o g l ą d ó w czy w y n i k ó w b a d a w c z y c h , z a p r e z e n t o w a n y c h w nasze j an to log i i . B y ł o b y t o z resz tą n i emoż l iwe , g d y ż p o g l ą d y t e i w y n i k i są w r ó ż n y c h a r t y k u ł a c h r ó ż n e ; i — rzecz j a s n a — a u t o r w y b o r u u w i k ł a ł b y się w sprzecznośc i , g d y b y chc ia ł w s z y s t k i e p o p i e r a ć . J e s t z w o le nn ik i em j e d n y c h , a p r z e c i w n i k i e m d r u g i c h ; p e w n e rzeczy p o d o b a j ą m u się b a r d z i e j , i n n e z n ó w m n i e j ; choć — n a t u r a ln i e — b l i sk i m u j e s t n a ogół sposób pode j śc i a do z a g a d n i e ń i m e t o d a a n a l i z y logicznej k o n k r e t u j ę z y k o w e g o . Ale i t y c h n i e c h c i a ł b y n i k o m u n a r z u c a ć czy z a c h w a l a ć : jeśl i są t r a fne , s łuszne i owocne , n i ech zalecają się s a m e . Szło więc o coś i nnego . Mianowicie o p o z y s k a n i e d l a p r o b l e m a t y k i , k t ó r e j p r ó b k i da j e Logika i język, b a d a c z a - j ę z y k o z n a w c y , z a i n t e r e s o w a n e g o zag a d n i e n i a m i j ę z y k o z n a w s t w a ogólnego, l i n g w i s t y k i t e o r e t y c z n e j , logiki j ę z y k a ; a t a k ż e b a d a c z a - l o g i k a, za jmującego się l u b p r a g n ą c e g o się z a j m o w a ć z a s t o s o w a n i a m i logiki , zwłaszcza zaś s e m a n t y k i log iczne j , do b a d a ń n a d j ę z y k i e m . Z j e d n a n i e t a k i c h odb io rców t o d la ninie jszej an to log i i cel na jważn ie j s zy i n a j b a r d z i e j p o ż ą d a n y . Czy m o ż e go os iągnąć? C h y b a t a k . W i a d o m o przec ież , że exempla trahunt. N iech więc przyc iąga ją , b u d z ą za in te re so w a n i a i p r o w o k u j ą do n a m y s ł u z a w a r t e w niej w y b i t n e p r z y k ł a d y r o z w a ż a ń s e m i o t y c z n y c h . W t y m właśn i e sensie je j w y d a n i e — chc i a łoby się — ż e b y b y ł o a k t e m „ p r o p a g a n d o w y m " , a p e l e m 0 w s p ó ł p r a c ę l o g i c z n o - j ę z y k o z n a w c z ą .

W s p ó ł p r a c a t a k a , w s k r o m n y m zakres i e , zos t a ł a j uż n a w i ą z a n a . O d p a r u l a t , zwłaszcza zaś od r o k u a k a d e m i c k i e g o 1 9 6 4 — 1 9 6 5 , n a s e m i n a r i a c h z s e m i o t y k i logicznej w U n i w e r s y t e c i e W a r s z a w s k i m t r w a o ż y w i o n a w y m i a n a m y ś l i m i ę d z y l o g i k a m i a język o z n a w c a m i . Z a p o d s t a w ę d y s k u s j i p o s ł u ż y ł y m . in . , w r ę k o p i ś m i e n n y c h p r z e k ł a d a c h , właśn ie t e k s t y p r z e z n a c z o n e do Logiki 1 języka. O k a z a ł o się, że większośc i m ł o d s z y c h p r a c o w n i k ó w n a u k o w y c h n ie b y ł y z n a n e i że w z b u d z i ł y z a i n t e r e s o w a n i e . W t e n sposób z d a ł y swój p i e r w s z y e g z a m i n p r a k t y c z n y .

Z a g a d n i e n i e w s p ó ł p r a c y log ików z t e o r e t y k a m i - j ę z y k o z n a w c a m i j e s t d l a r o z w o j u b a d a ń w o b u d y s c y p l i n a c h oraz d l a o rgan izow a n i a n a u k i i n a u c z a n i a — n i e z w y k l e w a ż n e . J e d n i i d r u d z y za jmują się j ę z y k i e m . W s t a r o ż y t n o ś c i r e t o r czy g r a m a t y k b y ł

Wstęp XV

z a r a z e m log ik iem. Dz i ś zaś , i n ie t y l k o dziś , k a ż d y idz ie w ł a s n ą drogą , a n a w e t n i e k i e d y n i e r o z u m i e j ą się w z a j e m . P o s t ę p u j ą c a spec ja l izac ja i z w i ą z a n y z t y m coraz b a r d z i e j j a s k r a w y p o d z i a ł z a d a ń i k o m p e t e n c j i — u r a s t a j ą do r o z m i a r ó w p r z e p a ś c i . N i e t r z e b a n ikogo p r z e k o n y w a ć , iż j e s t t o s y t u a c j a w y s o c e niepożąd a n a , w i ę c e j : a b s u r d a l n a . N a l e ż y więc j e d n o c z y ć wys i łk i , w y m i e n i a ć d o ś w i a d c z e n i a i p r z e m y ś l e n i a o raz u s u w a ć p r z y c z y n y , k t ó r e d o p r o w a d z i ł y do s t a n u rzeczy , u r ąga j ącego z d r o w e m u r o z s ą d k o w i . W s t ę p n y k r o k , ze s t r o n y log ików, t o z a j m o w a ć się n ie t y l k o j ę z y k i e m s z t u c z n y m r a c h u n k u logicznego, lecz również j ę z y k i e m e t n i c z n y m , j ę z y k i e m n a t u r a l n y m ; będz i e t o dziedz ina , w k t ó r e j logik s p o t k a się z j ę z y k o z n a w c ą . P o n a d t o zaś mówić o o w y m j ę z y k u n ie t y l k o o d s t r a s z a j ą c ą n i e p r z y w y k ł e g o m o w ą symbo l i log icznych , lecz również m o w ą zwyk łą d n i a po wszedn iego ; będz ie t o o k a z j a do p o r o z u m i e n i a się log ika z j ę z y k o znawcą . N i e j e s t t o p r o g r a m a n i o d k r y w c z y , a n i r e w o l u c y j n y , an i też s ięgający p o ś r o d k i na jwiększe i na jważn ie j sze . W y d a j e się j e d n a k , że z a c z y n a ć w a r t o od r zeczy s k r o m n y c h i m a ł y c h . T e k s t y w w y b o r z e Logiki i języka w łaśn ie t o czyn ią : o z w y k ł y m j ę z y k u mówią z w y k ł y m j ę z y k i e m . Może więc k s i ą ż k a t a , choć w d r o b n e j mierze , p r z y c z y n i się do r o z w o j u i pog łęb ien ia w s p ó ł p r a c y logik ó w z j ę z y k o z n a w c a m i , k t ó r a p o z a n a s z y m k r a j e m i s tn ie je w dosyć sze rok im zakres ie i da je d o b r e w y n i k i n a u k o w e .

IV

K r y t e r i a d o b o r u t e k s t ó w do Logiki i języka w y n i k a j ą : z j edne j s t r o n y , z c h a r a k t e r u p r e z e n t o w a n e j t u d y s c y p l i n y , sem i o t y k i logicznej j ę z y k a n a t u r a l n e g o , o raz m e t o d b a d a w c z y c h w te j dz iedz in ie , z d rug ie j zaś — z z a m i e r z o n e g o p r z e z n a c z e n i a te j ks iążki , z t ego , k o m u i d o j a k i c h ce lów m a s łużyć .

T r z e b a od r a z u powiedz ieć , że w o b e c b o g a c t w a pozyc j i cenn y c h — k ł o p o t po lega ł n ie n a t y m , co u w z g l ę d n i ć w an to log i i , lecz n a t y m , co w niej p o m i n ą ć . D e c y z j a w t y m względz ie b y ł a b y z b y t t r u d n a do powzięc ia , g d y b y n i e p r z e ś w i a d c z e n i e , że n i e j e s t t o o s t a t n i w y b ó r t e k s t ó w t e g o t y p u , że p o n i m p r z y j d ą n a s t ę p n e ,

XVI Jerzy Pelc

k t ó r e o b e j m ą t o , czego t u t a j n ie u d a ł o się pomieśc ić . N a p r z ó d więc o t y c h p r z y k r y c h a k o n i e c z n y c h p o m i n i ę c i a c h .

O t o , z j e d n y m s k r o m n y m w y j ą t k i e m , n ie m a w nasze j a n t o logii p r a c E u d o l f a C a r n a p a , choć przec ież powszechn ie w i a d o m o , iż n ie sposób p rzecen ić ich t r w a ł e j , w y b i t n e j w a r t o ś c i n a u k o w e j . Nie m a zaś z n a s t ę p u j ą c y c h p o w o d ó w . P i s m a C a r n a p a z z a k r e s u s e m a n t y k i logicznej d o t y c z ą p r z e d e w s z y s t k i m s z t u c z n e g o j ę z y k a s fo rma l i zowanego logiki , a t y l k o p o ś r e d n i o — e t n i c z n y c h j ę z y k ó w n a t u r a l n y c h ; a n t o l o g i a zaś n in ie j sza d a j e p i e r w s z e ń s t w o r o z w a ż a n i o m p o ś w i ę c o n y m b e z p o ś r e d n i o j ę z y k o w i n a t u r a l n e m u . W y k ł a d C a r n a p a , w p r a w d z i e w z o r o w y p o d wzg lędem d y d a k t y c z n y m , przec ież obficie o p e r u j e s y m b o l i k ą logiczną, czyl i — m ó w i ą c p ó p r o s t u — ro i się od wzorów, zwłaszcza we Wstępie do semantyki-, t u z a ś — z e w z g l ę d u n a c z y t e l n o ś ć

ks iążk i i ze w z g l ę d u n a n i e k t ó r y c h je j a d r e s a t ó w , mianowic i e n ie log ików — s t a r a n o się o g r a n i c z y ć l i c z b ę t e k s t ó w s f o r m a l i z o w a n y c h . Dz ie ła C a r n a p a , n iemieck ie i angie lsk ie , są s t o s u n k o w o ł a twie j d o s t ę p n e u n a s niż i n n e t e k s t y ; n a s z zaś w y b ó r s to i o t w o r e m — w p i e r w s z y m r z ę d z i e d ła pozyc j i z a g u b i o n y c h w p e r i o d y k a c h spec j a lnych i s k u t k i e m t ego t r u d n i e j d o s t ę p n y c h . Wreszc i e , i s tn ie je j u ż , w y d a n y d l a celów d y d a k t y c z n y c h , p r z e g l ą d p r o b l e m a t y k i s e m a n t y c z n e j , wy ję t e j z dzieł Carn a p a — w p r z e k ł a d a c h l u b o b s z e r n y c h s t r e s z c z e n i a c h x ; t u zaś k i e r o w a n o się z a s a d ą z a s p o k a j a n i a p r z e d e w s z y s t k i m i i o t r z e b n a j p i l n i e j s z y c h .

O s o b n e g o u s p r a w i e d l i w i e n i a w y m a g a n ieobecność w Logice i języku p i s m L u d w i k a W i t t g e n s t e i n a . T r u d n o zna leźć okreś l en ia dość w a ż k i e d l a o d d a n i a w p ł y w u , j a k i t e n p o t ę ż n y u m y s ł w y w a r ł n a rozwój m y ś l i s e m i o t y c z n e j — z a r ó w n o p o z y t y w i z m u i e m p i r y z m u logicznego n a k o n t y n e n c i e e u r o p e j s k i m czy s e m a n -t y z m u w A m e r y c e , j a k — p r z e d e w s z y s t k i m — filozofii ana l i t y c z n e j w Angl i i . E z e c z j e d n a k g o d n a u w a g i , że ż a d n a l u b p r a w i e

1 Jerzy Pelc, Poglądy Eudolfa Carnapa na kwestie znaczenia i oznaczania. Przegląd. Wrocław—Warszawa 1960, Ossolineum, s. XVI - f 367.

Wstęp XVII

ż a d n a z ang losask i ch a n t o l o g i i 2 t e g o , co n a s z a , t y p u n ie o d w a ż y ł a się z a p r e z e n t o w a ć w y j ą t k ó w z j ego a p o k a l i p t y c z n y c h p r a c , choć e c h a ich p o b r z m i e w a j ą w w y p o w i e d z i a c h n a s t ę p c ó w , gdz ie ł a t w o t eż zna leźć j a k ż e l iczne s t w i e r d z e n i a t e o r e t y c z n y c h za leżnośc i i p o k r e w i e ń s t w w z g l ę d e m a u t o r a Traktatu logiczno-filozoficznego. W i t t g e n s t e i n n ie mieśc i się w s t o s u n k o w o c i a s n y c h r a m a c h , wyz n a c z o n y c h p r zez k r y t e r i a d y d a k t y c z n e p r z y s t ę p n o ś c i , j a s n o ś c i , p r o s t o t y i s y s t e m a t y c z n o ś c i . D l a t e g o , idąc za p r a k t y k ą i n n y c h w y d a w c ó w , t r z e b a b y ł o — k o n i e c z n o ś ć t o n a p r a w d ę t r u d n a — z r e z y g n o w a ć , n a r az i e , z w y d r u k o w a n i a w y j ą t k ó w jego p i s m . P r z y j d z i e n a t o ko le j w j ak ie j ś p r z y s z ł e j , t r u d niejszej an to log i i , k t ó r a p o w i n n a się u k a z a ć , b y u z u p e ł n i ć p r z y k r e pomin i ęc i a n in ie j sze j .

J e d n y m z p r o t a g o n i s t ó w i p i o n i e r ó w angie l sk ie j filozofii a n a l i t y c z n e j j e s t Moore , k t ó r y u c z n i o m t e j szko ły zaszczepi ł zas a d ę b e z w z g l ę d n e g o h o ł d o w a n i a z d r o w e m u r o z s ą d k o w i i z a s a d ę m a k s y m a l n e g o p r z e s t r z e g a n i a p o p r a w n o ś c i j ę z y k o w e j . B r a k jego p r a c w n a s z y m w y b o r z e , choć przec ież bez w ą t p i e n i a zas ługują , n i e m a l w s z y s t k i e , n a g r u n t o w n e p r z e s t u d i o w a n i e i choć n a p e w n o p o w i n n y się zna leźć w p rzysz łe j an to log i i s e m i o t y c z n e j . T u t r z e b a by ło z n ich z r e z y g n o w a ć , g d y ż j a k o j e d n ą z z a s a d p r z y j ę t o — co p o d y k t o w a ł a szczupłość mie j sca — a b y k r y t e r i a h i s t o r y c z n e — a więc n p . p i e r w s z e ń s t w o w s f o r m u ł o w a n i u p e w n y c h idei , o r y g i n a l n o ś ć n ie s p o t y k a n e g o p r z e d t e m p o m y s ł u czy u jęcia, r e p r e z e n t a t y w n o ś ć h i s t o r y c z n a — u s t ę p o w a ł y p r z e d

2 Por. m. in.: Beadings in Philosophical Analysis, ed. H. Feigl and W. Sel-lars. New York 1949, Appleton-Century-Crofts. Semantics and the Philosophy of Language, ed. L. Linsky, The University of Illinois Press at Urbana, 1952. Philosophy and Analysis, ed. M. Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell. Logic and Language, ed. A. G. N. Flew, Oxford 1955 (I seria) i 1961 (II seria), Basil Blackwell. Essays in Conceptual Analysis, ed. Antony Flew, London 1956, Macmillan. The Importance of Language, ed. M. Black, Englewood Cliffs, N. Y., 1962, Prentice Hall. Logic and Language. Studies Dedicated to Carnap, ed. B. H. Kazemier and. D . Vuysje, Dordrecht-Holland 1962, D . Keidel. Philosophy and Ordinary Language, ed. C. E. Caton, University of Illinois Press, Urbana 1963.

L o g i k a i j ę z y k 2

XVIII Jerzy Pelc

p e ł n i e j s z y m , d o j r z a l s z y m i j a ś n i e j s z y m , choć n ie t a k t w ó r c z y m , b o p ó ź n i e j s z y m , s f o r m u ł o w a n i e m t y c h s a m y c h m y ś l i . P o z a t y m szło r ó w n i e ż o t o , a b y w y b r a n e t e k s t y n a l e ż a ł y do z a k r e s u m o ż l i w i e ś c i ś l e r o z u m i a n e j s e m i o t y k i , n i e z a ś d o z a k r e s u , p o w i e d z m y , e t y k i czy psycho log i i , pos ługu jące j się m e t o d ą s e m i o t y c z n ą ; a b y z a t e m i p r z e d m i o t , i m e t o d a r o z p r a w y m i a ł y c h a r a k t e r s e m i o t y c z n y , n ie t y l k o zaś s a m a m e t o d a . W w y p a d k u więc M o o r e ' a p r z y s z ł o s k o r z y s t a ć z t e g o , że o b s z e r n e c y t a t y z j ego p r a c p r e z e n t u j e M a x B l a c k w swej r o z p r a w i e p t . Saying and Disbelieving (Zdania typu: «p, ale nie wierzę, iź p»J, d a j ą c t y m s a m y m p r ó b k ę m e t o d y i s t y l u filozofa ang ie l sk iego , a z a r a z e m d o w ó d , iż r e c e p c j a j ego p i s m o g a r n ę ł a d r u g i k o n t y n e n t .

P o t y c h , p r z y k r y c h d l a a u t o r a w y b o r u , u w a g a c h , u sp raw ied l i w i a j ą c y c h k o n i e c z n e p o m i n i ę c i a , z n a c z n i e ł a tw ie j s za b ę d z i e p r ó b a w y j a ś n i e n i a , d laczego w an to log i i t e k s t ó w a n g l o s a s k i c h — ze w z g l ę d u n a j ę z y k o r y g i n a ł u b ą d ź i n a r o d o w o ś ć a u t o r a — f iguru je , n a p r a w a c h p o ż ą d a n e g o w y j ą t k u , r o z p r a w a F r e g e g o . O t o w y d a w a ł o się w t y m w y p a d k u , że w a ż n i e j s z y o d j ę z y k a i n a r o d o w o ś c i j e s t c h a r a k t e r p r a c y . F r e g e zaś m a n i ewą tp l iw ie n i e p r z e m i j a j ą c e zas ług i d l a po łożen ia p o d w a l i n t y c h k i e r u n k ó w log i cznych , k t ó r e r e p r e z e n t o w a n e są w nasze j an to log i i . S t y l f i lozofowania i m e t o d a b a d a ń w j ego w y w o d a c h o Sensie i nomi-nacie c zyn i z t e g o a r t y k u ł u p o z y c j ę k l a s y c z n ą , a p r z y t y m t a k b l i sko s p o k r e w n i o n ą z p r a c a m i j ego ang lo sa sk i ch n a s t ę p c ó w . P o n a d t o w y n i k i t y c h d o c i e k a ń w d u ż e j m i e r z e z a c h o w a ł y d o dziś a k t u a l n o ś ć . W a r t o ś ć i d o n i o s ł o ś ć h i s t o r y c z n a spos t r z e ż e ń F r e g e g o , j ego w p ł y w n a p ó ź n i e j s z y r o z w ó j b a d a ń s e m a n t y c z n y c h — n i e pod lega ją d y s k u s j i . F i n e z j ą s formułow a ń i w n i k l i w o ś c i ą ana l i z o raz ł a d u n k i e m o d k r y w c z y c h i p o b u d z a j ą c y c h p r z e m y ś l e ń b i je o n n i e j ednego z p ó ź n i e j s zych u c z o n y c h . N i e s p o s ó b b y ł o n i e wz iąć t e g o w s z y s t k i e g o p o d Uwagę. P a m i ę t a j ą c więc o t y m , że „ d a w n y " n i e zawsze z n a c z y „ p r z e s t a r z a ł y " , a jeś l i idz ie o F r e g e g o , żywiąc g ł ębok ie p r z e k o n a n i e , że n a p e w n o n i e z n a c z y , u m i e s z c z o n o j ego s ł y n n ą rozp r a w ę .

Wstęp XIX

A n a l o g i c z n a a r g u m e n t a c j a d o t y c z y R u s s e l l a , c h o ć — oczyw i s t a — w j ego w y p a d k u a n i n a r o d o w o ś ć a u t o r a , a n i j ę z y k p r a c n ie s t a ł y n a p r z e s z k o d z i e ich u m i e s z c z e n i u w n i n i e j s z y m w y b o r z e . R u s s e l l t o t a k ż e k l a s y k i k l a s y c z n e są w y d r u k o w a n e t u jego p r a c e . I c h obecność n i e p o z o s t a j e — sądz ić m o ż n a — w sprzecznośc i z j e d n ą jeszcze z a s a d ą w y b o r u , p r z y j ę t ą w Logice i języku, m ianowic i e , b y w m i a r ę m o ż n o ś c i p o k a z y w a ć p r a c e n o w e . J e s t i ch , jeś l i b r a ć p o d u w a g ę d a t ę p i e rwszego w y d a n i a , większość p r z e w a ż a j ą c a : s p o ś r ó d d w u d z i e s t u d w ó c h pozyc j i , zaw a r t y c h w t e j ks iążce , szesnaśc ie u k a z a ł o się p o d rug i e j w o j n i e ś w i a t o w e j , c z t e r y w okres ie m i ę d z y w o j e n n y m , j e d n a p r z e d p ie rwszą w o j n ą ś w i a t o w ą i j e d n a t y l k o , F r e g e g o , z o s t a ł a o p u b l i k o w a n a w k o ń c u ub ieg łego s tu lec ia . Co się zaś t y c z y R u s s e l l a , t o m i m o iż z a m i e s z c z o n e t u j ego p r a c e p o c h o d z ą z p i e r w s z y c h d w u d z i e s t u l a t na szego w i e k u , p rzec ież są m ł o d e — o i le n i e p o d w z g l ę d e m w y n i k ó w , p r z y n a j m n i e j n i e w s z y s t k i c h , t o w k a ż d y m raz i e p o d w z g l ę d e m p e w n y c h t e n d e n c j i t e o r e t y c z n y c h i s p o s o b u pode j śc i a d o p r o b l e m u .

T a dość z n a c z n a r o z p i ę t o ś ć ch rono log i czna s k r a j n y c h p o z y c j i Logiki i języka, z k t ó r y c h na jwcześn ie j sza nos i d a t ę 1892, a n a j n o w s z a 1963 , c zyn i z a d o ś ć j e d n e m u jeszcze k r y t e r i u m d o b o r u t e k s t ó w , m i a n o w i c i e k r y t e r i u m i c h z r ó ż n i c o w a n i a . Szło, rzecz j a s n a , n i e t y l k o o z różn i cowan ie c z a s o w e , lecz równ ież o z r óżn i cowa n ie t e m a t ó w , p o g l ą d ó w n a t o s a m o z a g a d n i e n i e wreszc ie m e t o d b a d a n i a i w y k ł a d u . T e m a t ó w , o c z y m p r z e k o n a ć m o ż e — i t o w sposób jeszcze n i e p e ł n y — wyl iczen ie t y t u ł ó w p o s z c z e g ó l n y c h f r a g m e n t ó w , p r z e d s t a w i o n o w nin ie jsze j an to log i i k i lkadz ies i ą t . O t y m i n f o r m u j e p o części — spis r zeczy . R ó ż n i c e p o g l ą d ó w n a t e n s a m t e m a t u j a w n i a j ą się w k i l k u d y s k u s j a c h o raz w r o z s i a n y c h t u i ówdz ie u w a g a c h po lemicz n y c h . N a j ł a t w i e j j e w y d o b y ć , c z y t a j ą c a r t y k u ł y d o t y c z ą c e p o k r e w n e j p r o b l e m a t y k i . P r e z e n t a c j i zaś o d m i e n n y c h m e t o d b a d a n i a i s p o s o b ó w u j ę c i a o r a z w y ł o ż e n i a z a g a d n i e ń p o s ł u ż y ć mia ło u m i e s z c z e n i e : z j e d n e j s t r o n y , p r a c r e p r e z e n t u j ą c y c h ang ie l sk i a n a l i t y z m , z d rug ie j z a ś , k i e r u n k i b a r d z i e j sform a l i z o w a n e — k o n t y n e n t a l n e i a m e r y k a ń s k i e . J u ż n a p i e r w s z y

2*

XX Jerzy Pelc

r z u t o k a w i d a ć , że t e o s t a t n i e , n p . p r a c e B l a c k a czy L i n s k y ' e g o , znaczn i e obficiej ope ru j ą ś r o d k a m i t e c h n i c z n y m i logiki s y m b o l i czne j . P o w s t a ł a więc o b a w a , że s p r a w i t o t r u d n o ś ć m n i e j w p r a w n e m u czy t e ln ikowi . Zrodz i ł się konf l ik t m i ę d z y chęcią u c z y n i e n i a z a d o ś ć za sadz i e p r z y s t ę p n o ś c i i czy te lnośc i a z a m i a r e m zap r e z e n t o w a n i a p r z y k ł a d ó w o p r a c o w a ń s e m a n t y z m u a m e r y k a ń skiego czy e m p i r y z m u log icznego , n i e t y l k o zaś ł a tw ie j s zych p r a c fi lozofów a n a l i t y c z n y c h z Wie lk i e j B r y t a n i i . K o n f l i k t , k t ó r y — n o t a b e n e — z a d e c y d o w a ł o t y m , że n ie wesz ły do naszego w y b o r u m . in . p e w n e b a r d z o cenne , t w ó r c z e i i n t e re su jące a r t y k u ł y u c z o n y c h a m e r y k a ń s k i c h , n p . Q u i n e ' a , co j e s t d o t k l i w y m , choć n ieu n i k n i o n y m n i e d o s t a t k i e m nin ie jsze j an to log i i . Muszą one , nies t e t y , c zekać d o p rzysz łego w y b o r u t e k s t ó w .

O k a z j ę do w y b r n i ę c i a z k łopo t l iwe j s y t u a c j i p o d s u n ę ł a k s i ą ż k a H a n s a E e i c h e n b a c h a , Elements oj Symbolic Logic3. T e n s to s u n k o w o n i e s t a r y p o d r ę c z n i k log ik i f o r m a l n e j o d z n a c z a się zalet a m i , szczególnie c e n n y m i w p o w s t a ł e j s y t u a c j i . O t o wyszed ł s p o d p i ó r a w y b i t n e g o log ika , k o r y f e u s z a e m p i r y z m u logicznego g r u p y b e r l i ń s k i e j . W w y k ł a d z i e s tosu je w p r a w d z i e dość obficie t e c h n i c z n e ś r o d k i a n a l i z y log iczne j , j e s t j e d n a k z a r a z e m e lement a r n y i t a k s y s t e m a t y c z n i e s t o p n i u j e t r u d n o ś c i , iż n a w e t czyt e l n i k zupe łn i e n i e p r z y g o t o w a n y p o w i n i e n p r z y o d r o b i n i e wys i ł ku i c ierpl iwości j e p o k o n a ć , t y m b a r d z i e j że a u t o r o b o k zap i su s y m b o l i c z n e g o — z r e g u ł y p o d a j e s f o r m u ł o w a n i a s łowne. Co n a j ważn ie j s za za ś , w p o d r ę c z n i k u t y m z n a j d u j e się — rzecz r z a d k a — o b s z e r n y rozdz ia ł , p o ś w i ę c o n y ana l iz ie j ę z y k a n a t u r a l n e g o , t e g o s a m e g o , k t ó r y s t a n o w i p r z e d m i o t b a d a ń j ę z y k o z n a w c y . D o d a j m y , że k s i ą ż k a t a j e s t t r u d n o u n a s d o s t ę p n a i n i g d y n a po lsk i n i e p r z e k ł a d a n a , a więc i m a ł o z n a n a . Okol icznośc i t e sp rawi ły , że z d e c y d o w a n o się — w obl iczu w y j ą t k o w e j s y t u a c j i — n a rzecz d o s y ć n iezwykłą , n i e p r a k t y k o w a n ą c h y b a w i n n y c h a n t o l o g i a c h i z a p e w n e d y s k u s y j n ą . O t o j a k o p i e rwszą część Logiki i języka d r u k u j e się w y b ó r f r a g m e n t ó w w s p o m n i a n e g o p o d r ę c z n i k a , złoż o n y : z p e w n y c h e l e m e n t a r n y c h w i a d o m o ś c i w s t ę p n y c h — te r -

3 Hans Reichenbach, Elements of Symbolic Logic, New York 1948, The Macmillan Company, s. X I I I + 444.

Wstęp XXI

mino log i cznych , z p e w n y c h e l e m e n t a r n y c h w i a d o m o ś c i z logiki f o r m a l n e j o raz — in extenso — z owego o b s z e r n e g o r o z d z i a ł u , zawie ra jącego ana l i zę j ę z y k a n a t u r a l n e g o . Z a d a n i e m w s p o m n i a n y c h p o d s t a w o w y c h w i a d o m o ś c i w s t ę p n y c h o raz t y c h z logik i f o r m a l n e j , p r z e w a ż n i e p o j ę c i o w y c h , j e s t zwięzłe i s y s t e m a t y c z n e p r z y g o t o w a n i e c z y t e l n i k a do właśc iwego o d b i o r u a n a l i z y j ę z y k a n a t u r a l n e g o , o k t ó r ą g łównie chodz i . Całość zaś m a b y ć p r z y k ł a d e m o d r ę b n e g o t y p u a n a l i z y logicznej j ę z y k a , w y k o r z y s t u j ą c e j n o w o czesne ś r o d k i logiki f o r m a l n e j . A n a l i z y t e j d o k o n u j e E e i c h e n b a c h , j e d e n z czo łowych , w ska l i ś w i a t o w e j , log ików, op ie ra j ąc się n a d o ś w i a d c z e n i a c h , k t ó r e z d o b y ł j a k o w y t r a w n y n a u c z y c i e l u n i w e r s y t e c k i , w y k ł a d a j ą c y log ikę w r ó ż n y c h j ę z y k a c h , w r ó ż n y c h k r a j a c h i d l a r ó ż n e g o t y p u a u d y t o r i ó w s t u d e n c k i c h . D o p r o w a dzi ło go t o do p r z e k o n a n i a , że logiki u c z y ć m o ż n a l u d z i p r z y n a l e ż n y c h do r ó ż n y c h ś rodowisk , n a w y k ł y c h do r ó ż n y c h s y s t e m ó w k s z t a ł c e n i a , o d z n a c z a j ą c y c h się różnego t y p u umys łowośc ią , za m i ł o w a n i a m i i u z d o l n i e n i a m i — n iekon ieczn ie w y ć w i c z o n y c h w t e c h n i c e m a t e m a t y c z n e j . Z d a j e on sobie s p r a w ę z t e g o , iż log ika , choć od d w ó c h t y s i ę c y l a t j e s t z w i ą z a n a z g r a m a t y k ą , t o j e d n a k częs to n ie p o t r a f i w y j a ś n i ć n a j p r o s t s z y c h n a w e t f o r m j ę z y k o w y c h . Z d r u g i e j zaś s t r o n y , E e i c h e n b a c h d o s t r z e g a p o w a ż n e w a d y w t r a d y c y j n e j g r a m a t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i j ę z y k a e tn i cznego . D l a t e g o p o d e j m u j e p r ó b ę z a n a l i z o w a n i a go m e t o d a m i logiki n a j n o w s z e j , w ie rząc , iż m o ż e t o p r z y n i e ś ć p o ż y t e k z a r ó w n o logice, j a k j ę z y k o z n a w s t w u . Okol icznośc i t e sprawia ją , że E e i c h e n b a c h o w s k a Analiza języka potocznego s t a n o w i , m . in . zwłaszcza d la t e o r e t y k a - j ę z y k o z n a w c y , cenną , i n t e r e s u j ą c ą i w y j ą t k o w ą okaz ję do z a p o z n a n i a się w sposób u p o r z ą d k o w a n y i pe łen w a l o r ó w d y d a k t y c z n y c h — jeśl i n ie z c a ł o k s z t a ł t e m , t o w k a ż d y m raz ie z dosyć o b s z e r n y m w y b o r e m z a g a d n i e ń log iczne j i n t e r p r e t a c j i j ę z y k a . F a k t t e n , j a k r ó w n i e ż t o , ' z j a k i m n a s t a w i e n i e m p o d c h o d z i E e i c h e n b a c h do swego z a d a n i a , czyn ią z f r a g m e n t ó w jego p r a c y p o z y c j ę o d p o w i a d a j ą c ą k r y t e r i o m n a s z e g o w y b o r u t e k s t ó w . S t ą d p o s t a n o w i e n i e ich o p u b l i k o w a n i a .

W p o w y ż s z y m o m ó w i e n i u z a g a d n i e ń z w i ą z a n y c h z d o b o r e m m a t e r i a ł ó w do Logiki i języka wy l i czono r ó ż n o r a k i e k r y t e r i a .

XXII Jerzy Pelc

M o ż n a j e z g r u p o w a ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . J e d e n zespół s t a n o w i ą k r y t e r i a związane z t e m a t y k ą z a m i e s z c z o n y c h f r a g m e n t ó w i z a s t o s o w a n ą w n i ch m e t o d ą b a d a ń ; j e s t n ią s e m i o t y c z n a a n a l i z a j ę z y k a n a t u r a l n e g o . W t y m zakres i e k i e r o w a n o się zasadą z r ó ż n i c o w a n i a p r o b l e m ó w , s t a n o w i s k w o b e c t e g o s a m e g o p r z e d m i o t u o raz m e t o d j ego b a d a n i a , u jęc ia i wy łoże n i a , a t a k ż e z a s a d ą z r ó ż n i c o w a n i a c h r o n o l o g i c z n e g o . Zmie rza ło t o d o p r z e d s t a w i e n i a moż l iwie b o g a t e g o p r z e g l ą d u . Zespó ł d r u g i s t a n o w i ą k r y t e r i a j ę z y k o w e w po łączen iu z l ibe ra ln ie t r a k t o w a n y m k r y t e r i u m n a r o d o w o ś c i a u t o r a ; n a ich z a s a d z i e w an to log i i z n a l a z ł y się p r a c e g łównie ang ie l sk i e i a m e r y k a ń s k i e , z j e d n y m w y j ą t k i e m , F r e g e g o , g d y p r z e w a ż y ł o k r y t e r i u m t e m a t u i m e t o d y . B o t r zec iego zespo łu za l iczyć m o ż n a k r y t e r i a z w i ą z a n e ze spos o b e m w y ł o ż e n i a m y ś l i , a w ięc : k r y t e r i u m p r z y s t ę p n o ś c i , c z y t e l n o ś c i , j a s n o ś c i , s y s t e m a t y c z n o ś c i , czyl i w r a z z k r y t e r i u m p r z y d a t n o ś c i d a n e j pozyc j i w p r o c e s i e n a u c z a n i a , k r y t e r i a d y d a k t y c z n e . P r z y j ę c i e i ch w p ł y n ę ł o n a og ran iczen ie l i c zby t e k s t ó w s f o r m a l i z o w a n y c h , o p e r u j ą c y c h w w i ę k s z y m zak re s i e ś r o d k a m i r a c h u n k u log icznego . Z ze spo łem t y m s p o k r e w n i o n y j e s t c z w a r t y zespó ł k r y t e r i ó w , r ó w n i eż z w i ą z a n y c h ze s p o s o b e m u jęc ia i p r z e k a z a n i a p r o b l e m a t y k i ; s t a r a n o się m i a n o wic ie z a p r e z e n t o w a ć p r a c e p e ł n e f i n e z j i , w n i k l i w e , p o b u d z a j ą c e d o własne j ref leksj i i n t e l e k t u a l n e j , wreszc ie o d k r y w c z e . T a o s t a t n i a c e c h a wiedz ie do p i ą t e g o zespo łu k r y t e r i ó w — h i s t o r y c z n y c h . K i e r o w a n o się więc zasadą , b y , z j e d n e j s t r o n y , p o k a z y w a ć p o z y c j e k l a s y c z n e , d o n i o s ł e p o d w z g l ę d e m h i s t o r y c z n y m , m a j ą c e w p ł y w n a późn ie j s zy rozwó j b a d a ń semio-t y c z n y c h , t w ó r c z e i o r y g i n a l n e , a więc w j e d n y m ze z n a c z e ń — n o w e , z d rug ie j zaś — n o w e w i n n y m z n a c z e n i u : a k t u a l n e b ą d ź s t o s u n k o w o n i e d a w n o o p u b l i k o w a n e . S z ó s t y wreszc ie zespó ł k r y t e r i ó w , w p e w n y m r o z u m i e n i u p r a k t y c z n y c h , zaleca ł , b y p r z e d e w s z y s t k i m u w z g l ę d n i a ć t o , co t r u d n o d o s t ę p n e , z a g u b i o n e w c z a s o p i s m a c h f a c h o w y c h , a s t ą d — częs to w b r e w swej wysok i e j w a r t o ś c i — z a p o z n a n e , i d l a t e g o n a j p i l n i e j s z e .

Ł a t w o z r o z u m i e ć , iż w ś r ó d t a k l i c z n y c h k r y t e r i ó w m u s z ą p o w s t a w a ć k o n f l i k t y , w y m a g a j ą c e t r u d n y c h n i e r a z cięć. T y c h

W stęp XXIII

d o k o n y w a n o — nie bez w a h a ń i o p o r ó w — z m y ś l ą p r z e d e w s z y s t k i m o c z y t e l n i k u m n i e j p r z y g o t o w a n y m i o d y d a k t y c z n y c h ce lach ks iążk i . D l a t e g o n p . p r z y c h o d z i ł o n i e k i e d y o p r a c o w a n i a b a r d z i e j s y s t e m a t y c z n e i p r z y s t ę p n e w y s u w a ć p r z e d r o z p r a w y m a j ą c e h i s t o r y c z n e p i e r w s z e ń s t w o p o m y s ł u , a le t r u d n i e j s z e i m n i e j czyt e l n e . W y d a j e się, że t e g o r o d z a j u k o n f l i k t y są n i e u n i k n i o n e i ich obecność n ie p o w i n n a s t a w i a ć p o d z n a k i e m z a p y t a n i a a n i s a m y c h k r y t e r i ó w , a n i z a s a d y ich a l t e r n a t y w n e g o s t o s o w a n i a . P r ę d z e j j u ż n a l e ż a ł o b y w y c i ą g n ą ć s t ą d wn iosek p r a k t y c z n y : p o ż ą d a n e są da l sze a n t o l o g i e t e k s t ó w z t e j dz i edz iny , t r u d n i e j s z e , a d r e s o w a n e do o d b i o r c y lepiej p r z y g o t o w a n e g o ; w n i c h b ę d z i e m o ż n a d a ć p i e r w s z e ń s t w o t y m k r y t e r i o m , k t ó r e w Logice i języku z kon iecznośc i u s t ę p o w a ł y n a p l a n da l szy .

V

Słów p a r ę o u k ł a d z i e an to log i i . Szczegółowe i n f o r m a c j e w t e j s p r a w i e p r z y n o s i spis r zeczy . Całość m a t e r i a ł u p o d z i e l o n o n a dwie części .

P i e r w s z ą z n i ch s t a n o w i w y b ó r f r a g m e n t ó w z c y t o w a n e j ks iążk i R e i c h e n b a c h a , Elements of Symbolic Logic. Z a c h o w a n o t u ko le jność n a d a n ą i m p rzez a u t o r a , u p o r z ą d k o w a n i e z a t e m m a c h a r a k t e r r z e c z o w y . W jego r a m a c h w y r ó ż n i ć m o ż n a d w a dz ia ły . P i e r w s z y z a w i e r a p o d s t a w o w e w i a d o m o ś c i p r z y g o t o w a w cze, g łównie w y j a ś n i e n i a po jęc iowe , k t ó r e z a c z e r p n i ę t o — w w y j ą t k a c h — z Przedmowy i Wstępu d o p o d r ę c z n i k a o raz z j ego t r z e c h rozdz i a łów: d rug i ego , p t . Rachunek zdań, t r zec iego , p t . Prosty rachunek funkcji i szós tego , p t . Wyższy rachunek funkcji. N i e k t ó r e z t y c h w y j a ś n i e ń są t a k e l e m e n t a r n e , że c z y t e l n i k o w i obezna n e m u z log iką szkolną, p r o p e d e u t y c z n ą , m o g ą się w y d a ć z b y t b a n a l n e . D z i a ł d r u g i t o p r z e k ł a d całości s i ó d m e g o rozdz i a łu ks iążk i , z a t y t u ł o w a n e g o Analysis of Conversational Language. Z a p o z n a j e o n w sposób u s y s t e m a t y z o w a n y z z a g a d n i e n i a m i t a k i m i , j a k : i m i o n a w ł a s n e , d e s k r y p c j e , i n d y w i d u a , i s tn i en ie f ikcy jne , s łowa s a m o z w r o t n e , czasy g r a m a t y c z n e c z a s o w n i k a , funkc je d e s k r y p t y w n e , t e r m i n y log iczne , k l a sy f ikac j a części m o w y

XXIV Jerzy Pelc

i in . S t a n o w i dz ięk i t e m u d o b r e p r z y g o t o w a n i e do l e k t u r y m o n o g ra f i cznych o p r a c o w a ń , z a w a r t y c h w d rug ie j części an to log i i i n i e k i e d y p o ś w i ę c o n y c h t y m s a m y m p r o b l e m o m . U m o ż l i w i a t e ż k o n f r o n t a c j ę s t a n o w i s k i p o g l ą d ó w oraz k r y t y c z n ą ich ocenę . T e o raz w s p o m n i a n e p o p r z e d n i o w z g l ę d y s łużyć m o g ą j a k o u z a sadn ien ie obecnośc i t a k o b s z e r n y c h f r a g m e n t ó w p o d r ę c z n i k a w na szej an to log i i , co s t a n o w i o je j o d r ę b n o ś c i w p o r ó w n a n i u z i n n y m i t ego t y p u w y d a w n i c t w a m i . Z d rug ie j zaś s t r o n y , u z a s a d n i a nie p r a k t y k o w a n ą w zasadz ie ope rac ję , k t ó r e j t u d o k o n a n o , a k t ó r a po lega ła n a „ p o k r a j a n i u " z w a r t e j całości , j a k ą j e s t k a ż d a ks i ążka , i n a zacze rpn ięc iu z niej wy łączn ie f r a g m e n t ó w , t e m a t y c z n i e wiążących się ściśle z p r o b l e m a t y k ą log icznosemio tyczną . Czyt e l n i k zechce więc p a m i ę t a ć , że m a do czynienia z f r a g m e n t a m i , a n ie z całością, w y w o d ó w E e i c h e n b a c h a — ze wzg lędu b o w i e m n a u ł a t w i e n i e l e k t u r y n ie z a z n a c z a n o za k a ż d y m r a z e m o p u s z c z e ń w t ekśc i e .

Część d r u g a Logiki i języka s k ł a d a się z 21 pozyc j i m o n o g r a f i c z n y c h , u p o r z ą d k o w a n y c h c h r o n o l o g i c z n i e , w e d ł u g d a t p i e rwszego w y d a n i a , a le z p e w n y m i o d s t ę p s t w a m i ; m i a n o w i c i e jeśl i do naszego w y b o r u wchodz i ł a więcej niż j e d n a p r a c a d a n e g o b a d a c z a , co z d a r z y ł o się w p a r u w y p a d k a c h , t o u m i e s z c z a n o ją — w r a z z i n n y m i r o z p r a w a m i t egoż a u t o r a — p o d h a s ł e m a u t o r s k i m , ł a m i ą c ko le jność chronologiczną , b y n ie rozb i j ać d o r o b k u d a n e g o t w ó r c y . W ob ręb i e n a t o m i a s t t a k i e g o h a s ł a a u t o r s k i e g o p o w r a c a ko le jność c h r o n o l o g i c z n a t y t u ł ó w .

U p o r z ą d k o w a n i e ch rono log iczne p r z y j ę t o d l a t e g o , że o p a r t e j e s t — o b o k a l f a b e t y c z n e g o — n a zasadz ie n a j b a r d z i e j o b i e k t y w n e j . O ile j e d n a k s a m a z a s a d a n ie p o d l e g a d y s k u s j i , o t y l e f a k t je j o b r a n i a — owszem. S łyszy się w p o d o b n y c h w y p a d k a c h głosy k r y t y k i , iż t ego r o d z a j u u p o r z ą d k o w a n i e z b y t j e s t m e c h a n i c z n e , że n ie „ o r g a n i z u j e " m a t e r i a ł u w n a l e ż y t y i p ł o d n y l u b i n t e r e s u j ą c y sposób . T o p r a w d a . Ale z d rug ie j s t r o n y m a t ę za le tę , iż n ie j e s t n a r a ż o n e a n i n a z a r z u t n i e p o p r a w n o ś c i log icznej , a n i n a z a r z u t s u b i e k t y w n e g o g r u p o w a n i a z a g a d n i e ń , k t ó r y p o s t a w i ć m o ż n a u k ł a d o m r z e c z o w y m , n o t a b e n e — p r z e w a ż n i e s t o s o w a n y m w z n a n y c h a n t o l o g i a c h . U p o r z ą d k o w a n i e r zeczowe b y w a c h y b a

Wstąp XXV

zawsze p e t r y f i k a c j ą i n d y w i d u a l n e g o spo j r zen ia w y d a w c y n a t e m a t y k ę u w z g l ę d n i o n y c h p r z e z e ń pozyc j i . P o n a d t o zaś , s tosu jąc j e , n ie m o ż n a u n i k n ą ć p e w n y c h n i e k o n s e k w e n c j i , z w i ą z a n y c h j u ż c h o ć b y z t y m , iż ż a d n a n i e m a l r o z p r a w a n ie j e s t p o ś w i ę c o n a d o k ł a d n i e j e d n e m u p r z e d m i o t o w i , a t o r o d z i możl iwośc i r ó ż n o r ak i ego g r u p o w a n i a t e k s t ó w , r a z ze w z g l ę d u n a j e d e n , r az zaś — n a i n n y t e m a t . D o d a ć jeszcze m o ż n a , że u p o r z ą d k o w a n i e ch ro nolog iczne s łuży przec ież ods łon ięc iu i u w y p u k l e n i u p e w n e j i s t o t n e j p o d w z g l ę d e m h i s t o r y c z n y m właśc iwośc i m a t e r i a ł u , j a k ą j e s t rozwój myś l i w d a n e j dz iedz in ie .

A b y z r e k o m p e n s o w a ć moż l iwe n i ezadowolen i e z p o w o d u w y b o r u ch rono log iczne j z a s a d y u p o r z ą d k o w a n i a , z a p r o j e k t u j e m y w z a s t ę p s t w i e , j a k o j e d e n z m o ż l i w y c h , u k ł a d i n n y , t e m a t y c z n y . W ó w c z a s w części d rug ie j Logiki i języka d a się w y r ó ż n i ć sześć z g r u p o w a ń p r a c .

P i e rwsze , na jobsze rn ie j sze , t o pozyc j e d o t y c z ą c e p r o b l e m a t y k i z n a c z e n i a i o z n a c z a n i a ; a w związku z t y m : i m i o n w ł a s n y c h , n a z w o z n a c z a j ą c y c h oraz d e s k r y p c j i . Są t o : F r e g e g o Sens i nominał, R u s s e l l a Denotowanie, S t r a w s o n a O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów, L i n s k y ' e g o Mówienie o czymś i to, 0 czym mowa-, t e c z t e r y r o z p r a w y są poświęcone z a g a d n i e n i o m d e s y g n o w a n i a i d e n o t o w a n i a . O b o k n ich w t y m s a m y m zespole m o ż n a w y m i e n i ć d o t y c z ą c e p r o b l e m u z n a c z e n i a : Good-m a n a O podobieństwie znaczenia o r az O pewny cli różnicach zdań w sprawie znaczenia, a t a k ż e R y l e ' a Teoria znaczenia. Trzec ią p o d g r u p ę t ego dz ia łu s t a n o w i ą p r a c e o i m i o n a c h w ł a s n y c h ; m i a n o w i c i e : M a c l v e r a Wyrażenia wskazujące a imiona własne 1 Sea r l e ' a Imiona własne. P o d g r u p a c z w a r t a d o t y c z y d e s k r y p c j i , w c h o d z ą t u : Russe l l a Deskrypcje i G e a c h a Russellowska teoria deskrypcji.

Dzia ł d r u g i , s p o k r e w n i o n y t e m a t y c z n i e z p i e r w s z y m , s k ł a d a się z j e d n e j p o z y c j i : M a c e ' a Przedstawianie i wyrażanie.

Z g r u p o w a n i e t r zec ie o b e j m u j e a r t y k u ł y o z a g a d n i e n i u p r a w d y : B l a c k a Semantyczna definicja prawdy i S t r a w s o n a Prawda.

T e m a t y c e n ieco zb l iżone j p o ś w i ę c o n a j e s t g r u p a c z w a r t a , z a r t y k u ł a m i o t w i e r d z e n i u i w i e r z e n i u : L e w y ' e g o Kilka

XXVI Jerzy Pelc

uwag o twierdzeniu, B l a c k a : Zdania typu: «p, ale nie wierzę, iż p», C a r n a p a Zdania o wierzeniu i C h u r c h a O GarnapowsJciej analizie zdań o twierdzeniu oraz wierzeniu.

G r u p a p i ą t a o m a w i a z jawisko h e t e r o l o g i c z n o ś c i ; na leżą do n i e j : L a w r e n c e ' a Heterologicznośó a hierarchia o raz B y l e ' a Heterologicznośó.

D z i a ł s zós ty i o s t a t n i s k ł a d a się z j e d n e j r o z p r a w y : M a y o Zdarzenia a język.

S p o ś r ó d pozyc j i z a w a r t y c h w Analizie języka potocznego E e i c h e n -b a c h a , z p ie rwsze j części an to log i i , c z y t e l n i k s a m m o ż e p e w n e p a r a g r a f y w y b r a ć i w łączyć do t e j czy owej z p r o p o n o w a n y c h t u g r u p , z i n n y c h zaś rozdz i a łów p o d r ę c z n i k a — u t w o r z y ć n o w e z g r u p o w a n i a t e m a t y c z n e . T r z e b a się j e d n a k z a s t r z e c , że choć z a p r o j e k t o w a n y wyże j u k ł a d p o m a g a łączen iu z a g a d n i e ń w p e w n e b lok i i u ł a t w i a u c h w y c e n i e e l e m e n t ó w d y s k u s j i czy po l emik i , t o j e d n a k j e s t i s z t u c z n y , i d o s y ć d o w o l n y . P r z e k o n a o t y m lekt u r a . W s z a k n p . p r o b l e m y z n a c z e n i a wiążą się z k w e s t i ą d e s y g n o w a n i a i d e n o t o w a n i a , z t y m i zaś — z a g a d n i e n i e i m i o n w ł a s n y c h i d e s k r y p c j i ; o p r a w d z i w o ś c i z d a ń t r u d n o m ó w i ć w o d e r w a n i u od s p r a w z w i ą z a n y c h z t w i e r d z e n i e m oraz w i e r z e n i e m ; n i e p u s t y c h a r a k t e r w y r a ż e n i a w y s t ę p u j ą c e g o j a k o p o d m i o t z d a n i a — p o zos ta j e w związku z p r a w d z i w o ś c i ą s ądu , i t d . Z t y c h wzg lędów k o n s t r u o w a n i e zespo łów t e m a t y c z n y c h , j a k i n a r z u c a n i e p o dz ia łów r z e c z o w y c h — b y w a t u r y z y k o w n e . Lep ie j j u ż zadowol ić się o w y m m n i e j a n g a ż u j ą c y m u k ł a d e m c h r o n o l o g i c z n y m , k t ó r y przec ież i t a k n ie z a m y k a moż l iwośc i r ó ż n o r a k i e g o i n n e g o p o r z ą d k o w a n i a t e k s t ó w , w za leżnośc i od d o r a ź n e g o ce lu .

VI

Cicero powiedz i a ł k i e d y ś o c i e rp ien iach d u c h o w y c h i choro b a c h u m y s ł u , iż d l a t e g o s a m e m u t r u d n o z d a ć sobie z n i ch s p r a w ę i właśc iwie ocenić s t a n p s y c h i k i w ł a s n e j , że d o t k n i ę t e n i emocą j e s t w cz łowieku t o n a r z ę d z i e , z a p o m o c ą k t ó r e g o m u sądzić w y p a d a . Myś l t ę odn ieść m o ż n a , mutatis mutandis, do t r u d n o ś c i , k t ó r y m i n a j e ż o n y j e s t w y k ł a d z z a k r e s u s e m i o t y k i . W s z a k w n i m

Wstęp XXVII

0 j ę z y k u m ó w i ć t r z e b a p r z y p o m o c y j ę z y k a . P r z e d m i o t r o z w a ż a ń 1 ich n a r z ę d z i e są j e d n y m . P o t ę g u j ą się zaś jeszcze owe t r u d n o ś c i w p r z e k ł a d z i e t e k s t ó w t e g o t y p u .

T e r m i n o l o g i a s e m i o t y c z n a , j a k wiedzą o t y m d o b r z e spec jal iści , n i e j e s t u s t a l o n a a n i u j edno l i cona , n a w e t n a t e r e n i e j e d n e g o j ę z y k a , a częs to i j e d n e j szko ły log iczne j . S p r a w i a t o wiele k ł o p o t u w dz iedz in ie , k t ó r a , b ą d ź co b ą d ź , w y m a g a s t o s u n k o w o z n a c z n e j p r e c y z j i p o j ę ć . N i e p o r ó w n a n i e j e d n a k więcej s p r a w i a i ch p r z e k ł a d t e r m i n ó w z j e d n e g o j ę z y k a n a d r u g i . M e p o m o ż e t u na j l epszy n a w e t ogó lpy s łownik d w u j ę z y c z n y , w t y m w y p a d k u ang ie l sko-po l sk i . S ł o w n i k ó w zaś s p e c j a l n y c h , ang ie l sko-po l sk ich l e k s y k o n ó w t e r m i n ó w log icznych czy s e m i o t y c z n y c h — w ogóle n ie m a , n ie m a t e ż , n a w i a s e m m ó w i ą c , po l sk iego s ł o w n i k a t a k i c h t e r m i n ó w . W t e j s y t u a c j i t ł u m a c z s t a j e p r z e d n i e ł a t w y m z a d a n i e m : n ie s a m e g o p r z e k ł a d u j u ż , lecz a d a p t a c j i po j ęć i t e r m i n ó w . W y m a g a t o w a ż k i c h n i e raz decyz j i m e r y t o r y c z n y c h , k t ó r e p o d e j m o w a ć p r z y c h o d z i n a p o d s t a w i e ogólnej z n a j o m o ś c i p r a k t y k i t e r m i n o logiczne j w j e d n y m i d r u g i m j ę z y k u . W y n i k i t a k i c h decyz j i n i e zawsze m o g ą b y ć d o b r e , p r z e w a ż n i e zaś są d y s k u s y j n e . T r z e b a się więc l iczyć z t y m , że i p r z e k ł a d t e k s t ó w Logiki i języka w y w o ł a w p e w n y c h w y p a d k a c h k r y t y k ę . M u s i o n a d o c h o d z i ć d o g łosu w t e d y , g d y p o j a w i a j ą się p r ó b y i n t e r p r e t a c j i , z n a t u r y r zeczy s k a z a n e n a s u b i e k t y w i z m , j a k i m o b a r c z o n y j e s t k a ż d y n i e m a l a k t w y b o r u . P r z e k ł a d za ś , a zwłaszcza a d a p t a c j a t e r m i n ó w sem i o t y c z n y c h , t o n i ewą tp l iw ie a k t y i n t e r p r e t a c j i i w y b o r u .

T ł u m a c z t y c h p i s m b y ł z a r a z e m ich w y d a w c ą . W k a ż d e j z t y c h ró l r e p r e z e n t o w a ł i n n e d e z y d e r a t y i p o s t u l a t y . D o c h o d z i ł o d o k o n f l i k t u , z k t ó r e g o j e d y n y m wy j śc i em m ó g ł b y ć k o m p r o m i s . A k o m p r o m i s — t o r e z y g n a c j a z p e w n y c h a m b i c j i . T a k w ła śn i e z rodz i ł a się z a s a d a , b y a d e k w a t n o ś c i s f o r m u ł o w a n i a , j ego wzg lędn ie d u ż e j p recyz j i , d a w a ć p i e r w s z e ń s t w o p r z e d e legancją , p o t o c z y -stością , zg r abnośc i ą i p ł y n n o ś c i ą p r z e k ł a d u . W r e z u l t a c i e p o w s t a ł j ę z y k , k t ó r y n a z w a ć b y m o ż n a gdz ien iegdz ie — m a k a r o n i c z n y m , z a w i e r a b o w i e m obce c ia ła c y t a t ó w ang ie l sk ich w r o d z i m y m o r g a n i z m i e p o l s z c z y z n y . Ale w y d a j e się, że n ie b y ł o i n n e g o rozwiązan i a .

XXVIII Jerzy Pele

W t e k s t a c h s e m i o t y c z n y c h — w ogóle, a w t e k s t a c h zawie ra j ą c y c h ana l i zy j ę z y k a n a t u r a l n e g o — w szczególności , p r z y k ł a d , k o n k r e t j ę z y k o w y , o d g r y w a ro lę p i e rwszo rzędną . Częs to , p r z e łożony , p r z e s t a j e spe łn iać swe z a d a n i e . O d n o s i się t o m . in . d o ang ie l sk ich z w r o t ó w d e s k r y p t y w n y c h , w l iczbie p o j e d y n c z e j , z r o -d z a j n i k i e m o k r e ś l o n y m „ t h e " , n i e o k r e ś l o n y m „ a " b ą d ź zgoła bez r o d z a j n i k a . S łownik i g r a m a t y k a da ją t u , co do p r z e k ł a d u n a j ę z y k po lsk i , r a d ę j e d n a k o w ą : r o d z a j n i k a „n ie t ł u m a c z y s ię" . W y s t a r c z y j e d n a k z niej s k o r z y s t a ć , a b y z a t a r c i u u leg ła r ó ż n i c a m i ę d z y d e s k r y p c j ą okreś loną „ t h e s o - a n d - s o " , n ieokreś loną „a so-a n d - s o " i u ż y c i e m w z n a c z e n i u p o w s z e c h n i k a „ s o - a n d - s o " . Cały w y w ó d s t a ł b y się w s k u t e k t e g o n i e z r o z u m i a ł y . P r z y j m u j e się t u n i e k i e d y n i e d o b r ą p r a k t y k ę , a b y „ t h e s o - a n d - s o " o d d a w a ć p rzez „ t e n a t e n " , n a t o m i a s t „a s o - a n d - s o " — przez „ t a k i a t a k i " . N i e d o b r ą d l a t e g o , że — j a k w i a d o m o — p o p o l s k u o b u t y c h wyr a ż e ń u ż y ć m o ż n a z a r ó w n o j a k o z w r o t ó w d e s k r y p t y w n y c h okreś lon y c h , n p . : „ p a n t e n a t e n m ó w i ł m i . . . " b ą d ź : „ p a n t a k i a t a k i mówi ł m i . . . " , j a k j a k o n i eok re ś lonych , j a k wreszcie j a k o u ż y t y c h w z n a c z e n i u p o w s z e c h n i k a . Z t ego p o w o d u t r z e b a się b y ł o uc iec do p r z e k ł a d u n i e z g r a b n e g o , a le za t o a k c e n t u j ą c e g o w s p o m n i a n ą różn icę , m i a n o w i c i e : d e s k r y p c j ą ok re ś lona — „ ( t e n oto) t e n a t e n " l u b „ ( t en o to) t a k i a t a k i " , n i e k i e d y zaś „ ( t e n j e d y n y obecnie) t e n a t e n " czy „ ( t e n j e d y n y obecnie) t a k i a t a k i " , n a t o m i a s t d e s k r y p c j ą n i eok re ś lona : „( jakiś) t e n a t e n " , „( jakiś) t a k i a t a k i " , „ (pewien) t e n a t e n " , „ (pewien) t a k i a t a k i " . W t y m p e d a n t y c z n y m i p r z y c i ę ż k i m zapis ie n a w i a s y są s y g n a ł e m f a k t u , iż w „ z g r a b n y m " p rzek ł adz i e — w y s t ę p u j ą c e g o w n ich z w r o t u „n ie t ł u m a c z y s i ę" ; s a m zaś ów zwro t , u m i e s z c z o n y w n a w i a s a c h , a k c e n t u j e , o j ak i ego r o d z a j u d e s k r y p c j ę idz ie . W y d a w a ł o się, że dop i e ro t a k i p r z e k ł a d d a p e w n ą g w a r a n c j ę un ikn i ęc i a n i e p o r o z u m i e ń we wszys tk i ch t y c h w y p a d k a c h , g d y dochodz i do kon f ron t ac j i wyr a ż e ń j ę z y k a , s tosu jącego rodza jn ik i , z j ę z y k i e m , k t ó r y — form a l n i e rzecz b io rąc — ich n ie u ż y w a , i g d y p r z y t y m owo użyc ie r o d z a j n i k a j e s t i s t o t n e d la w y w o d ó w .

P o d o b n y c h t r u d n o ś c i i p r o b l e m ó w b y ł o , oczywis t a , n i epor ó w n a n i e w ięce j : t y l e , ile w y p a d k ó w n iezgodnośc i g r a m a t y c z n e j

Wstęp XXIX

j ę z y k a angie l sk iego i po l sk iego ; t y l e , ile ehwie jnośc i t e r m i n o l o g i cznych w k a ż d y m z n i ch z o s o b n a ; t y l e , i le z n a n y c h f a k t ó w b r a k u w po l szczyźn ie d o k ł a d n e g o o d p o w i e d n i k a t e r m i n u semio-t y c z n e g o ang ie l sk iego . N i e mie jsce t u j e d n a k n a wyl i czan ie szczegółów. N i e c h więc p o d a n y wyże j p r z y k ł a d s t a r c z y za i l u s t r ac j ę , t y p o w ą d la c a ł o k s z t a ł t u s y t u a c j i t ł u m a c z a b o r y k a j ą c e g o się z opor n y m s łowem.

B e r t r a n d R u s s e l l t a k k o ń c z y swą r o z p r a w ę o d e n o t o w a n i u : „Chcę t y l k o us i ln ie p ros i ć c z y t e l n i k a , b y n ie p o d e j m o w a ł decyzj i p r z e c i w k o t y m z a p a t r y w a n i o m — n a co m ó g ł b y m i e ć o c h o t ę w s k u t e k ich p o z o r n i e n a d m i e r n e g o s k o m p l i k o w a n i a — z a n i m s a m nie s p r ó b u j e s k o n s t r u o w a ć własne j t eor i i n a t e m a t d e n o t a c j i . P r ó b a t a , j a k sądzę , p r z e k o n a go , że — bez w z g l ę d u n a t o , j a k a będz i e o w a p r a w d z i w a t e o r i a — nie m o ż e o n a o d z n a c z a ć się t a k ą p r o s t o t ą , j ak i e j m o ż n a b y z r azu o c z e k i w a ć " . M i a ł o b y się o c h o t ę s p a r a f r a z o w a ć t e s łowa wie lk iego filozofa i p ros ić c z y t e l n i k a Logiki i języka o w y r o z u m i a ł o ś ć d la p o t k n i ę ć p r z e k ł a d u i o p r a c o w a n i a .

*

N a kon iec z łożyć w y p a d a gorące p o d z i ę k o w a n i e w s z y s t k i m A u t o r o m z a m i e s z c z o n y c h t u t e k s t ó w oraz W y d a w c o m zagran icz n y m za ł a s k a w e w y r a ż e n i e zgody n a p u b l i k a c j ę p r a c s k ł a d a j ą c y c h się n a ninie jszą an to log ię .

Jerzy Pelc Warszawa, w czerwcu 1965 r.

C z ę ś ć I

Hans Reichenbach

E L E M E N T Y L O G I K I F O R M A L N E J

(Fragmenty)

PRZEDMOWA

L o g i k a f o r m a l n a b y ł a d o t y c h c z a s dz iedz iną m a t e m a t y k ó w . W y r o s ł a z g l e b y m a t e m a t y k i , w m a t e m a t y c e z n a l a z ł a swe p ie rwsze , u w i e ń c z o n e p o w o d z e n i e m z a s t o s o w a n i a i b y ł a d o s t ę p n a d l a t y c h t y l k o , k t ó r z y wyćwiczy l i się w t e c h n i c e m a t e m a t y c z n e j .

M n i e j s z y p o d r ę c z n i k logik i f o r m a l n e j zos t a ł n a p i s a n y z t y m p r z e ś w i a d c z e n i e m , że l og ika wspó łczesna m a z n a c z e n i e szersze , że d ą ż y do z a s t ą p i e n i a t r a d y c y j n e j logik i A r y s t o t e l e s o w e j n a wszys t k i c h f r o n t a c h i że m o ż n a je j u c z y ć s t u d e n t ó w , k t ó r z y n ie m a j ą ż a d n e g o spec ja lnego p r z y g o t o w a n i a w zak res i e m a t e m a t y k i . D o szed łem d o t ego p r z e k o n a n i a spos t r zeg ł szy , że a n a l i z a n a u k i i ogó lna t e o r i a w i e d z y w y m a g a j ą s t o s o w a n i a m e t o d r o z w i n i ę t y c h w logice f o r m a l n e j — w s t o p n i u n ie m n i e j s z y m , n iż w y m a g a go a n a l i z a m a t e m a t y k i ; op in ię t ę p o t w i e r d z i ł a w s p o s ó b n i e o d p a r t y przesz ło d w u d z i e s t o l e t n i a p r a k t y k a w y k ł a d o w c y u n i w e r s y t e c k i e g o : o k a z a ł o się w je j t o k u , że log ika f o r m a l n a j e s t n a j l e p s z y m w s t ę p e m do n a u k o w e j filozofii, a p o n a d t o że ci, k t ó r z y n a p r a w d ę t e g o p r a g n ą , m o g ą się jej n a u c z y ć .

P r z e k o n a ł e m się t eż , że l o g i s t y c z n e pode j śc ie do filozofii n ie wiąże się a n i z t y p e m u m y s ł o w o ś c i , a n i ś r o d o w i s k a , a n i s y s t e m u w y c h o w a w c z e g o , zawsze zaś p r z y c z y n i a się w a l n i e d o b a r d z o z n a c z n e g o w y j a ś n i e n i a po jęć , co j e s t p o ż y t e c z n e w b a d a n i a c h n a u k o w y c h k a ż d e g o t y p u . P o n a d t o k o n i e c z n o ś ć w y k ł a d a n i a w k i l k u j ę z y k a c h sp r awi ł a , że p o d j ą ł e m p r ó b y s t o s o w a n i a m e t o d logiki f o r m a l n e j do s t u d i ó w n a d j ę z y k i e m p o t o c z n y m ; w t e n sposób r o z p o c z ą ł e m b a d a n i a , k t ó r e o k a z a ł y się p o ż y t e c z n e d l a z r o z u m i e n i a z a r ó w n o logiki , j a k i j ę z y k a . K s i ą ż k a t a p o r a z p ie rwszy s y s t e m a t y c z n i e p r z e d s t a w i a owe d w o j a k i e z a s t o s o w a n i a s y m bol ik i l o g i s t y c z n e j .

P o s t u l a t y d y d a k t y c z n e o raz p r a g n i e n i e p o ł ą c z e n i a logiki z a k t u a l n ą p r a k t y k ą j ę z y k o w ą w y z n a c z y ł y s t r u k t u r ę t e j ks i ążk i . O t o za k a ż d y m r a z e m k ł a d z i o n o n a c i s k n a w y d o b y c i e moż l iwośc i L o g i k a i j ę z y k 3

4 Hans BeichenbacJi

z a s t o s o w a n i a s y m b o l i k i l og i s tyczne j do a n a l i z y z n a c z e ń j ę z y k a p o t o c z n e g o . O d s a m e g o p o c z ą t k u w p r o w a d z a się dz i a ł an i a z zak r e s u r a c h u n k u z d a ń — w d w ó c h i n t e r p r e t a c j a c h , z w a n y c h a d i u n k -t y w n ą i k o n e k t y w n ą , w y k a z u j ą c , że p i e r w s z a z n i ch , p r z y d a t n a w r a c h u n k u l o g i c z n y m , n ie w y c z e r p u j e j e d n a k z n a c z e n i a o d p o wiedn i ch t e r m i n ó w j ę z y k a p o t o c z n e g o ; dop ie ro g d y u z u p e ł n i się ją z a p o m o c ą owej d rug ie j i n t e r p r e t a c j i , w y s t ą p i więź, k t ó r a w n a s z y m p o c z u c i u i s tn ie je n p . m i ę d z y c z ł o n a m i z d a n i a w a r u n k o w e g o . T a k i e ope rac j e k o n e k t y w n e m o ż n a — j a k się okazu je — p r z e p r o w a d z i ć op ie ra jąc się n a a d i u n k t y w n y c h i s tosu jąc m e t a j ęzyk . Chociaż m a t e m a t y c y sk łonn i są l e k c e w a ż y ć t en p r o b l e m j a k o n i e i s t o t n y d la ich z a d a ń , t o przec ież w logice, k t ó r a p r a g n i e s t a ć się logiką j ę z y k a p o t o c z n e g o i m y ś l i n a u k o w e j , n igdy za wie le o t y m . J e d n y m z g ł ó w n y c h celów te j ks iążk i j e s t w łaśn ie w y k a zan ie , iż z a d o w a l a j ą c e rozwiązan ie w t e j kwes t i i m o ż n a os iągnąć bez w y r z e c z e n i a się z a s a d t z w . logiki e k s t e n s j o n a l n e j .

T e n s a m k i e r u n e k b a d a ń u t r z y m a n o w ana l iz ie k a t e g o r i i g r a m a t y c z n y c h , zmie rza jące j do z b u d o w a n i a g r a m a t y k i log iczno-f o r m a l n e j , k t ó r e j z a r y s p r z y n a j m n i e j — d a się obecn ie n a s z k i cować . P o d s t a w o w y m n a r z ę d z i e m te j ana l i zy jes t p o w s z e c h n i e dziś p r z y j ę t e pojęc ie funkcj i z d a n i o w e j ; j e d n a k ż e d o p r o w a d z e n i e p r a c y do k o ń c a w y m a g a ł o d o k o n a n i a wielu b a d a ń s p e c j a l n y c h , k t ó r y c h r e z u l t a t y okażą się — m a m nadz ie j ę — in t e re su jące zar ó w n o d l a log ików, j a k i d l a l i ngwis tów. P r a g n ą ł b y m t u w y m i e n i ć ana l i zę a r g u m e n t ó w z d a r z e n i o w y c h , ana l i zę z n a k ó w i n d y w i d u a l n y c h oznacza j ących o d p o w i e d n i e z n a k i i n d y w i d u a l n e , a n a l i z ę czasów g r a m a t y c z n y c h c z a s o w n i k a oraz ana l i zę i s t o t y p r z y m i o t n i k a , p r z y s ł ó w k a i t e r m i n ó w log icznych . B y ł b y m r a d , g d y b y f i lologom p r z y d a ł y się t e u w a g i log ika , k t ó r y nie p r e t e n d u j e d o z n a w s t w a w zakres ie filologii, t y l k o zda je sobie s p r a w ę , że s y t u a c j a t r a d y c y j n e j g r a m a t y k i j e s t beznadz ie jn i e z a g m a t w a n a w s k u t e k t r w a j ą c e g o p rzez d w a ty s i ące l a t je j związku z logiką, k t ó r a n ie po t ra f i ł a w y t ł u m a c z y ć n a j p r o s t s z y c h n a w e t fo rm l i n g w i s t y c z n y c h .

Hans ReieJienbaeJł Uniwersytet Kalifornijski Los Angeles Październik 1946

I. W S T Ę P

§ 1. L O G I K A A J Ę Z Y K

L o g i k ę częs to się okreś la j a k o n a u k ę o p r a w a c h m y ś l e n i a . C h a r a k t e r y s t y k a t a j e s t d w u z n a c z n a , jeżel i n ie t o w a r z y s z y je j roz różn ien ie m i ę d z y p s y c h o l o g i c z n y m i a l o g i c z n y m i p r a w a m i m y ś l e n ia . S a m p roces m y ś l e n i a w y m y k a się ścisłej ana l i z ie ; j e s t on p o części z d e t e r m i n o w a n y logicznie , p o części a u t o m a t y c z n y , p o części zaś n i e p o r z ą d n y . J a k o jego s k ł a d n i k i d a d z ą się w s k a z a ć i zo lowane k r y s t a l i z a c j e p o t o k ó w p o d ś w i a d o m o ś c i , z a s n u t y c h m g ł ą p rocesów e m o c j o n a l n y c h . O ile d a się t u w y k r y ć j ak i e ś p r a w a , t o fo rmu łu j e j e psychologia^ na leżą do n i ch p r a w a z a r ó w n o p o p r a w n e g o m y ś l e n i a , j a k t e ż i n i e p o p r a w n e g o , g d y ż t e n d e n c j a do p o p e ł n i a n i a p e w n y c h b ł ę d ó w m u s i b y ć t r a k t o w a n a j a k o p r a wid łowość p s y c h o l o g i c z n a w t y m s a m y m sensie , co b a r d z i e j fort u n n y n a w y k m y ś l e n i a p o p r a w n e g o . N a t o m i a s t s a m o t o rozróżn ien ie , m ianowic i e m i ę d z y m y ś l e n i e m p o p r a w n y m a n i e p o p r a w n y m , n ie m o ż e p o w s t a ć w ob ręb i e a n a l i z y p sycho log i czne j .

J e ś l i c h c e m y m ó w i ć , że log ika za jmu je się m y ś l e n i e m , t o p o w i n n i ś m y racze j s t a w i a ć s p r a w ę w t e n sposób , iż log ika u c z y n a s , j a k m y ś l e n i e p o w i n n o p r z e b i e g a ć , a n ie j a k f a k t y c z n i e p r z e b i e g a . J e d n a k ż e t o s fo rmu łowan ie m o ż e w y w o ł a ć i n n e n i epo rozu mien i a . O t o b y ł o b y b a r d z o n i e rozsądn ie , g d y b y ś m y wierzy l i , że m o ż n a u l e p s z y ć na sze m y ś l e n i e w t ł a c z a j ą c j e w k a f t a n bezp ie c z e ń s t w a logicznie u p o r z ą d k o w a n y c h operac j i . D o s k o n a l e w i e m y , że p r o d u k t y w n e m y ś l e n i e m u s i p o d ą ż a ć s w y m i w ł a s n y m i c i e m n y m i d r o g a m i i że n ie sposób z a p e w n i ć jego s p r a w n o ś ć —•• za p o m o c ą p rzep i sów r e g u l u j ą c y c h r u c h n a o w y c h śc ieżkach , k t ó r e wiodą

3*

6 Hans Reichenbach

o d t e g o , co z n a n e , k u t e m u , co n i e z n a n e . T o r acze j r e z u l t a t y m y ś l e n i a , n iż s a m jego p r o c e s , k o n t r o l o w a ć m o ż e log ika . J e s t o n a k a m i e n i e m p r o b i e r c z y m , a n ie m o t o r e m m y ś l e n i a , b a r d z i e j j ego r e g u l a t o r e m niż siłą n a p ę d o w ą ; f o r m u ł u j e p r a w a , w e d l e k t ó r y c h k w a l i f i k u j e m y w y n i k i m y ś l i j a k o p o p r a w n e , n ie zaś p r a w a , k t ó r e p r a g n i e m y je j s a m e j n a r z u c i ć . T w ó r c z e p r o c e s y m y ś l o w e , wyćwi czonego n a w e t u m y s ł u , n i e p rzeb i ega j ą p o u b i t y c h s z l akach , lecz rozwi ja ją się m e t o d ą p r ó b i b ł ę d ó w , a l og ika oddz ie l a r e z u l t a t y s łuszne o d n i e s łu sznych . J e ś l i p r a w d ą j e s t , że do p e w n e g o s t o p n i a m o ż e m y u d o s k o n a l i ć n a s z e m y ś l e n i e dz ięk i s t u d i o w a n i u logiki , t o f a k t t e n n a l e ż y t ł u m a c z y ć t y m , że u c z y n a s o n a d o k o n y w a ć ope rac j i m y ś l o w y c h w t e n sposób , a b y wzros ła w z g l ę d n a l i czba w y n i k ó w p o p r a w n y c h .

N a z y w a j ą c log ikę a n a l i z ą m y ś l i p o w i n n i ś m y t o w y r a ż e n i e i n t e r p r e t o w a ć w t e n sposób , a b y n ie b y ł o wą tp l iwośc i , że n ie chodz i t u o ana l i zę k o n k r e t n e g o p r z e b i e g u m y ś l e n i a . R a c z e j o s u b s t y t u t p r o c e s ó w m y ś l o w y c h , o i ch r a c j o n a l n ą r e k o n s t r u k c j ę * \ s ta nowiącą b a z ę a n a l i z y log iczne j . S k o r o j u ż u z y s k a l i ś m y w y n i k m y ś l e n i a , m o ż e m y n a d a ć n a s z y m m y ś l o m p r z e k o n y w a j ą c y t o k , ł ącząc j e w j e d e n ł a ń c u c h od punk tu? wyjśc ia d o p u n k t u dojśc ia ; w ł a ś n i e o w a r e k o n s t r u k c j a r a c j o n a l n a m y ś l i p o d l e g a k o n t r o l i log iczne j , a w ana l i z ie t e j r e k o n s t r u k c j i u j a w n i a j ą się r egu ły , k t ó r e n a z y w a m y p r a w a m i logik i . N a l e ż y roz różn i ć dwie d z i e d z i n y t a k i e j a n a l i z y : k o n t e k s t o d k r y ć i k o n t e k s t u z a s a d n i e ń . K o n t e k s t o d k r y ć n a l e ż y d o a n a l i z y p s y c h o l o g i c z n e j , p o d c z a s g d y k o n t e k s t u z a s a d n i e ń j e s t d o m e n ą logiki , k t ó r a p o d d a j e ana l i z i e u p o r z ą d k o w a n e szeregi ope rac j i m y ś l o w y c h , s k o n s t r u o w a n y c h w t e n sposób , a b y d a w a ł y u z a s a d n i a l n e r e z u l t a t y . O u z a s a d n i e n i u m ó w i m y w ó w c z a s , g d y p o s i a d a m y d o w ó d , k t ó r y ś w i a d c z y o t y m , że m a m y m o c n e p o d s t a w y d o u z n a n i a o w y c h r e z u l t a t ó w .

* Termin ten został wprowadzony przez Carnapa. Co do dalszych wyjaśnień tego pojęcia, por.: Keichenbach, Experience and Prediction, Chicago 1938, University of Chicago Press, s. 5—7.

1 Przypisy oznaczone gwiazdką pochodzą od autorów tekstów zamieszczonych w niniejszej książce; liczbą arabską oznaczono przypisy tłumacza.

Wstęp 7

Z a s t a n a w i a n o się, czy w s z e l k i m p r o c e s o m m y ś l o w y m t o w a rzyszą w y p o w i e d z i j ę z y k o w e ; a t e o r i e b e h a w i o r y s t y c z n e , w e d l e k t ó r y c h m y ś l e n i e p o l e g a n a f o r m u ł o w a n i u t a k i c h w y p o w i e d z i , s p o t y k a ł y się z a t a k a m i ze s t r o n y i n n y c h p s y c h o l o g ó w . M e m a t u t a j p o t r z e b y w d a w a ć się w t e n spór , a t o z t e j p r o s t e j p r z y c z y n y , że p rzec ież a n a l i z a log iczna d o t y c z y n i e p r o c e s u m y ś l e n i a , t y l k o m y ś l e n i a w fo rmie r a c j o n a l n e j r e k o n s t r u k c j i . N i e m o ż e zaś b y ć wą tp l iwośc i co d o t e g o , że r e k o n s t r u k c j a t a k a wiąże się z fo rmą j ę z y k o w ą ; i t o j e s t w ła śn i e p o w ó d , d l a k t ó r e g o log ika j e s t t a k ściśle z e spo lona z j ę z y k i e m . P r o c e s y m y ś l o w e , d o p i e r o g d y zos ta ją o d l a n e w fo rmie j ę z y k o w e j , osiągają p r e c y z j ę , k t ó r a czyn i j e p o d a t n y m i d l a b a d a ń log i cznych ; d l a t e g o p o p r a w n o ś ć log iczna j e s t cechą właśn i e s f o r m u ł o w a ń j ę z y k o w y c h . E o z w a ż a n i a t e g o r o d z a j u d o p r o w a d z i ł y do p o g l ą d u , że log ika j e s t a n a l i z ą j ę z y k a i że t e r m i n „ p r a w a log ik i " n a l e ż a ł o b y za s t ąp i ć t e r m i n e m „ r e g u ł y jęz y k a " . W s z a k w t eo r i i d e d u k c j i u c z y m y się r e g u ł p r o w a d z ą c y c h od z d a ń p r a w d z i w y c h d o i n n y c h z d a ń p r a w d z i w y c h . T e r m i n o logia t a k a w y d a j e się m o ż l i w a do p rzy jęc i a , o ile w y j a ś n i m y , że t e r m i n „ r egu ły j ę z y k a " n ie j e s t r ó w n o z n a c z n y z t e r m i n e m „ r e g u ł y a r b i t r a l n e " . N i e w s z y s t k i e r e g u ł y j ę z y k a są a r b i t r a l n e ; n p . r e g u ł y d e d u k c j i n ie są, g d y ż o g r a n i c z a j e p o s t u l a t , wed le k t ó r e g o m u s z ą p r o w a d z i ć od z d a ń p r a w d z i w y c h do p r a w d z i w y c h .

Za l e t ą t e g o r o d z a j u a n a l i z y j ę z y k a j e s t t o , że p r z y c z y n i a się o n a do w y j a ś n i e n i a p r o c e s ó w m y ś l e n i a o raz w p r o w a d z a od różn ien ie z n a c z e ń i re lac j i m i ę d z y n i m i — o d z a m a z a n e g o t ł a , n a k t ó r e się sk ł ada ją m o t y w y i i n t e n c j e p sycho log iczne . S t u d i u j ą c y log ikę p r z e k o n a się, że p o d s t a w o w e g o n a r z ę d z i a do t a k i e g o w y j a ś n i a n i a d o s t a r c z a m e t o d a fo rma l i zowan ia , od k t ó r e j p o c h o d z i n a z w a logik i wspó łczesne j . T o p r a w d a , że p r o s t e ope rac j e log iczne m o ż n a p r z e d s t a w i ć n ie uc i eka j ąc się do p o m o c y s y m b o l i k i ; j e d n a k ż e w p r z y p a d k a c h b a d a n i a s t r u k t u r y s k o m p l i k o w a n y c h re lac j i n i e sposób obejść się bez t e g o ś r o d k a . P ł y n i e t o s t ą d , że w zap i sie s y m b o l i c z n y m ulega ją e l iminac j i specyf iczne z n a c z e n i a s łów, a zos ta je w y d o b y t a ogó lna s t r u k t u r a w y p o w i e d z i , w y z n a c z a j ą c a p o s z c z e g ó l n y m w y r a ż e n i o m ich mie j sca w ob ręb i e s e n s o w n y c h z w r o t ó w . L o g i k a wspó łczesna m a t ę wie lką p r z e w a g ę n a d t r ą d y -

8 Hans Beichenbach

cyjną, że p o t r a f i a n a l i z o w a ć s t r u k t u r y , k t ó r y c h t a m t a w ogóle n ie r o z u m i a ł a , o raz r o z w i ą z y w a ć p r o b l e m y , k t ó r y c h t a m t a n a w e t n ie d o s t r z e g a ł a .

Powiedz i e l i śmy , że log ika n ie m o ż e p r e t e n d o w a ć do za s t ąp i en i a m y ś l i t w ó r c z e j . Ogran iczen ie t o d o t y c z y również logiki f o r m a l n e j ; n i e c h c e m y tw ie rdz i ć , że m e t o d y logiki f o rma lne j u c z y n i ą z b ę d n y m i i m a g i n a t y w n e f o r m y m y ś l e n i a , s t o s o w a n e w e w s z y s t k i c h dzied z i n a c h życ ia ; b y ł o b y też n a p e w n o n i e p o r o z u m i e n i e m wie rzyć , że l og ika f o r m a l n a r o z p o r z ą d z a swego r o d z a j u u n i w e r s a l n y m kluczem, o t w i e r a j ą c y m w r o t a do wsze lk ich p r o b l e m ó w . W a r t o ś ć p r a k t y c z n a nowe j t e c h n i k i n a u k o w e j j e s t t u zawsze kwes t i ą d r u g o r zędną . L o g i k a j e s t p r z e d e w s z y s t k i m n a u k ą t e o r e t y c z n ą ; u p r a w i a się ją n a d a j ą c okreś loną f o r m ę po j ęc iom, k t ó r e d o t y c h c z a s b y ł y u ż y w a n e bez j a snego z r o z u m i e n i a ich i s t o t y . K t o k o l w i e k m i a ł t a k i wg ląd w s t r u k t u r ę m y ś l e n i a , k t o k o l w i e k n a sobie s a m y m d o ś w i a d c z y ł s k u t k ó w a n a l i z y log iczne j , po l ega j ących n a z a s a d n i c z y m w y j a ś n i e n i u po jęć , t e n z r o z u m i e , co log ika m o ż e os iągnąć .

§ 2. J Ę Z Y K

S k o r o log ika j e s t ana l i zą j ę z y k a , t o b a d a n i a na sze m u s i m y zacząć od r o z w a ż a ń n a j ego t e m a t .

J ę z y k s k ł a d a się ze z n a k ó w . M e n a l e ż y j e d n a k z a p o m i n a ć , że z n a k i są r z e c z a m i f i z y c z n y m i : ś l a d a m i a t r a m e n t u n a p a p i e r z e , o k r u s z y n a m i k r e d y n a t a b l i c y , f a l ami g ło sowymi , w y t w a r z a n y m i w l u d z k i c h n a r z ą d a c h m o w y . T y m , co czyn i j e z n a k a m i , j e s t ro l a p o ś r e d n i k a , j a k ą o d g r y w a j ą w y s t ę p u j ą c m i ę d z y p e w n y m o b i e k t e m a u ż y t k o w n i k i e m z n a k u , t j . cz łowiek iem. Człowiek t e n , n a p o t y k a j ą c z n a k , d o w i a d u j e się o o w y m ob iekc ie ; z n a k więc s ta je się d l a jego u ż y t k o w n i k a za s t ępcą t ego p r z e d m i o t u . D l a t e g o właśn ie t a t r ó j c z ł o n o w a re lac ja , z a c h o d z ą c a m i ę d z y z n a k i e m , o b i e k t e m i cz łowiekiem, zos t a ł a n a z w a n a p rzez K a r o l a Mor r i s a * re lac ją

* Charles Morris, Foundations of the Theory of Signs, International Encyclo-paedia of Unified Science, Vol. I, No. 2; i Signs, Language, and Behavior> New York 1946, Prentice Hall.

Wstąp 9

p o ś r e d n i e g o p o z n a w a n i a . D l a up roszczen i a t e rmino log i i bę d z i e m y t u t a j mówi l i : r e l a c j a z n a k u l u b r e l a c j a d e n o t o w a n i a .

Po jęc ie z n a k u j e s t szersze niż po jęc ie j ę z y k a . M e w s z y s t k i e z n a k i na leżą do j ę z y k a . D y m m o ż e b y ć d la n a s z n a k i e m ognia , a j e d n a k n ie j e s t o n w y r a ż e n i e m j ę z y k o w y m . Tego r o d z a j u znak i , k t ó r e swą funkc j ę j a k o t a k i e spe łn ia ją dz ięk i związkowi p r z y c z y n o w e m u m i ę d z y d a n y m o b i e k t e m a d a n y m z n a k i e m , n a z y w a j ą się z n a k a m i w s k a ź n i k o w y m i , czyl i o z n a k a m i . W i n n y c h w y p a d k a c h coś b y w a z n a k i e m p e w n e g o p r z e d m i o t u dz ięk i p o d o b i e ń s t w u w y g l ą d u , j a k n p . fo togra f ia ; t a k i e z n a k i noszą n a z w ę z n a k ó w i k o n i c z n y c h , czyl i o b r a z ó w . W t r z e c i m w y p a d k u , g d y m a m y do czyn ien i a z j ę z y k i e m , p r z y p o r z ą d k o w a n i e z n a k u o b i e k t o w i j e s t c z y s t o k o n w e n c j o n a l n e ; m ó w i m y wówczas o z n a k a c h k o n w e n c j o n a l n y c h , czyl i s y m b o l a c h * . P o s ł u g i w a n i e się s y m b o l a m i b y w a w y z n a c z o n e p rzez zb iór r egu ł , z w a n y c h r e g u ł a m i j ę z y k a .

Ze wzg lędów p r a k t y c z n y c h z n a k i j ę z y k o w e m u s z ą się n a d a w a ć d o r e p r o d u k o w a n i a , j a k o że r ó ż n e z n a k i i n d y w i d u a l n e w y s t ę p u j ą w t e j s a m e j funkc j i log iczne j . T a k i k o n k r e t n y z n a k , b ę d ą c y p e w n y m p r z e d m i o t e m i n d y w i d u a l n y m , n a z y w a m y e g z e m p l a r z e m z n a k u . O t o n p . w n a s t ę p u j ą c y c h d w ó c h z d a n i a c h : „ L o s Ange les j e s t m i a s t e m " i „ L o s Ange le s leży w Ka l i fo rn i i " — t o s a m o słowo _,,Los A n g e l e s " w y s t ę p u j e w d w ó c h r ó ż n y c h egzemp l a r z a c h , t r zec iego zaś e g z e m p l a r z a t egoż s łowa u ż y l i ś m y w p o w y ż s z y m ob ja śn i en iu . R ó ż n e e g z e m p l a r z e t e g o s a m e g o s łowa m a j ą t o s a m o znaczen ie , czyl i są r ó w n o z n a c z n e . M e k i e d y r ó w n o -z n a c z n o ś ć z a c h o d z i dz ięk i g e o m e t r y c z n e m u p o d o b i e ń s t w u egzemp l a r z y z n a k ó w , t a k j a k w n a s z y m p r z y k ł a d z i e ; z d a r z a się j e d n a k r ó w n i e ż , że r ó w n o z n a c z n e są d r u k o w a n y i p i s a n y e g z e m p l a r z p e w n e g o z n a k u , a z ko le i z n i m i są r ó w n o z n a c z n e m ó w i o n e egzem-

* Rozróżnienie to pochodzi od Karola Peirce'a; Por. jego Collected Paper s, Cambridge 1934, Harvard University Press, VoL Y, s. 50 (wydanie pierwsze 1903). Historycznie rzecz traktując, wprowadzenie symboli da się sprowadzić do znaków-obrazów; hieroglify np. były początkowo podobiznami przedmiotów. Poza t y m wyrażenia dźwiękonaśladowcze, występujące we wszystkich językach, to także znaki-obrazy.

10 Hans Beichenbach

p l a r z e t egoż z n a k u . W z a j e m n e p r z y p o r z ą d k o w a n i e t y c h r ó ż n y c h r o d z a j ó w e g z e m p l a r z y z n a k ó w j e s t , oczywis t a , kwes t i ą k o n wenc j i . D l a w y g o d y b ę d z i e m y n a z y w a l i t a k i e r ó ż n e e g z e m p l a r z e d a n e g o z n a k u p o d o b n y m i , pos ługu jąc się s łowem „ p o d o b n y " w n ieco s z e r s z y m sensie . K l a s a p o d o b n y c h e g z e m p l a r z y z n a k u nos i n a z w ę s y m b o l u . Mówiąc „ t e n s a m s y m b o l w y s t ę p u j e w różn y c h m i e j s c a c h " , m a m y n a m y ś l i , iż „ e g z e m p l a r z e t ego s a m e g o s y m b o l u , r o z u m i a n e g o j a k o k l a s a , w y s t ę p u j ą w r ó ż n y c h m i e j s c a c h " *.

Na jważn ie j s zą j e d n o s t k ą w ś r ó d z n a k ó w j e s t sąd logiczny **. Z a z w y c z a j s k ł a d a się on z k i l k u s łów. Def in ic ja g r a m a t y c z n a , wed le k t ó r e j s łowo j e s t t o p e w n a g r u p a l i t e r oddz ie lona od i n n y c h p r z e r w ą , n ie z a d o w a l a n a s : t o , co w j e d n y m j ę z y k u j e s t p o j e d y n c z y m s ł o w e m , w i n n y m m o ż e b y ć w y r a ż o n e za p o m o c ą k i l k u słów, g d y t y m c z a s e m p r z e k ł a d e m z d a n i a j e s t zawsze z d a n i e . J ę z y k niem i e c k i z n a n y j e s t z d ług ich r z e c z o w n i k ó w z łożonych , w r o d z a j u „ E i s e n b a h n k n o t e n p u n k t " , czyl i p o ang i e l sku „ r a i l r oad j u n c t i o n " , a p o p o l s k u „węze ł k o l e j o w y " . Z a s a d a s t a n o w i ą c a , że s łowa „ ra i ł " i „ r o a d " p i sze się r a z e m , a s łowo „ j u n c t i o n " j a k o oddz ie lne , j e s t c z y s t o k o n w e n c j o n a l n a . P o d o b n i e różn i ca m i ę d z y s ł o w a m i a su-f iksami , k t ó r e z w y k l e u w a ż a się za części s łów, j e s t z p u n k t u wid z e n i a logik i n i e i s t o t n a . W j ę z y k u t u r e c k i m , k t ó r y u ż y w a wie lu su-f iksów, ca łe z d a n i e n i e k i e d y w y r a ż a m y za p o m o c ą j e d n e g o s łowa. T a k n p . t u r e c k i e s łowo „a labf leceg im" j e s t z d a n i e m i z n a c z y t y l e , co : „ b ę d ę m i a ł m o ż n o ś ć k u p i ć " ***. M e p o w i n n i ś m y z a p o m i n a ć , że w e w s z y s t k i c h j ę z y k a c h p o d z i a ł n a s łowa z a n i k a w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u , k i e d y m ó w i m y , p o n i e w a ż w m o w i e n ie r o b i m y ż a d n y c h p r z e r w m i ę d z y większością w y r a z ó w ; w j ę z y k u f r a n c u s k i m zwycza j t e n d o p r o w a d z a d o z j awiska z w a n e g o t a m

* Kozróżnienie egzemplarzy znaku i klasy egzemplarzy odnosi się także do znaków niejęzykowych.

** Nie wprowadzamy rozróżnienia pomiędzy „sądem logicznym", „zdaniem" i „wypowiedzią (oznajmiającą)"; dlatego będziemy używać tych terminów zamiennie.

*** Pierwsze dwie litery „al" w cytowanym słowie tureckim stanowią temat czasownikowy i znaczą tyle, co „kupować"; litery „bil" tworzą temat czasownikowy słowa znaczącego „móc". Eeszta składa się z sufiksów.

Wstęp 11

l i a i s o n , czyl i z l an ia się słów w j e d n o n a s k u t e k o d m i e n n e j w y m o w y b e z d ź w i ę c z n y c h spółg łosek n a k o ń c u w y r a z ó w . N a d t y m , czy m o ż n a s fo rmu łować zadowa la j ącą p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m definicję s łów, r o z u m i a n y c h j a k o s k ł a d n i k i z d a n i a , z a s t a n o w i m y się p ó ź n i e j .

T y m , co oprawia , że z d a n i e s t a n o w i p o d s t a w o w ą j e d n o s t k ę , j e s t f a k t , iż t y l k o całe z d a n i e m o ż e b y ć p r a w d z i w e a lbo f a ł s z y w e , czyl i — j a k p o w i a d a m y — m a w a r t o ś ć l o g i c z n ą . P o szczególne s łowa, n p . „ s tó ł " , n i e są a n i p r a w d z i w e , a n i fa ł szywe. T y l k o w ó w c z a s , g d y p o j e d y n c z e słowo j e s t s k r ó t e m z a s t ę p u j ą c y m z d a n i e , m o ż n a m ó w i ć o j ego p r a w d z i w o ś c i czy fa łszywości , j a k n p . k i e d y dz iecko , w s k a z u j ą c s tół , m ó w i „ s t ó ł " z a m i a s t p e ł n e g o z d a n i a : „ t o j e s t s t ó ł " . P o d o b n i e , własność , p o s i a d a n i a z n a c z e n i a p r z y s ł u g u j e p i e r w o t n i e wy łączn ie c a ł y m z d a n i o m . J e ś l i c h c e m y p o w i a d o m i ć kogoś o z n a c z e n i u , u ż y w a m y s f o r m u ł o w a ń z d a n i o w y c h ; p o j e d y n c z e s łowo n ie i n f o r m u j e o ż a d n y m z n a c z e n i u , c h y b a że w y s t ę p u j e z a m i a s t z d a n i a .

J e ś l i m i m o t o n i e k i e d y m ó w i m y o z n a c z e n i u poszczegó lnych słów, n a l e ż y t o i n t e r p r e t o w a ć w n a s t ę p u j ą c y sposób . T o s a m o słowo m o ż e w y s t ę p o w a ć w r ó ż n y c h z d a n i a c h ; m ó w i m y , że ro z u m i e m y znaczen ie s łowa, jeś l i w i e m y , j a k go u ż y ć w z d a n i a c h m a j ą c y c h r ó ż n e znaczen i a . W y d a j e się w s k a z a n e r o z r ó ż n i a ć w r a zie p o t r z e b y d w a t e r m i n y , m ó w i ą c o z n a c z e n i u z d a n i a i z n a c z e n i u s ł o w a . S t a j e się t o j a s n e w świe t le p o d a n e j definicj i , wedle k t ó r e j znaczen ie z d a n i a j e s t logicznie wcześnie jsze w s to s u n k u do z n a c z e n i a s łowa, p o n i e w a ż w y r a ż e n i e „znaczen ie s ł owa" zos ta ło zde f in iowane za p o m o c ą t e r m i n u „znaczen ie z d a n i a " .

W a r t o ś ć log iczna i znaczen i e są t o własnośc i p r z y s ł u g u j ą c e j e d y n i e z n a k o m , n a t o m i a s t r z eczy f izyczne , n ie spe łn ia jące funkc j i z n a k u , n i e m a j ą t eż a n i w a r t o ś c i log iczne j , a n i z n a c z e n i a . Z a s a d a t a n ie zawsze j e s t p r z e s t r z e g a n a w n i e p r e c y z y j n y m j ę z y k u p o t o c z n y m ; m ó w i m y t a m o p r a w d z i w e j p r z y j a ź n i czy t eż o p r a w d z i w y c h f a k t a c h ; p o w i a d a m y , że o d r z u c e n i e u l t i m a t u m p rzez r z ą d o z n a c z a w o j n ę i t d . N i e k i e d y m o ż n a u s p r a w i e d l i w i ć t a k i sposób m ó w i e n i a t y m , że z a c h o d z i r e l ac j a o z n a k i w z g l ę d e m p e w n e g o p r z e d m i o t u , j a k właśn ie w o s t a t n i m p r z y k ł a d z i e b ą d ź w w y r a ż e -

i

12 Hans Beichenbach

n i a c h „ d y m o z n a c z a og i eń" l u b „ d y m j e s t p r a w d z i w ą o z n a k ą o g n i a " . W i n n y c h w y p a d k a c h w y s t ę p u j e r e l ac j a z n a k u - o b r a z u , j a k n p . w t e d y , g d y m ó w i m y o p r a w d z i w y m p o r t r e c i e . O k a z u j e się j e d n a k ż e w s k a z a n e og ran iczen ie s t o s o w a n i a p r e d y k a t ó w z n a c z e n i e i p r a w d a do z n a k ó w j ę z y k o w y c h , czyl i symbo l i , p o n i e w a ż pe łną i n t e r p r e t a c j ę t y c h t e r m i n ó w m o ż n a p o d a ć j e d y n i e w ob ręb i e s y s t e m u r egu ł u s t a n a w i a j ą c y c h p e w i e n j ę z y k . C z a s a m i ł a t w o j e s t z a s t ąp i ć owe wie loznaczne s łowa b a r d z i e j s t o s o w n y m i ; m o ż e m y n p . m ó w i ć o szczerej p r z y j a ź n i , o t y m , że d y m w s k a z u j e , iż się p a l i i t d .

M e k a ż d e po łączen ie s e n s o w n y c h słów jes t s ensowne . Z e s t a w i e n ie s łów: „Cesarz z i j e s t " j e s t b e z s e n s o w n y m z b i o r e m z n a k ó w . W t y m a k u r a t p r z y k ł a d z i e n a b r a k z n a c z e n i a w s k a z u j e p o g w a ł cenie r egu ł g r a m a t y c z n y c h . J e d n a k ż e i ch p r z e s t r z e g a n i e n ie s t a nowi g w a r a n c j i sensownośc i . S e k w e n c j a s łów: „Cezar j e s t l iczbą p ie rwszą" j e s t również b e z s e n s o w n a , m i m o że t a k o m b i n a c j a z n a k ó w c z y n i zadość r e g u ł o m g r a m a t y c z n y m . W a ż n e j e s t u świa d o m i e n i e sobie , że b e z s e n s o w n y zb iór z n a k ó w n ie n a b i e r z e zna czenia p rzez t o , że go z a n e g u j e m y . O t o zb iór z n a k ó w : „Cesarz z i n ie j e s t " , j e s t r ó w n i e b e z s e n s o w n y , j a k zb iór n ie zawie ra j ący s łowa „ n i e " . M e j e s t t a k ż e s e n s o w n a sekwenc ja s łów: „Cezar n ie j e s t l iczbą p ie rwszą" .

T e r m i n u „ sąd log i czny" u ż y w a ć b ę d z i e m y j e d y n i e w odnies ien i u do s e n s o w n y c h zb io rów s y m b o l i . W t e n sposób w y k l u c z a m y z z a k r e s u logiki p e w n e po łączen ia słów, k t ó r e w p r z e c i w n y m raz ie p r o w a d z i ł y b y do p o w a ż n y c h t r u d n o ś c i , m ianowic i e t z w . a n t y n o m i e . W p r o w a d z e n i e również i i n n y c h niż g r a m a t y c z n e r egu ł og ran i cza j ących sensowność j e s t j e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h osiągnięć logiki wspó łcze sne j ; u ś w i a d o m i e n i e sobie kon iecznośc i p r z y jęc ia t a k i c h regu ł , s f o r m u ł o w a n y c h w t z w . t eo r i i t y p ó w , zawdz ię c z a m y B e r t r a n d o w i Russe l lowi .

J a k k o l w i e k t e o r i a t y p ó w fo rmu łu j e p e w n e w a r u n k i k o n i e c z n e sensownośc i , p o z o s t a w i a o n a o t w a r t ą k w e s t i ę w a r u n k ó w w y s t a r c z a j ą c y c h . I n n y m i s łowy, p o z o s t a w i a bez o d p o w i e d z i ogólne p y t a n i e , „ k i e d y zb iór z n a k ó w j e s t s e n s o w n y ? " O d p o w i e d ź n a t o p y t a n i e s t a n o w i w a ż n y i b a r d z o d y s k u s y j n y rozdz ia ł wspó łczesne j

Wstęp 13

ep i s t emolog i i . N ie m o ż e m y t u t a j z a p u s z c z a ć się w b a d a n i a n a t e n t e m a t i p o p r z e s t a n i e m y n a in fo rmac j i , że odpowiedz i t e j dos t a r czy ła t e o r i a s p r a w d z a l n o ś c i , czyli w e r y f i k o w a l n o ś c i z n a c z e n i a , k t ó r a w n a j p r o s t s z e j p o s t a c i d a się p r z e d s t a w i ć za po m o c ą n a s t ę p u j ą c y c h d w ó c h z a s a d :

1. S ą d logiczny j e s t s e n s o w n y t y l k o w ó w c z a s , jeśl i d a się zwer y f i k o w a ć j a k o p r a w d z i w y l u b fa ł szywy.

2. D w a s ą d y logiczne m a j ą t o s a m o znaczen ie , jeśl i d l a wszelk i c h m o ż l i w y c h obse rwac j i u z y s k a j ą t a k ą s a m ą weryf ikac ję j a k o p r a w d z i w e l u b fa ł szywe.

O m ó w i e n i e t y c h d w ó c h z a s a d t r z e b a od łożyć do i n n y c h rozw a ż a ń n a t e n t e m a t . Z a u w a ż m y t y l k o , że d r u g a z n ich j e s t współc z e s n y m s f o r m u ł o w a n i e m z a s a d y , k t ó r a o d e g r a ł a d o m i n u j ą c ą ro lę w h i s to r i i filozofii. P o j a w i ł a się o n a w filozofii n o m i n a l i z m u i zos t a ł a s f o r m u ł o w a n a p rzez W i l h e l m a O c k h a m a j a k o r egu ł a — z n a n a p o d n a z w ą b r z y t w y O c k h a m a — w e d l e k t ó r e j n ie n a l e ż y m n o ż y ć b y t ó w bez p o t r z e b y . W y d o b y ł ją G. W . Le ibn iz j a k o z a s a d ę i d e n t y c z n o ś c i n i e r o z r ó ż n i a l n y c h , a z y s k a ł a o n a szczególną donios łość dz ięk i z a s t o s o w a n i u je j p rzez E i n s t e i n a w teor i i względnośc i . S t a n o w i j ą d r o t eor i i z n a c z e n i a r o z w i n i ę t y c h w p r a g m a t y z m i e i p o z y t y w i z m i e l o g i c z n y m , koncepc j i , k t ó r e z o s t a ł y z j ednoczone w r u c h u f i lozof icznym, w y s t ę p u j ą c y m p o d n a z w ą e m p i r y z m u l o g i c z n e g o .

A n a l i z a wspó łczesna w y k a z a ł a , że c y t o w a n e wyże j dwie zas a d y w y m a g a j ą p e w n e j p o p r a w k i , m i a n o w i c i e z a m i a s t t e r m i n a m i „ p r a w d z i w y " i „ f a ł s zywy" n a l e ż a ł o b y pos ług iwać się ciągłą ska lą p r a w d o p o d o b i e ń s t w a *.

N i e b ę d z i e m y się o d w o ł y w a l i do t e j z m o d y f i k o w a n e j k o n c e p c j i weryf ikac j i i w d a l s z y m c iągu r o z w a ż a n i a o g r a n i c z y m y d o s ą d ó w log icznych t r a k t o w a n y c h j a k o d w u w a r t o ś c i o w e , t j . p r a w d z i w e l u b fałszywe . L o g i k a d w u w a r t o ś c i o w a j e s t m a t k ą wsze lk ich i n n y c h log ik ; p o n a d t o m o ż n a ją zawsze d o p r o w a d z i ć do k o ń c a , w t y m sensie , że

* Przedstawienie tycłi idei oraz ogólny wykład teorii weryfikowalności znaczenia — por. Reichenbach, Experience and JPrediction, wyd. cyt. , rozdz. I. Odsyłamy do tej książki również czytelników pragnących zapoznać się z analizą znaczenia „prawdy".

14 Hans Beichenbach

p o z w a l a u z y s k a ć w y n i k p r z y b l i ż o n y , t a k ż e i w t y c h w y p a d k a c h , g d y s u b t e l n a ana l i za w y m a g a s t o s o w a n i a logik i p r o b a b i l i s t y c z n e j .

P o w y ż s z e u w a g i m i a ł y n a celu wy ja śn i en i e , d laczego o p i e r a ć b ę d z i e m y s y s t e m logiki n a s ądach log icznych j a k o n a p o d s t a w o w y c h j e d n o s t k a c h . S ą d y logiczne n a z w a ć m o ż n a a t o m a m i j ę z y k a ; i t a k j a k k a w a ł e k m a t e r i i z awsze s k ł a d a ć się b ę d z i e z c a łkowi t e j l i czby a t o m ó w — s e n s o w n a m o w a czy a r t y k u ł zawsze s k ł a d a ć się będz i e z ca łkowi t e j l i czby sądów. A n a l o g i ę t ę m o ż n a rozsze rzyć . A t o m y łączą się w cząs t eczk i ; w p o d o b n y sposób s ą d y a t o m o w e łączą się w s a d y m o l e k u l a r n e . Z d rug ie j s t r o n y f a k t , iż a t o m y s t a n o w i ą e l e m e n t a r n e czą s tk i m a t e r i i , n ie p r z e s z k a d z a t e m u , że s a m e sk łada ją się z m n i e j s z y c h j e d n o s t e k i m a j ą s t r u k t u r ę w e w n ę t r z n ą , k t ó r ą m o ż n a b a d a ć . P o d o b n i e m o ż n a p o d d a ć b a d a n i o m w e w n ę t r z n ą s t r u k t u r ę sądów. E o z w a ż a n i a t e d o p r o w a d z i ł y w s p ó ł c z e s n y c h log ików do podz ie l en ia ich m a c i e r z y s t e j d y s c y p l i n y n a dwie części . P i e r w s z a z n i ch , r a c h u n e k z d a ń , z a j m u j e się o p e r a c j a m i p o l e g a j ą c y m i n a łączeniu z sobą c a ł y c h z d a ń w sensie l o g i c z n y m ; część d r u g a , r a c h u n e k f u n k c j i , t r a k t u j e o w e w n ę t r z n e j b u d o w i e z d a ń , r e l a t y w i z u j ą c s w ą ana l i zę w s t o s u n k u d o w y n i k ó w u z y s k a n y c h w części p i e rwsze j .

N i e m o ż e m y t u w y j a ś n i ć po jęc ia funkc j i , od k t ó r e g o p o c h o dzi n a z w a części d r u g i e j ; m o ż e m y n a t o m i a s t d o d a ć , że po jęc ie t o p o s i a d a swój o d p o w i e d n i k w po jęc iu k l a s y i że dzięki t e m u m o ż n a s k o n s t r u o w a ć i n n ą i n t e r p r e t a c j ę owej części d r u g i e j , dod a w a n ą z w y k l e do d w ó c h p i e r w s z y c h dz ia łów logiki j a k o t z w . r a c h u n e k k l a s .

§ ó. R Ó Ż N E P I Ę T R A J Ę Z Y K A

Powiedz i e l i śmy , że z n a k i są t o r zeczy f izyczne , p r z y p o r z ą d k o w a n e p e w n y m i n n y m r z e c z o m p rzez ok reś lone r e g u ł y . Ó w p roces p r z y p o r z ą d k o w y w a n i a d a się p o w t ó r z y ć , dz ięk i c z e m u m o ż n a w p r o w a d z i ć z n a k i odnoszące się d o z n a k ó w . T o p o w t a r z a n i e p r o cesu p r z y p o r z ą d k o w y w a n i a n i e j e s t w y n a l a z k i e m log ików; w ję z y k u p o t o c z n y m w y s t ę p u j e m n ó s t w o w y r a ż e ń t e g o t y p u . O t o w y r a z „ s łowo" odnos i się d o z n a k ó w ; p o d o b n i e w y r a z y : „ z d a n i e " ,

Wstęp 15

„ z d a n i e p o d r z ę d n e " , „ z w r o t " , „ n a z w a " . M ó w i m y , że z n a k i z n a k ó w tworzą w y ż s z e p i ę t r o j ę z y k a , z w a n e m e t a j ę z y k i e m ; n a t o m i a s t z w y c z a j n y j ę z y k n a z y w a m y j ę z y k i e m p r z e d m i o t o w y m . O d m e t a j ę z y k a p r z e c h o d z i m y d o w y ż s z y c h p i ę t e r m e t a j ę z y k ó w , w p r o w a d z a j ą c z n a k i d e n o t u j ą c e z n a k i z n a k ó w .

P rze j śc i e od z n a k u do z n a k u oznacza jącego z n a k — w s k a z u j e się za p o m o c ą c u d z y s ł o w ó w . T a k n p . „ K a l i f o r n i a " j e s t z n a k i e m d e n o t u j ą c y m Ka l i fo rn i ę ; „ K a l i f o r n i a " s k ł a d a się z dziesięciu l i t e r , p o d c z a s g d y Ka l i fo rn i a u p r a w i a p o m a r a ń c z e . P rze j śc i e t o m o ż n a p o w t a r z a ć w d a l s z y m c iągu . I t a k : „ « K a l i f o r n i a « " j e s t n a z w ą z n a k u , m ianowic i e z n a k u „ K a l i f o r n i a " , n ie j e s t n a t o m i a s t n a z w ą Ka l i fo rn i i . P i s z ą c c u d z y s ł o w y m u s i m y z w r a c a ć u w a g ę n a t o , że k o m b i n a c j a z n a k ó w , w y s t ę p u j ą c a w n a s z y m z d a n i u , j e s t zawsze o j e d n o p i ę t r o w y ż s z a niż ob i ek t , do k t ó r e g o się o n a odnos i . A z a t e m „ « K a l i f o r n i a » " pisze się n o r m a l n i e w p o j e d y n c z y m cudzys łowie , a „ K a l i f o r n i a " — w ogóle bez c u d z y s ł o w u *. B y ł o b y t r u d n o do d a ć c u d z y s ł ó w do Ka l i fo rn i i ; t r z e b a b y w ó w c z a s s k o n s t r u o w a ć o g r o m n y c u d z y s ł ó w i lewą jego część u s t a w i ć w Ocean ie S p o k o j n y m , a p r a w ą w N e w a d z i e .

D o d a j m y jeszcze , że funkc ję c u d z y s ł o w ó w spełnia ją n i e k i e d y i n n e ś r o d k i j ę z y k o w e . N p . k u r s y w a m o ż e z a s t ę p o w a ć cudzys łów. T a k ż e f o r m u ł ę n a p i s a n ą w o s o b n y m wie r szu n a l e ż y n i e k i e d y t r a k t o w a ć j a k o r ó w n o w a ż n ą umieszczone j w cudzys łowie .

C u d z y s ł o w y i p o d o b n e i m ś r o d k i j ę z y k o w e n ie w y c z e r p u j ą s p o s o b ó w w p r o w a d z a n i a z n a k ó w o z n a c z a j ą c y c h z n a k i . M o ż e m y równ ież w p r o w a d z i ć j a k o z n a k i z n a k ó w p e w n e n ieza leżne wyr a ż e n i a ; w s p o m n i a n e j u ż w y r a z y t a k i e , j a k „ s ł o w o " czy „ z d a n i e " , są w ła śn i e o w y m i z n a k a m i z n a k ó w i n ie w y m a g a j ą c u d z y s ł o w ó w . Z n a k i z n a k ó w p o w s t a ł e p r z y u ż y c i u c u d z y s ł o w ó w wyróżn i a j ą się s z c z e g ó l n y m c h a r a k t e r e m . O b i e k t j e s t w n i ch z u ż y t k o w a n y j a k o swój w ł a s n y z n a k , a f unkc j a c u d z y s ł o w ó w po l ega n a w s k a z a n i u t a k i e g o n i ezwyk łego z a s t o s o w a n i a . M o g l i b y ś m y w p r o w a d z i ć s p o s ó b

* Przyjmujemy zwykłe znaczenie zwrotu: „pisze się w", mianowicie: „zawiera jako część napisu". Z drugiej jednak strony byłoby poprawne powiedzenie, że, w następującym wyrażeniu, „Kalifornia" występuje w cudzysłowie.

16 Hans Beichenbach

p o d o b n e g o s t o s o w a n i a n a z w i n n y c h o b i e k t ó w f i zycznych i n p . i l ekroć p i s z e m y coś o p i a s k u , umieszczać t r o c h ę p i a s k u w mie j scu , w k t ó r y m n o r m a l n i e f i gu rowa łoby s łowo „ p i a s e k " . A b y zasygna l i zować , że* n ie j e s t t o n i e p o ż ą d a n e z a b r u d z e n i e p a p i e r u p i a s k i e m , t y l k o część naszego j ę z y k a , m i a n o w i c i e n a z w a p ia sku , p o w i n n i b y ś m y p o s t a w i ć c u d z y s ł ó w p o lewej i p o p r a w e j s t ron ie t e j p i a s k o w e j p l a m y . N i e s t e t y , p r a k t y k a t a k a , choc iaż od b i e d y z n o ś n a , g d y się m a do czyn ien i a z p i a s k i e m , n a s t r ę c z a ł a b y częs to p o w a ż n e t r u d n o ś c i , j a k — p o w i e d z m y — w w y p a d k u k i e d y chc i e l i byś my pos łużyć się t ą m e t o d ą , a b y o z n a c z y ć lwy czy t y g r y s y . Z t y c h właśn ie t e c h n i c z n y c h względów^ m e t o d a s t o s o w a n i a c u d z y s łowów zos t a ł a o g r a n i c z o n a do w y p a d k ó w w p r o w a d z a n i a z n a k ó w d e n o t u j ą c y c h z n a k i .

Są j e d n a k ż e i i n n e jeszcze og ran i czen ia w zakres ie s t o s o w a n i a cudzys łowów, t y m r a z e m logicznej n a t u r y . Z a p o m o c ą cudzys łowów w p r o w a d z a m y n a z w y z n a k ó w , t j . s ł o w a m e t a j ę z y k a ; n ie m o ż e m y n a t o m i a s t w t a k i s a m sposób w p r o w a d z i ć sądów m e t a j ę z y k a . N a n ic b y się t u n ie zda ło w y c h o d z e n i e od sądów log icznych j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o : u j m u j ą c w cudzys łowy t a k i sąd, o t r z y m a m y nie sąd m e t a j ę z y k a , lecz s łowo m e t a j ę z y k a . A b y z b u d o w a ć sąd w m e t a j ę z y k u , m u s i m y u ż y ć słów m e t a j ę z y k a i po ł ączyć je w sens o w n y sposób . O t o n p . „«śnieg» j e s t s łowem j ę z y k a po l sk i ego" i „«śnieg jes t b i a ł y » j e s t p r a w d ą " — t o sądy m e t a j ę z y k a . Wiele s łów m e t a j ę z y k a o d p o w i a d a ć będz ie s łowom j ę z y k a p r z e d m i o t o wego ; i t a k s łowa „ i " , „ j e s t " mają , k a ż d e , sens p o d o b n y do sensu ich o d p o w i e d n i k ó w w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m . N i e m o ż n a t u j e d n a k os iągnąć prze j śc ia do m e t a j ę z y k a , u j m u j ą c k a ż d e z t y c h słów w c u d z y s ł o w y ; w szczególności więc n ie u z y s k a m y słowa „ j e s t " w m e t a j ę z y k u , u j m u j ą c w c u d z y s ł ó w słowo „ j e s t " z j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o . S łowa, k t ó r e w y s t ę p u j ą w r ó ż n y c h j ę z y k a c h , z a c h o w u j ą c p o d o b n e znaczen ie , noszą n a z w ę „ w i e l o z n a c z n y c h ze wzg lędu n a p i ę t r o j ę z y k o w e " . W e d l e i n n e g o p o g l ą d u s łowa t e są u w a ż a n e za i d e n t y c z n e ze s ł owami j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ; wówczas m e t a j ę z y k t r a k t u j e się j a k o m i e s z a n k ę słów p ie rwszego i d rug iego p i ę t r a j ę z y k o w e g o . K o n c e p c j a t a w y d a j e się l epsza , p o n i e w a ż n ie sposób się ca łk i em obejść bez t ego r o d z a j u miesza-

Wstęp 17

n y c h z d a ń . j a k n p . t a k i e : „ « P i o t r » d e n o t u j e P i o t r a " , gdz ie d r u g i e s łowo „ P i o t r " n a l e ż y do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o *.

Z n a k i z n a k ó w na leżą d o j ę z y k a wyższego p i ę t r a , n a t o m i a s t s k r ó t y — n ie . S k r ó t n ie d e n o t u j e z n a k u , t y l k o f i g u r u j e z a m i a s t n iego . N p . s k r ó t „ U S A " f iguru je z a m i a s t „ U n i t e d S t a t e s of A m e r i c a " i n a l e ż y do t ego s a m e g o , co p e ł n a n a z w a , j ę z y k a . S k r ó t — t o t y l k o w p r o w a d z e n i e , n a p o d s t a w i e u m o w y , n o w e g o r o d z a j u e g z e m p l a r z a z n a k u . E g z e m p l a r z e t e d y k l a s y s y m b o l i „ U S A " u w a ż a się za r ó w n o z n a c z n e z e g z e m p l a r z a m i k l a s y s y m b o l i „ U n i t e d S t a t e s of A m e r i c a " . P o d o b n i e , g d y u ż y w a m y l i t e r „ a " o raz „ft" z a m i a s t s ą d ó w ; n a l e ż y l i t e r y t e t r a k t o w a ć j a k o s k r ó t y , n ie zaś j a k o n a z w y o w y c h sądów log icznych .

R o z w a ż a n i a n a t e m a t l i t e r w y s t ę p u j ą c y c h z a m i a s t s ądów — p r o w a d z ą do n o w e g o roz różn i en i a . T a k a l i t e r a m o ż e b y ć s k r ó t e m p e w n e g o k o n k r e t n e g o s ą d u ; „ a / ' n p . m o ż e f i gu rować z a m i a s t „śn ieg jes t b i a ł y " . W ó w c z a s v a t

u n a z y w a m y s t a ł ą z d a n i o w ą i z a z n a c z a m y t e n je j c h a r a k t e r dop i su j ąc w s k a ź n i k l i czbowy . M o ż e m y również w p r o w a d z a ć l i t e ry j a k o z m i e n n e z d a n i o w e ; w y s t ę p u j ą one w t e d y bez w s k a ź n i k ó w l i c z b o w y c h : n p . „ a " oraz „fr". Z m i e n n a z d a n i o w a j e s t t o z n a k , k t ó r y n ie f iguru je z a m i a s t j ak iegoś k o n k r e t n e g o z d a n i a : n a je j mie j sce n a t o m i a s t m o ż n a wp i sać do wolne z d a n i e . P o w i a d a m y , że poszczegó lne sądy logiczne są w a r to śc i ami z m i e n n y c h z d a n i o w y c h . W j ę z y k u p o t o c z n y m nie m a zna k ó w b ę d ą c y c h z m i e n n y m i z d a n i o w y m i ; u ż y w a się ich wy łączn i e w ob ręb i e n a u k o w e j a n a l i z y j ę z y k a , a ż e b y w y r a z i ć własnośc i s t r u k t u r a l n e , wspó lne wsze lk im s ą d o m . O t o n p . , a b y za p o m o c ą s y m b o l i p r z e d s t a w i ć re lac ję imp l ikac j i , p i s z e m y „a D 6" ( t a k i ł uk j e s t z n a k i e m impl ikac j i ) . W nap i s i e t y m „ a " o raz „ft" są z m i e n n y m i z d a n i o w y m i , k t ó r y c h mie jsce m o g ą za jąć d o w o l n e s ą d y ; t o n a t o m i a s t , czy i m p l i k a c j a będz i e zachodz i ł a , za leży od t e g o , j a k i e s ądy w s t a w i m y n a mie jsce o w y c h z m i e n n y c h . W y j ą t e k s t a n o w i ą f o r m u ł y , k t ó r e p r z y wsze lk ich p o d s t a w i e n i a c h w a r t o ś c i n a mie jsce z m i e n n y c h z d a n i o w y c h da ją w r e z u l t a c i e z d a n i e p r a w d z i w e , w szczególności zaś f o r m u ł y s t a n o w i ą c e w łaśc iwy p r z e d m i o t logiki .

* Takie zdania należą do semantyki.

18 Hans Beichenbach

J a k w i d a ć , pos ług iwan ie się w logice z m i e n n y m i s łuży t e m u sam e m u celowi, co ana log i czne p o s t ę p o w a n i e w m a t e m a t y c e . K ó w -n a n i e a lgeb ra i czne , zawie ra jące z m i e n n ą „ # " , spe łn i się t y l k o d la okreś lone j w a r t o ś c i l i czbowej „ # " . Z d rug ie j s t r o n y , t z w . r ó w n a n i e i d e n t y c z n o ś c i o w e , j a k n p . „ (a + 6) 2 = a 2 + 2a& + &2", z a c h o d z i p r z y wsze lk ich w a r t o ś c i a c h jego z m i e n n y c h .

O p e r o w a n i e z m i e n n y m i o g r a n i c z o n e j e s t p rzez p e w i e n war u n e k . Powiedz i e l i śmy , że n a mie jsce z m i e n n e j z d a n i o w e j m o ż e m y p o d s t a w i ć d o w o l n y sąd ; jeśl i j e d n a k t a z m i e n n a w y s t ę p u j e k i l k a k r o t n i e w ob ręb i e t ego s a m e g o k o n t e k s t u , t o p o d s t a w i a n i e t a k i e j e s t d o p u s z c z a l n e t y l k o w w y p a d k u , g d y za k a ż d y m r a z e m p o d s t a w i a m y t e n s a m sąd n a mie j sce d a n e j z m i e n n e j . D l a t e g o m ó w i m y , że p o d s t a w i a n i e s t a ł y c h n a mie j sce z m i e n n y c h m u s i p r z e b i e g a ć zgodn ie z w a r u n k i e m p a r z y s t o ś c i . G d y n p . m a m y „a D a", wo lno n a m n a mie j sce „ a " p o d s t a w i ć d o w o l n y sąd, a le m u s i o n b y ć w o b u w y p a d k a c h t a k i s a m . T e n w a r u n e k p a r z y s t o ś c i s t a n o w i p o d s t a w ę p o s ł u g i w a n i a się z m i e n n y m i . M a on n p . z a s t o s o w a n i e , g d y p o w i a d a m y , że w y r a ż e n i a „a D 6" o raz „ a D a" są r ó ż n e . S k o r o w o b u w y r a ż e n i a c h d o w o l n y sąd m o ż n a p o d s t a w i ć n a mie jsce l i te r , t o j e d y n a różn i ca po lega n a t y m , że d r u g i e z t y c h w y r a ż e ń j e s t s k r ę p o w a n e p r zez w a r u n e k p a r z y s tości , p o d c z a s g d y do p ie rwszego n ie m a on z a s t o s o w a n i a .

Z m i e n n e z d a n i o w e na leżą do t e g o s a m e g o j ę z y k a , co s ądy b ę d ą c e ich w a r t o ś c i a m i . O c z y w i s t a , z m i e n n e z d a n i o w e n ie są związane t y l k o z j ę z y k i e m na jn iższego p i ę t r a ; m o ż n a je w p r o w a d z a ć i do j ę z y k ó w w y ż s z y c h p i ę t e r . P o d o b n i e j a k w w y p a d k u sądów, n ie z d o ł a m y t eż o t r z y m a ć z m i e n n y c h z d a n i o w y c h n a l e ż ą c y c h do j ę z y k a wyższego p i ę t r a , za p o m o c ą d o d a n i a c u d z y s ł o w ó w do z n a k ó w j ę z y k a n iższego p i ę t r a . M o ż e m y u ż y w a ć l i t e r r ó ż n y c h a l f a b e t ó w : n p . l i t e r ł ac ińsk ich d l a s ądów i z m i e n n y c h z d a n i o w y c h j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , a l i t e r g r eck ich d l a s ądów i z m i e n n y c h z d a n i o w y c h m e t a j ę z y k a . J e d n a k ż e o s o b n e s y m b o l e d l a m e t a j ę z y k a są k o n i e c z n e t y l k o w t e d y , g d y m e t a j ę z y k t e n j e s t sform a l i z o w a n y ; d l a t e g o w t e j ks iążce n ieczęs to b ę d z i e m y u ż y w a ć t a k i c h s y m b o l i .

G d y z m i e n n e z d a n i o w e u j m u j e m y w c u d z y s ł o w y , p o w s t a j ą

Wstąp 19

w y r a ż e n i a szczególnego t y p u . P o d s t a w i e n i a d o k o n a n e n a mie jsce z m i e n n e j w e w n ą t r z c u d z y s ł o w u — p r z e k s z t a ł c ą całe w y r a ż e n i e w n a z w y r ó ż n y c h s ą d ó w ; d l a t e g o w y r a ż e n i e z łożone ze z m i e n n e j i z c u d z y s ł o w u s t a n o w i ć będz i e n o w ą z m i e n n ą . T a n o w a z m i e n n a n a l e ż y d o m e t a j ę z y k a , p o d c z a s g d y z m i e n n a z d a n i o w a — do ję z y k a p r z e d m i o t o w e g o . B ę d z i e m y t ę n o w ą z m i e n n ą n a z y w a l i z m i e n n ą n a z w o z d a n i o w ą , j a k o że w a r t o ś c i a m i je j są n a z w y z d a ń w sensie l og i cznym A więc k i e d y m ó w i m y :

jeżel i „a • bu j e s t p r a w d z i w e , t o „ a " j e s t p r a w d z i w e

( k r o p k a z a s t ę p u j e s łowo „ i " ) , w ó w c z a s d o p u s z c z a m y p o d s t a w i e n i e d o w o l n y c h z d a ń n a mie jsce l i t e r „ a " o raz „£>", z t y m t y l k o , a b y w z g l ę d e m „ a " p r z e s t r z e g a n o w a r u n k u p a r z y s t o ś c i . A z a t e m w y r a ż e n i a zawie ra jące c u d z y s ł o w y i z m i e n n e — t o z m i e n n e m e t a j ę z y k o w e , k t ó r e s łużą w y r a ż a n i u ogólności w m e t a j ę z y k u .

C u d z y s ł o w y u ż y t e w t a k i sposób b ę d z i e m y n a z y w a l i c u d z y s ł o w a m i p r z y z m i e n n y m i . P o w s t a j ą one ze z w y k ł y c h c u d z y s łowów, i lekroć f iguru je w n i ch z m i e n n a i p o n a d t o p o d s t a w i e n i a wa r to śc i n a je j mie jsce u w a ż a się za d o p u s z c z a l n e . M e k i e d y p o d s t a w i e ń t a k i c h n ie wolno d o k o n y w a ć ; w ó w c z a s c u d z y s ł ó w s to j ący p o o b u s t r o n a c h z m i e n n e j j e s t z w y k ł y m c u d z y s ł o w e m . Z a z w y c z a j różn icę t ę sygna l izu je t e r m i n p o p r z e d z a j ą c y w y r a ż e n i e w c u d z y s łowie; w s k a z u j e on zas ięg d o z w o l o n y c h p o d s t a w i e ń . G d y n p . m ó w i m y : „ z m i e n n a « a » " , t o t e r m i n „ z m i e n n a " w s k a z u j e t u t a j , że c u d z y s ł ó w s to j ący p o o b u s t r o n a c h «a» j e s t ' c u d z y s ł o w e m p r z y -z m i e n n y m . G d y n a t o m i a s t m ó w i m y : „ l i t e r a t o m a m y n a m y ś l i z w y k ł y c u d z y s ł ó w p r z y «a». W w y j ą t k o w y c h t y l k o w y p a d k a c h zapis t e n j e s t d w u z n a c z n y ; w ó w c z a s t r z e b a z k o n t e k s t u , w k t ó r y m c u d z y s ł ó w zos t a ł u ż y t y , z o r i e n t o w a ć się, w j a k i m ó w c u d z y s ł ó w w y s t ę p u j e z n a c z e n i u . O t o n p . w z d a n i u : „ z m i e n n a «a» w t w i e r d z e n i u «a D b» zo s t a ł a w y r a ż o n a p rzez p ie rwszą l i t e r ę alfab e t u " , w i d z i m y n a p o d s t a w i e k o n t e k s t u , że n ie wo lno n a mie jsce «a» p o d s t a w i a ć i n n y c h l i t e r , a z a t e m c u d z y s ł ó w t u u ż y t y j e s t z w y k ł y m c u d z y s ł o w e m . Z t y c h p r z y c z y n n ie j e s t , j a k w i d a ć , n i e z b ę d n e w p r o w a d z a n i e s p e c j a l n y c h s y m b o l i d l a c u d z y s ł o w ó w p r z y z m i e n -n y c h . M o ż n a się bez t e g o obe jść t a k ż e i z t e j r ac j i , że i l ek roć L o g i k a i j ę z y k 4

20 Hans Beichenbach

p o d s t a w i m y n a mie jsce z m i e n n e j j a k i ś sąd log iczny , p o w s t a ł e cud z y s ł o w y b ę d ą c u d z y s ł o w a m i z w y k ł y m i . Z r o z u m i a ł e t o , g d y ż w k o n k r e t n y m sądzie n ie m o ż n a d o k o n y w a ć p o d s t a w i e ń . N a t o m i a s t cudzys łów, w k t ó r y m f iguru je z m i e n n a , będz i e w p r a k t y c e zawsze c u d z y s ł o w e m p r z y z m i e n n y m ; d l a t e g o t eż częs to b ę d z i e m y opuszczać ów p o p r z e d z a j ą c y t e r m i n , w s k a ź n i k zas ięgu, j a k o że z s a m e g o k o n t e k s t u w i d o c z n e j e s t z n a c z e n i e c u d z y s ł o w u *.

W j ę z y k u p o t o c z n y m z a m i a s t c u d z y s ł o w ó w p r z y z m i e n n y c h częs to w y s t ę p u j e z w r o t „ t a k i j a k " . M ó w i m y n p . : „po łączen ie z d a ń , t a k i e j a k : «śnieg j e s t b i a ł y i w o d a j e s t m o k r a » " . C u d z y s ł o w y t u u ż y t e b y ł y t o z w y k ł e c u d z y s ł o w y . P o s ł u g u j ą c się c u d z y s ł o w a m i p r z y z m i e n n y m i , w y r a ż e n i e p o w y ż s z e z a p i s z e m y w p o s t a c i : „ p o łączenie z d a ń «a-b»".

M o ż n a t eż t r a k t o w a ć z w y k ł e c u d z y s ł o w y j a k o c u d z y s ł o w y p r z y z m i e n n e o o g r a n i c z o n y m z a s t o s o w a n i u . O t o powiedz ie l i śmy w § 2, że s y m b o l de f in iu j emy za p o m o c ą re lac j i r ó w n o z n a c z n o ś c i ; r e l ac j a t a z a c h o d z i m i ę d z y c z ł o n a m i p o d o b n y m i p o d w z g l ę d e m g e o m e t r y c z n y m , a t a k ż e m i ę d z y m a ł y m i i w ie lk imi Literami czy m i ę d z y m ó w i o n y m i i p i s a n y m i e g z e m p l a r z a m i z n a k u . I s t o t ą t e j r ó w n o z n a c z n o ś c i j e s t t o , że d o z w a l a o n a n a zas t ąp i en ie d a n e g o e g z e m p l a r z a z n a k u i n n y m , bez p r z e s t r z e g a n i a w a r u n k u p a r z y s t o ś c i . N p . w f o r m u l e „a D a " m o ż e m y w y s k r o b a ć p i e r w s z y egzemp l a r z „ a " i z a s t ąp i ć i n n y m p o d o b n y m , p o z o s t a w i a j ą c d r u g i egzemp l a r z t e j l i t e r y bez z m i a n y . N i e j e s t t o zazwycza j d o p u s z c z a l n e p r z y p rze j śc iu n p . d ó m ó w i o n y c h e g z e m p l a r z y z n a k u . N ie u w a ż a l i b y ś m y za s ensowne w y r a ż e n i a , w k t ó r y m n a p i śmie p o z o s t a w i o n o t y l k o p ie rwsze „ a " o raz z n a k imp l ikac j i , d r u g i zaś e g z e m p l a r z „ a " wyg łoszono . D o p u s z c z a l n e j e s t j e d y n i e prze jśc ie od f o r m u ł y p i -

* Cudzysłowy przyzmienne po raz pierwszy zanalizował A. Tarski, pod nazwą „Anfuhrungsfunktion" w Der Wahrheitsbegriff, „Studia Philosophica", Lwów 1935, s. 14. Tarski zwrócił uwagę na to , że używanie takich cudzysłowów wymaga pewnych środków ostrożności. Można wyeliminować cudzysłowy przyzmienne, używając w tym celu specjalnych znaków dla zmiennych nazwo-zdaniowych, czyli zmiennych cudzysłowowych, np. liter gotyckich (Carnap). Jest to jednakże konieczne tylko wtedy, gdy metajęzyk jest sformalizowany. W tej książce dla poinformowania o użyciu metajęzyka wolimy posłużyć się cudzysłowami przyzmiennymi, gdyż to w znacznym stopniu upraszcza zapis.

Wstęp 21

sane j do m ó w i o n e j . Ogran i czen i e t o u t o ż s a m i a się z w a r u n k i e m p a r z y s t o ś c i ; ś w i a d c z y ono o t y m , iż owo prze jśc ie po l ega r acze j n a p o d s t a w i e n i u an iże l i n a z a s t ąp i en iu , j a k o że s łowo „ z a s t ą p i e n i e " b y w a u ż y w a n e d l a ok reś l en i a t a k i e g o p rze j śc i a d o i n n y c h z n a k ó w , k t ó r e n i e j e s t o b w a r o w a n e w a r u n k i e m p a r z y s t o ś c i . D l a t e g o t e ż z w y k ł e c u d z y s ł o w y p o w i n n o się u w a ż a ć za c u d z y s ł o w y p r z y -z m i e n n e o o g r a n i c z o n y m zas ięgu p o d s t a w i e ń . Zas ięg t e n równ ież i t u t a j b y w a w s k a z a n y p r z e z t e r m i n p o p r z e d z a j ą c y , t a k i j a k : „ l i t e ra m ó w i o n a " , „ l i t e r a p i s a n a " , „w ie lka l i t e r a " , „ l i t e r a " ( g d y c h o d z i z a r ó w n o o p i s a n e , j a k i m ó w i o n e , o raz z a r ó w n o o wielkie , j a k i m a ł e ) .

W n a s t ę p u j ą c e j t a b e l i p o d s u m u j e m y d o k o n a n e roz różn i en i a p i ę t e r j ę z y k a .

O b i e k t y f izyczne t w o r z ą p i ę t r o z e r o w e ; m o ż n a j e n a z w a ć o b i e k t a m i w sensie a b s o l u t n y m , a o d p o w i a d a j ą c y i m j ę z y k p r z e d m i o t o w y będz i e z a t e m a b s o l u t n y m j ę z y k i e m p r z e d m i o t o w y m . N i e k i e d y m o ż n a r o z p a t r y w a ć i n n e r o d z a j e o b i e k t ó w , n p . l i czby . P o w i a d a m y w ó w c z a s , że są one o b i e k t a m i w sensie r e l a t y w n y m i że o d p o w i a d a j ą c y i m j ę z y k p r z e d m i o t o w y j e s t r e l a t y w n y m

Obiekty Język przedmiotowy Metajęzyk

ptak rzecz

„ptak" słowo, nazwa

ptak leci

sytuacja

„ptak leci"

zdanie, sąd logiczny

a „a" zmienna zdaniowa

„ptak leci" jest prawdziwe ax

a

4 *

22 Hans Beichenbach

j ę z y k i e m p r z e d m i o t o w y m . O b i e k t y f izyczne dzielą się n a r z e c z y , t a k i e j a k poszczególn i ludz ie , s to ły , a t o m y , o raz n a s y t u a c j e , z w a n e t a k ż e s t a n a m i r z e c z y , a b ę d ą c e d e n o t a t a m i z d a ń . N p . więc z d a n i e : „ o k r ę t w o j e n n y « B i s m a r c k » z a t o n ą ł " d e n o t u j e s y t u a c j ę ; s a m zaś o k r ę t j e s t rzeczą *.

M e t a j ę z y k dziel i się n a t r z y części , o d p o w i a d a j ą c e t r z e m a r g u m e n t o m re lac j i z n a k u . Część p i e rwsza , s k ł a d n i a , z a jmu je się r e l a c j a m i z a c h o d z ą c y m i p o m i ę d z y s a m y m i t y l k o z n a k a m i , i d l a t e g o i n t e r e su j e się w ł a s n o ś c i a m i s t r u k t u r a l n y m i j ę z y k a p r z e d m i o t o wego . T w i e r d z e n i e m s y n t a k t y c z n y m j e s t n p . : „ z d a n i e : «jeżeli w o d a z o s t a n i e p o d g r z a n a , t o zwiększy się jej ob ję tość» , jes t impl i kac j ą" . Część d r u g a , s e m a n t y k a , odnos i się z a r ó w n o do z n a k ó w , j a k i o b i e k t ó w ; d l a t e g o na leżą do niej m . in . t w i e r d z e n i a o war tośc i logicznej sądów, j a k o że p r a w d z i w o ś ć j e s t re lac ją m i ę d z y z n a k a m i a o b i e k t a m i . Tego r o d z a j u t w i e r d z e n i e m b ę d z i e : „ z d a n i e : «jeżeli w o d a zos t an i e p o d g r z a n a , t o zwiększy się je j ob ję tość» , j e s t n ie zawsze p r a w d z i w e " . Część t r zec ia , p r a g m a t y k a , odnos i się w d o d a t k u do o s ó b ; a z a t e m i do rzeczy , i do z n a k ó w , i do osób . Z a w i e r a t w i e r d z e n i a t a k i e g o n p . r o d z a j u : „ U w a ż a m t o z d a n i e za p r a w d z i w e " , b ą d ź „ t o z d a n i e j e s t p r a w e m f izyk i" — p o n i e w a ż t e n o s t a t n i sąd głosi , że f izycy owo z d a n i e t r a k t u j ą j a k o p r a w d ę **.

* Słowo „sąd logiczny", figurujące w tabeli, bywa niekiedy używane nie jako synonim „zdania", lecz naszego terminu „sytuacja"; tak właśnie rozumie je R. Carnap w Introduction to Semantics, Cambridge 1942, Harvard TJniversity Press, s. 18. Rozumienie to nie wydaje się wskazane, bo zanadto odbiega od przyjętego. Jeśli niektórzy logicy uważają za konieczne rozróżnienie „sądu" i „zdania", dzieje się tak dlatego, że są oni przeświadczeni, iż pomiędzy zdaniem, t j . wyrażeniem językowym, a sytuacją — istnieje jeszcze jakaś trzecia rzecz. Taka trzecia rzecz jest na pewno niepotrzebna i dlatego my będziemy identyfikować zdanie oraz sąd. Tylko wyjątkowo może się okazać pożyteczne traktowanie „zdania" jako nieco węższego terminu; oto możemy powiedzieć, że „Piotr prowadzi samochód" i „samochód jest prowadzony przez Piotra"; są to dwa różne zdania, ale ten sam sąd logiczny. Termin „sąd logiczny" bywa zatem używany, gdy idzie o szerszą relację równoznaczności.

** Sugestię, aby zbudować hierarchię języków odpowiadającą teorii typów, wysunął po raz pierwszy B. Russell w swym wstępie do Wittgensteina Tractatus Logico-Philosophicus, Londyn 1922. Opracowanie tej teorii pięter języka zawdzięczamy głównie R. Carnapowi i A. Tarskiemu, których praca kon-

Wstęp 23

J ę z y k p o t o c z n y j e s t m i e s z a n i n ą j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o i m e t a j ę z y k a , zawiera jącą w s z y s t k i e t r z y części t ego o s t a t n i e g o . W y s t ę p o w a n i e w n i m s łów t a k i c h , j a k : „ s łowo" , „ s ą d " , ś w i a d c z y o u ż y c i u m e t a j ę z y k a . S łowa t a k i e , j a k : „ k o n k l u z j a " , „ w y -w o d l i w y " — na leżą d o s k ł a d n i ; s łowa t a k i e , j a k : „ p r a w d z i w y " , „ p r a w d o p o d o b n y " , „ m o ż l i w e " — na leżą d o s e m a n t y k i ; wreszc ie s łowa t a k i e , j a k : „ t w i e r d z e n i e " , „ n i e w i a r y g o d n y " , „oczywiśc ie" — na leżą do p r a g m a t y k i .

W ś r ó d r egu ł p o t r z e b n y c h do o k r e ś l a n i a j ę z y k a p o w t a r z a się t r y c h o t o m i a właśc iwa m e t a j ę z y k o w i . P o p i e rwsze , m u s i m y p o d a ć r e g u ł y f o r m o w a n i a , k t ó r e mówią , p o d j a k i m i w a r u n k a m i zb iór z n a k ó w j e s t s e n s o w n y . R e g u ł a m i t e g o r o d z a j u są p r a w i d ł a g r a m a t y c z n e ; są one j e d n a k ż e n i e w y s t a r c z a j ą c e i i d e a l n y j ę z y k p o w i n i e n b y p o s i a d a ć r e g u ł y f o r m o w a n i a , k t ó r e n a t y c h m i a s t p o każą, że w y r a ż e n i a w r o d z a j u : „Cezar j e s t l iczbą p ie rwszą" , są bezsensowne . P o d rug ie , m u s i m y p o d a ć r e g u ł y p r a w d z i w o ś c i , k t ó r e mówią , j ak i ego r o d z a j u w a r t o ś c i log iczne p r z y s ł u g u j ą sądowi oraz j a k t e w a r t o ś c i logiczne d e t e r m i n u j ą p r a w d z i w o ś ć s ą d ó w z łożonych . A z a t e m log ika d w u w a r t o ś c i o w a i l og ika p r o b a b i l i s t y c z n a różn ią się pod w z g l ę d e m r e g u ł p r a w d z i w o ś c i . P o t r zec ie , m u s i m y p o d a ć r e g u ł y d e r y w a c j i , czyl i w y w o d z e n i a , k t ó r e informują n a s o s p o s o b a c h w y w o d z e n i a n o w y c h sądów log icznych z sądów d a n y c h ; n a l e ż y do n ich r e g u ł a inferencj i , czyl i w y n i k a n ia log icznego . P o n i e w a ż w y w o d z e n i e n o w y c h s ądów z s ądów d a n y c h j e s t ze wzg lędów p r a k t y c z n y c h p o t r z e b n e l u d z i o m , k t ó r z y pos ługują się j ę z y k i e m , p r z e t o t e n t r zec i r o d z a j r e g u ł z a l i c z a m y do p r a g m a t y k i .

Są d w a r o d z a j e r e g u ł d e r y w a c j i . R e g u ł y p ie rwszego r o d z a j u p r o w a d z ą od sądów p r a w d z i w y c h do sądów p r a w d z i w y c h ; noszą one n a z w ę r egu ł d e d u k c j i . D z i a ł logiki , w k t ó r y m o n e r ządzą , n a z y w a się l o g i k ą d e d u k c y j n ą . R e g u ł y d rug i ego r o d z a j u p r o wadzą od s ądów p r a w d z i w y c h d o sądów, k t ó r e t r a k t u j e się j e d y n i e j a k o p r z y p u s z c z e n i a , t j . s u b s t y t u t y s ądów p r a w d z i w y c h , t a m

centruje się wokół składni i semantyki. Badania w zakresie pragmatyki posunął naprzód C. Morris.

24 Hans Beichenbach

gdz ie p r a w d z i w o ś ć n ie j e s t c z y m ś w y r ó ż n i a j ą c y m się i zo s t a ł a z a s t ą p i o n a p rzez p r a w d o p o d o b i e ń s t w o * ; są t o r e g u ł y i n d u k c j i . D z i a ł logiki , o b e j m u j ą c y r e g u ł y i n d u k c j i , nos i n a z w ę l o g i k i i n d u k c j i ; o b e j m u j e o n a r o z u m o w a n i a z a r ó w n o d e d u k c y j n e , j a k i i n d u k c y j n e , i z a jmu je się t eor ią u z a s a d n i a n i a p o ś r e d n i e g o .

§ 4 . J Ę Z Y K J A K O N A R Z Ę D Z I E

D o t y c h c z a s m ó w i l i ś m y wy łączn i e o p o z n a w c z y m p o s ł u g i w a n i u s i ę j ę z y k i e m , t j . o p o s ł u g i w a n i u się n i m w celu w y p o w i a d a n i a t w i e r d z e ń p r a w d z i w y c h . T e n p o z n a w c z y u ż y t e k n a l e ż y d o s e m a n t y k i , p o n i e w a ż p r a w d z i w o ś ć j e s t re lac ją m i ę d z y z n a k a m i a o b i e k t a m i . O p r ó c z t e g o j ę z y k s łuży p r z e w a ż n i e j a k o n a r z ę d z i e p r z y d a t n e do os iągan ia p e w n y c h i n n y c h celów. K i e d y m ó w i m y o i n s t r u m e n t a l n y m p o s ł u g i w a n i u s i ę j ę z y k i e m , chodz i n a m w szczególności o t e n cel , j a k i m j e s t w p ł y w a n i e n a s ł u c h a c z y l u b c z y t e l n i k ó w , zgodn ie z o k r e ś l o n y m i z a m i a r a m i m ó w i ą c e g o b ą d ź p i szącego . D l a t e g o t o owo i n s t r u m e n t a l n e p o s ł u g i w a n i e się j ęzy k i e m n a l e ż y do p r a g m a t y k i .

I s t o t ą p ie rwsze j p o s t a c i u ż y c i a i n s t r u m e n t a l n e g o j e s t i n t e n c j a i n f o r m o w a n i a s ł u c h a c z a . M ó w i m y t u o k o m u n i k a t y w n y m p o s ł u g i w a n i u s i ę j ę z y k i e m . N a l e ż y sobie u ś w i a d o m i ć , że p o r o z u m i e w a n i e się zawsze s t a n o w i p e w i e n r o d z a j w p ł y w a n i a n a s ł uchacza , p o n i e w a ż i n t e n c j ą m ó w i ą c e g o j e s t n i e t y l k o z a k o m u n i k o w a n i e t r e ś c i w y p o w i e d z i , lecz równ ież sk łon ien ie s łuchacza , b y u w i e r z y ł w t o , co m u p o w i e d z i a n o . K a ż d e ozna jmien i e , wyg ło szone p rzez j e d n ą osobę w o b e c d r u g i e j , m a t a k i w ła śn i e cha r a k t e r . I l e k r o ć się n a m n i e u d a j e w z b u d z i ć w i a r y w s łuchaczu , n i e o s i ą g a m y celu, j a k i m j e s t p o r o z u m i e n i e się. G d y opowia d a m p a n u A , że p a n B dopuśc i ł się m a l w e r s a c j i , p r a g n ę , b y p a n A u w i e r z y ł w t o , co m ó w i ę . Może się z d a r z y ć , że p a n A n ie d a j e w i a r y m e m u oświadczen iu ; w ó w c z a s n ie p o w i o d ł o m i się

* Por. Reichenbach, Ex<perienee and Prediction, Uniyersity of Chicago Press, Chicago 1938, § 34.

Wstęp 25

p r z e k a z a n i e p a n u A m e j w ła sne j w iedzy . Os i ąg n ą ł em j e d y n i e t y l e , że p o i n f o r m o w a ł e m p a n a A, iż j a w i e r z ę w sprzen iewie rze n ie p o p e ł n i o n e p r zez p a n a B ; w łaśn ie b o w i e m t e n r e z u l t a t osiągnął em, g d y u d a ł o m i się d o k o n a ć p r z y n a j m n i e j t e g o , że p a n A uwier z y ł w t o , co głosi t o o s t a t n i e z d a n i e . W z b u d z e n i e t a k i e j w i a r y n a l e ż y do ce lu p o r o z u m i e w a n i a się. B y w a i t a k , że p a n A n ie w i e r z y n a w e t w t o , iż i n f o r m o w a ł e m go bona fide, lecz, p rzec iwn ie , u w a ż a , że w b r e w d o b r z e z n a n y m m i f a k t o m c h c i a ł e m j e d y n i e zepsuć p a n u B op in ię . W t y m w y p a d k u w z b u d z i ł e m w p a n u A p r z e świadczen ie , iż i n t e n c j ą m o j ą b y ł o zn ies ł awien ie p a n a B ; p o n i e w a ż j e d n a k w y w o ł a n i e t a k i e g o p r z e ś w i a d c z e n i a n ie b y ł o ce lem moje j w y p o w i e d z i , p r z e t o w y p a d k u t ego n ie m o ż n a n a z w a ć z a k o m u n i k o w a n i e m czegoś .

Chęć w z b u d z e n i a w s ł u c h a c z u w i a r y w t o , co m ó w i m y , o b j a w i a się z w y k l e za p o m o c ą specyf icznej i n t o n a c j i , z j a k ą w y g ł a s z a m y z d a n i e , w e d ł u g n a s p r a w d z i w e , w o d r ó ż n i e n i u o d p y t a n i a . N a p i ś m i e owo k r y t e r i u m a k u s t y c z n e zos ta je z a s t ą p i o n e p r zez s p e c j a l n y z n a k aserc j i , m i a n o w i c i e k r o p k ą n a k o ń c u z d a n i a ; w y r a ż a o n a p r z e świadczen ie p i szącego o p r a w d z i w o ś c i n a p i s a n e g o p r z e z e ń z d a n i a oraz życzen ie , a b y c z y t e l n i k u w i e r z y ł w t o , co ono głosi . J e s t rzeczą in te resu jącą , że n ie m o ż e m y obe jść się zupe łn i e bez t a k i e g o spec ja lnego z a z n a c z a n i a ase rc j i ; m o ż n a je j z n a k opuśc ić w p e w n y c h t y l k o z d a n i a c h , a le n ie w e w s z y s t k i c h . O t o k i e d y n a p r z ó d form u ł u j e m y z d a n i e „ a " bez w s k a z a n i a , że p o s t u l u j e m y jego p r a w dziwość , a n a s t ę p n i e d o d a j e m y w y p o w i e d ź : „«a» j e s t p r a w d z i w e " l u b : „wierzę , że «a» j e s t p r a w d z i w e " , t o ó w d o d a t e k o k a ż e się p o m o c n y t y l k o w ó w c z a s , g d y z a o p a t r z y m y go w z n a k aserc j i . Ś w i a d c z y t o , że z a z n a c z e n i e aserc j i , w s z y s t k o j e d n o — w m o w i e czy n a p i ś m i e , m a c h a r a k t e r p r a g m a t y c z n y i n i e d a się ca łkowic ie p rze łożyć n a j ak i e ś o z n a j m i e n i e ; co n a j w y ż e j — n a ozna jmien ie , do k t ó r e g o d o d a n o z n a k aserc j i . P o n a d t o z a z n a c z e n i e aserc j i b y łoby z b ę d n e , g d y b y n ie spełni ło swego z a d a n i a i n ie w z b u d z i ł o w s ł u c h a c z u w i a r y a n i w z d a n i e w y g ł o s z o n e , a n i w oświadczen ie , że m ó w i ą c y w i e r z y w t o , co powiedz i a ł , czy w coko lwiek innego ; a z a t e m f u n k c j a z n a k u ase rc j i s p r o w a d z a się d o w y w o ł a n ia p e w n e j w i a r y w s ł u c h a c z u .

26 Hans Beichenbach

D r u g ą p o s t a c i ą i n s t r u m e n t a l n e g o p o s ł u g i w a n i a się j ę z y k i e m j e s t u ż y w a n i e go j a k o ś r o d k a s u g e s t i i . E o z u m i e m y przez t o m ó wien ie l u b p i s a n i e z t ą in tenc ją , b y w s ł u c h a c z u w y w o ł a ć p e w n e e m o c j e l u b n a k ł o n i ć go do za jęc ia p e w n e j p o s t a w y w o l i m -t a r n e j . P o w s z e c h n i e w i a d o m o , że w y w o ł y w a n i e w z r u s z e ń za p o m o c ą ś r o d k ó w j ę z y k o w y c h j e s t j e d n y m z g ł ó w n y c h celów poez j i . Ale i j ę z y k p o t o c z n y r z a d k o b y w a p o z b a w i o n y t e j właśc iwośc i : wszak n a w e t w z w y k ł e j fo rmie częs to s t a r a m y się sp rawić , b y s łuchacz a p r o b o w a ł czy d e z a p r o b o w a ł t o , co m ó w i m y ; b y odniós ł się do s ł y s z a n y c h r zeczy z s z a c u n k i e m czy z a n t y p a t i ą ; b y n a b r a ł o t u c h y i s t a ł się n a s z y m p r z y j a c i e l e m ; czy wreszc ie , b y zaczął n a siebie s a m e g o p a t r z e ć k r y t y c z n i e . J ę z y k j es t j e d n y m z n a j b a r d z i e j s k u t e c z n y c h ś r o d k ó w o d d z i a ł y w a n i a n a życie u c z u c i o w e cz łowieka . O d w y w o ł a n i a emoc j i j u ż t y l k o j e d e n k r o k do sp rowok o w a n i a decyz j i w o l u n t a r n y c h . Z a p o m o c ą j ę z y k a s t a r a m y się w y t w o r z y ć w cz łowieku ok re ś lone roz s t r zygn i ęc i a w s p r a w i e t ego , co d o b r e , a co złe. D l a t e g o j ę z y k j e s t n a r z ę d z i e m p r o r o k ó w i m o ra l i s tów, w y c h o w a w c ó w i p o l i t y k ó w , a t a k ż e n a s w s z y s t k i c h , k t ó r z y , p o s ł u g u j ą c się n i m , w p ł y w a m y n a p o g l ą d y n a s z y c h p r z y jac ió ł czy p r z e c i w n i k ó w .

Możl iwość w y k o r z y s t a n i a j ę z y k a j a k o n a r z ę d z i a o d d z i a ł y w a n ia p o c h o d z i s t ąd , że w s z y s c y od wczesnego dz i ec iń s twa j e s t e ś m y u w a r u n k o w a n i w o k r e ś l o n y sposób , m i a n o w i c i e z p e w n y m i słow a m i k o j a r z y m y o d p o w i e d n i e p o s t a w y e m o c j o n a l n e . P o s t a w y t e n ie zbiegają się ze z n a c z e n i a m i słów. D w a z d a n i a , m a j ą c e t o s a m o znaczen ie , m o g ą w y w o ł a ć zupe łn i e r ó ż n e e fek ty uczuc iowe . P r z e łóżcie wiersz n a j ę z y k d n i a p o w s z e d n i e g o a lbo n a pe ł en n i e z g r a b n e j p r ecyz j i j ę z y k p r a w n i c z y , a owe e f ek ty p r z e p a d n ą . T e n f a k t wskazu j e , iż właśc iwośc i s u g e s t y w n e j ę z y k a są ca łkowic ie d o m e n ą p r a g m a t y k i .

T rzec i r o d z a j i n s t r u m e n t a l n e g o p o s ł u g i w a n i a się j ę z y k i e m p o lega n a u ż y c i u go w celu sk łon ien ia s ł uchacza do pod jęc ia p e w n y c h dz ia ł ań . M ó w i m y t u o p r o m o t y w n y m p o s ł u g i w a n i u s i ę j ę z y k i e m . D o t e j k a t e g o r i i na leżą r o z k a z y , j a k n p . : „ z a m k n i j d r z w i " , l u b : „n ie k r a d n i j " . W p r z y k ł a d a c h t y c h t r y b r o z k a z u j ą c y w s k a z u j e , że idzie t u o u ż y c i e p r o m o t y w n e ; m o ż n a j e d n a k równ ież

Wstęp 27

p o s ł u ż y ć się t r y b e m o z n a j m i a j ą c y m . O t o n p . , s iedząc w s a m o chodz ie m o ż e m y powiedz ieć k i e r o w c y : „ szybkośc iomie rz w s k a z u j e 130 k m / g o d z . " ; w y p o w i a d a j ą c t o z d a n i e ozna jmia j ące , c h c e m y skłonić k i e r o w c ę do zwoln ien ia i da lsze j j a z d y z b a r d z i e j r o z s ą d n ą szybkośc ią , i w t e n sposób m o ż e m y os iągnąć cel sku t eczn ie j n iż za p o m o c ą n i e u p r z e j m e g o r o z k a z u . S ł y n n y m p r z y k ł a d e m p r o m o -t y w n e g o z a s t o s o w a n i a j ę z y k a , p r z y u ż y c i u f o r m y ozna jmia j ące j , j e s t m o w a M a r k a A n t o n i u s z a n a śmie rć Cezara . G r a n i c a m i ę d z y s u g e s t y w n y m a p r o m o t y w n y m p o s ł u g i w a n i e m się j ę z y k i e m n ie j e s t w y r a ź n a . O b u d z e n i e p e w n y c h u c z u ć w s ł u c h a c z u m o ż e p r o wadz ić — i częs to c h c e m y , a b y p r o w a d z i ł o —> do d z i a ł a ń okreś lonego t y p u . P r z y k ł a d ó w t a k i e g o z łożonego s t o s o w a n i a j ę z y k a do s t a rcza ją p r z e m ó w i e n i a p o l i t y c z n e , z a r ó w n o ape lu jące do u c z u ć s łuchacza , j a k i n a s t a w i o n e n a t o , b y sk łon ić go , p o w i e d z m y , do o d d a n i a t a k i e j , a n ie inne j k a r t k i w y b o r c z e j w g ło sowan iu .

N a l e ż y j a s n o sobie u p r z y t o m n i ć , że i n s t r u m e n t a l n e pos ług i wan ie się j ę z y k i e m n a l e ż y do k a t e g o r i i , w k t ó r e j p r e d y k a t y „ p r a w d z i w y " i „ f a ł s zywy" n ie m a j ą z a s t o s o w a n i a . P r e d y k a t y t e w y raża ją re lac ję s e m a n t y c z n ą , m i a n o w i c i e m i ę d z y z n a k a m i a obiekt a m i ; t y m c z a s e m użyc ie j ę z y k a j a k o n a r z ę d z i a n a l e ż y do p r a g m a t y k i , t j . o b e j m u j e u ż y t k o w n i k a z n a k u , n ie m o ż e więc b y ć o c e n i a n e j a k o p r a w d z i w e a lbo fa ł szywe. O ile c h c e m y z a m i a s t re lac j i p r a g m a t y c z n y c h w p r o w a d z i ć ozna jmien ia , k t ó r e są p r a w d z i w e a lbo fałszywe, m o ż e m y t o u c z y n i ć f o r m u ł u j ą c w y p o w i e d z i w t e n sposób , a b y zos t a ł a u w z g l ę d n i o n a o s o b a p o s ł u g u j ą c a się z n a k i e m . O t o n p . zdan ie r o z k a z u j ą c e : „ z a m k n i j d r z w i " — m o ż e m y p r z e k s z t a ł c i ć n a ozna jmia j ące : „ P a n A ż y c z ^ sobie , ż e b y z a m k n ą ć d r z w i " . T o zdan ie j e s t j uż p r a w d z i w e a lbo fa ł szywe. M o ż e m y t eż , z a m i a s t c zy t ać f r a g m e n t wie rsza , p o p r o s t u s twie rdz ić , iż p r a g n i e m y obudz ić w s ł uc haczu t a k i e a t a k i e w z r u s z e n i a . W t e n sposób k a ż d e m u w y p a d k o w i u ż y c i a j ę z y k a j a k o n a r z ę d z i a d a się p r z y p o r z ą d k o w a ć z d a n i e p r a w d z i w e , k t ó r e o t y m w ł a ś n i e m ó w i . Z d a r z a się, że z d a n i a w t e n sposób w p r o w a d z o n e s a m e n ie b ę d ą spełnia ły owej funkc j i i n s t r u m e n t a l n e j , do k t ó r e j się odnoszą .

J e ś l i p r a g n i e m y ocenić n ie z d a n i e p r z y p o r z ą d k o w a n e , lecz s a m o użycie i n s t r u m e n t a l n e j ę z y k a , m u s i m y pó j ść i n n ą d rogą ; p o -

28 Hans Beichenbach

w i n n i ś m y w ó w c z a s p o p r z e ć a lbo o d e p r z e ć w y r a ż o n ą funkc j ę i n s t r u m e n t a l n ą , p o s ł u g u j ą c się w t y m celu o d p o w i a d a j ą c ą je j i n n ą funkc ją i n s t r u m e n t a l n ą . Z a d a n i e t o spełn ia ją s łowa „ s ł u s z n y " i „n i e s łu szny" , m a j ą c e t u c h a r a k t e r i m p e r a t y w n y . O t o n p . r o z k a z : „n ie k r a d n i j " — o c e n i m y j a k o s ł u s z n y ; z n a c z y t o , że s a m i go w y d a j e m y , że c h c e m y go n a r z u c i ć . P o d o b n i e m o ż e m y p r z y ł ączyć się d o op in i i : „ t e n o b r a z j e s t p i ę k n y " , d o d a j ą c u w a g ę „ s łu szn ie" ; w t e n sposób w y r a ż a m y p r a g n i e n i e , b y w r a z z mówiąc y m podz ie l i ć wys i łk i , k t ó r e zmie rza ją do s p o w o d o w a n i a , a b y i i nn i p rzy ję l i t ę s a m ą p o s t a w ę e m o c j o n a l n ą . Ale a l t e r n a t y w ę „ s łu szny — n i e s ł u s z n y " n a l e ż y j a s n o od różn i ć od a l t e r n a t y w y „ p r a w d z i w y — f a ł s z y w y " . P o m i e s z a n i e t y c h d w ó c h a l t e r n a t y w l u b p r ó b y t r a k t o w a n i a ich j a k o m a j ą c y c h t ę s a m ą n a t u r ę logiczną s t a ł y się p r z y c z y n ą s zkod l iwych n i e p o r o z u m i e ń , k t ó r y c h pe łno w h i s to r i i filozofii o d czasów P l a t o n a . Ale t o j e s t p r o b l e m , k t ó r y m nie m o ż e m y się w t e j ks iążce z a j m o w a ć ; j ego mie jsce —> w w y k ł a dzie t eor i i s ą d ó w w a r t o ś c i u j ą c y c h . W t e j p r a c y n a t o m i a s t og ran i c z y m y się do a n a l i z y p o z n a w c z e g o p o s ł u g i w a n i a się j ę z y k i e m .

§ 5. D E F I N I C J E

Defin ic ją n a z y w a m y w p r o w a d z e n i e n o w y c h t e r m i n ó w j a k o funkc j i t e r m i n ó w z n a n y c h . W a ż n e j e s t , a b y ś m y sobie zda l i s p r a w ę , że def inic ja , ze w z g l ę d u n a t o , iż d o t y c z y t e r m i n ó w , w c h o d z i w s k ł a d m e t a j ę z y k a , p r z y n a j m n i e j w swo im p i e r w o t n y m z n a c z e n i u . J e ś l i n p . m ó w i m y : „ łódź p o d w o d n a j e s t t o o k r ę t m o g ą c y p ł y w a ć p o d wodą" , t o de f in iu j emy n i e łódź p o d w o d n ą , lecz t e r m i n „ łódź p o d w o d n a " . Ł ó d ź p o d w o d n ą — m o ż n a z b u d o w a ć , a le n ie zdefiniow a ć . D l a t e g o p o p r a w n a f o r m a t e j definicj i p o w i n n a b y b y ć t a k a : „za p o m o c ą «łódź podwodna ) ) d e n o t u j e m y s t a t e k m o g ą c y p ł y w a ć p o d w o d ą " ; a l b o : „ t e r m i n «łódź podwodna ) ) n i echa j m a t o s a m o znaczen ie , co t e r m i n «ok rę t m o g ą c y p ł y w a ć p o d wodą)).

P r z y j ę ł o się j e d n a k ż e , że p i s z e m y definicje j a k o z d a n i a j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , t a k j a k w p i e r w s z y m p r z y k ł a d z i e . Z w y c z a j t e n n ie j e s t n i ebezp i eczny , o ile t r a k t u j e m y go j a k o p r o c e d u r ę u p r o -

Wstęp 29

szezoną, k t ó r ą d l a ce lów log i cznych n a l e ż y zmien i ć , p r z e k ł a d a j ą c s f o r m u ł o w a n i e def in icy jne j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o n a o d p o w i e d n i e z d a n i e m e t a j ę z y k a . W j ę z y k u s f o r m a l i z o w a n y m u ż y w a m y t u z n a k u „fsf", k t ó r y z n a c z y : „ r ó w n y n a za sadz i e def in ic j i" . M o ż e m y więc n a p i s a ć :

łódź p o d w o d n a ^ o k r ę t m o g ą c y p ł y w a ć p o d wodą .

B ę d z i e m y mówi l i , że z n a k ,,^f" n ie j e s t w ł a ś c i w y m t e r m i n e m p r z e d m i o t o w y m . Z d a n i a , w k t ó r y c h t e n z n a k w y s t ę p u j e , są t o n i e w ł a ś c i w e z d a n i a p r z e d m i o t o w e , w p r o w a d z a się j e za p o m o c ą p r z e s t a w i e n i a p i ę t r a j ę z y k o w e g o *.

Z g o d n i e z n o m e n k l a t u r ą logiki t r a d y c y j n e j , t e r m i n w y s t ę p u j ą c y p o lewej s t r o n i e definicj i n a z y w a m y d e f i n i e n d u m , a t e r m i n w y s t ę p u j ą c y p o p r a w e j s t r o n i e — d e f i n i e n s .

R e l a c j ę r ó w n o ś c i n a za sadz i e definicj i m o ż n a t r a k t o w a ć j a k o p r z y p a d e k szczególny re lac j i r ó w n o z n a c z n o ś c i , czyl i p o s i a d a n i a t ego s a m e g o z n a c z e n i a . J e s t t o p r z y p a d e k , w k t ó r y m r ó w n o ś ć z n a c z e ń n ie w y w o d z i się z i n n y c h t w i e r d z e ń , lecz z o s t a ł a n a d a n a za p o m o c ą ś w i a d o m e j decyz j i d o t y c z ą c e j w p r o w a d z e n i a n o w e g o z n a k u . W z w i ą z k u z t y m n a p y t a n i e , czy r ó w n o z n a c z n o ś ć d a się wyk a z a ć , czy t eż z a c h o d z i o n a dz ięk i definicj i , o d p o w i a d a m y w r ó ż n y sposób , s to sownie do t ego , j a k w d a n y m w y p a d k u j e s t z b u d o w a n y s y s t e m j ę z y k o w y . M o ż n a t e n s a m s y s t e m z b u d o w a ć w r o z m a i t y c h o d m i a n a c h , r ó ż n i ą c y c h się p u n k t e m wyjśc ia ; t o , co j e s t definicją w j e d n e j o d m i a n i e k o n s t r u k c y j n e j , w i n n y m w a r i a n c i e m o ż e b y ć równoznacznośc i ą da jącą się u d o w o d n i ć .

R e l a c j a r ó w n o z n a c z n o ś c i , z a c h o d z ą c a m i ę d z y s y m b o l a m i , d a się s p r o w a d z i ć do re lac j i r ó w n o z n a c z n o ś c i m i ę d z y e g z e m p l a r z a m i z n a k ó w . D w a s y m b o l e są r ó w n o z n a c z n e , jeśl i k a ż d y e g z e m p l a r z j ednego s y m b o l u j e s t r ó w n o z n a c z n y z k a ż d y m e g z e m p l a r z e m drugiego s y m b o l u **. R e d u k c j ą t ą t ł u m a c z y się moż l iwość b u d o -

* Termin „język przestawiony" został wprowadzony przez R. Carnapa, Logical Syntax of Language, New York 1937, Hareourt, Brace.

** Dla wygody używamy tego samego słowa dla relacji równoznaczności między symbolami, co między egzemplarzami symboli, mimo że są to relacje różnego typu.

30 Hans Jśeichenbach

wania def inicj i . K a ż d a def in ic ja k i e d y ś zos ta je z b u d o w a n a p o r a z p i e r w s z y ; m o ż n a ją w ó w c z a s t r a k t o w a ć j a k o u m o w ę , wed le k t ó r e j k a ż d y egzempla rz z n a k u p o d o b n y do e g z e m p l a r z a w d e f i n i e n d u m , m a b y ć u w a ż a n y za r ó w n o z n a c z n y z k a ż d y m e g z e m p l a r z e m z n a k u p o d o b n y m do e g z e m p l a r z a w def iniensie .

C y t o w a n y p r z y k ł a d z a w i e r a definicję spec ja lnego k s z t a ł t u , o m a w i a n ą w logice t r a d y c y j n e j , m i a n o w i c i e definicję p o w s t a ł ą dz ięk i d e t e r m i n a c j i genus proximum i differentia specifica 2 . L o g i k a wspó łczesna dosz ła do w n i o s k u , że j e s t t o b a r d z o o g r a n i c z o n a f o r m a definicji o raz że z a r ó w n o w j ę z y k u n a u k o w y m , j a k i p o t o c z n y m p o s ł u g u j e m y się z w y k l e i n n y m i je j p o s t a c i a m i . N a ogół b io rąc , z n a k ,,^fu w y s t ę p u j e m i ę d z y z d a n i a m i , n ie zaś m i ę d z y s łowami czy z w r o t a m i . O t o n p . de f in iu jemy z d a n i e : „ p r z e m i a n a m a t e r i i j e s t u d a n e j osoby n o r m a l n a " , za p o m o c ą zb io ru z d a ń o p r o c e n t o wej z a w a r t o ś c i p e w n y c h s u b s t a n c j i w k r w i t e j o soby . Ogólną z a t e m formą t ak i e j definicji j e s t :

a D ( [ft, ...]

gdzie n a w i a s y wskazu j ą p e w n e po łączen ie z d a ń „6" , „e" , ... W p o łączeniu t y m owe z d a n i a m o ż n a wiązać ze sobą za p o m o c ą r ó ż n y c h operac j i l og icznych , n p . t a k i c h , k t ó r e w y r a ż a m y s ł o w a m i : „ i " , „ l u b " , „ i m p l i k u j e " . N a z y w a m y t o d e f i n i c j ą p r z e z k o o r d y n a c j ę s ą d ó w .

J e ś l i w t e n sposób w p r o w a d z a m y n o w e t e r m i n y , t o n ie definiuj e m y ich explicite7 lecz implicite, t j . w u w i k ł a n i u z i n n y m i t e r m i n a m i . D e f i n i u j e m y więc n p . n ie t e r m i n „ p r z e m i a n a m a t e r i i " , lecz w y p o w i e d z i w r o d z a j u : „ p r z e m i a n a m a t e r i i j e s t n o r m a l n a " , „p rze m i a n a m a t e r i i j e s t poniże j n o r m y " . P r o c e d u r a t a k a j e s t dopusz cza lna , p o n i e w a ż w d a n y m w y p a d k u n ie u ż y w a m y izo lowanego t e r m i n u „ p r z e m i a n a m a t e r i i " , t y l k o p e w n e z d a n i a , w k t ó r y c h t e n t e r m i n w y s t ę p u j e ; z n a j o m o ś ć z n a c z e n i a t y c h z d a ń w y s t a r c z y d la wsze lk ich celów p r a k t y c z n y c h . Ze w z g l ę d u n a ich odwołan i e się do sposobu u ż y c i a w y r a ż e ń — definicje t a k i e b y w a j ą częs to n a z y w a n e d e f i n i c j a m i p r z e z u ż y c i e .

„Rodzaju najbliższego i różnicy gatunkowej".

Wstęp 31

Donios łość t y c h definicj i po lega n a t y m . że pozwa la j ą one zdef in iować t e r m i n a b s t r a k c y j n y za p o m o c ą o d w o ł a n i a się do t e r m i n ó w k o n k r e t n y c h , g d y t y m c z a s e m s c h o l a s t y c z n a def in ic ja , p rzez r o d z a j n a d r z ę d n y i różn icę g a t u n k o w ą , ok reś l a t e r m i n a b s t r a k c y j n y odwołu jąc się do t e r m i n ó w b a r d z i e j a b s t r a k c y j n y c h . Z t ego właśn ie p o w o d u t r a d y c y j n a p o s t a ć definicji n ie m o ż e s p r o s t a ć z a d a n i o m a k t u a l n e j p r o c e d u r y n a u k o w e j , w k t ó r e j we ry f ikac ję w y p o w i e d z i a b s t r a k c y j n y c h p o d a j e się zawsze za p o m o c ą wery f ikac j i w y p o w i e d z i o r z e c z a c h b e z p o ś r e d n i o p o s t r z e g a l n y c h , t a k i c h j a k : t e r m o m e t r y , p r z y r z ą d y mie rn i cze czy m a ł e czą s tk i , w idoczne p rzez m i k r o s k o p .

II . R A C H U N E K ZDAŃ

§ 7. T A B E L E P R A W D Z I W O Ś C I

P r z e j d z i e m y t e r a z do log icznych r e g u ł p r a w d z i w o ś c i . F o r m u ł u j e się j e za p o m o c ą t a b e l p r a w d z i w o ś c i . T a k j a k r e g u ł y b u d o w a n i a , t a k ż e i r e g u ł y p r a w d z i w o ś c i są d y r e k t y w a m i . U s t a n a w i a j ą c w a r t o ś c i logiczne , p r z y p o r z ą d k o w a n e p e w n y m k o m b i n a c j o m sądów log icznych — p r z e z ope rac je p r o p o z y c j o n a l n e , r e g u ł y t e definiują znaczen ie o w y c h operac j i .

P r o c e d u r a t a op i e r a się n a n a s t ę p u j ą c y m r o z w a ż a n i u . O p e r a c j e p r o p o z y c j o n a l n e u s t a l a j ą re lac ję m i ę d z y wa r to śc i ą logiczną z d a n i a m o l e k u l a r n e g o a w a r t o ś c i a m i l o g i c z n y m i z d a ń a t o m o w y c h (czyli e l e m e n t a r n y c h ) . N p . z d a n i e : „ P i o t r l u b W i l i a m pó jdz i e z t o b ą " będz i e fa ł szywe, jeśl i o k a ż e się, że fa ł szem j e s t : „ P i o t r pó jdz i e z t o b ą " , a t a k ż e f a ł szem: „ W i l i a m pó jdz i e z t o b ą " . M o ż e m y z a t e m zdef in iować znaczen ie d z i a ł a n i a z d a n i o t w ó r c z e g o , f o r m u ł u j ą c r e l a c j e p r a w d z i w o ś c i z a c h o d z ą c e m i ę d z y z d a n i a m i e l e m e n t a r n y m i a ich p o ł ą c z e n i a m i . E e l a c j e t e z o s t a ł y u j ę t e w fo rmie n a s t ę p u j ą c y c h t a b e l , czyl i m a t r y c p r a w d z i w o ś c i , w k t ó r y c h „ P " znaczy „ p r a w d a " , „ JP" zaś z n a c z y „fa łsz" *.

* Tabele prawdziwości zastosował L. Wittgenstein, Tractatus Logico-PhilosopMcus, New York 1922, Harcourt, Brace, s. 93, oraz E. L. Post, „Amer. Journal of Math.", X L I I I , 1921, s. 163. Faktycznie jednak definicję operacji propozycjonalnych za pomocą terminów prawdy i fałszu podali już wcześniej np. B. Russell i A. N. Wnitehead, Principia Mathematica, tom I, 1910, s. 6— 8. Później C. S. Peirce posłużył się tą definicją; por. odsyłacz na s. 36.

Rachunek zdań 33

ci

P o w y ż s z e t a b e l e p r awdz iwośc i m o ż n a c z y t a ć w d w ó c h k i e r u n k a c h . P i e r w s z y — od p r a w e j do l ewe j , t j . od z d a n i a oznajmiającego, zawie ra jącego d a n ą ope rac j ę , czyl i z d a n i a z łożonego, d o z d a ń e l e m e n t a r n y c h . T a b e l e t e u s t a l a j ą w ó w c z a s , że o ile p r a w d z i w e j e s t z d a n i e z łożone , t o p r a w d z i w y j e s t j e d e n z p r z y p a d k ó w P . (P rzez p r z y p a d e k P sądu z łożonego r o z u m i e m y k a ż d ą z t y c h k o m b i n a c j i s ądów e l e m e n t a r n y c h , k t ó r e j j e s t p r z y p o r z ą d k o w a n e „ P " w k o l u m n i e s ądu z łożonego) . N p . jeś l i „a V 6" j e s t p r a w d z i w e , t o w i e m y , że a l b o „<x" j e s t p r a w d z i w e i „&" j e s t p r a w d z i w e , a l bo „ a " j e s t p r a w d z i w e , „&" zaś — fa ł szywe, a l bo „ a " j e s t f a ł szywe, „&" zaś — p r a w d z i w e . D r u g i k i e r u n e k b iegn ie od lewej do p r a w e j , t j . o d z d a n i a e l e m e n t a r n e g o d o z d a n i a z łożonego . T a b e l e u s t a l a j ą w ó w c z a s , że jeśl i j e d e n z p r z y p a d k ó w P j e s t p r a w d z i w y , t o o d p o w i a d a j ą c a m u o p e r a c j a z a c h o d z i . N p . jeżel i w i e m y , że „ a " j e s t p r a w d z i w e , „ 6 " zaś — fa ł szywe , t o p o w i e m y , iż „a V b" j e s t p r a w d z i w e .

I n t e r p r e t a c j ę , p r z y k t ó r e j t a b e l e p r a w d z i w o ś c i c z y t a się w o b u k i e r u n k a c h , n a z y w a ć b ę d z i e m y i n t e r p r e t a c j ą a d i u n k t y w n ą t a b e l p r a w d z i w o ś c i . I n t e r p r e t a c j ę , p r z y k t ó r e j t a b e l e t e o d c z y t u j e się t y l k o w p i e r w s z y m k i e r u n k u , t j . od p r a w e j do l ewe j , n a z w i e m y i n t e r p r e t a c j ą k o n e k t y w n ą t a b e l p r a w d z i w o ś c i .

A ż e b y różn i ca s t a ł a się j a s n a , p o k a ż m y p r z y k ł a d : Ch i ru rg , m a j ą c y do czyn i en i a z c i ężk im p r z y p a d k i e m , p r z y z n a j e , iż n i e wie, czy u d a się u r a t o w a ć p a c j e n t a ; d o d a j e j e d n a k : „ P a c j e n t a t r z e b a o p e r o w a ć , b o inacze j u m r z e " . Z a ł ó ż m y , że o p e r a c j ę z ro-

T a b e l e p r a w d z i w o s

T a b e l a l a

a a

P F

F P

a b

P P

P F

F P

F F

T a b e l a I b

a V b ab a~D b a == b

P P P P

P F F F

P F P F

i F F P P

34 Hans Beichenbach

b iono i p a c j e n t n ie u m a r ł . Czy t o dowodz i , że oświadczen ie c h i r u r g a b y ł o p r a w d z i w e ? J e ś l i p o s ł u ż y m y się i n t e r p r e t a c j ą a d i u n k t y w n ą , i s t o t n i e b y ł o b y t o dowiedz ione , g d y ż zaszed ł j e d e n z p r z y p a d k ó w P , w ła śc iwych k o m b i n a c j i „ l u b u . S to su j ąc n a t o m i a s t i n t e r p r e t a c j ę k o n e k t y w n ą , p o w i e d z i e l i b y ś m y , że t o , co się s t a ło , j e d y n i e z g a d z a się z o świadczen i em c h i r u r g a , n ie d o w o d z ą c j e d n a k p r a w d z i w o ś c i t ego oświadczen ia . A b y u d o w o d n i ć ową p r a w d z i w o ś ć , t r z e b a b y w y k a z a ć , że n ie p o z o s t a ł a ż a d n a i n n a moż l iwość w y z d r o w i e n i a , że g d y b y p a c j e n t n ie p o d d a ł się operac j i , t o b y u m a r ł . P r z y t e j i n t e r p r e t a c j i r o z w a ż a n e oświadczen ie u s t a l a związek, czyli k o n e k s j ę , m i ę d z y p r z y p a d k a m i P — w t a k i sposób , że jeś l i j e d e n z p r z y p a d k ó w P n ie za jdz ie , t o j e d e n z p o z o s t a ł y c h p r z y p a d k ó w P zajść m u s i . D l a t e g o s ta je się oczywis t e , iż p r a w d z i w o ś c i p o w y ż szego oświadczen ia n ie m o ż e u z a s a d n i ć j e d n a obse rwac ja , j a k o że św iadczy o n a t y l k o o t y m , iż zaszed ł j e d e n z p r z y p a d k ó w P , n ie i n fo rmuje n a s n a t o m i a s t o i n n y c h moż l iwośc iach . J e d y n i e oba len ie owego oświadczen ia u z y s k a ć m o ż n a za p o m o c ą j e d n e j obser wac j i ; jeżel i n p . p a c j e n t a nie z o p e r o w a n o , a m i m o t o n ie u m a r ł , w t a k i m raz ie oświadczen ie c h i r u r g a b y ł o n a p e w n o fa ł szywe.

Ana log iczn ie , m ó w i m y o o p e r a c j a c h a d i u n k t y w n y c h i o p e r a c j a c h k o n e k t y w n y c h . O p e r a c j ę a d i u n k t y w n ą m o ż n a z w e r y f i k o w a ć za p o m o c ą j e d n e j obse rwac j i ; ope rac j ę k o n e k t y w n ą m o ż n a j e d y n i e s f a l s y f i k o w a ć za p o m o c ą j e d n e j obser wacj i , g d y t y m c z a s e m w p r z y p a d k u p o z y t y w n y m p o j e d y n c z a o b s e r w a c j a m o ż e t y l k o b y ć z g o d n a z ową operac ją . M o ż e m y t a k ż e powiedz ieć , że ope rac j ę k o n e k t y w n ą d a się p o t w i e r d z i ć za p o m o c ą j e d n e j obse rwac j i , o ile p rzez „ p o t w i e r d z e n i e " rozum i e m y „zgodność z" , t j . „n i e sp rzeczność" . P o s ł u g i w a n i e się j e d n a k s łowem „ p o t w i e r d z a ć " j e s t n i ebezp ieczne , p o n i e w a ż w y r a z t e n m a i d r u g i e znaczen ie , n ie zawsze j a s n o o d r ó ż n i a n e od p ie rwszego , m i a n o w i c i e „wery f ikować do p e w n e g o s t o p n i a " . R o z w a ż a n i a n a t e m a t u z a s a d n i a n i a po lega jącego n a t a k r o z u m i a n y m p o t w i e r d z a n i u na leżą do logiki i n d u k c j i , p o n i e w a ż u z a s a d n i a n i e t a k i e op ie ra się n a p e w n e j szczególnej fo rmie w n i o s k o w a n i a i n d u k c y j n e g o ; n ie c h c e m y t u t a j p o d e j m o w a ć t y c h r o z w a ż a ń i d l a t e g o n ie b ę d z i e m y b a d a l i w a r u n k ó w , p o d j a k i m i z a o b s e r w o w a n y p r z y -

Rachunek zdań 35

p a d e k P n a l e ż y u z n a ć za u z a s a d n i e n i e p rzez p o t w i e r d z e n i e . S łowa „ p o t w i e r d z a ć " b ę d z i e m y t u zawsze u ż y w a l i w z n a c z e n i u „ b y ć z g o d n y m z" . N a raz ie k w e s t i ę , j a k z w e r y f i k o w a ć o p e r a c j ę k o n e k t y w n a , p o z o s t a w i a m y o t w a r t ą , o d k ł a d a j ą c n a późn ie j d y s k u s j ę w t e j sp r awie .

Roz różn i en i e i n t e r p r e t a c j i a d i u n k t y w n e j i k o n e k t y w n e j , k t ó r e ś m y wyjaśn i l i n a p r z y k ł a d z i e ope rac j i a l t e r n a t y w y „ l u b " , odnos i się ana log iczn ie i do i n n y c h d z i a ł a ń . Operac ją , k t ó r ą s t o s u j e m y p r z e w a ż n i e w i n t e r p r e t a c j i k o n e k t y w n e j , j e s t i m p l i k a c j a . T u t a j zwyk łe j k o i n c y d e n c j i , t j . p r z y p a d k u , w k t ó r y m „ a " j e s t p r a w d ą oraz „ 6 " j e s t p r a w d ą , n ie u w a ż a się z w y k l e za d o w ó d imp l ikac j i . Z d a r z y ł o się o s t a t n i o w Los Ange les , że g d y w k in i e p o k a z y w a n o n a e k r a n i e w y s a d z e n i e w p o w i e t r z e d r z e w a t a r a s u j ą c e g o r z e k ę , w s t r z ą s z iemi t a r g n ą ł b u d y n k i e m k i n a . I m p l i k a c j a : „ w y s a d z e n i e w powie t r z e d r z e w a , p o k a z a n e n a e k r a n i e , i m p l i k o w a ł o w s t r z ą s g m a c h u k i n a " , b y ł a w ó w c z a s p r a w d z i w a w sensie a d i u n k t y w n y m , f a ł szywa n a t o m i a s t , jeś l i ją i n t e r p r e t o w a ć k o n e k t y w n i e . I m p l i k a c j i a d i u n k t y w n e j r z a d k o k i e d y u ż y w a się w j ę z y k u p o t o c z n y m . P o d o b n i e r ó w n o w a ż n o ś ć (a t a k ż e roz łączne „ a l b o " ) b y w a s t o s o w a n a p r z e w a ż n i e w sens ie k o n e k t y w n y m . A l t e r n a t y w y i n k l u z y w n e j „ l u b " u ż y w a m y w o b u i n t e r p r e t a c j a c h ; „ i " p r z e w a ż n i e w i n t e r p r e t a c j i a d i u n k t y w n e j . „ I " — w p r z e c i w i e ń s t w i e do i n n y c h o p e r a c j i — m a j e d e n t y l k o p r z y p a d e k P ; d l a t e g o n ie m o ż n a t u m ó w i ć o związku , czyl i k o n e k s j i m i ę d z y p r z y p a d k a m i P . I s t n i e j e j e d n a k t a k ż e i k o n e k t y w n a i n t e r p r e t a c j a „ i " , w t y m znaczen iu , że n ie m o ż e się z d a r z y ć ż a d e n i n n y p r z y p a d e k . P o d o b n i e j a k „ i " , również negac j i u ż y w a się p r z e w a ż n i e a d i u n k t y w n i e ; w i n t e r p r e t a c j i ko n e k t y w n e j „ a " z n a c z y : „ « a » j e s t k o n i e c z n i e f a ł s z y w e " . N a w i a s e m m ó w i ą c , w i d a ć z t y c h r o z w a ż a ń , że k w e s t i a ope rac j i k o n e k t y w n y c h wiąże się ściśle z ana l i zą m o d a l n o ś c i , t j . t e r m i n ó w „ k o n i e c z n y " , „ m o ż l i w y " , „ n i e m o ż l i w y " .

D w o i s t o ś ć i n t e r p r e t a c j i u p r a w n i a do p r zy j ęc i a t e j s a m e j n a z w y d la ope rac j i o b u r o d z a j ó w . I t a k n p . i m p l i k a c j a a d i u n k t y w n a m a t e s a m e t a b e l e p r a w d z i w o ś c i , co i m p l i k a c j a k o n e k t y w n a ; ope rac j e t e różn ią się t y l k o i n t e r p r e t a c j ą p r z y p a d k ó w P , k t ó r e p r z y p ie rwsze j i n t e r p r e t a c j i z n a c z ą wery f ikac ję , a p r z y d rug ie j — L o g i k a i j ę z y k 5

36 Hans Reichenbaah

zgodność . O p e r a c j e a d i u n k t y w n e są a d i u n k t y w n y m i k o r e l a -t a m i ope rac j i k o n e k t y w n y c h .

O d c h y l e n i a , k t ó r e w y k a z u j e i m p l i k a c j a a d i u n k t y w n ą w z g l ę d e m k o n e k t y w n e g o r o z u m i e n i a , n a z y w a n o n i e k i e d y „ p a r a d o k s a m i i m p l i k a c j i " . Z i n t e r p r e t a c j i a d i u n k t y w n e j w y n i k a , że sąd fałs z y w y i m p l i k u j e k a ż d ą w y p o w i e d ź oraz że sąd p r a w d z i w y j e s t i m p l i k o w a n y p rzez k a ż d y sąd. M a m y z a t e m : „śnieg j e s t c z a r n y imp l iku j e , iż j u t r o b ę d z i e t u t r zęs ien ie z i em i" oraz „ jes t t r zęs ien ie z iemi imp l iku j e , że cuk ie r j e s t s ł odk i " . M e m a , oczywis t a , n ic p a r a d o k s a l n e g o w t y c h w y p o w i e d z i a c h . M u s i m y z d a ć sobie s p r a w ę , że s łowo „ i m p l i k u j e " m a t u t a j n ie t o s a m o znaczen ie , co w j ę z y k u p o t o c z n y m ; i m p l i k a c j a w t y m w y p a d k u p o p r o s t u d o ł ą c z a j e d n o ozna jmien ie do d rug iego , n i e w i ą ż ą c ich ze sobą. I m p l i k a c j a a d i u n k t y w n ą m a szersze znaczen ie niż i m p l i k a c j a k o n e k t y w n ą ; jeśl i i m p l i k a c j a k o n e k t y w n ą zachodz i , t o w y s t ę p u j e t a k ż e imp l ika cja a d i u n k t y w n ą , a le n ie n a o d w r ó t . S p ó r m i ę d z y z w o l e n n i k a m i ope rac j i a d i u n k t y w n y c h a z w o l e n n i k a m i k o n e k t y w n y c h , t o c z ą c y się od czasów a n t y c z n y c h *, u l ega ł n i ek i edy z a g m a t w a n i u - n a s k u t e k d o m a g a n i a się, a b y u z n a ć za p o p r a w n ą ope rac j ę j e d n e g o z t y c h d w ó c h t y p ó w . T a k i e ż ą d a n i a świadczą o n i e z r o z u m i e n i u s y t u a c j i . W p r o w a d z a j ą c i m p l i k a c j ę a d i u n k t y w n ą do naszego jęz y k a , k o r z y s t a m y z u p r a w n i e ń u c z o n e g o do k o n s t r u o w a n i a j ego w ł a s n y c h u p r o s z c z o n y c h po jęć . N ie w y k l u c z a t o p o s ł u g i w a n i a się imp l ikac j ą k o n e k t y w n ą w i n n y c h s ą d a c h ; p o w i n n o się t y l k o w y m a g a ć , a b y b y ł o j a s n e , o k t ó r y r o d z a j operac j i chodz i .

P o n i e w a ż ope rac je a d i u n k t y w n e weryf iku je się l u b fa lsyf ikuje za p o m o c ą w a r t o ś c i logicznej s ądów s k ł a d o w y c h , noszą one również n a z w ę funkc j i p r a w d z i w o ś c i o w y c h . O p e r a c j e k o n e k t y w n e nie m a j ą c h a r a k t e r u funkc j i p r a w d z i w o ś c i o w y c h w t y m sens ie ; m o ż n a n a t o m i a s t m ó w i ć o t a k i m ich c h a r a k t e r z e w sensie s ze r szym, o ile w y p o w i e d z i , w k t ó r y c h one wys t ępu j ą , są p r z e k ł a d a l n e n a i n n e wypowiedz i , zawie ra jące wy łączn ie ope rac j e a d i u n k t y w n e , t a k i e n p . , j a k i e s t o s u j e m y w w y p a d k u p o w t ó r n e j obse rwac j i z d a r z e ń t e g o

* Por. interesujące uwagi historyczne C. S. Peiree'a w jego Colleeted Papers, Cambridge 1933, Harvard University Press, tom III , ust. 441—444.

Rachunek zdań 37

samego r o d z a j u . K w e s t i a , czy o p e r a c j e k o n e k t y w n e j ę z y k a p o tocznego są f u n k c j a m i p r a w d z i w o ś c i o w y m i w t y m z n a c z e n i u , s t a n o w i w a ż n y p u n k t s p o r n y w d y s k u s j i n a t e m a t p o d s t a w log ik i ; m a m y z a m i a r w d a l s z y m ciągu w y k a z a ć , że n a p y t a n i e t o n a l e ż y odpowiedz ieć t w i e r d z ą c o , z t y m j e d n a k z a s t r z e ż e n i e m , że d o t a k r o z u m i a n y c h ope rac j i k o n e k t y w n y c h we jdą w y p o w i e d z i m e t a j ę z y k a *.

Chociaż , j a k powiedz ie l i śmy , i m p l i k a c j ę a d i u n k t y w n ą i r ó w n o w a ż n o ś ć a d i u n k t y w n ą r z a d k o s t o s u j e m y w j ę z y k u p o t o c z n y m , t o przec ież i s tn ie je p o d s t a w o w e z a s t o s o w a n i e t a k i c h ope rac j i w p e w n y c h w y r a ż e n i a c h s łużących ce lom r e t o r y c z n y m racze j n iż logiczn y m . M o ż e m y n p . z a a k c e n t o w a ć p r a w d z i w o ś ć p e w n e g o oświadczenia , czyn iąc zeń n a s t ę p n i k z d a n i a n a p e w n o p r a w d z i w e g o , k t ó rego znaczen ie nie m a ż a d n e g o związku z o w y m oświadczen i em, j a k w t a k i m o k r z y k u a d w o k a t a : „ Jeże l i d w a r a z y d w a j e s t c z t e r y , t o t e n człowiek j e s t p r a w o w i t y m s p a d k o b i e r c ą " . I m p l i k a c j a t a zos ta ła t u t a j u z n a n a za p r a w d z i w ą , p o n i e w a ż m ó w i ą c y u w a ż a z a r ó w n o jej p o p r z e d n i k , j a k i n a s t ę p n i k , za p r a w d ę ; za p o m o c ą t ego z a b i e g u o ra to r śk iego p e w n o ś ć p o p r z e d n i k a zos t a ł a , r zec m o ż n a , p r zen i e siona n a n a s t ę p n i k . P o d o b n e g o k s z t a ł t u w y r a ż e n i a p o w s t a j ą p r z y p o m o c y t w i e r d z e ń t a k i c h , j a k : „ T a k j a k ży ję i o d d y c h a m , t e n człowiek j e s t n i e w i n n y " . O w o „ t a k j a k " w s k a z u j e t u t a j r ó w n o ważność a d i u n k t y w n ą ; zos ta ło ono u ż y t e dlą z a n a c z e n i a , iż o b a te z d a n i a m a j ą t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną.

W i n n y c h s f o r m u ł o w a n i a c h t e g o r o d z a j u s t o su j e się i m p l i k a c j ę a d i u n k t y w n ą d la z a z n a c z e n i a , że m ó w i ą c y u w a ż a p e w n e z d a n i e „ 6 "

* Zamiast słów „adiunktywny" lub „będący funkcją prawdziwościową" — w węższym sensie, często stosuje się termin „ekstensjonalny"; niejednokrotnie jednak termin ten bywa też używany w znaczeniu naszego „będący funkcją prawdziwościową" — w szerszym sensie. Termin „intensjonalny", który w dyskusjach logicznych nieraz przeciwstawia się terminowi „ekstensjonalny", bywa niekiedy używany jako równoważnik naszego terminu „konektywny", kiedy indziej zaś — jako równoważny naszemu terminowi „analityczny konektywny", który wprowadzimy później. Dla uniknięcia dwuznaczności wprowadzamy terminy „adiunktywny" i „konektywny" w znaczeniach zdefiniowanych. Nasz termin „implikacja adiunktywną" zastępuje również Russel-lowską „implikację materialną".

5*

38 Hans Beichenbach

za p r a w d z i w e , n a t o m i a s t z d a n i a „ a " a n i n ie s t w i e r d z a , a n i n ie zap r z e c z a . R o z w a ż m y z d a n i e : „ J e ś l i t e n cz łowiek n ie j e s t m o r d e r c ą , t o n a p e w n o j e s t o n w t ę z b r o d n i ę z a m i e s z a n y " . N a s t ę p n i k u z n a n o t u za p r a w d z i w y , a p o n i e w a ż z d a n i e p r a w d z i w e j e s t a d i u n k t y w n i e i m p l i k o w a n e p rzez k a ż d e z d a n i e , p r z e t o s tw ie rdzen ie t e j impl i k a c j i p o z o s t a w i a k w e s t i ę p r a w d z i w o ś c i je j p o p r z e d n i k a — o t w a r t ą . T o zaś , że n a s t ę p n i k u z n a n o za p r a w d ę , w i d a ć s t ąd , iż z d a n i e t o w y n i k a ł o b y z p o p r z e d n i k a równ ież w w y p a d k u jego fa łszywości , t j . g d y w s p o m n i a n y człowiek j e s t m o r d e r c ą .

W inne j wers j i —• t a k i c h i m p l i k a c j i a d i u n k t y w n y c h u ż y w a się w fo rmie n a s t ę p u j ą c y c h z w r o t ó w r e t o r y c z n y c h : w y o b r a ź m y sobie o t o , że m ó w c a n a wese lu p r z e d s t a w i a s a m e g o siebie , m ó w i ą c : „ J e ś l i n ie j e s t e m o j cem p a n n y m ł o d e j , t o p r z y n a j m n i e j j e s t e m jej w u j e m " . I d z i e m u właśc iwie o t o : „ M e j e s t e m o jcem, a le w u j e m " . Z a m i a s t t e g o f o r m u ł u j e o n i m p l i k a c j ę , w k t ó r e j k w e s t i a p r a w d z i wośc i z d a ń s k ł a d o w y c h p o z o s t a j e o t w a r t a , z b u d o w a n ą j e d n a k w t e n sposób , b y w k a ż d y m raz i e u p r a w n i a ł o go t o do wygłoszen i a m o w y . I m p l i k a c j a t a j e s t oczywiśc ie a d i u n k t y w n ą , g d y ż u z n a j e się ją z t e j t y l k o p r z y c z y n y , iż z a r ó w n o je j p o p r z e d n i k , j a k i n a s t ę p n i k są z n a n e j a k o p r a w d z i w e . W t a k i c h f igu rach s t y l i s t y c z n y c h i p o k r e w n y c h i m z w r o t a c h r e t o r y c z n y c h c h a r a k t e r p r a w d z i w o ś c i o w y ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h s t a j e się w i d o c z n y s p o z a zas łony k o n o t a c j i p s y c h o l o g i c z n y c h *.

D o d a j m y p a r ę u w a g d o t y c z ą c y c h z a g a d n i e n i a , w j a k i m sensie t a b e l e p r a w d z i w o ś c i m o ż n a u w a ż a ć za def inicje ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h . M o ż e m y o d c z y t a ć definicję s łowa n p . „ l u b " — w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

„ a V b" j e s t p r a w d z i w e

„ a " j e s t p r a w d z i w e i „6 l u b „<x" j e s t p r a w d z i w e , l u b „ a " j e s t f a ł szywe, „

6" j e s t p r a w d z i w e 3, „fe" zaś fa ł szywe (1) „ 6 " zaś p r a w d z i w e

fa ł szywe o raz &" j e s t f a ł szywe (2)

* Implikację częściowo adiunktywną, a częściowo konektywną omawiamy w § 64.

Rachunek zdań 39

J e s t t o def in ic ja p r z e z użyc i e , s f o r m u ł o w a n a w j ę z y k u s e m a n t y c z n y m ; z a w i e r a ona , n i e w c u d z y s ł o w a c h , w y r a z y „ l u b " o raz „ i " . Z a k ł a d a z a t e m , że z n a n e są ope rac j e o z n a c z o n e p r zez t e s łowa. Definic je i n n y c h ope rac j i w y g l ą d a ł y b y w p o d o b n y sposób i również z a w i e r a ł y b y s łowa „ l u b " o raz „ i " . O s i ą g a m y więc dz ięk i te j definicj i t y l e t y l k o , że ope rac j e j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o sp ro w a d z a się do d w ó c h o d p o w i a d a j ą c y c h i m ope rac j i m e t a j ę z y k a . R e d u k c j a t a n i e j e s t c a ł k i e m b e z u ż y t e c z n a , g d y ż w s k a z u j e , że m o ż n a zdef in iować ope rac j e n a d o w o l n y c h z d a n i a c h , jeś l i t y l k o z n a m y znaczen i e ope rac j i n a z d a n i a c h k s z t a ł t u „ z d a n i e j e s t p r a w d z i w e " i „ z d a n i e j e s t f a ł s zywe" . N a z w i j m y t e g o r o d z a j u ope rac j e p r o p o z y c j o n a l n e o p e r a c j a m i s e m a n t y c z n y m i ; b ę d z i e m y wówczas mog l i powiedz ieć , że t a b e l e p r a w d z i w o ś c i p o d a j ą definicję operac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o za p o m o c ą t e r m i n ó w operac j i s e m a n t y c z n y c h .

D u a l i z m ope rac j i a d i u n k t y w n y c h i k o n e k t y w n y c h d o t y c z y t a k ż e ope rac j i s e m a n t y c z n y c h . J e s t rzeczą ważną , a b y ś m y sobie zda l i s p r a w ę , że w definicj i ope rac j i j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o sem a n t y c z n e „ i " j e s t a d i u n k t y w n e , p o d c z a s g d y „ l u b " m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć z a r ó w n o a d i u n k t y w n i e , j a k k o n e k t y w n i e : jeś l i owo „ l u b " z i n t e r p r e t u j e m y a d i u n k t y w n i e , t o o t r z y m a m y a d i u n k t y w n e ope rac je j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ; jeś l i z i n t e r p r e t u j e m y j e k o n e k t y w n i e , t o o t r z y m a m y k o n e k t y w n e o p e r a c j e j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o . W i d z i m y , że n a w e t r ó ż n i c y m i ę d z y t e r m i n a m i „ a d i u n k t y w n y " i „ k o n e k t y w n y " n ie m o ż n a zdef in iować , o ile n i e s t a ł a się o n a j u ż z n a n a w o b r ę b i e ope rac j i s e m a n t y c z n y c h .

R o z w a ż a n i e t o w s k a z u j e , iż w celu zde f in iowan ia p o d s t a w logiki m u s i m y z n a ć p e w n e t e r m i n y p i e r w o t n e , t j . t e r m i n y , k t ó r y c h znaczen ie r o z u m i e m y r b ez definicj i . N a szczęście, n i e j e s t kon ieczne , b y ś m y t e r m i n y t e p o j m o w a l i t a k j a s n o j a k t e , k t ó r y m i p o s ł u g u j e m y się w p o r z ą d n y m s y s t e m i e logik i . Def in ic ja j e s t z ro z u m i a ł a — n a w e t i w t e d y , g d y n ie z n a m y w y r a ź n i e z n a c z e n i a t e r m i n ó w p i e r w o t n y c h ; m o ż n a t eż zde f in iować i n n e t e r m i n y j a k o funkcje t e r m i n ó w n i e w y r a ź n y c h , w t a k i sposób , że t e i n n e t e r m i n y n ie b ę d ą m ę t n e , lecz z o s t a n ą p r e c y z y j n i e ok reś lone . M o ż n a p r z e t o u z y s k a ć p r e c y z y j n e n a w e t znaczen ie t e r m i n ó w p i e r w o t n y c h ,

40 Hans Beichenbach

opie ra jąc się n a ich m ę t n y m z p o c z ą t k u r o z u m i e n i u . J a k o p r z y k ł a d r o z w a ż m y „ l u b " u ż y t e p o p r a w e j s t r o n i e re lac j i (1). P o z o s t a w i a m y j a k o o t w a r t ą — k w e s t i ę , czy t o „ l u b " j e s t ł ączne , czy t eż rozł ączne ; m o ż e m y zaś t a k u c z y n i ć , p o n i e w a ż n ieza leżn ie od t ego , k t ó r y m ze z n a c z e ń się p o s ł u ż y m y , „ l u b " zde f in iowane p o lewej s t r o n i e — ' b ę d z i e ł ą c z n y m „ l u b " . P o d o b n i e , d l a z r o z u m i e n i a ogólnej c h a r a k t e r y s t y k i d a n y c h ope rac j i k o n e k t y w n y c h n ie m u s i m y u m i e ć u s t a l i ć w sposób j a s n y , co t o j e s t k o n e k t y w n e „ l u b " ; w d a l s z y m zaś c iągu z o b a c z y m y , że m o ż n a p o d a ć d o k ł a d n ą definicję operac j i ko n e k t y w n y c h , o b e j m u j ą c ą również z n a c z e n i e owego t e r m i n u p i e rwo t n e g o . T e g o r o d z a j u związek z a c h o d z i w ogóle m i ę d z y m e t a j ę z y k i e m a j ę z y k i e m p r z e d m i o t o w y m . M e t a j ę z y k częs to b y w a m ę t n y i n iep r e c y z y j n y ; m i m o t e j w a d y m o ż e m y u ż y w a ć go d o k o n s t r u o w a n i a ściśle i j e d n o z n a c z n i e o k r e ś l o n y c h po jęć j ę z y k a p r z e d m i o t o wego . M e t o d y log iczne p r z y p o m i n a j ą p r e c y z j ę i n s t r u m e n t ó w używ a n y c h p rzez f i zyka , k t ó r e n a w e t , g d y ich w s k a z a n i a o d c z y t a się n i e d o k ł a d n i e , p rzec ież da ją w y n i k i z n a c z n i e b a r d z i e j d o k ł a d n e niż o b s e r w a c j e d o k o n a n e bez i n s t r u m e n t ó w . D o k ł a d n o ś ć t a k a j e s t m o ż l i w a , g d y ż i n s t r u m e n t y t e z b u d o w a n o w t e n sposób , że m a ł y m r ó ż n i c o m m i ę d z y m i e r z o n y m i o b i e k t a m i o d p o w i a d a j ą wielkie różn ice m i ę d z y w s k a z a n i a m i p r z y r z ą d u . M e t o d y logiki f o rma lne j idą za p o d o b n y m w z o r e m : m a ł e różn ice m i ę d z y po j ęc i ami , k t ó r e m a m y zdef in iować w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m , w y d o b y w a się i p rzed s t a w i a j a k o wielkie różn ice m i ę d z y n i e p r e c y z y j n y m i po j ęc i ami , u ż y w a n y m i w m e t a j ę z y k u .

§ 9. I N T E R P R E T A C J A O P E R A C J I T A U T O L O G I C Z N Y C H J A K O O P E R A C J I K O N E K T Y W N Y C H

Defin ic ję t a u t o l o g i i j a k o f o r m u ł y zawsze p r a w d z i w e j u z y s k a n o p r z y p o m o c y ope rac j i a d i u n k t y w n y c h . O k a z u j e się j e d n a k , iż r e l ac j e t a u t o l o g i c z n e m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć j a k o ope rac j e ko n e k t y w n e .

D a się t o p o k a z a ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . K i e d y ś m y f o r m u ł ę s y n t e t y c z n ą , t a k ą j a k „ a D 6", u z n a l i z a p r a w d z i w ą , a n a s t ę p n i e

Rachunek zdań 41

w i d z i m y , że „ a " o raz „ 6 " są p r a w d z i w e , n ie u w a ż a m y t e j obser wac j i za d o w ó d i m p l i k a c j i k o n e k t y w n e j , p o n i e w a ż n ie w i e m y , czy w ś r ó d p r z y s z ł y c h p r z y p a d k ó w p o d o b n e g o r o d z a j u będz i e w y k l u c z o n y p r z y p a d e k „ a - 5 " , s p r z e c z n y z t ą imp l ikac j ą . Co i n n e g o , g d y ś m y u z n a l i za p r a w d ę f o r m u ł ę t a u t o l o g i c z n ą . P o n i e w a ż f o r m u ł a t a k a n ie m a p r z y p a d k ó w JP, j e s t p r z e t o n i emoż l iwe d o k o n a n i e sp rzeczne j z n ią obse rwac j i ; d l a t e g o m o ż e m y powiedz ieć , że j e s t o n a p r a w d z i w a w sensie k o n e k t y w n y m . Czyn iąc t a k , n ie p o s ł u g u j e m y się p o j e d y n c z ą obse rwac ją w celu z w e r y f i k o w a n i a owej f o r m u ł y ; t y l k o p o s t ę p u j e m y zgodn ie z z a s a d ą głoszącą, iż z d a n i e , z k t ó r y m wszelkie moż l iwe obse rwac j e m u s z ą b y ć z g o d n e , n a l e ż y u w a ż a ć za p r a w d z i w e .

Z i l u s t r u j e m y t o r o z w a ż a n i e za p o m o c ą p r z y k ł a d u . W t a u t o logii t a k i e j , j a k :

a\J b EEE (1)

m a m y ope rac j ę r ó w n o w a ż n o ś c i , k t ó r a da j e p r a w d ę p r z y wsze lk ich m o ż l i w y c h p o d s t a w i e n i a c h w a r t o ś c i n a mie j sce „ a " o raz „fc". P o o b y d w u s t r o n a c h t e j r ó w n o w a ż n o ś c i w y s t ę p u j ą o p e r a c j e a d i u n k t y w n e d y s j u n k c j i , k o n i u n k c j i i negac j i . Z t a u t o l o g i c z n e g o c h a r a k t e r u (1) w y n i k a , że i l ekroć o b s e r w a c j e u c z y n i ą l ewą s t r o n ę (1) p r a w d ą , również p r a w d ą u c z y n i ą je j s t r o n ę p r a w ą — i n a o d w r ó t ; a i l ekroć t ra f ią się obse rwac j e da jące p o lewej s t r o n i e fałsz, t y l e k r o ć d a d z ą one t a k ż e fałsz p o s t ron i e p r a w e j — i n a o d w r ó t . J e s t więc rzeczą n iemożl iwą d o k o n a n i e obse rwac j i , k t ó r e b y s fa lsyf ikowały re lac ję (1); wszelk ie moż l iwe obse rwac j e m u s z ą b y ć z nią z g o d n e . P o z w a l a t o n a u z n a n i e r ó w n o w a ż n o ś c i w (1) za związek k o n i e c z n y , a z a t e m za ope rac j ę k o n e k t y w n a . J e j we ry f ikac j a op i e r a się n ie n a o b s e r w a c j a c h e m p i r y c z n y c h , lecz n a s t r u k t u r z e t e j f o r m u ł y .

E e z u l t a t t e n j e s t t a k ż e p o ż ą d a n y d l a t eo r i i we ry f ikowa lnośc i znaczen i a . Co b o w i e m w y n i k a z t a u t o l o g i c z n e g o c h a r a k t e r u (1) : t o m i a n o w i c i e , że n i emoż l iwe j e s t zgoła u z y s k a n i e d o ś w i a d c z e ń , k t ó r e b y w p r o w a d z i ł y różn icę m i ę d z y d w i e m a s t r o n a m i w s p o m n i a ne j re lac j i , czyl i s p o w o d o w a ł y p r a w d z i w o ś ć j e d n e j s t r o n y , a fał-szywość d r u g i e j . S to su j ąc d r u g ą z a s a d ę t eo r i i we ry f ikowa lnośc i z n a c z e n i a ( § 2 ) o t r z y m u j e m y t e n w y n i k , że w y r a ż e n i a p o lewej i p o

42 Hans Beichenbach

p r a w e j s t r o n i e z n a k u r ó w n o w a ż n o ś c i m a j ą t o s a m o znaczen ie . W y k r y l i ś m y więc log i s tyczną i n t e r p r e t a c j ę re lac j i r ó w n o z n a c z nośc i ; t ę k o n e k t y w n ą re lac ję d a się i n t e r p r e t o w a ć j a k o r ó w n o w a ż n o ś ć t au to log i czną .

M o ż e m y t e d y z a s t ą p i ć z n a k a d i u n k t y w n e j r ó w n o w a ż n o ś c i w (1) z n a k i e m o d p o w i e d n i e j ope rac j i k o n e k t y w n e j . W celu odróżn i en i a ope rac j i k o n e k t y w n y c h od a d i u n k t y w n y c h u ż y w a ć bę d z i e m y a k c e n t u n a d z n a k i e m d a n e j ope rac j i . M o ż e m y więc zam i a s t (1) n a p i s a ć f o r m u ł ę :

a\J b = a-b (2)

K o n e k t y w n y c h a r a k t e r t e j r ó w n o w a ż n o ś c i w i d a ć s t ą d , że j e s t t o r ó w n o w a ż n o ś ć k o n i e c z n a .

W p o d o b n y sposób m o ż e m y r ó w n i e ż w p r o w a d z i ć i m p l i k a c j ę k o n e k t y w n ą . N a p r z y k ł a d w e w z o r z e :

{aDb)D(a-cDb) (3)

m o ż e m y z a s t ą p i ć c e n t r a l n y z n a k i m p l i k a c j i z n a k i e m imp l ikac j i k o n e k t y w n e j i z ap i sać t ę f o r m u ł ę w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

{aDb)D (a-cDby (4)

M o ż n a t a k u c z y n i ć z t e g o s a m e g o p o w o d u , co w p o p r z e d n i m p r z y k ł a d z i e ; p r a w d z i w o ś ć całe j i m p l i k a c j i w (3) u s t a l a się n ie za p o m o c ą e m p i r y c z n e j obse rwac j i w a r t o ś c i logicznej t e r m i n ó w i)o o b u s t r o n a c h w s p o m n i a n e g o z n a k u , lecz p rzez w y k a z a n i e , że j ak i eko lw iek b y t e w a r t o ś c i logiczne b y ł y , i m p l i k a c j a m u s i zachodz ić .

M e m o ż n a t e g o p o w t ó r z y ć o p o z o s t a ł y c h d w ó c h z n a k a c h imp l ikac j i w (3); m u s z ą one p o z o s t a ć bez z m i a n y j a k o o p e r a c j e a d i u n k t y w n e , k t ó r y c h wery f ikac j ę s t a n o w i ć b ę d z i e o b s e r w a c j a . J e d y n i e ope rac j ę c e n t r a l n ą m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć w sposób k o n e k t y w n y . W celu więc w p r o w a d z e n i a ope rac j i k o n e k t y w n y c h , a z a t e m i z n a k u a k c e n t u , u s t a l a m y t a k ą r e g u ł ę :

G ł ó w n ą o p e r a c j ę w t a u t o l o g i i m o ż n a z a s t ą p i ć o d p o w i a d a j ą c ą j e j o p e r a c j ą k o n e k t y w n ą .

A b y się p r z e k o n a ć , że t a k w p r o w a d z o n e ope rac j e o d p o w i a d a j ą nasze j p o p r z e d n i e j definicj i ope rac j i k o n e k t y w n y c h , p o s ł u ż m y się

Rachunek zdań 43

p r z y k ł a d e m . R o z w a ż m y i m p l i k a c j ę : „jeśli a n i Cezar , a n i N a p o l e o n n ie doży l i do 60 r o k u życ ia , t o N a p o l e o n n i e d o ż y ł do 60 r o k u ż y c i a " . Z p o d r ę c z n i k a d o w i a d u j e m y się, że Cezar u m a r ł m a j ą c l a t 56 , a N a p o l e o n — 54 ; o k a z u j e się z a t e m , że obie s t r o n y nasze j i m p l i k a c j i są p r a w d z i w e . M a t r y c e p r a w d z i w o ś c i i n fo rmują n a s , że m a m y t u i m p l i k a c j ę w sensie a d i u n k t y w n y m , j a k o że s t w i e r d z o n e w a r t o ś c i log iczne —• j e d y n i e s ą z g o d n e z i m p l i k a c j ą k o n e k t y w n a , n a t o m i a s t o t w a r t a p o z o s t a j e k w e s t i a je j p r a w d z i w o ś c i . J e d n a k ż e w y c z u w a m y , że t o j e s t „ l e p s z a " i m p l i k a c j a ; n i emoż l iwe , ż e b y z d a n i e o N a p o l e o n i e b y ł o fa ł szywe , jeś l i z d a n i e o Cezarze i N a po leon ie j e s t p r a w d z i w e . Z a p i s u j ą c s t r u k t u r ę n a s z e g o p r z y k ł a d u w i d z i m y , że o d p o w i a d a o n a f o r m u l e :

Vy~bDb (5)

będące j t au to log ią . N ie b y ł o więc p o t r z e b n e z a g l ą d a n i e do p o d r ę c z n i k a — w celu dowiedzen i a , że n a s z a i m p l i k a c j a z a c h o d z i ; imp l ikac ję t ę weryf iku je się n ie za p o m o c ą poszczegó lnych w a r tośc i log icznych , p r z y b i e r a n y c h p rzez jej z d a n i a s k ł a d o w e , lecz n a p o d s t a w i e własnośc i s t r u k t u r a l n y c h o d p o w i a d a j ą c e j je j ogólnej f o r m u ł y . I m p l i k a c j ę w (5) m o ż n a więc z a s t ą p i ć i m p l i k a c j ą z a k c e n t e m .

Główną ope rac j ę w o b r ę b i e t a u t o l o g i i n a z y w a m y o p e r a c j ą t a u t o l o g i c z n ą . Z definicj i t a u t o l o g i i w y n i k a , że ope rac j e t a u t o -logiczne są a d i u n k t y w n e , a n ie k o n e k t y w n e ; a le z p r z e d s t a w i o n y c h r o z w a ż a ń w i d a ć , że o d g r y w a j ą one ro lę p o d o b n ą do t e j , k t ó r a j e s t u d z i a ł e m ope rac j i k o n e k t y w n y c h . P o w i a d a m y , że ope rac je t a u t o l o g i c z n e m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć j a k o ope rac j e k o n e k t y w n e , m a j ą c n a myś l i , że m o ż n a je za s t ąp i ć o p e r a c j a m i k o n e k t y w n y m i .

B ę d z i e m y późn ie j a n a l i z o w a ć n a t u r ę logiczną ope rac j i k o n e k t y w n y c h ; p o k a ż e m y , że znaczen i e t y c h ope rac j i m o ż n a zde f in iować t y l k o w m e t a j ę z y k u *. Z d rug ie j s t r o n y , już w i d z i m y ,

* Uświadomienie sobie, że implikacji tautologicznej często można używać dla wyrażenia „rozsądnej" implikacji i że zatem musimy uciec się do metajęzyka w celu scharakteryzowania takiej operacji, zawdzięczamy Carnapowri. Por. jego Logical Syntax of Language, New York 1937, Harcourt, Brace.

44 Hans Beichenbach

że m o ż n a się obe jść bez p e w n e g o r o d z a j u operac j i k o n e k t y w n y c h , jeś l i u ż y j e m y ope rac j i t a u t o l o g i c z n y c h j a k o ich s u b s t y t u t ó w . Z t e j w łaśn ie p r z y c z y n y n ie b ę d z i e m y rozwi jać r a c h u n k u zawie ra j ącego ope rac j e ze z n a k i e m a k c e n t u ; w s z y s t k o , co t r z e b a , d a się w y r a z i ć w r a c h u n k u a d i u n k t y w n y m .

D o d a j m y , że ope rac j e k o n e k t y w n e , w p r o w a d z o n e z a m i a s t operac j i t a u t o l o g i c z n y c h , n i e o b e j m u j ą w s z y s t k i c h operac j i k o n e k t y w n y c h ; obe jmu ją o n e j e d y n i e a n a l i t y c z n e o p e r a c j e k o n e k t y w n e . P ó ź n i e j o m a w i a ć b ę d z i e m y d r u g i r o d z a j , s y n t e t y c z n e o p e r a c j e k o n e k t y w n e , i p o k a ż e m y , że one t a k ż e są s p r o w a d z a l n e do ope rac j i a d i u n k t y w n y c h . Z n a k u a k c e n t u u ż y w a ć b ę d z i e m y w o p e r a c j a c h k o n e k t y w n y c h o b u rodza jów.

III. PROSTY RACHUNEK FUNKCJI

§ 17. F U N K C J E Z D A N I O W E

W p o p r z e d n i m rozdz ia le , w r a c h u n k u z d a ń , r o z p a t r y w a l i ś m y sądy logiczne j a k o całości i j e d y n y m i s t r u k t u r a m i , k t ó r e się roz w a ż a ł o , b y ł y re lac je m i ę d z y p o s z c z e g ó l n y m i s ą d a m i . Obecn i e p r z y s t ę p u j e m y do a n a l i z y w e w n ę t r z n e j s t r u k t u r y z d a ń , a z a t e m do r a c h u n k u funkc j i . N a z w a t e j części logiki p o c h o d z i od p o d s t a wowego po jęc ia funkc j i z d a n i o w e j .

R o z w a ż m y sąd : „ A r y s t o t e l e s b y ł G r e k i e m " . J e s t t o sąd a t o m o w y , p o n i e w a ż n ie z a w i e r a ż a d n y c h ope rac j i z d a n i o w y c h i w r a c h u n k u z d a ń jego s y m b o l e m b y ł a b y p o j e d y n c z a l i t e r a . J e ś l i j e d n a k p r z y g l ą d a m y się jego w e w n ę t r z n e j s t r u k t u r z e , wid z i m y , że sąd t e n s k ł a d a się z d w ó c h części . Z p u n k t u w idzen ia g r a m a t y k i z a w i e r a on p o d m i o t , s łowo „ A r y s t o t e l e s " , k t ó r e odnos i się do cz łowieka , o raz p r e d y k a t , czyl i o r z e c z n i k , s łowo „ G r e k i e m " , k t ó r e odnos i się d o p e w n e j własnośc i owego człowieka . T e dwie części n ie m a j ą p o d o b n e j n a t u r y log iczne j ; r e p r e z e n t u j ą one ogólne roz różn ien ie m i ę d z y r z e c z ą a w ł a s n o ś c i ą . Sąd t e n m ó w i n a m , że t a rzecz m a t a k ą w ła sność ; w t y m celu z a w i e r a o n z w r o t „ b y ł " , w s k a z u j ą c y , że z a c h o d z i o w a r e l ac j a r z e c z — w ł a s n o ś ć m i ę d z y o b i e k t a m i o z n a c z o n y m i p rzez s łowa „ A r y s t o t e l e s " o raz „ G r e k i e m " .

Z a r ó w n o rzecz , j a k w ła sność na leżą do k r ę g u o b i e k t ó w . P o d m i o t i o rzeczn ik w y z n a c z a j ą swe k o r e l a t y w k r ę g u z n a k ó w . M n o gości r zeczy i własnośc i o d p o w i a d a m n o g o ś ć p o d m i o t ó w i orzeczni k ó w . D o z b i o r u z n a k ó w m o ż e m y j e d n a k ż e w p r o w a d z i ć t e r a z z m i e n n e , t j . z n a k i , k t ó r e n ie są og ran i czone d o o z n a c z a n i a j e d n e j

46 Hans Beichenbach

i n d y w i d u a l n e j r zeczy czy własnośc i , lecz m o g ą zos t ać u ż y t e w t e n sposób , b y d e n o t o w a ł y j a k ą k o l w i e k rzecz b ą d ź j a k ą k o l w i e k własność . J a k o z m i e n n y c h d e n o t u j ą c y c h rzecz b ę d z i e m y u ż y w a l i l i t e r „a?", „?/", „ 2 " i t d . ; j a k o z m i e n n y c h p r e d y k a t o w y c h — l i t e r „ / " , „</" i t d .

W p r o w a d z e n i e z m i e n n y c h suge ru je ana log ię z funkc ją m a t e m a t y c z n ą . A z a t e m p r z y j m u j e się p o w s z e c h n i e j a k o zapis s y m b o l i czny f o r m y c y t o w a n e g o z d a n i a :

f(x) (1)

W ł a s n o ś ć p o j m u j e się t u j a k o funkc ję rzeczy , rzecz zaś z kole i b y w a u w a ż a n a za a r g u m e n t owej funkc j i . T a s a m a f u n k c j a m o ż e mieć r ó ż n e a r g u m e n t y : n p . P l a t o n j e s t i n n y m a r g u m e n t e m funkc j i b y c i a G r e k i e m . Z d rug ie j s t r o n y , n ie w s z y s t k i e r zeczy są a rgu m e n t a m i t e j funkc j i . D a w i d H u m e , choc i ażby , n ie j e s t je j a r g u m e n t e m , t z n . D a w i d H u m e nie j e s t G r e k i e m .

A r g u m e n t i w łasność , p o w i ą z a n e r a z e m , d e t e r m i n u j ą s y t u a c j ę . Że więc A r y s t o t e l e s j e s t G r e k i e m — t o specyf iczna s y t u a c j a . K i e d y a r g u m e n t się zmien i a , p o d c z a s g d y f u n k c j a p o z o s t a j e s t a ł a , o t r z y m u j e m y zb ió r r ó ż n y c h s y t u a c j i . T a właśn ie z m i e n n o ś ć syt u a c j i w za leżnośc i od z m i a n y a r g u m e n t ó w — je s t t y m , co s t a n o w i ź ród ło n a z w y „ funkc j a " , ana log iczn ie do funkc j i m a t e m a t y c z n y c h . Ale g d y funkc je m a t e m a t y c z n e zmien ia ją się z w y k l e w sposób ciągły w r a z ze z m i a n ą a r g u m e n t ó w , t o t a k i e j ciągłości w funkc jach log icznych n ie m a . D l a t e g o t eż t e r m i n „ f u n k c j a " b y w a t u u ż y w a n y w nieco s z e r s z y m sensie . Z re sz t ą t a k i m sze r szym z n a c z e n i e m częs to t a k ż e p o s ł u g u j e m y się w m a t e m a t y c e *.

P o j m o w a n i e własnośc i j a k o funkc j i poc i ąga za sobą kon ieczność z r e w i d o w a n i a n o t a c j i d o t y c z ą c e j sfery z n a k ó w . Z n a k i , k t ó r e de-n o t u j ą funkc ję i a r g u m e n t , n a z y w a ć b ę d z i e m y n a z w ą f u n k c y j n ą i n a z w ą a r g u m e n t o w ą l u b z n a k i e m f u n k c y j n y m i z n a k i e m a r g u m e n t o w y m . S y n o n i m i c z n i e z t e r m i n e m „ n a z w a f u n k c y j n a " u ż y w a m y t e r m i n u t r a d y c y j n e g o „ p r e d y k a t " , czyl i „o rzeczn ik" . T e r m i n „ p o d m i o t " , k t ó r y w g r a m a t y c e t r a d y c y j n e j

* W sprawie logicznej natury funkcji matematycznych por. § 54.

Prosty rachunek funkcji 47

b y w a u ż y w a n y s y n o n i m i c z n i e z n a s z y m t e r m i n e m „ n a z w a a r g u m e n t o w a " , z o s t a ł w logice f o r m a l n e j u s u n i ę t y , z p r z y c z y n w y j a ś n i o n y c h późn ie j (§ 45) . W y r a ż e n i e „ / ( # ) " , zawie ra j ące z a r ó w n o p r e d y k a t , j a k i z n a k a r g u m e n t o w y , n a z y w a ć b ę d z i e m y w y r a ż e n i e m f u n k c j o n a l n y m * , czyl i f u n k c j o n a ł e m .

W sądzie l og i cznym n a z w a f u n k c y j n a pozos t a j e w p e w n e j re lacj i s y n t a k t y c z n e j w z g l ę d e m n a z w y a r g u m e n t o w e j . W j ę z y k u po t o c z n y m re lac ja t a b y w a u s t a l o n a p rzez p o r z ą d e k s łów: n a z w a f u n k c y j n a z w y k l e n a s t ę p u j e p o ł ą c z n i k u „ j e s t " b ą d ź „ b y ł " , p o d czas g d y n a z w a a r g u m e n t o w a p o p r z e d z a t o s łówko. W logice form a l n e j t ę re lac ję s y n t a k t y c z n ą w y z n a c z a się p r z y p o m o c y n a w i a sów; n a z w a f u n k c y j n a w y s t ę p u j e p o z a n i m i , a n a z w a a r g u m e n t o w a — w n a w i a s a c h . Ze w z g l ę d u n a ową re lac ję s y n t a k t y c z n ą n a z w a f u n k c y j n a b y w a równ ież n a z y w a n a f u n k c j ą z d a n i o w ą . D l a t e g o t eż funkc ję z d a n i o w ą m o ż n a zdef in iować j a k o n a z w ę funkcy jną , w y s t ę p u j ą c ą w p e w n e j okreś lone j rol i s y n t a k t y c z n e j .

T e r m i n o l o g i a t a w y m a g a p e w n e g o wy ja śn i en i a . R o z w a ż m y w y r a ż e n i e : „ . . . j e s t w y s o k i " . G d y n a mie j sce k r o p e k w s t a w i m y imię w ł a s n e , z w y r a ż e n i a t e g o p o w s t a n i e sąd, p r a w d z i w y a lbo fałs z y w y — w za leżnośc i o d w y b o r u n a z w y a r g u m e n t o w e j . O t o n p . : „ P i o t r j e s t w y s o k i " m o ż e b y ć p r a w d ą , a „ P a w e ł j e s t w y s o k i " — fa ł szem. Z w r o t z a t e m : „.. . j e s t w y s o k i " m o ż e b y ć u ż y t y j a k o k o r e l a t o r ; ko re lu j e on sąd oraz n a z w ę a r g u m e n t o w ą w r o d z a j u „ P i o t r " czy „ P a w e ł " . O t a k i e właśn ie z a s t o s o w a n i e , j a k o kore la t o r a , idz ie n a m w ó w c z a s , g d y p o w i a d a m y , że z w r o t : „.. . j e s t w y s o k i " — t o f u n k c j a z d a n i o w a . Z w r o t t e n d e t e r m i n u j e n ie j e d e n sąd , lecz ca ły ich zb iór . P r z y p o m i n a więc b a r d z o funkc ję m a t e m a t y c z n ą , k t ó r ą r ówn ież m o ż n a u w a ż a ć za k o r e l a t o r . O t o n p . f unkc j a m a t e m a t y c z n a „j/~~" p r z y p o r z ą d k o w u j e k a ż d e j l iczbie i n n ą l iczbę, b ę d ą c ą p i e r w i a s t k i e m k w a d r a t o w y m t a m t e j .

A b y z a z n a c z y ć t e n sposób pos łużen i a się n a z w ą funkcy jną , w p r o w a d z i m y , , za R u s s e l l e m , zap is ze z n a c z k i e m c i r cumf lexu . B ę d z i e m y mówi l i , że „ / ( # ) " j e s t funkc ją zdan iową . Z n a c z y t o :

* Zamiast naszego terminu „wyrażenie funkcjonalne' 4 Russell używa terminu „dwuznaczna wartość funkcji zdaniowej", Principia Mathematica, tom I, s. 15, 38—41.

48 Hans Beichenbach

z n a k „ / " , g d y z o s t a n i e u ż y t y w r a z z a r g u m e n t e m w mie j sce z n a k u „a?", j e s t funkc ją zdan iową . Z n a k „ # " , o p a t r z o n y c i r cum-f lexem, spe łn ia t u t o s a m o z a d a n i e , co k r o p k i w w y r a ż e n i u : „. . . j e s t w y s o k i " . D l a t e g o „ / ( £ ) " co i n n e g o z n a c z y niż „ / ( # ) " . W „ / ( # ) " , w y r a ż e n i u f u n k c j o n a l n y m , z m i e n n a „ # " zos t a ł a w s t a w i o n a , na t o m i a s t w „ / ( # ) " owo w s t a w i e n i e z m i e n n e j jeszcze — że t a k p o w i e m — nie n a s t ą p i ł o . M o g l i b y ś m y z a t e m t a k ż e powiedz ieć , że „/( ) " j e s t funkc ją zdan iową . J e d n a k ż e n o t a c j a p r z y p o m o c y c i r cumf lexu m a p e w n e za l e ty , k t ó r e obecn ie p r z e d s t a w i m y .

O ile funkc j a z d a n i o w a n a l e ż y do j ę z y k a , o t y l e funkc j a , k t ó r ą d e n o t u j e n a z w a f u n k c y j n a , n a l e ż y do k r ę g u o b i e k t ó w . D l a t e g o t ę d r u g ą funkc ję n a z y w a ć b ę d z i e m y f u n k c j ą s y t u a c y j n ą . A więc byc i e w y s o k i m czy w y s o k o ś ć , t o funkc j a syt u a c y j n a ; n a t o m i a s t s łowo „ w y s o k i " b y w a u ż y w a n e j a k o funkc ja z d a n i o w a . W i d z i m y , że t e r m i n „ f u n k c j a " m a r ó ż n e znaczen ia w za leżności od p i ę t r a j ę z y k o w e g o , p o d o b n i e j a k t e r m i n y „ z d a n i e " , „ z n a k " i i n n e (por . § 3) . D o d a j ą c p r z y m i o t n i k t a k i , j a k „ z d a n i o w a " b ą d ź „ s y t u a c y j n a " , w s k a z u j e m y p i ę t r o , n a k t ó r y m u ż y l i ś m y te r m i n u „ funkc j a " . Późn i e j w p r o w a d z i m y i n n e funkc je , k t ó r e również m o g ą w y s t ę p o w a ć n a r ó ż n y c h p i ę t r a c h j ę z y k a (por . § 54). W celu u z y s k a n i a ogólnej n o t a c j i n a d a j e m y f u n k c j o m n a l e ż ą c y m d o p i ę t r a o b i e k t ó w — n a z w ę f u n k c j i p r z e d m i o t o w y c h , a t y m , k t ó r e na leżą do p i ę t r a z n a k ó w — n a z w ę f u n k c j i j ę z y k o w y c h . F u n k c j e z d a n i o w e są f u n k c j a m i j ę z y k o w y m i ; funkc je s y t u a c y j n e są f u n k c j a m i p r z e d m i o t o w y m i . R o z r ó ż n i e n i a t e m o ż n a p o m i n ą ć , g d y k o n t e k s t j a s n o w s k a z u j e , z j ak i ego r o d z a j u funkc ją l u b a rgum e n t e m m a m y do czyn ien ia .

I s t n i e j ą t a k ż e funkc je z d w i e m a z m i e n n y m i . N a p r z y k ł a d zdan i e : „ P i o t r j e s t w y ż s z y niż P a w e ł " , odnos i się do s y t u a c y j n e j funkc j i b y c i a w y ż s z y m i d l a t e g o zawie ra funkc ję zdan iową „ w y ż s z y " . Ob ie t e funkc je m a j ą p o dwie z m i e n n e , t j . d w a a r g u m e n t y . W związku z t y m z a p i s z e m y p o w y ż s z e zd&nie w fo rmie :

O ile s y m b o l e „%" i „ # " t r a k t u j e m y j a k o z m i e n n e , wówczas (2) s t a j e się f u n k c j o n a ł e m z d w i e m a z m i e n n y m i . D l a n a z w y f u n k c y j -

Prosty rachunek funkcji 49

nej w y b r a l i ś m y t u t a j t e n s a m s y m b o l , co w (1), a c h a r a k t e r w y r a ż e n i a j a k o d w u a r g u m e n t o w e g o zos t a ł z a z n a c z o n y p rzez u m i e s z czenie d w ó c h z m i e n n y c h w p o w y ż s z y m f u n k c j o n a l e . K i e d y z n a k „ / " w y s t ę p u j e s amodz ie ln i e , t o w ó w c z a s n ie w i a d o m o , z i lu-a r g u m e n t o w ą funkc ją m a m y do czyn ien ia . D l a t e g o b ę d z i e m y się uc ieka l i do s y m b o l i z c i r c u m f l e x e m , i l ekroć z e c h c e m y w s k a z a ć ową l iczbę a r g u m e n t ó w w funkc j i , n ie z ap i s aną w ob ręb i e f u n k c j o n a ł u ; n p . więc p o w i a d a m y , że f u n k c j o n a ł (2) z a w i e r a funkc ję „ / ( # , y)u.

D w u a r g u m e n t o w e funkc je s y t u a c y j n e n a z y w a m y również r e l a c j a m i . T e n więc t e r m i n o d p o w i a d a t e r m i n o w i „ w ł a s n o ś ć " , s tos o w a n e m u z w y k l e t y l k o do j e d n o a r g u m e n t o w y c h funkc j i syt u a c y j n y c h . P r z e z p r e d y k a t y b ę d z i e m y rozumie l i n a z w y z a r ó w n o własnośc i , j a k i re lac j i . I n n y c h p r z y k ł a d ó w funkcj i d w u a r g u m e n -t o w y c h d o s t a r c z a j ą z d a n i a t a k i e , j a k : „ P i o t r j e s t b r a t e m P a w ł a " , c zy : „ J a n k o c h a M a r i ę " . W i d z i m y , że funkc j e w y r a ż a się w jęz y k u p o t o c z n y m za p o m o c ą r ó ż n y c h k a t e g o r i i s łów; m o g ą t o b y ć rzeczownik i , p r z y m i o t n i k i l u b czasownik i . W t y m o s t a t n i m w y p a d k u n ie u ż y w a się ł ączn ika „ j e s t " . O t y c h z a g a d n i e n i a c h g ra m a t y c z n y c h b ę d z i e m y mówi l i późn ie j (§ 45) . B y w a j ą t a k ż e funkc je z więcej niż d w i e m a z m i e n n y m i . F u n k c j ę t r ó j a r g u m e n t o w ą s ta nowi s łowo „ d a j e " w z d a n i u : „ P i o t r da j e P a w ł o w i k s i ą ż k ę " . O d p o w i e d n i ą funkc ję s y t u a c y j n ą n a z y w a m y re lac ją t ró jcz ło-nową. D o te jże g r u p y na l eży równ ież r e l ac ja m i ę d z y , g d y ż u ż y w a się je j w z d a n i a c h o p o s t a c i : „a? j e s t m i ę d z y y i z". F u n k c j e z więcej niż t r z e m a z m i e n n y m i w y s t ę p u j ą w b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y c h w y r a ż e n i a c h , n p . g d y okol iczności p r z e s t r z e n n o - c z a s o w e t r a k t u j e się j a k o a r g u m e n t y (por . § 47) .

F u n k c j ę d w u a r g u m e n t o w ą m o ż n a również o t r z y m a ć za p o m o c ą operac j i n a l e ż ą c y c h d o r a c h u n k u z d a ń . R o z w a ż m y z d a n i e w y p o w i e d z i a n e w odn ies ien iu do p e w n e j p a r y : „ O n j e s t k o m p o z y t o r e m l u b o n a j e s t p i s a r k ą " . W zapis ie s y m b o l i c z n y m będz ie t o :

P o r ó w n a j m y p o w y ż s z e ze z d a n i e m : „ O n j e s t k o m p o z y t o r e m l u b p i s a r z e m " , co p r z y b i e r z e n a s t ę p u j ą c ą f o r m ę :

/ ( * 0 V g(y) (3)

f(x) v g(x) (4)

50 Hans Beichenbach

W (3) n a z w a f u n k c y j n a „ / V gu zo s t a ł a u ż y t a j a k o funkc j a d w u -a r g u m e n t o w a ; n a t o m i a s t w (4) t a s a m a n a z w a w y s t ę p u j e j a k o f u n k c j a j e d n o a r g u m e n t o w a . W i d z i m y , że o w a n a z w a f u n k c y j n a , k i e d y f iguru je s a m o t n i e , n ic t u t a j n i e m ó w i o t y m , w j a k i sposób zos t a ł a u ż y t a . T o j e s t w ła śn i e t a k i w y p a d e k , w k t ó r y m n ie sposób się obe jść bez n o t a c j i p r z y p o m o c y c i r cumf l exów. P o w i a d a m y , że (3) z awie ra funkc ję „ / (#) V p o d c z a s g d y (4) — funkc ję

V g{%)"' G d y b y ś m y za s to sowa l i p u s t e mie j sca b ą d ź k r o p k i zam i a s t z a p i s u z c i r c u m f l e x a m i , n ie d a ł o b y się w y r a z i ć t e j różn icy .

W j ę z y k u p o t o c z n y m n a z w ę f u n k c y j n ą d o b i e r a się z w y k l e w t e n sposób , że n a t y c h m i a s t w s k a z u j e o n a l iczbę z m i e n n y c h w d a n e j funkc j i . O t o n p . „ b r a t " i „ w y ż s z y " są t o funkc je d w u -a r g u m e n t o w e ; „ w y s o k i " i „ d o m " są f u n k c j a m i j e d n o a r g u m e n t o -w y m i . Ale zda rza j ą się równ ież s łowa, k t ó r y c h m o ż n a u ż y ć w dwoj a k i sposób . M ó w i m y : „ P i o t r się ożen i ł " — o r a z : „ P i o t r ożeni ł się z Mar i ą " . P o d o b n i e f u n k c j a „ k o m p o z y t o r l u b p i s a r z " d a się z a s t o s o w a ć j a k o j e d n o - b ą d ź d w u a r g u m e n t o w a . D l a t e g o n i e k i e d y b ę d z i e m y się p o s ł u g i w a ć n o t a c j ą c i r cumf lexową również w z a s t o s o w a n i u do j ę z y k a p o t o c z n e g o , od różn i a j ąc funkc ję j e s t k o m p o z y t o r e m l u b y j e s t p i s a r z e m " o d funkc j i j e s t k o m p o z y t o r e m l u b x j e s t p i s a r z e m " .

R o z w a ż a n i a t e s łużą w y j a ś n i e n i u , w j a k i sposób p o s ł u g u j e m y się n o t a c j ą c i r cumf lexową ; t r z e b a j e d n a k jeszcze d o d a ć p e w n e u w a g i n a t e m a t je j n a t u r y log iczne j . M o ż e m y t r a k t o w a ć z n a k „ / ( # ) " j a k o n a z w ę o d p o w i a d a j ą c e j m u funkc j i s y t u a c y j n e j , sy-n o n i m i c z n ą z „ / " ; p i e r w s z a z t y c h n a z w m a t ę za l e t ę , że w y r a ż a w e w n ę t r z n ą s t r u k t u r ę owej funkc j i . N a t o m i a s t w fu n k c jo n a l e „/(o?)" n ie u ż y w a m y n a z w y „ / ( # ) " , t y l k o n a z w ę „ / " ; a z a t e m nie p i s z e m y „ / ( # ) ( # ) " , t y l k o r acze j „ / ( # ) " . O w a k r ó t s z a n a z w a j e s t t u t a j t a k s a m o s t o s o w a n a , s t r u k t u r ę b o w i e m funkc j i w y r a ż a f o r m a f u n k c j o n a ł u . P o w i a d a m y j e d n a k ż e , iż f u n k c j o n a ł „ / ( # ) " zawie ra funkc ję z d a n i o w ą „ / ( # ) " . Z n a c z y t o , że zawie ra o n n a z w ę f u n k c y j n ą „ / " , u ż y t ą w po ł ączen iu z j e d n ą z m i e n n ą . Mówiąc ogólnie , z d a n i e zawie ra j ące z w r o t „ funkc ja z d a n i o w a « / ( # ) » " j e s t p r z e k ł a d a l n e n a z d a n i e zawie ra j ące w t y m s a m y m mie j scu z w r o t : „ n a z w a f u n k c y j n a «/», u ż y t a w po łączen iu z j e d n ą z m i e n n ą j a k o

Prosty rachunek funkcji 51

a r g u m e n t e m " . A n a l o g i c z n y p r z e k ł a d d a się z a s t o s o w a ć w odn ie s ieniu do funkc j i z k i l k o m a z m i e n n y m i . Z p o w y ż s z e g o w y n i k a , że w w y r a ż e n i u „ funkc ja z d a n i o w a « / ( # ) » " n i e n a l e ż y c i r cumf lexu t r a k t o w a ć j a k o z n a k u w y s t ę p u j ą c e g o w e w n ą t r z c u d z y s ł o w u , t y l k o j a k o n a l e ż ą c y do m e t a j ę z y k a z n a k n ie u j ę t y w cudzys łów. Z w r o t t e n j e s t s k r ó t e m s f o r m u ł o w a n i a : „ funkc ja z d a n i o w a , p o w s t a ł a z f u n k c j o n a ł u « / (# )» , w d r o d z e s k a s o w a n i a owego « # » " . T a k i e n i e z w y k ł e znaczen ie k o m b i n a c j i c u d z y s ł o w u i c i r cumf l exu w s k a z u j e m y p o p r z e d z a j ą c ją z w r o t e m „ funkc ja z d a n i o w a " .

Z p o w y ż s z y c h r o z w a ż a ń w i d a ć , że f u n k c j a z d a n i o w a n ie j e s t d o k ł a d n i e t y m s a m y m , co n a z w a f u n k c y j n a ; j e s t t o n a z w a funkc y j n a w po ł ączen iu z r e g u ł a m i je j u ż y c i a . T o n ieco d z i w n e znaczenie owego t e r m i n u m a swój o d p o w i e d n i k w i n n y c h t e r m i n a c h j ę z y k a p o t o c z n e g o . G d y d z i e w c z y n a owi ja sobie c h u s t ą g łowę, m ó w i m y , że nos i t u r b a n . M o g ł a b y z t e j s a m e j c h u s t y z rob ić t e m b l a k d l a kogoś , k t o m a z ł a m a n ą r ę k ę . Czyż t u r b a n j e s t t ą s a m ą rzeczą co t e m b l a k ? Tego b y ś m y n ie twie rdz i l i . Choć j e d n o i d r u g i e z rob iono z t e j s a m e j c h u s t y , t o p rzec ież n a z y w a m y j e r ó ż n y m i r zeczami , g d y ż w k a ż d y m z d w ó c h w y p a d k ó w o w a c h u s t a z o s t a ł a u ż y t a w o d m i e n n y sposób . T u r b a n j e s t t o c h u s t a u ż y t a w j e d e n sposób , t e m b l a k zaś — c h u s t a u ż y t a w i n n y s p o s ó b . A z a t e m s łowa t a k i e , j a k : „ t u r b a n " i „ t e m b l a k " — n a z w a ć m o ż n a p r e d y k a t a m i , czyl i o r z e c z n i k a m i , u ż y t k u ; odnoszą się one do p e w n e j r zeczy w związku z t y m , j a k z o s t a ł a o n a u ż y t a .

J e ś l i c h c e m y u n i k n ą ć t e g o s p o s o b u m ó w i e n i a , t o m u s i m y p o wiedzieć, że t u r b a n n ie j e s t rzeczą, lecz własnośc ią p e w n e j r zeczy , mianowic i e c h u s t y ; p o d o b n i e t e m b l a k b y ł b y i nną własnośc ią c h u s t y . W ó w c z a s s t a j e się j a s n e , że t u r b a n n ie j e s t t e m b l a k i e m . O k a z a ł o b y się j e d n a k , że j e s t t o d z i w a c z n y sposób m ó w i e n i a ; nie m i e l i b y ś m y o c h o t y m ó w i ć , że j a k i ś cz łowiek nos i z ł a m a n ą r ękę n a p e w n e j własnośc i c h u s t y . P o d o b n i e , m o g l i b y ś m y p o wiedzieć , że f u n k c j a z d a n i o w a n ie j e s t n a z w ą funkcy jną , lecz własnością t a k i e g o z d a n i a , w k t ó r y m w o k r e ś l o n y m mie j scu figu ru je d a n a n a z w a f u n k c y j n a *. A le t e n sposób m ó w i e n i a , choc iaż

* Pragnęlibyśmy dodać tutaj pewną uwagę, nawet jeśliby okazała się ona niezrozumiała dla początkujących w zakresie logiki. Wiążąc powyższą inter-L o g i k a i j ę z y k 6

52 Hans Beichenbach

p r e c y z y j n y , t a k b a r d z o o d b i e g a od p r a k t y k i p o w s z e c h n i e p r z y j ę t e j dziś w logice f o r m a l n e j , że n ie b ę d z i e m y się n i m pos ług i wa l i .

R ó ż n i c ę m i ę d z y funkc ją z d a n i o w ą a f u n k c j o n a ł e m m o ż n a w y j a ś n i ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . F u n k c j o n a ł j e s t fo rmą zdan iową , różn iącą się o d z d a n i a , czyl i s ądu , t y l k o t y m , że j e s t o n a z m i e n n ą . F u n k c j o n a ł y z a t e m są t o z m i e n n e z d a n i o w e t e g o s a m e g o r o d z a j u , co n a s z e s y m b o l e „ a " , „ 6 " i t d . , z t ą różnicą , że w s k a z a n a z o s t a ł a we w n ę t r z n a s t r u k t u r a . D w a r ó ż n e f u n k c j o n a ł y , „ / ( # ) " i »f(y)"i z g o d n e są o t y l e , że zawie ra ją t ę s a m ą funkc ję . Dz i ęk i t e m u m o ż e m y w y raz i ć re lac ję z a c h o d z ą c ą m i ę d z y d w i e m a z m i e n n y m i z d a n i o w y m i , m i a n o w i c i e częściową i d e n t y c z n o ś ć , bez ich wyszczegó ln i an i a . F u n k c j o n a ł j e s t p r a w d z i w y a l b o f a ł s zywy w za leżnośc i od t e g o , w j a k i m z n a c z e n i u m a b y ć u ż y t e „ / " o raz T y m c z a s e m funkc ja „ / ( # ) " j e s t częścią f u n k c j o n a ł u . D l a t e g o n ie j e s t o n a a n i p r a w dz iwa , a n i f a ł s zywa ; po jęc ia t e m o ż n a s t o s o w a ć t y l k o do ca łego sądu , a n ie do jego części . F u n k c j a z d a n i o w a j e s t j a k g d y b y formą, do k t ó r e j w l e w a m y z a w a r t o ś ć , s tosu jąc ową f o r m ę d o p o szczególnego a r g u m e n t u . O p e r a c j ę t ę n a z y w a m y s p e c j a l i z a c j ą , czyl i u s z c z e g ó ł o w i e n i e m . S to su j ąc zab ieg uszczegółowien ia , t j . w s t a w i a j ą c poszczególną w a r t o ś ć „a^" n a mie jsce a r g u m e n t u , k o n s t r u u j e m y z funkc j i zdan iowe j „ / ( # ) " — s ą d S t o s u j e m y w „a?!U i n d e k s l i czbowy, a b y z a z n a c z y ć , że z m i e n n a z o s t a ł a uszczegó łowiona . T a k ą uszczegó łowioną z m i e n n ą n a z y w a m y również s t a ł ą l u b z n a k i e m i n d y w i d u a l n y m . I m i o n a w ł a s n e w j ę z y k u p o t o c z n y m są z n a k a m i i n d y w i d u a l n y m i .

D l a k a ż d e j j e d n o a r g u m e n t o w e j funkc j i z d a n i o w e j „ / ( # ) " i s tn ie je zb iór z n a k ó w a r g u m e n t o w y c h k t ó r e czynią p r a w d z i -

pretację z Russellowską zasadą abstrakcji, możemy — wedle tej koncepcji — traktować funkcję zdaniową jako klasę zdań powstających wówczas, gdy zmienna argumentowa (zmienne argumentowe) przebiega wszelkie swe wartości, a nazwa funkcyjna pozostaje stała. Circumflex występuje tutaj jako symbol metajęzykowy, wskazujący przejście do klasy i w ten sposób wiążący zmienną. Jedynie przy tej interpretacji funkcja zdaniowa wykazuje ścisłą analogię względem funkcji sytuacyjnej, będącej klasą obiektów x, dla których „/(#)" jest prawdą.

Prosty rachunek funkcji 53

w y m i p o w s t a j ą c e z n ie j s ą d y ; t a k i zb ió r w s z y s t k i c h t y c h z n a k ó w nos i n a z w ę k l a s y z n a k ó w a r g u m e n t o w y c h , s p e ł n i a j ą c y c h ową funkc ję zdan iową . P o n i e w a ż k a ż d y t a k i z n a k a r g u m e n t o w y o d p o w i a d a p e w n e j r zeczy , m a m y t a k ż e k l a s ę o b i e k t ó w p r z y p o r z ą d k o w a n ą funkc j i z d a n i o w e j . P o s ł u g u j ą c się d o b r z e zna n y m t e r m i n e m logik i t r a d y c y j n e j n a z y w a m y t ę k l a s ę e k s t e n s j ą funkc j i z d a n i o w e j b ą d ź funkc j i s y t u a c y j n e j . O w a eks t ens j ą j e s t z a t e m k la są r zeczy , d o k t ó r y c h m a z a s t o s o w a n i e d a n y o rzeczn ik . J e ś l i ż a d e n a r g u m e n t n i e spe łn ia funkc j i , j a k się t o dzie je w w y p a d k u funkc j i : j e s t j e d n o r o ż c e m " , p o w i a d a m y , że o d p o w i a d a j ą c a j e j k l a s a , czyl i eks tens ją , j e s t p u s t a . K l a s y o b i e k t ó w b ę d z i e m y o z n a c z a ć za p o m o c ą wie lk ich l i t e r , z a c h o w u j ą c w m i a r ę m o ż n o ś c i z g o d n o ś ć z l i t e r a m i u ż y t y m i d l a o z n a c z e n i a funkc j i . A więc F j e s t t o eks t ens j ą funkc j i z d a n i o w e j „ / ( # ) " l u b własnośc i / . Z a m i a s t z a t e m m ó w i ć , że rzecz x m a w ł a s n o ś ć / , m o ż e m y r ó w n i e d o b r z e powiedz ieć , iż x n a l e ż y do k l a s y F1 b ą d ź d o eks t ens j i / - a . D l a oznaczen i a eks t ens j i funkc j i b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y c h u ż y w a m y i n n y c h wie lk ich l i t e r .

P o d o b n i e def iniuje się e k s t e n s j ę f u n k c j i w i e l o a r g u m e n t o -w e j . W celu spe łn ien ia funkc j i d w u a r g u m e n t o w e j m u s i m y p o d a ć p a r ę a r g u m e n t ó w sk łada j ącą się z j e d n e g o a r g u m e n t u n a m i e j -sce „oc , a d rug i ego n a mie j sce „ 2 / " . O w a k l a s a p a r spe łn i a j ących funkc ję d w u a r g u m e n t o w ą t o je j eks t ens ją . P o d o b n i e , k l a s a t r ó j e k spe łn ia jących funkc ję t r ó j a r g u m e n t o w ą j e s t eks t ens j ą t e j funkcji i t d .

F u n k c j e , k t ó r e t u r o z w a ż a m y , m a j ą a r g u m e n t y t y p u rzeczowego ; funkc je t a k i e noszą n a z w ę f u n k c j i p r o s t y c h . I s t n i e j ą i i n n e funkc je , m a j ą c e funkc j e j a k o a r g u m e n t y . O t o n p . w z d a n i u : „n i enawiść j e s t d e s t r u k t y w n a " a r g u m e n t e m funkc j i „de s t r u k t y w n y " j e s t f u n k c j a „ n i e n a w i ś ć " . F u n k c j e t a k i e n a z y w a m y f u n k c j a m i w y ż s z y m i . Obecn i e b ę d z i e m y mie l i d o czyn ien i a j e d y n i e z f u n k c j a m i p r o s t y m i . E e g u ł y i o p e r a c j e m a j ą c e zas to sowan ie d o funkc j i p r o s t y c h zawie ra ją się w p r o s t y m r a c h u n k u f u n k c y j n y m . D o p i e r o p o w y ł o ż e n i u t e g o r a c h u n k u p r z e j d z i e m y do w y ż s z e g o r a c h u n k u f u n k c y j n e g o (por . rozdział V I ) .

6*

54 Hans Beichenbach

§ 2 1 . T W I E R D Z E N I A S Y N T E T Y C Z N E , Z A W I E R A J Ą C E W O L N E Z M I E N N E A R G U M E N T O W E

G d y z m i e n n e w e wzorze z o s t a ł y a lbo uszczegółowione , a l bo związane , m ó w i ć b ę d z i e m y , że d a n a f o r m u ł a j e s t z a m k n i ę t a w odn ies ien iu do z m i e n n y c h a r g u m e n t o w y c h . K i e d y p o n a d t o i funkc je z o s t a ł y uszczegó łowione , będz i e się mówi ło , że d a n y w z ó r j e s t z a m k n i ę t y * . Z a z w y c z a j z d a n i e s y n t e t y c z n e b ę d z i e z a m k n i ę t e . O w o z a m k n i ę c i e j e s t k o n i e c z n e , p o n i e w a ż w y r a ż e n i a zawie ra jące w sobie z m i e n n e wo lne — n a ogół n i e m a j ą okreś lone j w a r t o ś c i log iczne j . I s t n i e j e p rzec ież j e d e n w y j ą t e k od t e j z a s a d y : o i le w y r a ż e n i e zawie ra j ące z m i e n n ą wolną j e s t p r a w d z i w e d l a wsze lk ich w a r t o ś c i t e j z m i e n n e j , t o m o ż n a j e u z n a ć za p r a w d z i w e .

T e n n ieco d z i w n y sposób p o s ł u g i w a n i a się z m i e n n y m i w o l n y m i j a k o a r g u m e n t a m i d a się w y j a ś n i ć n a s t ę p u j ą c o . G d y ś m y w y k a zal i , że p e w i e n p r z e d m i o t x m a w ła sność / , t o m o ż e m y u z n a ć za p r a w d ę , czyl i s twie rdz ić , z d a n i e „ / ( # ) " . A z a t e m g d y w i a d o m o , że d a n a funkc j a / z a c h o d z i d l a wsze lk ich o b i e k t ó w , n ie m a p o t r z e b y w y m i e n i a ć , k t ó r y o b i e k t m a m y n a m y ś l i u ż y w a j ą c w y r a ż e n i a „ # " ; w s p o m n i a n e więc z d a n i e „ / ( # ) " będz ie p r a w d z i w e w k a ż d y m p r z y p a d k u , i d l a t e g o m o ż n a j e s twie rdz ić , czyl i u z n a ć za p r a w d ę , g d y uszczegółowien ie owego n ie zos ta ło d o k o n a n e . T e n sposób s t w i e r d z a n i a n i e j e s t w y n a l a z k i e m m a t e m a t y k ó w : s tosu je się go częs to w j ę z y k u p o t o c z n y m . Z w y k l e b y w a on w y r a ż a n y za po m o c ą s łowa „ a n y " 3 . P o w i a d a m y n p . : anybody knows tłiis secret4. Z n a c z y t o : w y b i e r z j a k ą ś osobę n a chybi ł - t ra f i ł , a będz i e o n a ów s e k r e t z n a ł a . J e s t rzeczą oczywis tą , że t y l k o w ó w c z a s m o ż e m y z a r y z y k o w a ć t a k i e s fo rmu łowan ie , g d y w s z y s c y zna ją t ę t a j e m n i c ę ; d l a t e g o t u t a j z d a n i e , w k t ó r y m w y s t ę p u j e s łowo „ a n y " , z n a c z y t y l e , co z d a n i e zawie ra jące s łowo „a l l " 5 .

M e zawsze j e d n a k t e d w a r o d z a j e z d a ń m a j ą t o s a m o znacze-

* Później rozszerzymy znaczenie słowa „zamknięty", tak by ogarnęło ono wyrażenia, w których zmienne funkcyjne są związane; procedura taka prowadzi do wyższego rachunku funkcji.

3 „Jakiś", „jakikolwiek", „dowolny", „wszelki", „każdy". 4 „Każdy (człowiek) zna tę tajemnicę". 5 „Wszyscy", „wszystkie".

Prosty rachunek funkcji 55

n i e . G d y n p . p y t a m y : „does a n y b o d y k n o w t h e s e c r e t ? " 6 , t o m a m y n a m y ś l i : „does t h e r e ex i s t a p e r s o n w h o k n o w s t h e s e c r e t ? " 7 . T u t a j z d a n i e zawie ra j ące s łowo „ a n y " m a sens w y p o w i e d z i e g z y s t e n c j a lne j . T o s a m o d o t y c z y z d a n i a p rzeczącego . „ I t is false t h a t t h e r e is a n y b o d y w h o k n o w s t h e s e c r e t " 8 z n a c z y , że n i e p r a w d a , iż i s tn ie je t a k a o s o b a ; i n n y m i s łowy, z n a c z y , że n i e m a n i k o g o t a k i e g o . Z t e j p r z y c z y n y n ie m o ż n a powiedz ieć b e z w a r u n k o w o , że „ a n y " z n a c z y t y l e , co „a l l " .

J a k a z a t e m r ó ż n i c a z a c h o d z i m i ę d z y „ a l l " o raz „ a n y " ? M o ż n a w y k a z a ć , że różn i ca t a n ie po l ega n a z n a c z e n i u uogó ln i en i a , lecz t y l k o n a z a s i ę g u , czyli z a k r e s i e , uogó ln i en i a . K i e d y z m i e n n e j w o l n e j , t a k i e j j a k s łowo „ a n y " , u ż y t o d l a w y r a ż e n i a ogólności , t o zas ięg iem jej j e s t zawsze ca ła f o r m u ł a . Ogó lność n a t o m i a s t w y r a ż o n a p r z y p o m o c y o p e r a t o r a „a l l " , czyl i d u ż e g o k w a n t y f i k a t o r a , m o ż e się og ran i czać do części w z o r u , a t o n a s k u t e k o d p o w i e d n i e g o w s k a z a n i a zas ięgu . O t o n p . g d y t w i e r d z i m y „/(#)"? m a m y n a m y ś l i t o s a m o , co m ó w i ą c „(x)f(oo)"; n a t o m i a s t g d y s t w i e r d z a m y „ / ( # ) " , t o r o z u m i e m y , że idzie o „{x)f(x)u

7 n ie zaś o „ ( # ) / ( # ) " . T e n o s t a t n i wzór n ie d a się w y r a z i ć p r z y p o m o c y z m i e n n e j w o l n e j . W i d z i m y t e r a z , z j ak i ego p o w o d u w p r z y k ł a d z i e : „ i t is false t h a t a n y b o d y k n o w s t h e s e c r e t " s łowo „ a n y " z n a c z y „ t h e r e i s " 9 : s łowo „ a n y " z n a c z y t y l e , co „a l l " , a le g d y odnos i się d o całe j f o r m u ł y ; p o n i e w a ż z d a n i e „ ( # ) / ( # ) " z n a c z y t y l e , co „(Dla?)/(#)", sens t e n d a się o d d a ć j a k o zap rzeczen ie i s tn i en ia . W i d a ć s t ą d , że t e r a z s łowo „ a n y " n ie j e s t d w u z n a c z n e . Z a s t ę p u j e ono w y r a z „a l l " , u ż y t y z odm i e n n ą r egu łą co do zas i ęgu ; d l a t e g o n ie z a w s z e j e s t moż l iwe zas tąp ien ie w d a n y m z d a n i u s łowa „ a n y " s ł owem „a l l " a l b o vice versa.

N i e c h i n n y p r z y k ł a d s t a n i e się i l u s t r ac j ą n a s z e g o w y n i k u . C y t o w a n e z d a n i e : „ a n y b o d y k n o w s t h e s e c r e t " 1 0 — m a p o s t a ć t w i e r d z e n i a :

f(x) (1) 6 „Czy ktoś zna (tę) tajemnicę?" 7 „Czy istnieje osoba, która zna (tę) tajemnicę?" 8 „Nieprawdą jest, że istnieje ktoś, kto zna (tę) tajemnicę". 9 „Istnieje".

1 0 „Każdy (człowiek) zna (tę) tajemnicę".

56 Hans Beichenbach

R o z w a ż m y t e r a z z d a n i e : „if a n y b o d y k n o w s t h e sec re t , Mar jo r i e t a l k e d " 1 1 . M a ono p o s t a ć :

f(x)Da (2)

Z g o d n i e z r egu łą zas ięgu w odn ie s i en iu d o s łowa „ a n y " — (2) zna czy t y l e , co :

(x)[f(x)Da] (3)

Ale (3) j e s t r ó w n o w a ż n e w y r a ż e n i u :

{&x)f(x)Da (4)

W y r a ż e n i e (4) o d p o w i a d a p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m n a s z e m u p r z y k ł a d o w i , p o n i e w a ż n a s z e z d a n i e m o ż n a wys łowić ró w n ież i w t a k i e j p o s t a c i : „if t h e r e is a p e r s o n w h o k n o w s t h e secre t , Mar jo r i e t a l k e d " 1 2 . W y p o w i e d z i „ ( # ) / ( # ) D a " n ie d a się w y r a z i ć z a p o m o c ą z m i e n n y c h w o l n y c h .

R o z w a ż m y t e r a z z d a n i e : „if a n y b o d y k n o w s t h e secre t h e will h a v e t o l d i t t o o t h e r s " 1 3 . Ma ono p o s t a ć :

f(x)Dg(x) (5)

czyl i t o s a m o , c o :

(x)[f(x)Dg(x)] (6)

W y r a ż e n i e (6) n ie j e s t p r z e k ł a d a l n e n a w y p o w i e d ź egzys t enc ja lną . W z w i ą z k u z t y m słowo „ a n y " w t y m o s t a t n i m p r z y k ł a d z i e m a t a k i s ens : „ i t h o l d s for a l l p e r s o n s t h a t if t h i s p e r s o n k n o w s t h e sec re t h e wil l h a v e t o l d i t t o o t h e r s " 1 4 .

P r z e j d ź m y t e r a z do s f o r m u ł o w a n i a re lac j i z a c h o d z ą c y c h mię d z y „ a n y " o raz „a l l " . P o p ie rwsze , m a m y w z ó r :

(y)f(y)if{x) (7)

1 1 „Jeżeli każdy (człowiek) zna (tę) tajemnicę, to Małgorzata gadała". 1 2 „Jeżeli istnieje osoba znająca (tę) tajemnicę, to Małgorzata gadała". 1 3 „Jeśli ktoś zna (tę) tajemnicę, to wyjawi ją innym". 1 4 „Prawdą jest w odniesieniu do wszystkich ludzi, że o ile dany człowiek

zna (tę) tajemnicę, to wyjawi ją innym".

Prosty rachunek funkcji 57

k t ó r y w y r a ż a p rze j śc ie o d z m i e n n e j związane j d o z m i e n n e j w o l n e j . N a t o m i a s t p rze j śc ie w p r z e c i w n y m k i e r u n k u n ie d a się w t e n s p o s ó b w y r a z i ć . G d y p i s z e m y :

f(x)D(y)f(y) (8)

t o w ó w c z a s w y r a ż e n i e t a k i e , zgodn ie z r egu łą zas ięgu z m i e n n e j w o l n e j , z n a c z y t y l e , co :

mt(oo)D(y)f(y)] (9)

A że n a s t ę p n i k n i e za leży t u t a j o d „o?", m a o n p o s t a ć s ta łe j „ a " ; (9) z a t e m m a p o s t a ć w z o r u (3) i d a się p r ze łożyć , z g o d n i e z (4), n a wzór :

(Kx)f(x)D(y)f(y) (10)

k t ó r y j e s t w sposób o c z y w i s t y — fa ł s zywy . D l a t e g o równ ież i (8) j e s t fa ł szem. W i d z i m y , że r e g u ł y p rze j śc ia o d z m i e n n e j wolne j do z m i e n n e j związane j n i e m o ż n a w y r a z i ć z a p o m o c ą f o r m u ł y na leżące j do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ; g d y b y t a k ą f o r m u ł ę u ł o ż y ć , t o w s p o m n i a n a r e g u ł a o d n o s i ł a b y się d o n ie j i w s k u t e k t e g o u c z y n i ł a b y ją fa ł szem. P a r a d o k s t e n t k w i w n a t u r z e z m i e n n y c h woln y c h . W celu u s u n i ę c i a go t r z e b a b y w p r o w a d z i ć n o t a c j ę og ran icza jącą zas ięg z m i e n n e j wolne j d o części d a n e j f o r m u ł y ; a l e t a k a r e g u ł a n o t a c j i z m i e n i ł a b y z m i e n n ą wo lną w z m i e n n ą związaną i d l a t e g o p o w s t a ł a f o r m u ł a n i e o d n o s i ł a b y się do z m i e n n y c h woln y c h .

D l a t e g o t o o m a w i a n e p rze j śc ie o d z m i e n n y c h w o l n y c h d o zmien n y c h z w i ą z a n y c h d a się u j ąć t y l k o za p o m o c ą r e g u ł y s fo rmułow a n e j w m e t a j ę z y k u , z w a n e j r egu łą d o t y c z ą c ą z m i e n n y c h woln y c h : g d y f o r m u ł a „/(o?)" j e s t p r a w d z i w a p r z y n i e u s z c z e -g ó ł o w i o n y m „a?"', t o f o r m u ł a „(x)f(x)u j e s t t a k ż e p r a w d z i w a i d l a t e g o m o ż n a j ą u z n a ć z a t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e . W odn ies i en iu d o w y r a ż e ń i n n y c h r o d z a j ó w re lac ję t ę p r ze łożyć m o ż n a n a i m p l i k a c j ę ; n a t o m i a s t p r z e k ł a d t a k i n ie j e s t m o ż l i w y w w y p a d k u p o w y ż s z y c h w y r a ż e ń , g d y ż zawie ra j ą one z m i e n n ą wolną . W ł a d a n i e z m i e n n e j wolne j p r z e n i k a p r zez wsze lk ie g r a n i c e , j a k i e m o ż n a w y t y c z y ć w o b r ę b i e j ę z y k a ; m o ż e ono u lec

58 Hans Beichenbach

z a t a m o w a n i u j e d y n i e p r z y p o m o c y cudzys łowów, j a k o że z a z n a czają o n e prze jśc ie do i n n e g o j ę z y k a .

R e l a c j a t e g o r o d z a j u nos i n a z w ę e k w i p o l e n c j i , czyli r ó w n o -s i l n o ś c i ; f o r m u ł a „ / ( # ) " , w k t ó r e j „<r" j e s t z m i e n n ą wolną, j e s t r ó w n o s i l n a w z g l ę d e m f o r m u ł y „ ( # ) / ( # ) " . D w i e f o r m u ł y n a z y w a m y r ó w n o s i l n y m i , g d y k a ż d a j e s t w y w o d l i w a z d r u g i e j . A z a t e m z „ / ( # ) " m o ż n a wywieść „(x)f(x)u, i n a o d w r ó t . R e l a c j ę t ę m o ż n a u w a ż a ć za uogó ln ien ie re lac j i r ó w n o w a ż n o ś c i t a u t o -l o g i c z n e j . F o r m u ł y t a u t o l o g i c z n e r ó w n o w a ż n e są z a r a z e m r ó w n o -si lne, n a t o m i a s t r e l ac j a o d w r o t n a n ie zachodz i . R ó w n o w a ż n o ś ć więc :

f(x) = (x)f(x) (11)

n ie j e s t t a u t o l o g i c z n a , lecz s y n t e t y c z n a ; z a c h o d z i o n a t y l k o w w y p a d k u funkc j i „ / " , p r a w d z i w e j p r z y w s z y s t k i c h a r g u m e n t a c h „o?". T o właśn i e j e s t p r z y c z y n ą , d l a k t ó r e j i m p l i k a c j a od lewej do p r a w e j n ie j e s t t au to log ią . W t ego r o d z a j u w y p a d k a c h re l ac ja ekwipo lenc j i p o j a w i a się n a mie j scu re lac j i r ó w n o w a ż n o ś c i t a u t o l o g i c z n e j i s k u t k i e m t ego s t a j e się l o g i s t y c z n y m ś r o d k i e m w y r a ż e n i a re lac j i r ó w n o z n a c z n o ś c i ; d w a t w i e r d z e n i a r ó w n o -si lne m a j ą t o s a m o znaczen ie .

N a l e ż a ł o b y z a z n a c z y ć , że o ekwipo lenc j i m o ż n a m ó w i ć t y l k o w odn ies ien iu do t w i e r d z e ń . W y r a ż e n i a „ / ( # ) " oraz „(x)f(x)u

nie są r ó w n o s i l n e i n ie m a j ą t e g o s a m e g o z n a c z e n i a ; ekwipo lenc j a z a c h o d z i j e d y n i e m i ę d z y o d p o w i a d a j ą c y m i i m t w i e r d z e n i a m i . Ż e j e d n a k w y r a ż e n i e „(x)f(x)" n i e w y m a g a od różn i en i a od o d p o wiada j ącego m u t w i e r d z e n i a , roz różn ien ie t a k i e n a l e ż y p r z e p r o w a d z i ć w odn ies i en iu do f u n k c j o n a ł u „ / ( # ) " . W y r a ż e n i e os iąga — jeśl i idz ie o z m i e n n e wo lne — ogólność , j e d y n i e w d r o d z e s twier dzen i a go , u z n a n i a za p r a w d ę . D l a t e g o zas ięg z m i e n n y c h w o l n y c h u l e g a og ran i czen iu t y l k o za p o m o c ą s tw ie rdzen i a . D o p ó k i d a n e w y r a ż e n i e n ie zos ta ło u z n a n e za t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e , m o ż n a b y go r ó w n i e d o b r z e u ż y ć j a k o części w y r a ż e n i a b a r d z i e j obszern e g o ; t a k i e u ż y c i e d a ł o b y w r e z u l t a c i e o d m i e n n y zas ięg owej z m i e n n e j w o l n e j , s k u t k i e m czego t o p i e rwsze w y r a ż e n i e m i a ł o b y i n n y sens . A z a t e m w y r a ż e n i e t a k i e , j a k „ / ( # ) " , j e s t n i e o k r e ś l o n e ;

Prosty rachunek funkcji 59

j ego znaczen ie n ie j e s t ok reś lone i za leży od s p o s o b u u ż y c i a t e g o w y r a ż e n i a 1 5 . N a t o m i a s t w y r a ż e n i e „(x)f(%)" p r z y z d e t e r m i n o w a n y m „ / " — jes t o k r e ś l o n e .

Co się więc t y c z y p r a w d z i w o ś c i f u n k c j o n a ł u , m u s i m y rozróżn ić t r z y p r z y p a d k i . G d y w y r a ż e n i e „ / ( # ) " l u b „ / ( # ) " n i o ż n a u z n a ć za tw ie rdzen i e p r a w d z i w e , t o w ó w c z a s z m i e n n a w o l n a wyr a ż a ogólność , a o d p o w i e d n i e w y p o w i e d z i , „(x)f(x)u l u b „(x)f(x)u, są p r a w d z i w e . G d y ż a d n e z p o w y ż s z y c h d w ó c h w y r a ż e ń n ie d a się u z n a ć za tw ie rdzen i e p r a w d z i w e , m a m y d o czyn i en i a z t r z e c i m p r z y p a d k i e m , k i e d y t o w y r a ż e n i a „ / ( # ) " n i e m o ż n a u z n a ć za t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e ; j e s t ono wówczas f u n k c j o n a ł e m bez okreś lone j w a r t o ś c i log iczne j . Za leży o n a od t ego , j a k ą w a r t o ś ć s ta łą p o d s t a w i m y n a mie jsce „#" , czyl i z m i e n n e j b ę d ą c e j n iezin-t e r p r e t o w a n ą s ta łą . I n a c z e j rzecz się m a z p r z y t o c z o n y m i d w o m a z d a n i a m i o g ó l n y m i ; g d y są one n i e s t w i e r d z a l n e , czyl i n ie do p r z y jęc ia w c h a r a k t e r z e t w i e r d z e ń , są t eż fa ł szywe. T o , że f u n k c j o n a ł u nie m o ż n a ob jąć k lasyf ikac ją d w u w a r t o ś c i o w ą , s t a n o w i j e d n ą jeszcze okol iczność , ze w z g l ę d u n a k t ó r ą w y r a ż e n i a n i eokreś lone d a d z ą się od różn ić od o k r e ś l o n y c h .

N ie w s z y s t k i e w y r a ż e n i a zawie ra j ące z m i e n n e wo lne , są n ieokreś lone . J e ś l i d a n e w y r a ż e n i e j e s t t au to log ią , t o b ę d z i e ono okreś lone n a w e t wówczas , g d y z a w i e r a z m i e n n e wolne , p o n i e w a ż w t e d y nie m o ż n a zeń o t r z y m a ć z d a n i a fa ł szywego . A z a t e m wyrażen ie „ / (#) V / ( # ) " j e s t ok reś lone . J e g o znaczen ie n ie u legn ie zmian ie , g d y u c z y n i m y zeń p o p r z e d n i k t a k i e g o w z o r u , j a k (8) ; d l a t e g o f o r m u ł a :

f(x) V fJx)D (x)[f(x) V m] (12)

1 5 Wyjaśnienia w sprawie wyrażeń nieokreślonych znajdują się na początku § 12. Wedle nich wyrażeniami określonymi są tautologie bądź formuły syntetyczne, zawierające tylko stałe. Wyrażeniami zaś nieokreślonymi będą takie, jak formuła „a V dDb1

ii, mająca charakter mieszany, gdyż nie daje ona prawdy przy wszelkich wartościach występującej w niej stałej, lecz tylko przy wszelkich wartościach zmiennych wolnych. Wyrażenia takie są syntetyczne. Przytoczony wzór przechodzi w prawdę przy wszystkich wartościach zmiennej wolnej „a", gdy tymczasem „bx " to stała, która musi być prawdą, o ile cała formuła ma dawać prawdę.

60 Hans Beichenbach

j e s t t a u t o l o g i ą [...] Co się t y c z y funkc j i , z a l i c z y m y d o w y r a ż e ń o k r e ś l o n y c h w s z y s t k i e t a u t o l o g i e i w s z y s t k i e w y r a ż e n i a zam k n i ę t e , czyl i w y r a ż e n i a s y n t e t y c z n e , w k t ó r y c h owe funkc je są s ta ł y m i , a a r g u m e n t y są a lbo s t a ł e , a l bo związane . J e s t rzeczą jasną , że w y r a ż e n i e n i eokreś lone , z łożone z funkc j i b ę d ą c y c h s t a ł y m i , m o ż n a u c z y n i ć o k r e ś l o n y m , wiążąc p o p r o s t u za p o m o c ą d u ż y c h k w a n t y f i k a t o r ó w wolne z m i e n n e a r g u m e n t o w e , t j . z a m y k a j ą c d a n ą fo rmu łę .

D r u g a re l ac ja m i ę d z y z m i e n n y m i w o l n y m i a z w i ą z a n y m i , k t ó r ą n a l e ż y d o d a ć d o (7), d a się w y r a z i ć za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c e j form u ł y j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o :

f(x)Dm)f(y) (13)

W z ó r t e n z a s t ę p u j e fa ł szywą f o r m u ł ę (8). Głosi on , że jeśl i coś m a własność / , t o i s tn ie je rzecz m a j ą c a t ę w łasność .

Z m i e n n y c h w o l n y c h u ż y w a się w r a c h u n k u l o g i s t y c z n y m , g d y ż w z n a c z n y m s t o p n i u u p r a s z c z a j ą one wszelk ie m a n i p u l a c j e . Opuszczen i e o p e r a t o r a p o z w a l a n a b e z p o ś r e d n i e z a s t o s o w a n i e r e gu ł r a c h u n k u z d a ń do w y r a ż e ń t a k i c h , j a k (5) ; f u n k c j o n a ł „ / ( # ) " m a z a t e m c h a r a k t e r z m i e n n e j z d a n i o w e j . A że zawsze wo lno obchodz i ć się ze z m i e n n y m i w o l n y m i t a k , j a k b y b y ł y one uszczegółowione , t j . t r a k t o w a ć je j a k o z m i e n n e n iby -uszczegó łowionę 1 6 , p r z e t o m o ż e m y u w a ż a ć , że w w y r a ż e n i u z m i e n n e w o ln e pozos t a j ą s t a ł y m i , p o d c z a s g d y z m i e n n e związane p rzeb iega ją p rzez w s z y s t k i e

i6 Wyrażenie syntetyczne, takie jak np. ,,a-(6 3 o ) " , przechodzi w zdanie prawdziwe przy niektórych tylko podstawieniach wartości stałych na miejsce zmiennych zdaniowych w nim występujących. O ile takie wyrażenie syntetyczne uzna się za prawdę, to występujące w nim symbole propozycjonalne zyskują charakter stałych, t j . występują jako skróty konkretnych zdań. Dlatego takiego wyrażenia nie można uznać za twierdzenie prawdziwe, zanim się nie przyporządkuje figurującym w nim zmiennym określonych wartości. Zmienne, które podlegają takiej restrykcji, noszą nazwę s t a ł y c h n i e z i n t e r -p r e t o w a n y c h . Posługujemy się nimi tak, jak gdyby były one już uszczegółowione; dlatego można je też nazwać z m i e n n y m i n i b y - u s z c z e g ó ł o w i o -n y m i . Choć wyrażenia zawierającego takie zmienne nie s t w i e r d z a m y przed dokonaniem odpowiednich podstawień wartości, to przynajmniej możemy rozważać konsekwencje wynikające z danej formuły [por. § 12].

Prosty rachunek funkcji 61

swoje w a r t o ś c i . P r o c e s t e n d a się n a s t ę p n i e p o w t ó r z y ć p r z y k a ż d e j w a r t o ś c i — z m i e n n e j w o l n e j . T a k i sposób u ż y c i a o d p o w i a d a pos łu g i w a n i u się s t a ł y m i w r ó w n a n i a c h m a t e m a t y c z n y c h . N a w i a s e m m ó w i ą c , s t a ł e m a t e m a t y c z n e są n i e k i e d y z m i e n n y m i w o l n y m i , k i e d y indz ie j z m i e n n y m i n i b y - u s z c z e g ó ł o w i o n y m i , w za leżnośc i o d t e g o , czy pod lega ją one w a r u n k o m o g r a n i c z a j ą c y m .

D a l s z y m m o t y w e m , s k ł a n i a j ą c y m d o p o s ł u g i w a n i a się zmienn y m i w o l n y m i w rol i a r g u m e n t ó w , j e s t t o , że s t o s u j e m y owe z m i e n n e t a k ż e i w i n n y c h mie j scach r a c h u n k u logicznego. U ż y w a się n p . z m i e n n y c h w o l n y c h , „ a " , „&", d la w y r a ż e n i a ogólnośc i z a r ó w n o w ob ręb i e t au to log i i , j a k i z d a ń s y n t e t y c z n y c h . P o d o b n i e , s y m b o l e f u n k c y j n e , t a k i e j a k „ / " , „#" , g d y w y s t ę p u j ą d l a w y r a ż e n i a ogólności , są z m i e n n y m i w o l n y m i . Tego r o d z a j u i ch s t o s o w a n i e p o j a w i a się w t a u t o l o g i a c h ; m o ż e t eż j e d n a k się z d a r z y ć w f o r m u ł a c h s y n t e t y c z n y c h . T e o s t a t n i e — t o w y r a ż e n i a n i eokreś lone . P o t e m b ę d z i e m y mie l i do czyn i en i a z t a k i m i w y r a ż e n i a m i , k t ó r e — w ogólności — d a d z ą się w y e l i m i n o w a ć t y l k o w d r o d z e p rze j śc ia do wyższego r a c h u n k u funkc j i . W rozdz ia le n i n i e j s z y m u ż y w a m y w o l n y c h z m i e n n y c h f u n k c y j n y c h w w y r a ż e n i a c h o k r e ś l o n y c h , a z a t e m t y l k o w t a u t o l o g i a c h .

Z d rug ie j s t r o n y , s t o s o w a n i e z m i e n n y c h w o l n y c h n ie zdo ła o p e r a t o r ó w u c z y n i ć z b ę d n y m i . Są one p o t r z e b n e d l a z a z n a c z e n i a o g r a n i c z e n i a zas ięgu do części d a n e j f o r m u ł y . W szczególności , o d r ó ż n i e n i e d ług iego od k r ó t k i e g o z n a k u negac j i n a d z d a n i e m o g ó l n y m n ie d a się p r z e p r o w a d z i ć za p o m o c ą z m i e n n y c h woln y c h . P o n a d t o , o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y , k t ó r y w y s t ę p u j e j a k o większy , t e ż n ie d a się w y r a z i ć za p o m o c ą z m i e n n e j w o l n e j . P e ł n y więc r a c h u n e k o b e j m u j e z m i e n n e wo lne o b o k z w i ą z a n y c h i w s k u t e k t ego s tosu je d w a r ó ż n e r o d z a j e r e g u ł zas ięgu .

J ę z y k p o t o c z n y oprócz s łowa „ a n y " 1 7 p o s i a d a r ó ż n e i n n e ś r o d k i d l a w y r a ż e n i a z m i e n n y c h w o l n y c h . O t o z a i m e k „ h e w h o " 1 8 , n i e k i e d y j a k o s k r ó c o n y „ w h o " 1 9 , spe łn ia t ę właśn ie ro lę , w t a k i c h

1 7 „Jakiś", „jakikolwiek", „wszelki", „każdy". 1 8 „Ten, kto". 1 9 „Kto".

62 Hans Beichenbach

n p . z d a n i a c h : „ h e w h o t r e s p a s s e s a g a i n s t l a w wil l b e p u n i s h e d " 2 0 — l u b „ w h o s tea l s m y p u r s e s tea l s t r a s h " 2 1 . Z d a n i a t a k i e są t o i m p l i k a c j e ogólne , s f o r m u ł o w a n e p r z y u ż y c i u z m i e n n y c h woln y c h ; m o ż e m y z a t e m z i n t e r p r e t o w a ć p ie rwsze z t y c h z d a ń j a k o : „# t r e spa s se s a g a i n s t t h e l a w impl ie s x wil l b e p u n i s h e d " 2 2 . P o n a d t o w sensie z m i e n n e j wolne j b y w a n i e k i e d y u ż y t y r o d z a j n i k n i eok reś lony . O t o p o w i a d a m y : „ a n eng inee r k n o w s h o w t o use a s l ide r u l e " 2 3 ; t u t a j o b a r o d z a j n i k i n i eokreś lone wyraża ją , k a ż d y , z m i e n n ą wolną . T o , czy r o d z a j n i k n i eok re ś lony m a w y r a ż a ć ogólność , czy t y l k o i s tn ien ie , n ie j e s t w i d o c z n e n a p o d s t a w i e b u d o w y g r a m a t y c z n e j z d a n i a , lecz w y m a g a o r i en t ac j i n a p o d s t a wie k o n t e k s t u . N p . j a s n e j e s t , że w z d a n i u : „ a n eng inee r u s e d m y sl ide r u l e " 2 4 idzie t y l k o o i s tn ien ie . D w u z n a c z n o ś c i t ego r o d z a j u u n i k a się p r z y p o m o c y s łowa „ a n y " .

W y r a ż e n i a odda j ące sens w o l n y c h z m i e n n y c h a r g u m e n t o w y c h w y s t ę p u j ą w większości j ę z y k ó w e t n i c z n y c h ; a le n iewiele j ę z y k ó w p o s i a d a t e r m i n y odznacza j ące się t a k ą k o n s e k w e n c j ą w u ż y c i u j a k angie l sk ie s łowo „ a n y " . N i e m i e c k i m o d p o w i e d n i k i e m s łowa „ a n y " są z a i m k i „ m a n " 2 5 i „e ine r " 2 6 ; a le z a i m k i t e m a j ą znaczen ie z m i e n n y c h w o l n y c h w p e w n y c h t y l k o z a s t o s o w a n i a c h , p o d c z a s g d y k i e d y indz ie j w y s t ę p u j ą one w rol i o p e r a t o r ó w . T a k n p . : „ a n y b o d y k n o w s t h e s ec r e t " 2 7 , m o ż n a p r ze łożyć n a : „ m a n k e n n t d a s G e h e i m n i s " ; za imek, , m a n " m a t u t a j znaczen ie z m i e n n e j wo lne j , j a k t o w i d a ć c h o ć b y s t ąd , że n e g a c j a : „ m a n k e n n t d a s G e h e i m n i s n i c h t " 2 8 , z n a c z y : „ t h e r e is n o b o d y w h o k n o w s t h e s ec re t " , t j . m a

2 0 „Ten, kto wykracza przeciw prawu, zostanie ukarany". 2 1 „Kto kradnie mą sakiewkę, kradnie śmieć". 2 2 „To, że x wykracza przeciw prawu, implikuje, iż x zostanie ukarany". 2 3 „(Dowolny) inżynier wie, jak się obchodzić z (dowolnym) suwakiem loga

rytmicznym". 2 4 „ (Pewien) inżynier posłużył się moim suwakiem logarytmicznym". 2 5 „Ktoś", „jakiś", „każdy"; zaimek służący do tworzenia bezosobowej

formy czasownika. 2 6 „Jakiś", „jeden", „jakikolwiek", „wszelki", „ktokolwiek", „każdy". 2 7 „Każdy zna (tę) tajemnicę". 2 8 „Nikt nie zna (tej) tajemnicy", „nie istnieje nikt taki, kto by znał (tę)

tajemnicę".

Prosty rachunek junkcji 63

p o s t a ć n(x)f(x)" l u b „ ( 3 # ) / ( # ) " . Z d a n i e : „if a n y b o d y k n o w s t h e secre t , Mar jo r i e t a l k e d " , - 9 n a l e ż y p rze łożyć j a k o : „ w e n n e ine r d a s G e h e i m n i s k e n n t , h a t Mar jo r ie es we i t e r e r z a h l t " ; t u t a j m a m y zna czenie e g z y s t e n c j a l n e w o b r ę b i e z d a n i a p o d r z ę d n e g o . A z a t e m z a i m e k „e ine r " g r a t u ro lę z m i e n n e j w o l n e j . N a t o m i a s t z a i m e k „ m a n " s p o w o d o w a ł b y z m i a n ę sensu . Z d a n i e p o d r z ę d n e : „ w e n n m a n d a s G e h e i m n i s k e n n t " 3 0 , z n a c z y : „if e v e r y b o d y k n o w s t h e s e c r e t " ; z a t e m z a i m e k „ m a n " m a t u t a j o g r a n i c z o n y zasięg oper a t o r a ogólnego . Z d rug ie j s t r o n y , z a i m e k „e ine r " m a n i e k i e d y znaczen ie e g z y s t e n c j a l n e w odn ies i en iu do całego z d a n i a , i wówczas n ie w y s t ę p u j e on w rol i z m i e n n e j wo lne j , j a k w : „ i r g e n d e iner k e n n t d a s G e h e i m n i s " 3 1 , co z n a c z y : „ t h e r e is a m a n w h o k n o w s t h e s ec r e t " . W p e w n y c h i d i o m a c h , t r a f i a j ą c y c h się w s l angu , oraz w z w r o t a c h a r c h a i c z n y c h z a c h o w a ł o się j e d n a k ż e u ż y c i e s łowa „e ine r " d la w y r a ż e n i a zwyk łe j ogólnośc i ; n p . z a r ó w n o : „ d a s weiss e iner d o c h " , j a k : „ d a s i s t e i n e m d o c h b e k a n n t " , z n a c z y : „ a n y b o d y k n o w s t h a t " 3 2 . Ce lownik „ e i n e m " 3 3 i b i e r n i k „ e i n e n " 3 4 u c h o d z ą za f o r m y b a r d z i e j p o p r a w n e , j a k o że s łużą do z a s t ą p i e n i a z a i m k a „ m a n " 3 5 , k t ó r y n ie m a t y c h p r z y p a d k ó w d e k l i n a c y j n y c h . P o n a d t o w f o r m u l e „f(x)Dg{x)u z a i m e k „e ine r " zawsze w y r a ż a ogólność z m i e n n e j w o l n e j , j a k n p . w z d a n i u : „ w e n n e iner d a s G e h e i m n i s weiss h a t e r es we i t e r e r z a h l t " 3 6 .

F r a n c u s k i e g o „ q u e l q u ' u n " 3 7 u ż y w a m y t a k j a k n iemieck iego „e ine r " — i d l a w y r a ż e n i a zwyk łe j ogólności m u s i m y zas t ąp i ć

2 9 „Jeśli ktoś zna (tę) tajemnicę, to Małgorzata opowiadała". 3 0 „Jeśli każdy zna (tę) tajemnicę". 3 1 „Jest ktoś, kto zna (tę) tajemnicę". 3 2 „Każdy to wie". 3 3 „Jednemu", „jakiemuś", „każdemu". 3 4 „Jednego", „jakiegoś", „każdego". 3 5 „Ktoś", „jakiś", „każdy"; zaimek służący do tworzenia bezosobowej

formy czasownika. 3 6 „Jeśli ktokolwiek zna (tę) tajemnicę, rozpowiedział ją dalej"; (przy czym

słowo „ktokolwiek" ma t u znaczenie ogólne, a nie egzystencjalne; można by zatem zdanie to przetłumaczyć i w taki sposób: „każdy, kto zna (tę) tajemnicę, rozpowiedział ją innym").

3 7 Franc; „każdy".

64 Hans Beichenbach

s łowami „ e h a c u n " 3 8 l u b „ o n " . J e d y n i e w p o s t a c i (5) m a t o znaczenie s łowa „ w s z y s c y " . W f o r m u l e t e j n ie m o ż n a się obejść bez u ż y c i a z m i e n n e j w o l n e j , t a k j a k w n i e m i e c k i m , g d y ż t e r m i n y t a k i e , j a k „ e h a c u n " czy „ o n " , m a j ą zas ięg o g r a n i c z o n y do t e g o z d a n i a p o d r z ę d n e g o , w k t ó r y m w y s t ę p u j ą . D l a t e g o (5) n a l e ż y o d d a ć za p o m o c ą s f o r m u ł o w a n i a : „si q u e l q u ' u n sa i t le secre t il en a p a r l e " 3 9 .

§ 22 . K I L K A P O J Ę Ć Z W I Ą Z A N Y C H Z F U N K C J A M I

W celu s c h a r a k t e r y z o w a n i a w a r u n k ó w p r a w d z i w o ś c i o w y c h funkc j i z d a n i o w e j b ą d ź w a r u n k ó w e g z y s t e n c j a l n y c h funkc j i syt u a c y j n e j * w p r o w a d z i m y n a s t ę p u j ą c e d i a g r a m y .

Z a c z n i e m y od funkc j i z j e d n ą z m i e n n ą . W y o b r a ź m y sobie , że w s z y s t k i e moż l iwe n a świecie o b i e k t y , b ę d ą c e a r g u m e n t a m i , zos t a ł y p r z e d s t a w i o n e za p o m o c ą z n a k ó w n a osi ( rys . 1) **.

> X

Rys. 1. Matryca funkcji jednoargumentowej

G d y a r g u m e n t spe łn ia funkc ję / ( i ) , s t a w i a m y n a jego mie j scu z n a k p l u s ; w p r z e c i w n y m w y p a d k u — z n a k m i n u s . U z y s k a n e u p o r z ą d k o w a n i e z n a k ó w p l u s i z n a k ó w m i n u s n a z y w a ć b ę d z i e m y m a t r y c ą p r z y p o r z ą d k o w a n ą d a n e j funkc j i . Po jęc ie t o , p o z a t y m , że d e n o t u j e d i a g r a m z łożony ze z n a k ó w , a n ie k l a sę o b i e k t ó w , różn i się od e k s t e n s j i funkc j i i t y m jeszcze , że z a w i e r a ono odn ie -

* Dla pojęć, które opracowywać będziemy w t y m paragrafie, odróżnienie funkcji zdaniowych od sytuacyjnych nie jest istotne. Oto np. mówimy o ekstensji funkcji sytuacyjnej f{x) lub funkcji zdaniowej „/(£)", mając w obu wypadkach na myśli daną klasę obiektów; z drugiej strony matryca przyporządkowana zarówno funkcji / (# ) , jak i funkcji „/(£)", jest to diagram złożony ze znaków. Podobnie, terminami takimi, jak „symetryczny" i „przechodni", posługujemy się zarówno w odniesieniu do funkcji przedmiotowych, jak i l ingwistycznych.

** Dla uproszczenia zakładamy na użytek tego diagramu, że klasa możliwych argumentów jest przeliczalna. Jednakże matryca ta zdefiniowana jest również i wówczas, gdy się tak nie dzieje.

3 8 Franc; zaimek służący do tworzenia formy bezosobowej czasownika. 3 9 Franc; „Jeśli ktokolwiek zna tę tajemnicę, to wyjawił ją innym".

Prosty rachunek funkcji 65

sienie r ówn ie ż do a r g u m e n t ó w , k t ó r e wywołu j ą fa ł szywość funkc j i ; j e s t t o u p o r z ą d k o w a n y m o d e l , w y z n a c z o n y p r zez o b a r o d z a j e a r g u m e n t ó w . T y m c z a s e m e k s t e n s j a — t o k l a s a p r z e d m i o t ó w o d p o w i a d a j ą c a k las ie z n a k ó w plus na szego d i a g r a m u .

D l a funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i fioc^y) k o n s t r u u j e m y p o d o b n y d i a g r a m , z t y m j e d n a k ż e , że s k ł a d a się on z d w ó c h osi. N a k a ż d e j osi p r z e d s t a w i a m y w s z y s t k i e moż l iwe a r g u m e n t y w t e j s a m e j ko le jnośc i , n a s t ę p n i e zaś s t a w i a m y z n a k plus w mie j scu p r z y p o r z ą d k o w a n y m p a r z e a r g u m e n t ó w x o raz i/, g d y p a r a t a spe łn ia d a n ą funkc ję w d a n e j ko le jnośc i . P o w s t a j e m o d e l b ę d ą c y m a t r y c ą funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i f(x,y).

4- + — + + _

— - ~ - r — + -

I- -f — 4- - - -----

4- - 4 4- ł- 4-

y

| — +• — - - — - + +

! + — - - 4- + —

I + + — 4- — — 4-

— . ^ x

Rys. 2. Matryca funkcji dwuargumentowej

T a k j a k p r z e d t e m , e k s t e n s j ę t e j funkc j i w y z n a c z a k l a s a zna k ó w plus ca łe j m a t r y c y , p o n i e w a ż one właśn ie s t a n o w i ą k l a s ę p a r spe łn i a j ących funkc ję . P o n a d t o m a m y t u i n n ą w a ż n ą k l a sę , z w a n ą p o l e m funkc j i . A r g u m e n t x n a l e ż y do p o l a funkc j i f(cc,y), g d y i s tn ie je a r g u m e n t y t a k i , że z a c h o d z i l u b „/(?/ , W n a s z y m d i a g r a m i e po le t o zos t a ło w y z n a c z o n e p r z e z k l a s ę l ini i p o z i o m y c h b ą d ź p i o n o w y c h , k t ó r e zawie ra ją p r z y n a j m n i e j j e d e n

66 Hans Beichenbach

znak plus-, p r z y t y m l in ie p r z y n a l e ż n e do t e g o s a m e g o a r g u m e n t u , t j . j e d n a k o w o odległe o d p u n k t u ze rowego , l iczy się t y l k o r a z . K l a s a t a r ó ż n i się o d eks tens j i , g d y ż je j e l e m e n t a m i n ie są p a r y , t y l k o o b i e k t y p o j e d y n c z e . J e d y n i e w w y p a d k u funkc j i z j e d n ą z m i e n n ą je j po le i e k s t e n s j a są i d e n t y c z n e .

P o l e z a t e m j e s t k l a są w s z y s t k i c h o b i e k t ó w a r g u m e n t o w y c h , d l a k t ó r y c h d a n y f u n k c j o n a ł m o ż n a u c z y n i ć p r a w d ą n a s k u t e k o d p o w i e d n i e g o d o b o r u d rug ie j z m i e n n e j . O t o n p . p o l e m funkc j i : „ 5 poś lub i ł yu

9 j e s t k l a s a w s z y s t k i c h ż o n a t y c h m ę ż c z y z n l u b zam ę ż n y c h k o b i e t ; p o l e m funkc j i : j e s t o j c e m yu, j e s t k l a s a wszys t k i ch ludz i , b ą d ź jeś l i s łowo „o jc iec" odnos i się równ ież do zwier z ą t , k l a s a w s z y s t k i c h zwie rzą t r o z m n a ż a j ą c y c h się d rogą seksua lną . P o l e funkc j i : „ 5 j e s t k r ó l e m y", j e s t dziś s t o s u n k o w o m a ł e . I n n e funkc je m a j ą k l a s ę w s z y s t k i c h p r z e d m i o t ó w , czyl i k l a s ę u n i w e r s a l n ą , j a k o swoje po le , j a k się t o dzieje n p . w w y p a d k u funkc j i „ 5 j e s t r ó w n e y". Z d rug ie j s t r o n y , b y w a j ą funkc je z d w i e m a z m i e n n y m i , k t ó r y c h po le j e s t p u s t e , t j . n i e odnoszą się o n e do ż a d n y c h w ogóle o b i e k t ó w . D o t e g o r o d z a j u funkc j i n a l e ż y r e l ac j a t e l e p a t i i , k t ó r a — j e ś l i n ie p r z y j m u j e m y n i e z b y t w i a r y g o d n y c h o z n a j m i e ń p e w n y c h s p i r y t u a l i s t ó w — n ie zachodz i m i ę d z y ż a d n y m i d w i e m a o s o b a m i . W odn ies i en iu do p o j ę ć o m a w i a n y c h w t y m p a r a g r a f i e , z awsze b ę d z i e m y z a k ł a d a l i , że po le funkc j i n ie j e s t p u s t e *.

P o d a m y n a s t ę p u j ą c ą definicj-ę p o l a funkc j i z d w i e m a zmienn y m i , u j ę t ą w p o s t a c i s f o r m a l i z o w a n e j . O z n a c z m y s y m b o l e m ncf(x)" z d a n i e : „x n a l e ż y do p o l a funkc j i / " (c = campus, po le ) ; p i s z e m y z a t e m :

ef(x) m y) V (&y)f(y, x) (1)

Po j ęc i a m a t r y c y i p o l a m o ż n a rozc i ągnąć n a funkc j e z większą l iczbą z m i e n n y c h . D l a funkc j i t r ó j a r g u m e n t o w e j , n p . , z b u d u j e m y m a t r y c ę t r ó j w y m i a r o w ą , s t a w i a j ą c z n a k i plus w e w s z y s t k i c h t y c h mie j s cach , gdz ie ca ła t r ó j k a a r g u m e n t ó w spe łn ia d a n ą funkc ję , a w p o z o s t a ł y c h mie j s cach — z n a k i minus. P o l e m funkc j i z t r z e m a

* Grdy relacja jest heterogeniczna, t j . gdy jej dwa człony odnoszą się do obiektów odmiennego typu, wówczas pola nie można zdefiniować (por. § 39).

Prosty raclniitel: funkcji 67

z m i e n n y m i j e s t k l a s a rzeczy , d l a k t ó r y c h i s tn ie ją i n n e dwie rzeczy t a k i e , iż d a n a f u n k c j a z a c h o d z i . W zapis ie s y m b o l i c z n y m :

P o l e re lac j i m o ż n a o g r a n i c z y ć , s tosu jąc d o d a t k o w y w a r u n e k , z g o d n i e z k t ó r y m a r g u m e n t y m u s z ą na l eżeć do p e w n e j k l a sy . O t o n p . re lac ję d z i e c k o m o ż n a o g r a n i c z y ć do k l a s y osób b ę d ą c y c h p r z o d k a m i okreś lone j o soby . Z a m i a s t funkc j i s t o s u j e m y wówczas funkc ję »r(x)-f{x, r ówn ież d w u a r g u m e n t o w ą . W n a s z y m p r z y k ł a d z i e r(x) r e p r e z e n t o w a ł o b y p r z o d k ó w o s o b y xx\ m o ż n a z a t e m funkc ję t ę zap i sać również w p o s t a c i „ r ( 5 , xx)", gdzie »x" j e s t s ta łą .

P o n i e w a ż funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i u ż y w a się częściej niż i n n y c h , o p r a c o w a n o d la n i ch s t a r a n n ą n o t a c j ę . W funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i / ( # , y) a r g u m e n t x n a z y w a m y r e f e r e n t e m , a r g u m e n t zaś y — r e l a t u m . A z a t e m w z d a n i u : „ P i o t r j e s t o jcem J a n a " , P i o t r — t o r e fe ren t , a J a n — r e l a t u m . Więce j n iż j e d n o r e l a t u m będz ie ze wzg lędu n a P i o t r a , o ile P i o t r b ę d z i e m i a ł i n n e dzieci . D o po l a d a n e j funkc j i na leżą w s z y s t k i e j e j r e f e r e n t y i w s z y s t k i e r e l a t a . K l a s ę r e f e r e n t ó w n a z y w a m y t a k ż e d z i e d z i n ą funkcj i , a k l a s ę r e l a t ó w — k o n w e r s e m d z i e d z i n y l u b p r z e c i w -d z i e d z i n ą d a n e j funkc j i . T e d w i e dz i edz iny funkc j i „ / " oznac z y m y , o d p o w i e d n i o , z a p o m o c ą „ d / " i „Ć / " . S k r ó t y t e zdef iniuj e m y w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

I s t n i e j ą t a k i e funkc je , że p r z e d m i o t , k t ó r y m o ż e b y ć ich re f e r e n t e m , n ie m o ż e b y ć ich r e l a t u m . O t o n p . , jeżel i x j e s t żoną t / , t o n ie i s tn ie je ż a d n e z t a k i e , iż z j e s t żoną x. W t y m w y p a d k u d a n e po le dziel i się n a dwie k l a s y : r e f e r e n t ó w oraz r e l a t ó w ; b ę d z i e m y t u mówi l i o p o l u p o d z i e l o n y m . Def in ic ję t y c h funkc j i s t a n o w i n a s t ę p u j ą c a r e l ac j a :

ef(x) w (&y)(ttz)f(x, y, z) V , x, z) V V (®.y)(&z)f(y,z,x) (2)

df(x)vi(Ky)f(x,y)

ef(x)^{$Ly)f(y,x) (4)

(3)

(x)[df(x)Def(x)] (5) L o g i k a i j ę z y k i

68 Hans Beichenbach

I s t n i e j ą i i n n e funkc je , d l a k t ó r y c h w s z y s t k o , co m o ż e b y ć r e f e r e n t e m , m o ż e t eż b y ć r e l a t u m . O t o n p . , jeśl i x j e s t dz i eck iem y7

t o y m u s i t e ż b y ć czy imś d z i e c k i e m ; mianowic i e y m u s i w ó w c z a s b y ć cz łowiek iem. G d y p o s ł u g u j e m y się w p r o w a d z o n ą wyże j ogra n iczoną re lac ją d z i e c k o , w a r u n e k t e n u t r z y m u j e się z d w o m a t y l k o m o ż l i w y m i w y j ą t k a m i , m i a n o w i c i e p ie rwszą i o s t a t n i ą rzeczą t ego r o d z a j u . O t o xx n i e m u s i m i e ć dz i ecka , t j . n ie m u s i b y ć r ó w n i e ż r e l a t u m ; p o n a d t o zaś — b y z u ż y t k o w a ć l e g e n d ę b ib l i jną d l a z i l u s t r o w a n i a re lac j i logicznej — A d a m b ę d z i e t a k i m r e l a t u m , k t ó r e n ie j e s t r e f e r e n t e m , czyl i n ie j e s t n i c z y i m dz ieck iem. D l a u t r z y m a n i a nasze j i l u s t r ac j i p o t r a k t u j e m y E w ę j a k o dz i ecko A d a m a , co m o ż e z o s t a ć u s p r a w i e d l i w i o n e w o b e c je j szczególnego o d e ń p o c h o d z e n i a . P o d o b n i e , g d y r o z w a ż a m y re lac ję m n i e j s z y , z a c h o d z ą c ą m i ę d z y l i c z b a m i c a ł k o w i t y m i od 0 do 1000, l i czba 0 j e s t j e d y n y m r e f e r e n t e m , k t ó r y n ie m o ż e b y ć r e l a t u m , a l i czba 1000 j e s t j e d y n y m r e l a t u m , k t ó r e n ie m o ż e b y ć r e f e r e n t e m . F u n k c j e t a k i e n a z y w a ć b ę d z i e m y u n i f o r m a l n y m i , czyli j e d n o l i t y m i . O p r ó c z d w ó c h m o ż l i w y c h w y j ą t k ó w , j e d n e g o p o ś r ó d r e f e r e n t ó w i j e d n e g o p o ś r ó d r e l a t ó w , dz i edz ina i p r zec iwdz i edz ina są w n i ch i d e n t y c z n e , a p o n a d t o są one i d e n t y c z n e z p o l e m funkcj i . Def in ic ję j edno l i tośc i funkc j i f o r m u ł u j e się p r z y p o m o c y n a s t ę p u j ą c e g o w a r u n k u :

(Ku)(®Lv){df(u)-ef(v)'(x)[[df(x) ^ ef(x)] V (x = u) V V(x=v)Ys (6)

W y r a ż e n i e w p i e r w s z y c h n a w i a s a c h j e s t s f o r m u ł o w a n i e m w a r u n k u , że moż l iwe w y j ą t k i u o raz v w y s t ę p u j ą , o d p o w i e d n i o , w dz iedz i n ie i w k o n w e r s i e dz iedz iny . Z n a k r ó w n o w a ż n o ś c i m o ż n a c z y t a ć j a k o dwie imp l ikac j e , u s t a l a j ą c e , że g d y x j e s t dziedziną , t o j e s t ono t a k ż e p r zec iwdz i edz ina , i n a o d w r ó t . S t a w i a j ą c o p e r a t o r y e g z y s t e n c j a l n e „ ( 3 w ) " o raz „ ( 9 > ) " p r z e d d u ż y m k w a n t y f i k a t o r e m „(a?)", w y r a ż a m y w a r u n e k , iż i s tn ie je n a j w y ż e j j e d e n w y j ą t k o w y e l e m e n t w dz iedz in ie i j e d e n w p rzec iwdz iedz in ie , k t ó r y n ie w y s t ę p u j e z a r a z e m w pozos t a ł e j dz iedz in ie . Z d rug ie j s t r o n y , jeżeli n ie m a t a k i c h w y j ą t k o w y c h e l e m e n t ó w , t o w a r u n e k (6) t a k ż e zos t an i e spe łn iony , p o n i e w a ż w ó w c z a s j a k o „u" o raz „w" m o ż e m y w y b r a ć d o w o l n y e l e m e n t — o d p o w i e d n i o : z dz i edz iny i z p r zec iw-

Prosty rachunek funkcji 69

dz iedz iny . P r z y k ł a d e m będz ie r e l ac j a m n i e j s z y , z a c h o d z ą c a m i ę d z y w s z y s t k i m i d o d a t n i m i i u j e m n y m i l i c z b a m i c a ł k o w i t y m i ; w t y m w y p a d k u t w i e r d z e n i e , iż w s z y s t k i e r e f e r e n t y są z a r a z e m r e l a t a m i , n i e m a w y j ą t k ó w .

B y w a j ą t a k ż e funkc j e , k t ó r e n ie są u n i f o r m a l n e , a k t ó r y c h p o l e n ie j e s t podz i e lone , p o n i e w a ż p e w n e p r z y n a j m n i e j a r g u m e n t y w y s t ę p u j ą w o b u d z i e d z i n a c h . Z a r ó w n o t e funkc je , j a k i f u n k c j e j e d n o l i t e , z a l i c z a m y d o n a d r z ę d n e j k a t e g o r i i funkc j i z p o l e m n i e p o d z i e l o n y m . Def in iu je się j e p r z y p o m o c y re lac j i :

Ł a t w o dos t r zec , że (7) j e s t negac ją (5). P r z y k ł a d e m j e s t n ie o g r a n i c z o n a r e l ac j a p r z o d e k . L u d z i e u m i e r a j ą c y b e z p o t o m n i e n ie są p r z o d k a m i , choc iaż s a m i m a j ą p r z o d k ó w ; w s z y s c y p o z o s t a l i s a m i są p r z o d k a m i i m a j ą p r z o d k ó w .

I n n y r o d z a j funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i b ą d ź re lac j i d w u c z ł o n o w y c h c h a r a k t e r y z u j e się p r z y p o m o c y t e j własnośc i , że d a n a r e l ac j a z a c h o d z i m i ę d z y d o w o l n y m i d w o m a r ó ż n y m i e l e m e n t a m i je j po la , w d a n y m k i e r u n k u l u b o d w r o t n y m . F u n k c j e t a k i e m o ż n a n a z w a ć i n t e r k o n e k t y w n y m i , czyl i s p ó j n y m i . T e r m i n t e n d a się z i l u s t r o w a ć p r z y p o m o c y sieci t e l e fon iczne j ; k a ż d y a b o n e n t m o ż e t e l e fonować do k a ż d e g o innego a b o n e n t a ( t y l k o n ie do s iebie s amego) , a więc sieć t ę m o ż n a n a z w a ć i n t e r k o n e k t y w n ą , spó jną . P r z e n o s i m y t ę n a z w ę n a r e l ac j ę : x m o ż e t e l e f o n o w a ć d o y, i n a d a j e m y je j m i a n o re lac j i i n t e r k o n e k t y w n e j *, czyl i s p ó j n e j . P r ó c z t ego re l ac ja m n i e j s z y j e s t i n t e r k o n e k t y w n a , g d y ż p o ś r ó d k a ż d y c h d w ó c h r ó ż n y c h l iczb j e d n a j e s t m n i e j s z a o d d r u g i e j . N a t o m i a s t r e l ac j a d z i e c k o m a i n n y c h a r a k t e r . Def in ic ję re lac j i i n t e r k o n e k t y w n y c h p o d a j e się p r z y p o m o c y w a r u n k u :

* Termin „interkonektywny", stosowany do relacji, należy starannie odróżniać od naszego terminu „konektywny", używanego w odniesieniu do operacji propozycjonalnych. W [angielskiej] literaturze matematycznej zamiast naszego terminu „interkonektywny" stosuje się często termin „connected" [„połączony", „związany", czyli odpowiednik polskiego terminu „spójny"].

(QLx)df(x)-ef{x) (7)

(^)(y)[cf(x) • cf(y) -(x^y)D f(x, y) V f(y, x)] (8)

7*

70 Hans Beichenbach

Z n a k j e s t z n a k i e m n i e i d e n t y c z n o ś c i , czyl i negac j i i d e n t y c z nośc i : x = y. E e l a c j a i n t e r k o n e k t y w n a m u s i b y ć z a r a z e m un i -f o r m a l n a , czyl i j e d n o l i t a *, p o n i e w a ż g d y b y i s t n i a ły d w a r ó ż n e a r g u m e n t y x o raz y — b ą d ź więcej niż d w a — k t ó r e m o g ą b y ć t y l k o r e f e r e n t a m i a l b o t y l k o r e l a t a m i , t o wówczas d la n i ch n ie b y ł o b y p r a w d ą a n i „f{x,y)u, a n i „f(y,x)". N a t o m i a s t k o n w e r s j a n ie zachodz i , co w i d a ć z re lac j i d z i e c k o , k t ó r a j e s t j ed n o l i t a , g d y w y s t ę p u j e w sensie o g r a n i c z o n y m , z d e f i n i o w a n y m w y ż e j , n ie j e s t zaś spó jna .

W a ż n ą własnośc ią funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i j e s t u n i w o -k a c j a , czyl i j e d n o z n a c z n o ś ć . J e ż e l i f u n k c j a / ( # , y) j e s t j e d n o z n a c z n a ze w z g l ę d u n a y, t j . jeżel i d l a d a n e g o x i s tn ie je t y l k o j e d n o y spe łn ia jące f(x, y), p o d c z a s g d y d l a d a n e g o y m o ż e i s tn ieć k i l k a o d p o w i a d a j ą c y c h m u x, w ó w c z a s m ó w i m y , że funkc j a t a j e s t w i e l o - j e d n o z n a c z n a . E o z k ł a d t a k i e j funkc j i m a n a k a ż d e j l ini i p i o n o w e j t y l k o j e d e n z n a k plus (o ile w ogóle w y s t ę p u j ą plusy), g d y t y m c z a s e m n a l i n i ach p o z i o m y c h m o ż e mieć więcej n iż j e d e n z n a k plus. P r z y k ł a d u d o s t a r c z a f u n k c j a : „x u rodz i ł się w k r a j u y". P r z e c i w n i e , m ó w i m y o funkc j i j e d n o - w i e l o z n a c z n e j , jeżel i i s tn ie je t y l k o j e d n o x o d p o w i a d a j ą c e d a n e m u y, n a t o m i a s t m o ż e b y ć k i l k a y, m a j ą c y c h t o s a m o x\ n a m a t r y c y n i g d y w ó w c z a s n ie m a więcej niż j e d n e g o z n a k u plus n a l in iach poziom y c h . Tego r o d z a j u funkc ją j e s t : „ 5 j e s t m a t k ą y". M ó w i m y wreszc ie o f u n k c j a c h j e d n o - j e d n o z n a c z n y c h , g d y d a n a funkc ja j e s t j e d n o z n a c z n a w o b u k i e r u n k a c h ; w ó w c z a s n a je j m a t r y c y n i g d y n ie w y s t ę p u j e więcej niż j e d e n z n a k plus* n a k t ó r e j k o l w i e k z l ini i p i o n o w y c h czy p o z i o m y c h . O t o n p . : „x j e s t żoną yu — t o f u n k c j a j e d n o - j e d n o z n a c z n a , w k r a j a c h , gdz ie obowiązu je j e d n o -ż e ń s t w o i j e d n o m ę s t w o w m a ł ż e ń s t w i e . F u n k c j a , k t ó r a n ie j e s t u n i w o k a c y j n a w ż a d n y m k i e r u n k u , nos i n a z w ę w i e l o - w i e l o z n a c z n e j ; p r z y k ł a d e m b ę d z i e f u n k c j a : j e s t n a u c z y c i e l e m y".

N a s t ę p n y m po jęc i em d o t y c z ą c y m funkc j i d w u a r g u m e n t o w y c h

* Biorąc pod uwagę tę właśnie konsekwencję, dopuszczamy dwa wyjątki w definicji relacji jednolitych. Dowód formalny tej konsekwencji podano w § 30.

Prosty rachunek funkcji 71

j e s t k o n w e r s j a funkc j i f(x,y), k t ó r ą z a p i s u j e m y j a k o a de f in iu j emy j a k o w y n i k o d w r ó c e n i a ko le jnośc i a r g u m e n t ó w w funkcj i d a n e j . O t o def in ic ja :

mf(yix) (9)

Pojęc ie t o n ie og ran i cza się do funkc j i j e d n o - j e d n o z n a c z n y c ł i . O t o n p . „ d z i e c k o " j e s t konwers j ą , czyl i p r z e c i w i e ń s t w e m , „ ro dz ica" .

W a ż n ą cechą funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i b y w a s y m e t r i a . F u n k c j ę n a z y w a m y s y m e t r y c z n ą , jeżel i je j w ła sność p r z e c h o d z e n i a w z d a n i e p r a w d z i w e n ie u l e g a z m i a n i e n a s k u t e k odwróce n ia kole jnośc i w y s t ę p u j ą c y c h w nie j z m i e n n y c h , czyl i — i n n y m i s łowy — g d y d a n a f u n k c j a p o k r y w a się ze swą konwer s j ą . F u n k c j e t e def iniuje się p r z y p o m o c y n a s t ę p u j ą c e g o w a r u n k u :

(x)(y)[f(x,y)Df(y,x)] (10)

W a r u n e k t e n m o ż n a równ ież s fo rmu łować w t a k i e j p o s t a c i :

(x)(y)[f(x,y)Df(x,y)] (11)

„ B ó w n o ś ć " z a t e m j e s t funkc ją s y m e t r y c z n ą ; jeś l i x j e s t r ó w n e y, t o w ó w c z a s zawsze y j e s t r ó w n e x. I n n y c h p r z y k ł a d ó w funkc j i s y m e t r y c z n y c h d o s t a r c z a j ą p r e d y k a t y t a k i e , j a k : „ p o d o b n y " , „ r ó w n o c z e s n y " i „pozos t a j ący w związku m a ł ż e ń s k i m z" . F u n k c j o m s y m e t r y c z n y m o d p o w i a d a m a t r y c a , w k t ó r e j z n a k i plus z a j m u j ą pozyc j e s y m e t r y c z n e w s t o s u n k u do p r z e k ą t n e j w y k r e s u , t j . u k ł a d z n a k ó w p o j e d n e j s t r o n i e t e j l ini i s t a n o w i odbic ie l u s t r z a n e u k ł a d u w y s t ę p u j ą c e g o p o je j d rug ie j s t ron i e . W s z y s t k i e funkc je s y m e t r y c z n e są u n i f o r m a l n e , czyl i j e d n o l i t e .

P r z e c i w i e ń s t w o funkc j i s y m e t r y c z n e j s t a n o w i f u n k c j a a s y m e t r y c z n a , t j . f unkc j a , k t ó r a g d y z a c h o d z i m i ę d z y d w o m a a rgu m e n t a m i , p i e r w s z y m a d r u g i m , n i g d y n ie z a c h o d z i m i ę d z y d r u g i m a p i e r w s z y m : k o n w e r s j a j e s t z a t e m w y k l u c z o n a . F u n k c j ę t e g o r o d z a j u def iniuje się p r z y p o m o c y t a k i e g o o t o w a r u n k u :

(x)(y)[f(x,y)Df(y,x)] (12)

72 Hans Reiehenbach

M o ż n a t o z a p i s a ć i w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

(x){y)[f(x,y)Df(x,y)] (13)

F u n k c j e t a k i e p o w s t a j ą p r z y u ż y c i u p r e d y k a t ó w w r o d z a j u „o j c iec" , „ w y ż s z y " i „wcześn ie j szy" *. M i ę d z y t y m i d w o m a r o d z a j a m i m a m y funkc j e m e z o s y m e t r y c z n e , t j . t a k i e , w k t ó r y c h z a m i a n a z m i e n n y c h n i e k i e d y poc i ąga za sobą z m i a n ę d a n e j w a r to śc i log iczne j , n i e k i e d y zaś n ie poc iąga . D o t ego r o d z a j u funkc j i n a l e ż y f u n k c j a „ b r a t " ; jeś l i x j e s t b r a t e m y, t o y m o ż e b y ć b r a t e m x, a le j e s t t a k ż e moż l iwe , że y j e s t s ios t rą x. I n n e funkc je m e z o s y m e t r y c z n e , t o : „x k o c h a yu, „x j e s t p r z y j a c i e l e m y", „x widz i y". W i d z i m y t u t a j , p o co w p r o w a d z i l i ś m y zas t r zeżen i e , ż eby po le n ie b y ł o p u s t e : w p r z e c i w n y m raz i e z a r ó w n o (10), j a k i (12), b y ł o b y w z o r e m te j s a m e j funkc j i . F u n k c j e m e z o s y m e t r y c z n e oraz a s y m e t r y c z n e z a l i c z a m y do g r u p y funkc j i n i e s y m e t r y c z n y c h .

I n n ą k l a sy f ikac j ę m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć ze w z g l ę d u n a w ła sność logiczną p r zechodn iośc i , ok re ś l ane j j e d n a k ż e t y l k o w w y p a d k u funkc j i z p o l e m n i e p o d z i e l o n y m . F u n k c j a t e g o r o d z a j u j e s t p r z e c h o d n i a , jeśl i spe łn ia n a s t ę p u j ą c y w a r u n e k :

P r z y k ł a d e m b ę d z i e r e l ac j a w y ż s z y , p o n i e w a ż z : „x j e s t w y ż s z y n iż yu, o r a z : „y j e s t w y ż s z y n iż z" — w y n i k a : „a? j e s t w y ż s z y n iż za. I n n y c h p r z y k ł a d ó w d o s t a r c z a j ą f u n k c j e : „wcześn ie j szy" , „ p r z o d e k " o raz „ r ó w n y " . P r z e c i w n ą funkc ję , p r z e c i w p r z e c h o d -n i ą , czyl i i n t r a n z y t y w n ą , de f in iu j emy p r z y p o m o c y p o s t u l a t u :

* Łatwo wykazać, że implikację w (10) lub (11) można odwrócić. Dowodzimy tego, podstawiając „a;" zamiast „y" oraz „t/" zamiast a następnie odwracając operatory-. Natomiast implikacji w (12) czy (13) nie da się odwrócić. Dlatego właśnie wolno implikację w (10) czy (11) zastąpić równoważnikiem, podczas gdy takie zastąpienie w (12) ani w (13) nie jest dopuszczalne. Oto np. jeżeli y nie jest ojcem x, to z tego nie wynika, że x jest ojcem y. Tymczasem gdy y nie jest równe x, to z tego wynika, że x nie jest równe y.

(®)(y)(z)[f(%, y)-f(y, z) 3 f(®,«)] (14)

(oo)(y)mf(x,y)-f(y,z)Df(x,z)] (15)

Prosty rachunek funkcji 73

O t o n p . „o jc iec" j e s t funkc ją p r z e c i w p r z e c h o d n i ą ; jeżel i x j e s t o j c e m y, o r az y j e s t o j cem z, t o x n i e j e s t o j cem z, t y l k o d z i a d k i e m . M i ę d z y p o w y ż s z y m i d w o m a p r z y p a d k a m i s k r a j n y m i m a m y funkc je m e z o t r a n z y t y w n e , czyl i p ó ł p r z e c h o d n i e , w k t ó r y c h n ie zac h o d z i za leżność a n i w e d ł u g w z o r u (14), a n i (15), t a k i e że : jeżel i „/(#, y)" j e s t p r a w d ą i „ / ( # , z)u j e s t p r a w d ą , t o „ / ( # , z)u n i e k i e d y j e s t p r a w d ą , a n i e k i e d y fa ł szem. P r z y k ł a d a m i b ę d ą : j e s t p o d o b n y do y", „x w idz i y", »x j e s t p r z y j a c i e l e m y". F u n k c j e n i e -p r z e c h o d n i e , czyl i n o n t r a n z y t y w n e , o b e j m u j ą z a r ó w n o p r z e c i w p r z e c h o d n i e , j a k i p ó ł p r z e c h o d n i e , czyl i z a r ó w n o i n t r a n -z y t y w n e , j a k m e z o t r a n z y t y w n e .

I n n e j k lasyf ikac j i funkc j i d o k o n u j e się ze w z g l ę d u n a cechę zwro tnośc i . F u n k c j a j e s t z w r o t n a , czyl i r e f l e k s y j n a , jeżel i m o ż e m y t e n s a m a r g u m e n t umie śc i ć w o b u mie j s cach z m i e n n e j , t z n . jeśl i spe łn iony zos ta je w a r u n e k :

A z a t e m r ó w n o ś ć j e s t re lac ją z w r o t n ą , g d y ż x j e s t r ó w n e x. I n n y m p r z y k ł a d e m będz ie p o d o b i e ń s t w o . M a t r y c a funkc j i z w r o t n e j o d z n a c z a się t y m , że w s z y s t k i e p o z y c j e n a p r z e k ą t n e j w y k r e s u są za j ę t e p rzez z n a k i plus. F u n k c j a nos i n a z w ę p r z e c i w z w r o t n e j , czy l i i r r e f l e k s y j n e j , jeś l i „ / ( # , # ) " j e s t zawsze fa ł szywe, t j . j e żel i :

P r z y k ł a d a m i b ę d ą f u n k c j e : „ w y ż s z y " , „o jc iec" . Między t y m i d w o m a p r z y p a d k a m i m a m y t rzec i , f unkc j e m e z o r e f l e k s y j n e , czyl i p ó ł z w r o t n e , d l a k t ó r y c h „f(x, x)u j e s t c z a s e m p r a w d ą , a c z a s e m fa ł szem, j a k w : „# p o d z i w i a y". F u n k c j e p r z e c i w z w r o t n e i półz w r o t n e z a l i c z a m y do n o n r e f l e k s y j n y c h , czyl i n i e z w r o t n y c h . F u n k c j a m a j ą c a podz i e lone po l e j e s t zawsze p r z e c i w z w r o t n a ; t a k s a m o f u n k c j a a s y m e t r y c z n a . F u n k c j a z w r o t n a j e s t u n i f o r m a l n a , czyl i j e d n o l i t a .

P r z y p o m o c y po jęc ia p o l a m o ż n a w p r o w a d z i ć n ieco og ran i czoną z w r o t n o ś ć : jeżel i w a r u n e k o d p o w i a d a j ą c y w z o r o w i (16) z o s t a n i e spe łn iony , p r z y n a j m n i e j d l a w s z y s t k i c h a r g u m e n t ó w n a -

(x)f(x, X) (16)

(x)f(x,x) (17)

74 Hans Reichenbaeh

l eżących do po ł a funkcj i / , p o w i a d a m y , że funkc j a t a j e s t z w r o t n a w o b r ę b i e s w e g o p o l a . W w y p a d k u funkcj i z d w i e m a zmienn y m i m o ż n a t e n w a r u n e k zap i sać w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

(x)[cf(x)Df(x,x)] (18)

M o ż n a w y k a z a ć , że jeśl i f unkc j a j e s t s y m e t r y c z n a i p r z e c h o d n i a , t o j e s t również z w r o t n a w ob ręb i e swego po la . D o w o d z i się t ego , w s t a w i a j ą c w (14) „xu z a m i a s t „ 2 U ; f o r m a l n e p r z e d s t a w i e n i e t ego d o w o d u zawie ra § 30 ,

I n t e r e s u j ą c e po łączen ie własnośc i w y s t ę p u j e w re lac j i z a r a z e m i n t e r k o n e k t y w n e j , a s y m e t r y c z n e j i p r z e c h o d n i e j . E e l a c j a t a k a w y z n a c z a s e r i ę , czyli s z e r e g , t j . k l a s ę u p o r z ą d k o w a n ą l in iowo. O t o n p . r e l ac ja m n i e j s z y , o d z n a c z a j ą c a się w s p o m n i a n y m i w ła snośc i ami , w y z n a c z a l in iowy p o r z ą d e k w ś r ó d l iczb . E e l a c j a p r z o d e k w l i n i i m ę s k i e j , o g r a n i c z o n a do p r z o d k ó w p e w n e g o cz łowieka , d o s t a r c z a jeszcze j e d n e g o p r z y k ł a d u . N a t o m i a s t ogó lna re lac ja p r z o d e k n ie u s t a n a w i a szeregu, p o n i e w a ż m i m o że jes t a s y m e t r y c z n a i p r z e c h o d n i a , nie j e s t z a r a z e m spó jna , czyli i n t e r -k o n e k t y w n a . Z d rug ie j s t r o n y re lac ją spójną, k t ó r a j e d n a k nie w y z n a c z a ko le jnośc i l in iowej , j e s t w s p o m n i a n a j uż re lac ja m o ż l i w e g o p o ł ą c z e n i a t e l e f o n i c z n e g o , j e s t o n a b o w i e m s y m e t r y c z n a , n ie zaś a s y m e t r y c z n a . M o ż n a ją n a w e t t r a k t o w a ć j a k o re lac ję p r zechodn ią , jeśl i rozsze rzy się znaczen ie s łowa „telefon o w a ć " w t a k i sposób , a b y da ło się powiedz ieć , że k t o ś m o ż e t e l e fonować do siebie s a m e g o , t a k a b y re lac ję t ę uczyn i ć z w r o t n ą . ( W p r z e c i w n y m raz ie (14) n ie z a c h o d z i ł o b y w w y p a d k u , g d y w s t a w i m y z = x). P r z y k ł a d re lac j i s p ó j n e j , k t ó r a n ie j e s t p r z e c h o d n i a , m o ż n a z b u d o w a ć w n a s t ę p u j ą c y sposób . W t u r n i e j u s z a c h o w y m k a ż d y g racz g r a z k a ż d y m i n n y m g r a c z e m . B o z p a t r z m y t e r a z — p o z a k o ń c z e n i u r o z g r y w e k — re lac ję : x n i e z o s t a ł p o k o n a n y p r z e z y, z a c h o d z ą c ą w ó w c z a s , g d y x p o k o n a ł y b ą d ź g d y p a r t i a b y ł a n i e r o z e g r a n a . E e l a c j a t a j e s t s p ó j n a , p o n i e w a ż m u s i o n a zachodz ić , w d a n y m k i e r u n k u b ą d ź w p r z e c i w n y m , b ą d ź w o b u , m i ę d z y k a ż d y m i d w o m a g r a c z a m i . Ale n ie m u s i o n a b y ć p rze c h o d n i a , p o n i e w a ż m o ż e się z d a r z y ć , że x p o k o n u j e y, y zaś po k o n u j e z, p o d c z a s g d y x zo s t a ł p o k o n a n y p rzez z. G d y b y n ie b y ł o

Prosty rachunek funkcji

p a r t i i n i e r o z e g r a n y c h w t y m t u r n i e j u , t o r e lac ja t a b y ł a b y n a w e t a s y m e t r y c z n a . J e s t rzeczą jasną , że n ie o t r z y m a m y t u u p o r z ą d k o w a n i a l in iowego g r a c z y . R e l a c j a o m a w i a n a b ę d z i e j e d n a k ż e j e d n o l i t a , g d y ż j e s t o n a s p ó j n a . W t u r n i e j u n ie o b e j m u j ą c y m p a r t i i n i e r o z e g r a n y c h , ową j edno l i t o ść w i d a ć s t ąd , że k a ż d y g racz c z a s e m będz ie zwycięzcą , a c z a s e m p o k o n a n y m , z m o ż l i w y m i d w o m a wyj ą t k a m i : j e d e n m ó g ł zawsze zwyc iężać , d r u g i zaś zawsze p r z e g r y wać . W y n i k t e n ł a t w o rozsze rzyć t a k , b y o b e j m o w a ł p a r t i e n ie-r o z e g r a n e .

. P r z e d s t a w i o n y m t u po jęc iom, d o t y c z ą c y m funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i , m o ż n a n a d a ć z n a c z e n i a rozsze rzone w t e n sposób , a b y owe po jęc ia odnos i ły się do funkc j i z k i l k u z m i e n n y m i . O t o n p . f unkc j a z t r z e m a z m i e n n y m i m a t r z y dz i edz iny . N a z w i e m y ją j edno l i t ą , g d y k a ż d y e l e m e n t je j p o l a m o ż e na leżeć do k a ż d e j dz i edz iny , z t r z e m a m o ż l i w y m i w y j ą t k a m i . Będz ie o n a spó jna , o ile d la d o w o l n y c h t r z ech e l e m e n t ó w je j p o l a r e l ac j a d a n a będz ie zachodz ić , p r z y j e d n y m p r z y n a j m n i e j u p o r z ą d k o w a n i u t y c h elem e n t ó w . Re lac ja m i ę d z y , d o t y c z ą c a p u n k t ó w p o ł o ż o n y c h n a linii , m a obie t e własnośc i . W p o d o b n y sposób m o ż n a również rozszerzyć pojęcia s y m e t r y c z n o ś c i , p r z e c h o d n i o ś c i i zwro tnośc i . T a k więc m ó w i m y , że funkc j a : „?/ j e s t m i ę d z y x o raz z", j e s t s y m e t r y c z n a , jeśl i idzie o z m i e n n e vxu o raz F u n k c j a : vx leży n a t e j s ame j l inii p r o s t e j co y o raz z", j e s t p r z e c h o d n i a w odnies ien iu do „y" o raz „ £ u . F u n k c j a : vx w p r o w a d z a y do n ie j e s t p rzec iw-z w r o t n a , jeśli idzie o z m i e n n e „a?" o raz „ i / u , j e s t n a t o m i a s t p rzec iw-z w r o t n a , g d y chodz i o z m i e n n e „«r" o raz v z u .

Rozsze rzen ie po jęć j e d n o z n a c z n o ś c i n a funkc je z więcej niż d w i e m a z m i e n n y m i j e s t n ieco s k o m p l i k o w a n e , p o n i e w a ż j e d n o znaczność zależeć będz ie od t ego , j a k i e a r g u m e n t y u z n a m y za d a n e . F u n k c j ę z t r z e m a z m i e n n y m i n a z y w a ć b ę d z i e m y ( j e d n o - j e d n o ) -j e d n o z n a c z n ą , g d y p r z y d a n y c h d w ó c h p i e r w s z y c h a r g u m e n t a c h t r zec i a r g u m e n t zos ta ł j e d n o z n a c z n i e z d e t e r m i n o w a n y ; n a t o m i a s t funkc ję n a z w i e m y j e d n o - ( j e d n o - j e d n o z n a c z n ą ) , g d y d a n y zos t a ł p i e rwszy a r g u m e n t , a p o z o s t a ł e d w a z o s t a ł y z d e t e r m i n o w a n e . T a k n p . f u n k c j a : „ i j e s t w po łowie d rog i m i ę d z y y o raz 2 " , t o f u n k c j a ( j e d n o - j e d n o ) - j e d n o z n a c z n a , a z a r a z e m jedno- (wie lo-

76 Hans Beichenbach

wie loznaczna ) . F u n k c j a : „% j e s t dz i eck iem y o raz z", t o funkcja ( j edno - j edno ) - j ednoznaczna , a z a r a z e m j edno - ( j edno - j edno -z n a c z n a ) . N o t a c j a t a j e d n a k ż e c h a r a k t e r y z u j e funkc ję t y l k o p r z y d a n e j ko le jnośc i z m i e n n y c h , n ie z a w i e r a n a t o m i a s t c h a r a k t e r y s t y k i funkc j i ze z m i e n n y m i w inne j ko le jnośc i , g d y t y m c z a s e m zap i s s t o s o w a n y w odnies ien iu do funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i zawie ra c h a r a k t e r y s t y k ę ich konwers j i .

Obecn ie , p o r o z w a ż e n i u p o d z i a ł ó w funkc j i ze wzg lędu n a ich własnośc i związane z l iczbą z m i e n n y c h w y s t ę p u j ą c y c h w funkcj i , p r z e j d z i e m y do inne j k lasyf ikac j i ; będz ie o n a d o t y c z y ć w e w n ę t r z n e j s t r u k t u r y funkc j i . T a k a funkc j a , j a k „ / ( # ) " , „f(x, y)u, nos i n a z w ę f u n k c j i e l e m e n t a r n e j , g d y s y m b o l u „ / " n ie m o ż n a s p r o w a d z i ć do i n n y c h s y m b o l i . B y w a j ą j e d n a k i i n n e w y r a ż e n i a , w k t ó r y c h s y m b o l „ / " m a s t r u k t u r ę w e w n ę t r z n ą , t j . zos t a ł zde f in iowany p r z y p o m o c y t e r m i n ó w i n n y c h funkc j i b ą d ź a r g u m e n t ó w . T a k i e funkc je n a z y w a m y f u n k c j a m i z ł o ż o n y m i .

D o n a j p r o s t s z y c h funkc j i z łożonych na leżą funkc je , k t ó r e okreś la się j a k o po łączen ie i n n y c h funkc j i za p o m o c ą operac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h ; n p . :

T u t a j „ / ( £ ) " o raz „h(cc)u są f u n k c j a m i e l e m e n t a r n y m i , „g(x)u

z a ś — f u n k c j ą z łożoną. S y m b o l „</(#)", z a s t o s o w a n y do funkc j i z łożone j , a t a k ż e s y m b o l „ # ( # ) " , z a s t o s o w a n y do f u n k c j o n a ł u , n a z y w a ć b ę d z i e m y s y m b o l e m ś c i ą g n i ę t y m .

I n n y m r o d z a j e m funkc j i z ł ożonych są funkc je , k t ó r e wch ło nę ły p e w n e swe uszczegó łowione a r g u m e n t y . M o ż e m y n p . po t r a k t o w a ć t e r m i n „ s y n W i l i a m a " j a k o p r e d y k a t od j e d n e g o a rgu m e n t u , p o w s t a ł y z p r e d y k a t u od d w ó c h a r g u m e n t ó w , m i a n o w i c i e z o r zeczn ika „ s y n " , n a s k u t e k uszczegó łowien ia j e d n e g o z a rgum e n t ó w w t y m o s t a t n i m . Z a p o m o c ą s y m b o l i z a p i s z e m y t o :

„ t / x " n a z y w a m y a r g u m e n t e m i m p l i c i t e , czyl i u k r y t y m , f u n k c j o n a ł u „g{&)".. S y m b o l „g(x)u j e s t s y m b o l e m ś c i ą g n i ę t y m ; n a t o m i a s t n ie j e s t n i m s y m b o l „ / ( # , 2/1)".

g(x) = B J / ( 0 ) V Mx) (19)

9(x) TO f&j Vi) (20)

Prosty rachunek funkcji 77

I n n e g o r o d z a j u z łożone funkc je b ą d ź p r e d y k a t y pows ta j ą , k i e d y a r g u m e n t e m imp l i c i t e n ie j e s t z m i e n n a uszczegó łowiona , lecz z m i e n n a z w i ą z a n a . T a k ą funkc ją b ę d z i e n p . w y r a ż e n i e : „% j e s t m a ł ż o n k i e m " 4 0 , g d y ż z n a c z y o n o : „ i s tn ie je t a k i e y, że x j e s t m a ł ż o n k i e m y". A z a t e m p r e d y k a t z łożony „#" w p r o w a d z o n o t u za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c e j def inicj i :

g(x)^(Ky)f(x,y) (21)

S y m b o l śc i ągn ię ty „</('#)" m a t u j a k o a r g u m e n t u k r y t y z m i e n n ą związaną „ 2 / " . Tego s a m e g o r o d z a j u funkc ją j e s t : p o w o z i " czy : p r o w a d z i " 4 1 , co z n a c z y : „ is tn ie je t a k i e y, b ę d ą c e p o j a z d e m , że x p r o w a d z i yu. A z a t e m f u n k c j a : p o w o z i " c z y : „# p r o w a d z i " , w c h ł o n ę ł a n ie t y l k o z m i e n n ą związaną , lecz i o rzeczn ik , m i a n o w i c i e „ p o j a z d " .

I n n ą p o s t a c i ą funkc j i z łożonych j e s t p r o d u k t r e l a c j i , czyl i i l o c z y n s t o s u n k u . T e r m i n t e n w p r o w a d z a m y za p o m o c ą t a k i e j definicj i :

h(x, z) IR (Ky)f(x, y) • g(y, z) (22)

O t o n p . „ d z i a d e k " j e s t p r o d u k t e m re lac j i p r e d y k a t ó w „ojc iec" i „ r o d z i c " 4 2 . R ó w n i e ż i t u t a j d w a o rzeczn ik i s top i ły się w j e d e n , a z m i e n n a z w i ą z a n a u l eg ł a wch łon ięc iu . W szczegó lnym p r z y p a d k u , g d y „#" j e s t t y m s a m y m p r e d y k a t e m co „ / " , o raz „ / " j e s t p r z e c h o d n i e , i loczyn s t o s u n k u „fe" j e s t t a k i s a m j a k o rzeczn ik „ / " .

B y w a j ą funkc je z łożone p o d o b n e g o t y p u , z t y m j e d n a k , że aż t r z y funkc je s t ap ia j ą się w j edną . F u n k c j a m i t e g o r o d z a j u są złożenia r zeczown ikowe , t a k i e j a k : „ róg u l i c y " , „ d z w o n e k u d r z w i " , „ n a k r y c i e s t o łowe" . W w y r a ż e n i u z ł o ż o n y m w y m i e n i a m y t u t y l k o dwie z t y c h funkcj i , t r zec ią zaś , m a j ą c ą sens „na l eżący d o " , „związany z" i t p . , r o z u m i e się bez w y m i e n i a n i a . A z a t e m „ d z w o n e k u d r z w i " m o ż n a zdef in iować w n a s t ę p u j ą c y sposób , p r z y j m u j ą c vdu

z a m i a s t „ d r z w i " , „6" z a m i a s t „ d z w o n e k " , „cn ( L z a m i a s t „ p r z y m o c o w a n y d o " o raz „dbu z a m i a s t „ d z w o n e k u d r z w i " :

db(x) b(x) • (Ky)d(y) • m(x, y) (23) 4 0 Tu: mężem albo żoną. 4 1 Tu: w znaczeniu „prowadzi samochód", „jest kierowcą". 4 2 Tu: ojciec albo matka.

78 Hans Reichenbach

I n n e g o r o d z a j u f u n k c j a z łożona z a w i e r a zmienną , związaną p rzez d u ż y k w a n t y f i k a t o r . O t o n p . : „ i is s u e c e s s f u l , 4 3 m o ż n a zdef in iować j a k o : „d l a k a ż d e g o y, jeżel i x d ą ży do ?/, t o x os iąga ?/", czyl i :

TO ») 3 r(x, y)] (24)

Słowo „suecessful" j e s t więc s y m b o l e m śc i ągn i ę tym, k t ó r y zas t ę p u j e po łączen ie d w ó c h o rzeczn ików oraz z m i e n n e j , związane j p rzez d u ż y k w a n t y f i k a t o r .

W p r a w d z i e w p r o w a d z e n i e s y m b o l i ś c i ągn ię tych m a , oczywi s t a , c h a r a k t e r do p e w n e g o s t o p n i a a r b i t r a l n y , t o j e d n a k p o d l e g a o n o p e w n y m r e g u ł o m . O t o o n e :

1. Z m i e n n a wo lna , u ż y t a j a k o a r g u m e n t w d e f i n i e n d u m , m u s i w y s t ę p o w a ć w definiensie .

2. D a n a z m i e n n a w o l n a n ie m o ż e w d e f i n i e n d u m w y s t ę p o w a ć więcej niż j e d e n r a z , t z n . d e f i n i e n d u m nie m o ż e mieć p o s t a c i „h(x,x)".

3 . S t a ł e a r g u m e n t o w e nie mogą w y s t ę p o w a ć w d e f i n i e n d u m ; m o ż n a je j e d n a k w p r o w a d z i ć późn ie j za p o m o c ą uszczegółowien ia w y r a ż e n i a de f in iowanego .

4. W d e f i n i e n d u m nie m o g ą w y s t ę p o w a ć z m i e n n e z w i ą z a n e . 5. W d e f i n i e n d u m nie m o ż e w y s t ę p o w a ć z n a k f u n k c y j n y , po

p r z e d n i o zde f in iowany w d a n y m j ę z y k u , w szczególności zaś z n a k f u n k c y j n y , u ż y t y w def iniensie .

H. D e f i n i e n d u m nie m o ż e zawie rać operac j i p r o p o z y c j o n a l -n y c h .

W raz ie n a r u s z e n i a p o w y ż s z y c h regu ł m og ą p o w s t a ć sprzecznośc i . N p . , def inic ja :

(&x)h(x)-f(x) m(x)[f(x)Dg(x)] (25)

n a r u s z a r egu ły 4 — 6 . I o to z je j lewej s t r o n y wywieść m o ż n a twier dzen ie „(5Łe)/(a?)", k t ó r e n ie w y n i k a z p r a w e j s t r o n y w y r a ż e n i a . E e z u l t a t t e n p r o w a d z i do sprzecznośc i .

43 „x osiągnął sukces"; „suecessful"— „pomyślny' , „szczęśliwy", „udany", „uwieńczony powodzeniem", „popularny", „mający wzięcie"; tutaj: (ten, który) osiągnął sukces.

Prosty rachunek funkcji 79

Z d rug ie j s t r o n y , r e g u ł y 1—5 w y d a j ą się d o s y ć s u r o w e . To le ru ją o n e w rol i t e r m i n ó w śc i ągn i ę tych — j e d y n i e w y r a ż e n i a m a j ą c e p o s t a ć „ / ( # , y, . . . ) " , t a k i e j a k u ż y t e w n a s z y c h p r z y k ł a d a c h . J e s t c a łk i em moż l iwe , że n a s z e r e g u ł y d a ł o b y się zas t ąp ić ł agodn ie j s z y m i , a m i m o t o w y k l u c z a j ą c y m i sprzecznośc i . Ale , j a k d o t y c h czas , m a ł o n a t y m p o l u d o k o n a n o , s a m zaś a u t o r n ie p o t r a f i t u t a j p o d a ć zb io ru b a r d z i e j z a d o w a l a j ą c y c h r e g u ł . D l a t e g o też t r a k t o wać je b ę d z i e m y j a k o r e g u ł y , k t ó r e j e d y n i e definiują t e r m i n „ s y m bol ś c i ągn i ę ty" , n ie są zaś w y m a g a n e w odn ies i en iu do wsze lk ich r o d z a j ó w definicji *.

* W kwestii analizy reguł definicyjnych por. także R. Carnap, Logical Syntax of Language, New York 1937, Harcourt, Brace, s. 24. Nasze reguły 1 i 2 zapożyczono spośród reguł Oarnapa.

VI. W Y Ż S Z Y KACHUNEK F U N K C J I

§ 39 . F U N K C J E W Y Ż S Z Y C H T Y P Ó W

Eozsze rzen i e r a c h u n k u log i s tycznego n a funkc je w y ż s z y c h t y p ó w t k w i s w y m i k o r z e n i a m i w p o d o b n e j p r a k t y c e j ę z y k a po tocznego . M ó w i m y częs to o w ł a s n o ś c i a c h w ł a s n o ś c i i w t e n sposób funkc ję c z y n i m y a r g u m e n t e m inne j funkc j i . E o z w a ż m y n p . z d a n i e : „ e k o n o m i c z n o ś ć j e s t cechą p o ż y t e c z n ą " . J e ś l i n a p i s z e m y „ / ] " z a m i a s t „ e k o n o m i c z n o ś ć " , „99" zaś — z a m i a s t „ cecha pożyt e c z n a " , o t r z y m a m y funkc j ę :

V(fi) (1)

P o w i a d a m y , że f± j e s t funkc ją p i e r w s z e g o t y p u , n a t o m i a s t <p j e s t funkc ją d r u g i e g o t y p u . Z a s t ą p i w s z y , , / x " z m i e n n ą „ / " , d e n o t u j ą c ą własnośc i , o t r z y m a m y funkc ję z d a n i o w ą „c>(/) u , również d rug iego t y p u . O t o n p . g d y z a m i a s t „ / " w s t a w i m y „ in t e l igenc ja" , p o w s t a ł y sąd będz i e p r a w d z i w y , a g d y z a m i a s t „ / " w s t a w i m y „ z a p o m i n a n i e " , o t r z y m a m y sąd fa ł szywy. M o ż e m y z a t e m b u d o w a ć z d a n i a zawie ra j ące p r e d y k a t y j a k o z m i e n n e związ a n e ; o t o n p . z d a n i e : „ P i o t r m a t y l k o p o ż y t e c z n e c e c h y " , p r z y b ie rze p o s t a ć :

=>?(/)] (2)

B y w a j ą funkc je z d w o m a l u b więcej a r g u m e n t a m i , w k t ó r y c h a r g u m e n t y t e są r ó ż n y c h t y p ó w . N a z y w a m y t e funkc je h e t e r o g e n i c z n y m i . N p . w z d a n i u : „ P i o t r n i e n a w i d z i s k n e r s t w a " , f unkc j a „ n i e n a w i d z i " m a w p ie rwsze j pozyc j i a r g u m e n t t y p u ze rowego , czyli t y p u rzeczowego , a w d rug ie j — t y p u p i e rwszego . F u n k c j e

Wyższy rachunek funkcji 81

t a k i e u w a ż a się za wyższe o j e d e n t y p an iże l i n a j w y ż s z y t y p i ch a r g u m e n t ó w ; w n a s z y m z a t e m p r z y k ł a d z i e f u n k c j a „ n i e n a w i d z i " j e s t funkc ją t y p u d rug iego . Z d a n i e : „ b y w a j ą t a k i e p o ż y t e c z n e właśc iwości , k t ó r y c h nauczyc i e l e n ie rozwi ja ją" , m a p o s t a ć :

m{cp(f)'(x)[t(x)Dyj(fJx)]} (3)

gdz ie „ż" f iguruje z a m i a s t „ n a u c z y c i e l " , zaś „y>" z a m i a s t „ rozwi j a" . Oprócz z d a ń t ego r o d z a j u u ż y w a m y z d a ń , k t ó r e choc iaż n ie

zawiera ją funkc j i wyższego t y p u , t o j e d n a k odnoszą się do p e w n e j całości , z łożonej z funkc j i t y p u p ie rwszego . E o z w a ż m y z d a n i e ( u ż y t e j a k o p r z y k ł a d p rzez E u s s e l l a ) : „ N a p o l e o n o d z n a c z a ł się wsze lk imi właśc iwośc iami wielkiego g e n e r a ł a " . M o ż e m y j e zap i sać w p o s t a c i :

(x)[g1(x)Df(x)]Df(x1) (4)

T u „ ^ " w y s t ę p u j e z a m i a s t „wie lk i g e n e r a ł " , zaś „a^" — z a m i a s t „ N a p o l e o n " . „ / " j e s t z m i e n n ą wolną funkcy jną . W z ó r (4) z a t e m m o ż n a c z y t a ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : „ k a ż d a cecha , k t ó r ą o d z n a czają się wszyscy wielcy genera łowie , j e s t cechą N a p o l e o n a " . W te j p o s t a c i na sze z d a n i e na l eży do p r o s t e g o r a c h u n k u funkc j i ; t y l k o że j e s t ono t u t a j w y r a ż e n i e m n i e o k r e ś l o n y m , p o n i e w a ż zawie ra z a r ó w n o s ta łą funkcy jną , m i a n o w i c i e „#i" , j a k z m i e n n ą wolną funkcyjną , mianowic ie „ / " . M o ż e m y z w y p o w i e d z i t e j uczy nić w y r a ż e n i e okreś lone , wiążąc z m i e n n ą „ / " :

(f){(x)[g1(x)Df(x)]Df(x1)} (5)

F o r m a t a o d p o w i a d a p ie rwsze j wers j i s ł o w n e j : „ N a p o l e o n o d z n a czał się w s z e l k i m i właśc iwośc iami wielkiego g e n e r a ł a " . M i m o że ozna jmien ie t o nie zawie ra funkc j i wyższego t y p u , b ę d z i e m y j e t r a k t o w a l i j a k o na leżące do wyższego r a c h u n k u f u n k c y j n e g o . P r z y j m u j e m y z a t e m z a s a d ę , że f o r m u ł y zawie ra jące z m i e n n ą funkcy jną , związaną p rzez o p e r a t o r , n a l e ż y zal iczać do w z o r ó w { wyższego r a c h u n k u .

M u s i m y t e r a z o m ó w i ć w a ż n ą różn icę m i ę d z y ogó łem rzeczy J<i f i zycznych a ogó łem funkcj i , b ą d ź ściślej — m i ę d z y ogó łem rzeczy f i zycznych a ogó łem funkc j i p e w n e g o t y p u . Ogół r zeczy o b e j -

82 Hans Eeichenbach

m u j e t y l k o r zeczy r e a l n e , t j . r zeczy b ę d ą c e p r z e d m i o t a m i ś w i a t a f izycznego. Ogół funkc j i o b e j m u j e n ie t y l k o własnośc i r e a l n y c h p r z e d m i o t ó w , lecz również własnośc i , k t ó r e n ie p r z y s ł u g u j ą ż a d n e j f izycznej r zeczy , a p o w s t a ł y j e d y n i e dz ięk i p o t ę d z e ludzk ie j wyo b r a ź n i . T a k więc cechę b y c i a w ę ż e m m o r s k i m a lbo cechę b y c i a skończen ie d o s k o n a ł y m cz łowiek iem zal icza się do ogółu własnośc i , m i m o że c e c h y t e n ie p r z y s ł u g u j ą ż a d n e m u o b i e k t o w i . D l a t e g o p o w i a d a m y , że k a ż d a cecha , k t ó r ą m o ż n a z d e f i n i o w a ć , w c h o d z i w s k ł a d ogółu własnośc i .

P r z y c z y n ą o b r a n i a t a k i e j w ła śn i e k o n c e p c j i ogó łu własnośc i j e s t t o , że p r a g n i e m y m ó w i ć o c e c h a c h z a r ó w n o w związku z o d p o w i a d a j ą c y m i i m o b i e k t a m i , j a k i n ieza leżn ie od t y c h o b i e k t ó w . U w a ż a m y w y r a ż e n i e :

za s y n t e t y c z n e ; c h c e m y p r z e z to powiedz ieć , że m o ż e m y m ó w i ć t a k ż e o c e c h a c h / , d l a k t ó r y c h (6) j e s t fa ł szywe. W y r a ż e n i e n a t o m i a s t :

j e s t a n a l i t y c z n e i z a c h o d z i d l a k a ż d e g o W y p o w i e d ź (7), i g d y ją w y g ł o s i m y w odn ies i en iu do z m i e n n e j wolne j „#" , m ó w i , I że k a ż d a rzecz m a p r z y n a j m n i e j j e d n ą w ł a s n o ś ć . W y p o w i e d ź t a i j e s t p r a w d z i w a , ' p o n i e w a ż g d y b y i s t n i a ł a j a k a ś rzecz zupe łn ie po z b a w i o n a cech, n ie m o g l i b y ś m y n a w e t m ó w i ć o t e j r zeczy , j a k o że „ t a k i , o k t ó r y m się m ó w i " s t a n o w i ł o b y p r e d y k a t ; rzecz t a k a z a t e m nie p o z o s t a w a ł a b y w ż a d n y c h s t o s u n k a c h w z g l ę d e m i n n y c h r zeczy i n ie m o ż n a b y je j u z n a ć z a i s tn ie jącą .

Oprócz z d a ń a n a l i t y c z n y c h k s z t a ł t u (7) b y w a j ą t a k ż e z d a n i a s y n t e t y c z n e o własnośc iach , s tw ie rdza j ące i s tn ien ie . Wery f iku j e się t e w y p o w i e d z i z a p o m o c ą obse rwac j i e m p i r y c z n e j , t a k j a k z d a n i a e g z y s t e n c j a l n e o o b i e k t a c h f i zycznych . Tego r o d z a j u zdan i e m j e s t : „ i s tn ie je t a k a właśc iwość , w k t ó r e j P i o t r się w y b i j a " . Głosi ono , że pewien e m p i r y c z n y p r z e d m i o t m a p e w n e g o r o d z a j u cechę , co m o ż n a symbo l i czn i e t a k o t o z a p i s a ć :

(ttx)f(x) (6)

(7)

mf(xi)-<p(f) (8)

Wyższy rachunek funkcji 83

O b s e r w a c j a e m p i r y c z n a zawsze będz ie k o n i e c z n a , g d y o w a w y p o wiedź w y m i e n i a r o d z a j o m a w i a n e j własnośc i i w d o d a t k u z a w i e r a odn ies ien ie d o p r z e d m i o t ó w f i zycznych . P o d o b n i e w y p o w i e d ź : „ i s t n i e j e p e w i e n r o d z a j uczc iwośc i , k t ó r e g o b r a k P i o t r o w i " , j e s t t a k ż e s y n t e t y c z n a i e m p i r y c z n a . Ale n a w e t g d y b y n i k t n ie b y ! uczc iwy w t y m s t o p n i u , j a k i e g o o d m a w i a m y P i o t r o w i , ciągle jeszcze i s t n i a ł a b y t a k a w ła sność . D l a t e g o z d a n i e k s z t a ł t u :

m o ż e mieć c h a r a k t e r n i e e m p i r y c z n y ; w ó w c z a s z n a c z y ono p o p r o s t u , że t e g o r o d z a j u / m o ż n a zdef in iować . P o z w a l a m y sobie d l a t a k i e j cechy u ż y ć i m i e n i a w ła snego „ / / ' ; w t e d y zgodn ie z p r z y j ę t ą z a s a d ą : ,J{x1) ^ ($[x)f(x)-{x = x1)u

J m o ż n a n a p i s a ć :

A z a t e m o i s t n i e n i u cech r o z s t r z y g a się p r z y p o m o c y k r y t e r i ó w szerszych niż t e , k t ó r e s t o s o w a l i ś m y w w y p a d k u o b i e k t ó w fiz y c z n y c h ; i s tn ien ie t a k i e n a z w a ć m o ż n a f i k c y j n y m (por . t a k ż e u w a g i d o d a n e d o f o r m u ł y (25 , § 41) o raz § 49) .

E ó ż n i c a w w y m a g a n i a c h e g z y s t e n c j a l n y c h w y r a ż a c h a r a k t e r y s t y c z n ą a s y m e t r i ę m i ę d z y z m i e n n y m i t y p u rzeczowego a t y p u f u n k c y j n e g o . W ł a ś n i e ze wzg lędu n a t ę różn i cę w y ż s z y r a c h u n e k funkc j i w y m a g a osobnego p o t r a k t o w a n i a , m i m o że jeśl i idzie o f o r m ę t e c h n i k i l og i s t yczne j , s tosu je się o n ściśle do r e g u ł p r o s t e g o r a c h u n k u . T e c h n i k ę t ę p r z e d s t a w i a m y w § 4 1 .

P o d o b n i e j a k funkc je , r ówn ież i k l a s y p o d z i e l i m y n a k l a s y r ó ż n y c h t y p ó w . D o funkc j i <p t y p u d r u g i e g o n a l e ż y k l a s a 0 t e g o s a m e g o t y p u , i t d . d l a t y p ó w w y ż s z y c h . M ó w i m y t e d y o k l a s i e k l a s ; k l a s a m o ż e b y ć e l e m e n t e m wyższe j k l a s y . E e l a c j ę t ę n a l e ż y s t a r a n n i e od różn i ć od re lacj i ink luz j i , czyl i z a w i e r a n i a się — k l a s , j e d n a w d r u g i e j . J eże l i k l a s a F z a w i e r a się w k las ie G, t o k a ż d y e l e m e n t k l a s y F j e s t e l e m e n t e m k l a s y (?; w y n i k a t o j a s n o z de finicji ink luz j i k l a s (21 , § 35) . N a t o m i a s t jeżel i k l a s a F j e s t elem e n t e m k l a s y 0 , t o e l e m e n t y k l a s y F n ie są e l e m e n t a m i k l a s y 0 *.

* W § 40 wykazujemy, iż ścisłe sformułowanie tego zdania nadrzędnego powinno brzmieć: „wyrażenie «elementy klasy F są elementami klasy 0 » , jest bezsensowne". L o g i k a i j ę z y k 8

(9)

W)<p(f)-(f = h) (10)

84 Hans Beichenbach

P r z y k ł a d e m k l a s y k l a s są N a r o d y Z j e d n o c z o n e . N a r ó d angie l sk i , t j . k l a s a A n g l i k ó w , j e s t c z łonk i em N a r o d ó w Z j e d n o c z o n y c h . A le s t o s u n e k t e n z a c h o d z i j e d y n i e w z g l ę d e m n a r o d u angie l sk iego j a k o całości ; p o j e d y n c z y Ang l ik n ie j e s t c z ł o n k i e m t e j o rgan izac j i . E e l a c j a b y c i a e l e m e n t e m k l a s y n ie j e s t p r z e c h o d n i a * ; z t e g o właśn i e p o w o d u sy log izm r a c h u n k u k l a s , m a j ą c y p r z e s ł a n k i M e P oraz xl € M, n i e d a j e k o n k l u z j i .

N a l e ż y zwróc ić u w a g ę , że również k l a s ę m a j ą c ą t y l k o j e d e n e l e m e n t t r z e b a o d r ó ż n i a ć od t e g o e l e m e n t u , j a k o że j e s t o n a wyższego t y p u . E o z r ó ż n i e n i e t o ł a t w o m o ż n a w y j a ś n i ć w w y p a d k u k l a s y k l a s . Z a ł ó ż m y , że k l a s a 0 m a t y l k o j e d n ą k l a s ę F j a k o swój e l e m e n t , n a t o m i a s t F s k ł a d a się z t r z e c h e l e m e n t ó w . W ó w c z a s g d y b y ś m y u t o ż s a m i l i 0 o raz F, 0 s k ł a d a ł o b y się z t r z e c h e l e m e n t ó w , p o d c z a s g d y , zgodn ie z definicją, 0 m a t y l k o j e d e n e l e m e n t . W celu u n i k n i ę c i a t e j sp rzecznośc i m u s i m y odróżn ić 0 od F **.

* Mówiąc bardziej precyzyjnie, powiedzenie, że relacja bycia elementem klasy jest przechodnia, jest bezsensowne (por. § 40).

** Argument ten, pochodzący od Fregego, cytują B . Kussell i A. N. White-head w Principia Mathematica, wydanie drugie, Macmillan, New York 1924, tom I, s. 340. Ponieważ dotyczy on tylko klasy klas, kwestią jest, czy klasę jednego obiektu fizycznego trzeba odróżniać od tego obiektu. Eozszerzenie omawianego rozróżnienia na ten przypadek należy traktować jako konwencję przyjętą zgodnie z teorią typów (por. § 40).

VII . ANALIZA J Ę Z Y K A POTOCZNEGO

§ 45 . B R A K I G R A M A T Y K I T R A D Y C Y J N E J

W rozdz ia le n i n i e j s z y m s p r ó b u j e m y z a s t o s o w a ć m e t o d y logik i f o r m a l n e j d o a n a l i z y j ę z y k a p o t o c z n e g o . Z a c z n i j m y o d p o r ó w n a n i a nasze j a n a l i z y s t r u k t u r y w e w n ę t r z n e j s ądów log icznych z a n a lizą d o k o n a n ą p r zez g r a m a t y k ę t r a d y c y j n ą .

P o w a ż n ą w a d ą g r a m a t y k i t r a d y c y j n e j j e s t t o , że n ie wie o n a n ic o f u n k c j a c h z d a n i o w y c h . Z a m i a s t t e g o g r a m a t y k a w s w y m a r s e n a l e k a t e g o r i i s łów p o s i a d a t r z y r ó ż n e r o d z a j e t e r m i n ó w , z k t ó r y c h k a ż d y m u s i m y wcielić do funkc j i z d a n i o w y c h . Są t o r zeczownik i , p r z y m i o t n i k i i czasownik i . W y d z i e l e n i e r z e c z o w n i k ó w spoś ród d w ó c h p o z o s t a ł y c h k a t e g o r i i d a się u z a s a d n i ć o t y l e , że r zeczownik i m o ż n a u w a ż a ć za w y r a ż e n i a w s k a z u j ą c e k l a s ę , d l a k t ó r e j d a n y p r e d y k a t j e s t s t o s o w n y , czyl i e k s t e n s j ę [ z a k r e s ] . N a t o m i a s t donios łość p o d z i a ł u n a p r z y m i o t n i k i i c za sown ik i j e s t d y s k u s y j n a ; p o k a ż e m y późn ie j (por . § 51), że lepie j j e s t t r a k t o w a ć p r z y m i o t n i k n a r ó w n i z c z a s e m c z a s o w n i k a .

W a ż n y p o d z i a ł funkc j i ze w z g l ę d u n a l i czbę z m i e n n y c h p o j a w i a się w g r a m a t y c e j a k o roz różn ien ie m i ę d z y c z a s o w n i k a m i p r z e c h o d n i m i i n i e p r z e c h o d n i m i , n i e rozc i ąga się j e d n a k n a r ze czownik i a n i p r z y m i o t n i k i . E z e c z i n t e r e s u j ą c a , że w k a ż d e j z t y c h t r z e c h k a t e g o r i i g r a m a t y c z n y c h s p o t y k a m y funkc j e z j edną , d w i e m a l u b t r z e m a z m i e n n y m i , co p r a w d a n i e r ó w n o m i e r n i e roz dz ie lone . F u n k c j a m i z j e d n ą z m i e n n ą są p r z e w a ż n i e r zeczownik i b ą d ź p r z y m i o t n i k i , j a k n p . : „% j e s t d o m e m " czy j e s t c z e r w o n e " ; t r a f i a ją się j e d n a k ż e i c za sownik i b ę d ą c e f u n k c j a m i z j e d n ą z m i e n n ą , m ianowic i e czasownik i n i e p r z e c h o d n i e , j a k : śp i " . P o ś r ó d

8*

86 Hans Meiehenbafih

funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i d o m i n u j ą czasownik i , mianowic ie w s z y s t k i e czasownik i p r z e c h o d n i e , m a j ą c e j e d e n p r z e d m i o t , j a k : „x w idz i a le z a l i c z a m y również d o funkc j i z d w i e m a zmienn y m i czasownik i po łączone z d r u g i m a r g u m e n t e m za p o m o c ą p r z y i m k a , n p . : „x m ó w i do yu, „x r óżn i się od jy", k t ó r e g r a m a t y c y k lasyf iku ją j a k o n i e p r z e c h o d n i e . Może się j e d n a k o k a z a ć d o g o d n e t r a k t o w a n i e w y r a ż e ń z łożonych : „ m ó w i d o " , „ różn i się o d " — j a k o funkc j i z d a n i o w y c h . D o g r u p y t e j na leżą p r z y m i o t n i k i w s t o p n i u w y ż s z y m , t a k i e j a k w y s t ę p u j ą c y w funkc j i : „x j e s t w iększy niż ?/"; j e d n a k ż e z n a j d u j e m y t u również p r z y m i o t n i k i w s t o p n i u r ó w n y m , j a k n p . : „# j e s t p o d o b n y do ?/". W ś r ó d rzec z o w n i k ó w n a l e ż ą c y c h do te j g r u p y są t e r m i n y okreś la jące pok r e w i e ń s t w o , n p . : „# j e s t m a t k ą ;*/-ka"; i n n y m p r z y k ł a d e m rzec z o w n i k a z t e j g r u p y b ę d z i e : „x j e s t w r o g i e m ?/-ka". F u n k c j a m i z t r z e m a z m i e n n y m i są p r z e w a ż n i e czasownik i , m ianowic i e t e , k t ó r e m a j ą d w a p r z e d m i o t y , j a k n p . : „ P i o t r wysy ł a t e l e g r a m do P a w ł a " , gdz ie „ P i o t r " , „ t e l e g r a m " i „ P a w e ł " są a r g u m e n t a m i , a „ w y s y ł a " — funkcją . P r z y k ł a d u z r z e c z o w n i k i e m j a k o funkc ją t r ó j a r g u m e n t o w ą d o s t a r c z a z d a n i e : „ks i ążka t a j e s t p r e z e n t e m o d J a n a d l a M a r i i " , m a j ą c e f o r m ę : „a? jes t p r e z e n t e m o d y d l a 2 " . P o ś r ó d t y c h funkcj i z n a j d u j e m y również słowo „ m i ę d z y " , k t ó r e w g r a m a t y c e n i e z g r a b n i e z a k l a s y f i k o w a n o j a k o p r z y i m e k ; o t o b o w i e m : „x j e s t m i ę d z y y o raz z" s t a n o w i funkc ję t r ó j a r g u m e n tową .

W funkc j ach w i e l o a r g u m e n t o w y c h ko le jność z m i e n n y c h j e s t d o s t o s o w a n a do znaczen ia w y r a ż e n i a . A z a t e m : „a? k o c h a y" różn i się od : „y k o c h a xu. W logice fo rma lne j t e d w a p r z y p a d k i r o z r ó ż n i a się j a k o „f(x,y)u o raz „f(y,x)". J ę z y k w dekl inac j i r z e c z o w n i k ó w i z a i m k ó w rozwiną ł s y s t e m p r z y p a d k ó w , p r zy r o s t k ó w i p r z y i m k ó w , co częściowo p r z y n a j m n i e j un ieza l eżn ia n a s od kole jnośc i s łów; mie jsce z a t e m z m i e n n e j c h a r a k t e r y z u j e m y d o d a j ą c znaczek do a r g u m e n t u . O t o n p . : „on ją k o c h a " m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „ją on k o c h a " l u b n a w e t : „ją k o c h a o n " ; m i m o że t a ko le jność słów j e s t n i e z w y k ł a , sens p o z o s t a j e — j a k w i d a ć — bez z m i a n y . P o d o b n i e z d a n i e : „ O n da je ks i ążkę J a n o w i " , m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „ J a n o w i o n da j e k s i ą ż k ę " , l u b : „ J a n o w i ks i ążkę

Analiza języka potocznego 87

on d a j e " . U m o ż l i w i o n e w t e n sposób o d s t ę p s t w a od n o r m a l n e g o p o r z ą d k u s łów w y k o r z y s t u j e się d l a e m f a z y b ą d ź do i n n y c h celów s t y l i s t y c z n y c h ; j ę z y k i b o g a t e w p r z y r o s t k i , j a k ł ac ina , szer o k o k o r z y s t a j ą z t e j s w o b o d y w p o r z ą d k u słów. W logice t e ś r o d k i w y r a z u n ie o d g r y w a j ą ż a d n e j ro l i ; a bez z n a c z k ó w w s k a z u j ą c y c h mie jsce z m i e n n e j m o ż n a się obe jść , n a ogół b o w i e m ko le jność z n a k ó w b y w a ściśle ok re ś lona .

E o z w a ż a n i a t e wskazu ją , że s t r u k t u r a j ę z y k a j e s t w s p o s ó b oczywi s ty p r z y s t o s o w a n a d o u ż y w a n i a o rzeczn ików wie loa rgu -m e n t o w y c h ; t y m c z a s e m g r a m a t y k a t r a d y c y j n a n ie u w z g l ę d n i a t a k i c h funkc j i . T r a k t u j e o n a k a ż d e z d a n i e j a k o z a p i s a n e w formie p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w e j , t j . , w nasze j t e rmino log i i , j a k o p o c h o d z ą c e od o rzeczn ika j e d n o a r g u m e n t owego . T a k więc w: „ P i o t r j e s t wyższy niż P a w e ł " , s łowo „ P i o t r " u w a ż a się za p o d m i o t , a z w r o t : „ jes t w y ż s z y niż P a w e ł " i n t e r p r e t u j e się j a k o orzeczn ik . J e d n a k ż e i n t e r p r e t a c j a t a k a gwałc i s t r u k t u r ę z d a n i a , w k t ó r y m o b a t e r m i n y , „ P i o t r " i „ P a w e ł " , z a jmu ją p o z y c j ę logiczną t ego s a m e g o t y p u ; o b a są p o d m i o t a m i w t y m sensie , że coś się o n i ch m ó w i , m ianowic i e t o , co zos ta ło s f o r m u ł o w a n e za p o m o c ą z w r o t u : „ jes t w y ż s z y n i ż " .

Pog ląd , w e d ł u g k t ó r e g o p o d m i o t i p r z e d m i o t na leżą do różn y c h k a t e g o r i i log icznych oraz p r z e d m i o t s t a n o w i część o rzeczn ika , p r o w a d z i do da lsze j t r u d n o ś c i , m i a n o w i c i e czyn i n i e z r o z u m i a ł ą n a t u r ę logiczną f u n k c j i k o n w e r s j i . Zde f in iowa l i śmy k o n wers ję w (9, § 22) ; j e s t rzeczą jasną , że definicję t a k ą m o ż n a z b u d o w a ć j e d y n i e d l a o rzeczn ików d w u a r g u m e n t o w y c h . O t o n p . „n i ż szy" j e s t k o n w e r s j ą d w u a r g u m e n t o w e j funkcj i „ w y ż s z y " . D l a t e g o jeśli p o w y ż s z e z d a n i e u w a ż a się za j e d n o a r g u m e n t o w y funkc jona ł „g(x)u, gdz ie „#" z n a c z y : „ jes t w y ż s z y niż P a w e ł " , t o k o n w e r s j i n ie m o ż n a zdef in iować . Z d a n i e : „ P a w e ł j e s t n i ż szy niż P i o t r " , t r z e b a b y zap i sać j a k o „h(y)il, gdz ie „A" z n a c z y : „ jes t n iższy niż P i o t r " ; o w a j e d n a k f u n k c j a „A" n ie j e s t k o n w e r s j ą funkcj i „#" , p o n i e w a ż „fe" zawie ra t e r m i n „ P i o t r " , a „#" z a w i e r a t e r m i n „ P a w e ł " . E a z jeszcze ś w i a d c z y t o o fakc ie , iż t r a d y c y j n a g r a m a t y k a b ł ędn i e i n t e r p r e t u j e j ę z y k , sko ro n ie m a w nie j m ie j s ca n a i s tn ie jące w j ę z y k u f o r m y k o n w e r s j i . D l a p r z y m i o t n i k ó w

88 Hans Beichenbach

i r z e c z o w n i k ó w j a k o funkc j i m a m y o d p o w i a d a j ą c e i m t e r m i n y , t a k i e j a k : „ w y ż s z y " , „n i ż szy" , „ rodz i ce" , „ d z i e c k o " ; d l a czas o w n i k ó w rozwinę ł a się w j ę z y k u s t r o n a b i e r n a . O t o : vx widz i y", m o ż n a p rzeksz t a ł c i ć n a : „y j e s t w i d z i a n y p rzez # " .

M e c h c e m y tw ie rdz i ć , że fa ł szem j e s t t r a k t o w a n i e po łączen ia o r zeczn ika z a r g u m e n t e m j a k o n o w e g o p r e d y k a t u . J e s t rzeczą d o p u s z c z a l n ą u w a ż a ć z w r o t „ b y c i e w y ż s z y m niż P a w e ł " — za j e d n o a r g u m e n t o w y p r e d y k a t „ / " , m i a n o w i c i e za o rzeczn ik złoż o n y , k t ó r y wch łoną ł w siebie j e d e n z a r g u m e n t ó w zdef in iowan y c h w (20, § 22) 4 4 . P o s ł u g u j ą c się t ą t e rmino log i ą m o ż e m y p o wiedz ieć , że g r a m a t y c y n i e u z n a j ą p r o s t y c h o rzeczn ików, m a j ą c y c h więcej n iż j e d e n a r g u m e n t , t y l k o zawsze t r a k t u j ą t a k i e o rzeczn ik i j a k o z łożone o r az j e d n o a r g u m e n t o w e z a r a z e m . P o n a d t o n i e d o s t r z e g a się, że p o d o b n e ściągnięcie , d o p r o w a d z a j ą c e do u z y s k a n i a funkc j i j e d n o a r g u m e n t owe j , j e s t m o ż l i w e r ówn ie ż ze w z g l ę d u n a d r u g i a r g u m e n t j a k o p o d m i o t . M o ż n a z a t e m n a s z e z d a n i e i n t e r p r e t o w a ć j a k o g łoszące o P a w l e , że P i o t r j e s t od n iego w y ż s z y . T u t a j : „ P i o t r j e s t w y ż s z y n i ż " s t a n o w i funkc j ę złożoną, k t ó r a w c h ł o n ę ł a w siebie a r g u m e n t „ P i o t r " , a s łowo „ P a w e ł " z u ż y ł a j a k o p o z o s t a ł y a r g u m e n t , czyl i p o d m i o t . P o d o b n i e w z d a n i u : „ J a n k o c h a M a r i ę " , m o ż e m y „ M a r i ę " u w a ż a ć za p o d m i o t , a „ J a n k o c h a " — za o rzeczn ik ; w e d ł u g t e j i n t e r p r e t a c j i z d a n i e t o m ó w i o Mar i i , że J a n ją k o c h a .

Da l s zą k o n s e k w e n c j ą n i e z w r a c a n i a u w a g i n a funkc j e zda n i o w e j e s t t o , że g r a m a t y k a n ie r o z r ó ż n i a s t r u k t u r y sądów za-

4 4 Odpowiedni fragment tekstu ma następującą postać: „Innym rodzajem funkcji złożonych są funkcje, które wchłonęły pewne swe uszczegółowione argumenty. Możemy np. potraktować termin «syn Williama» jako predykat od jednego argumentu, powstały z predykatu od dwóch argumentów, mianowicie z orzecznika «syn», na skutek uszczegółowienia jednego z argumentów w t y m ostatnim. Za pomocą symboli zapiszemy to :

g(x)wf(x,yi) (20)

«!/!» nazywamy a r g u m e n t e m i m p l i c i t e , czyli u k r y t y m , funkcjonału «g(x)». Symbol «g(x)» jest s y m b o l e m ś c i ą g n i ę t y m , natomiast nie jest nim symbol «f(xty1)»u.

Analiza języka potocznego 89

wie ra j ących z m i e n n e z w i ą z a n e o raz s ądów p o w s t a ł y c h w d r o d z e uszczegó łowien ia . E o z w a ż m y n a s t ę p u j ą c e t r z y z d a n i a :

W logice f o r m a l n e j o d p o w i a d a ć i m b ę d ą n a s t ę p u j ą c e f o r m u ł y :

T u t a j „mt" z n a c z y „ ś m i e r t e l n y " , „ m " z n a c z y „ l u d z i e " , „ / " z n a c z y „o jc iec" . T e t r z y z d a n i a t r a k t u j e się w g r a m a t y c e t r a d y c y j n e j j a k o m a j ą c e t ę s a m ą fo rmę , j a k o m a j ą c e p o d m i o t i o rzeczn ik , z t y m t y l k o , że w (2) i (3) d o d a n o p r z y m i o t n i k n i e o k r e ś l o n y (!) „ w s z y s c y " , a w (3) o rzeczn ik m a p r z e d m i o t . W i d z i m y , że (1) i (2) różn ią się p o d w z g l ę d e m b u d o w y — w sposób z a s a d n i c z y , g d y ż (2) zaw i e r a z m i e n n ą związaną , w s k a z a n ą p r z e z s łowo „ w s z y s c y " . N a d a j ą c w y r a ż e n i u (2) f o r m ę j ęzykową , b a r d z i e j o d p o w i a d a j ą c ą f o r m u l e (5), o t r z y m a m y z d a n i e : „jeśli coś j e s t cz łowiek iem, j e s t ono śmier t e l n e " . T u t a j z a i m e k n i e o k r e ś l o n y „ c o ś " r e p r e z e n t u j e z m i e n n ą związaną . W t e r m i n o l o g i i k l a s , (1) r e p r e z e n t u j e r e lac ję b y c i a elem e n t e m k l a s y , p o d c z a s g d y (2) u s t a n a w i a re lac ję ink luz j i k l a s . P r z e c h o d z ą c d o (3) w i d z i m y n a p o d s t a w i e (6), że r ó ż n i c a w s to s u n k u d o (2) po l ega n ie t y l k o n a p o j a w i e n i u się t z w . p r z e d m i o t u , t j . d rug i ego a r g u m e n t u , lecz równ ież n a obecnośc i d rug iego ope ra t o r a , m i a n o w i c i e o p e r a t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o , k t ó r y wiąże d r u g ą zmienną , t a k j a k t o w y j a ś n i o n o w o m ó w i e n i u t e g o p r z y k ł a d u w (16, § 20) 4 5 .

I s t n i e n i e f o r m n a l e ż ą c y c h d o funkc j i w i e l o a r g u m e n t o w y c h , j a k p r z y p a d k i r z e c z o w n i k a i s t r o n a b i e r n a , i s tn i en ie w y r a ż e ń spełn i a j ą c y c h z a d a n i e o p e r a t o r ó w i z m i e n n y c h o raz i s tn i en ie i n n y c h

4 5 Oto cytowane omówienie: „Przykładu zawierającego oba rodzaje operatorów dostarcza zdanie: «każdy człowiek ma ojca», które zapisujemy za pomocą formuły: (x)(r&y)[m{x) 3 f(y, x)]; (16). «m» figuruje tu zamiast «czło-wiek», «/» — zamiast «ojciec»".

S o k r a t e s j e s t ś m i e r t e l n y W s z y s c y l udz i e są ś m i e r t e l n i W s z y s c y l u d z i e m a j ą o jców

(1) (2) (3)

mt{x1) (x)[m(x) D mt(x)] (x)(Ry)[rn(x)Df(y,x)]

(4) (5) (6)

90 Hans Beichenbaeh

ś r o d k ó w w s k a z u j ą c y c h s t r u k t u r ę — świadczy o t y m , że j ę z y k j a k o na r zędz i e , k t ó r e rozwi ja ło się i doskona l i ło w m i a r ę r o z w o j u cywil izacj i l u d z k i e j , j e s t c z y m ś w y ż s z y m niż t eo r i a t ego n a r z ę dz ia s k o n s t r u o w a n a p rzez log ików. G r a m a t y k a t r a d y c y j n a odzwierc ied la t o p r y m i t y w n e s t a d i u m , w k t ó r y m log ika p o z o s t a w a ł a aż do p o c z ą t k ó w log i s tyk i . N ie p o w i n n i ś m y się dz iwić , g d y n a u k a sk ł adn i , w szko łach ś r edn i ch i w y ż s z y c h , s p o t y k a się ze sp rzec iwem, w szczególności ze s t r o n y i n t e l i g e n t n y c h s t u d e n t ó w . N a s z a o b e c n a g r a m a t y k a , t a k t ó r e j się u c z y , z je j s z t u c z n y m i k l a s y f i k a c j a m i i b e z z a s a d n y m i k o n s t r u k c j a m i , op i e r a się n a oczyw i s t y m n i e z r o z u m i e n i u s t r u k t u r y j ę z y k a . P r a g n ę l i b y ś m y wie rzyć , że w y n i k i logiki f o r m a l n e j p e w n e g o d n i a t ra f ią do szkół p o d s t a w o w y c h — w p o s t a c i z m o d e r n i z o w a n e j g r a m a t y k i .

W y d a j e się n a m , że w a d y g r a m a t y k i t r a d y c y j n e j są t a k s a m o d o s t r z e g a l n e we współczesne j n a u c e o j ę z y k u . Z w y s o k i m p o z i o m e m a n a l i z y h i s t o r y c z n e j i p sycho log iczne j — w filologii n ie idzie w p a r z e r ó w n i e w y s o k i p o z i o m r o z u m i e n i a logicznej s t r o n y j ę z y k a . G d y b y fi lologowie s p r ó b o w a l i z u ż y t k o w a ć z m o d e r n i z o w a n ą g r a m a t y k ę d l a celów l i n g w i s t y c z n y c h , m o g l i b y oni o d k r y ć n o w e ś r o d k i do w y j a ś n i e n i a n a t u r y j ę z y k a . Mając nadz i e j ę , że na sz a p e l zo s t an i e u s ł y s z a n y p o z a o b o z e m log ików i s p o t k a się z odzew e m t y c h n ie l i cznych j ę z y k o z n a w c ó w , k t ó r z y zda ją sobie s p r a w ę , że n a u k i o j ę z y k u n ie m o ż n a z b u d o w a ć bez n a u k o w e j logiki , p r z e d s t a w i a m y w n a s t ę p n y c h p a r a g r a f a c h o b e c n y s t a n log i s tyczne j a n a l i z y j ę z y k a p o t o c z n e g o oraz z a r y s g r a m a t y k i l og i s tyczne j .

§ 46 . I M I O N A W Ł A S N E

K l a s y f i k a c j a log iczna części m o w y j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o r o z p o c z y n a się od p o d z i a ł u s łów n a t r z y g łówne k a t e g o r i e . W p ie rwszej m a m y t e r m i n y u ż y w a n e j a k o a r g u m e n t y ; w d rug ie j — te r m i n y u ż y w a n e j a k o f u n k c j e ; w t rzec ie j — t e r m i n y l o g i c z n e , t j . t a k i e j a k „ j e s t " o raz „ l u b " , k t ó r e w s k a z u j ą s t r u k t u r ę logiczną z d a n i a . W §§ 4 6 — 5 1 z a j m u j e m y się p ie rwszą k a t e g o r i ą ; w §§ 5 2 — 54 — d r u g ą ; wreszc ie w §§ 55—57 — t rzec ią .

Analiza języka potocznego 91

N a j p r o s t s z y m r o d z a j e m a r g u m e n t u j e s t i m i ę w ł a s n e . I m i ę w ł a s n e j e s t t o s y m b o l p r z y p o r z ą d k o w a n y p e w n e j i n d y w i d u a l n e j r z eczy — n a m o c y definicj i . P o s ł u g u j e m y się i m i o n a m i w ł a s n y m i w odn ies i en iu do osób , f i rm h a n d l o w y c h , n i e k t ó r y c h zwie rzą t , m i a s t , k r a j ó w , s t a t k ó w , g w i a z d i t d . J e ś l i j a k i ś t e r m i n m a o t r z y m a ć m i a n o imien ia w ł a s n e g o , m u s i i s tn ieć o d p o w i a d a j ą c a m u rzecz . N a z w y z a t e m m i t y c z n e , j a k „ Z e u s " , n ie są i m i o n a m i w ł a s n y m i , t y l k o n a z w a m i , t j . s ł owami u ż y t y m i p o d o b n i e j a k i m i o n a w ła sne , m ianowic i e j a k o a r g u m e n t y funkc j i . D l a t e g o t eż z d a n i a o t a k i c h m i t y c z n y c h i n d y w i d u a c h , t w i e r d z ą c e , iż p r z y s ł u g u j ą i m p e w n e własnośc i , n ie są o b i e k t y w n i e p r a w d z i w e , t y l k o w y r a ż a j ą f ikcyjną fornię i s tn ien ia , z k t ó r ą b ę d z i e m y miel i d o czyn ien i a późn ie j (§ 49).

T o , że z d a n i a p r a w d z i w e , zawie ra jące i m i o n a w ła sne , s twier dza ją i s tn ien ie o d p o w i a d a j ą c y c h im i n d y w i d u ó w , zos t a ło w y r a żone w re lac j i (5 , § 1 8 ) 4 6 . P o n a d t o z d a n i e e g z y s t e n c j a l n e m o ż n a wywieść n a w e t wówczas , g d y z d a n i e zawie ra jące imię w ł a s n e n ie jes t p r a w d z i w e . F a k t t e n m o ż n a p o k a z a ć w n a s t ę p u j ą c y sposób . J eże l i „ / (# ! ) " j e s t fa ł szywe, t o z d a n i e ,,/(a?i) u będz ie p r a w d z i w e . T r a k t u j ą c funkc ję „ / " j a k o r e p r e z e n t u j ą c ą p e w n ą funkc ję „</", m o ż e m y z a t e m n a p i s a ć z d a n i e p r a w d z i w e „g(xlyim, a p r z y po m o c y (5, § 18) w y p r o w a d z a m y :

(Kx)g{x)-(x = x1) (1) 4 6 Odpowiedni fragment w § 18 ma następującą postać: „E gz y s t e nc j ę, czyli i s t n i e n i e , wyraża za pomocą operacji w języku

przedmiotowym; wyrażeniem, które w metaję/jrku odpowiada istnieniu, jest p r a w d a . Ilekroć jakieś zdanie jest prawdziwe, możemy je przełożyć na wypowiedź, iż coś istnieje w sferze obiektów. Ta relacja między prawdą a istnieniem — miewa swój odpowiednik w obrębie języka przedmiotowego, gdy zamiast oznajmienia, że dane zdanie jest prawdziwe, używamy samego tego zdania uznanego za prawdę. Powstałą wypowiedź wyraża się za pomocą formuły ogólnej *:

= (5)

Użyty tutaj znak równości reprezentuje identyczność, relację zachodzącą między argumentami, gdy tymczasem znak równoważności, trzy poziome kreski, występuje między sądami. [Por. dyskusję tej formuły w § 46 i na końcu § 49, zwłaszcza w związku z (18, § 49); dalej — nasze uwagi dotyczące (11, § 56)]".

92 Hans Beichenbach

Z a s t ę p u j ą c „</" p rzez „ / " , d o c h o d z i m y więc do z d a n i a :

(Kx)m-(x = (2)

W i d z i m y , że s k ł a d n i a i m i o n w ł a s n y c h z o s t a ł a s k o n s t r u o w a n a w t e n s p o s ó b , iż w y p o w i e d ź t a , zawie ra j ąca imię w ła sne , poc iąga za sobą i s tn i en ie o d p o w i e d n i e g o i n d y w i d u u m , bez w z g l ę d u n a t o , czy owa w y p o w i e d ź j e s t p r a w d z i w a , c z y n i e . F a k t t e n z o s t a ł t a k ż e w y r a ż o n y w re lac j i (19, § 43), s twie rdza jące j i s tn i en ie n ieza leżn ie od j ak iegoko lwiek z d a n i a p r a w d z i w e g o , „ / ( # ) " czy „ / ( # ) " 4 7 . J e d n a k ż e t a w iedza , k t ó r ą z d o b y l i ś m y n a p o d s t a w i e w y s t ą p i e n i a imien ia w łasnego , n ie d o t y c z y ś w i a t a f i zycznego; odnos i się o n a wy łączn ie d o j ę z y k a , k t ó r y m się p o s ł u g u j e m y . I m i ę w ła sne m ó w i n a m j e d y n i e , że i s tn ie je o d p o w i a d a j ą c a m u rzecz — i n ic p o n a d t o ; a le w t e j w i a d o m o ś c i z a w i e r a się i n f o r m a c j a t y l k o o j ę z y k u , g d y ż o g r a n i c z a się o n a do s c h a r a k t e r y z o w a n i a im ien i a własnego j a k o t e r m i n u , k t ó r y coś oznacza . J e s t t o t e n s a m r o d z a j w iedzy , co t a , k t ó r ą u z y s k u j e m y n a p o d s t a w i e w y s t ą p i e n i a i n n y c h s y m b o l i ; w i s toc ie r zeczy , m u s i m y z n a ć k l a sy f ikac j ę s y m b o l i n a : oznacza j ące funkc je , odnoszące się do ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h i t d . , jeś l i p r a g n i e m y s y m b o l a m i t y m i p o s ł u g i w a ć się z p o w o d z e n i e m .

§ 47 . D E S K R Y P C J E

L i c z b a i m i o n w ł a s n y c h j e s t m a ł a w p o r ó w n a n i u z l iczbą i n d y w i d u a l n y c h rzeczy , k t ó r y m i się i n t e r e s u j e m y . D l a t e g o j ę z y k w y p r a c o w a ł i n n ą m e t o d ę c h a r a k t e r y z o w a n i a i n d y w i d u a l n y c h rzeczy , m e t o d ę d e s k r y p c j i . J e d e n r o d z a j d e s k r y p c j i os iąga się za p o m o c ą o rzeczn ika l u b k o m b i n a c j i o rzeczn ików, w t e n sposób d o b r a n y c h , że i s tn ie je t y l k o j e d n a rzecz , k t ó r a j e spe łn ia . M o ż e m y n p . op i sać p e w n e g o cz łowieka , j a k o : „p ie rwszego cz łowieka , k t ó r y widz ia ł ż y w ą s i a t k ó w k ę o k a l u d z k i e g o " . O k a z u j e się, że w t y m w y p a d k u d e s k r y p c j a t a ok reś l a cz łowieka noszącego d o b r z e z n a n e i m i ę w ł a s n e , m i a n o w i c i e H e r m a n a v o n H e l m h o l t z a ,

4 7 Cytowana formuła (19, §43 ) ma następującą postać: (rdx) (x =

Analiza języka potocznego 93

g d y ż właśn ie f izyk o t y m n a z w i s k u , p r z y p o m o c y o f t a l m o s k o p u , k t ó r y s a m w y n a l a z ł , j a k o p i e r w s z y cz łowiek w y k o n a ł w s p o m n i a n e d o ś w i a d c z e n i e . D e s k r y p c j a : „p i e rwszy człowiek, k t ó r y rozniec i ł o g i e ń " — równ ież w y z n a c z a okreś loną osobę , t y l k o że n i e z n a m y je j im ien ia , a moż l iwe , iż t a k o w e g o n ie m i a ł a . T r a k t u j ą c k o m b i n a c j ę o rzeczn ików t a k j a k j e d e n orzeczn ik , m o ż e m y powiedz ieć , że d e s k r y p c j a t ego r o d z a j u p o w s t a j e p r z y u ż y c i u o rzeczn ika , k t ó r e g o eks t ens j ą j e s t i n d y w i d u u m .

D e s k r y p c j a d rug i ego r o d z a j u t y m r ó ż n i się od p o p r z e d n i e j , że oprócz o rzeczn ika z a w i e r a i m i ę w ł a s n e p e w n e g o i n d y w i d u u m , i j a k a ś i n n a rzecz i n d y w i d u a l n a zos ta j e o k r e ś l o n a właśn ie za po m o c ą odn ies ien ia do owego p ie rwszego i n d y w i d u u m . D e s k r y p c j a „ m a t k a N a p o l e o n a " z a w i e r a d w u a r g u m e n t o w y p r e d y k a t „ m a t k a " o r a z i m i ę w ł a s n e „ N a p o l e o n " ; osobę , o k t ó r ą chodz i , w y z n a c z a się j a k o j e d n o s t k ę p o z o s t a j ą c ą d o N a p o l e o n a w re lac j i m a t k a . D e s k r y p c j a m i t ego s a m e g o r o d z a j u są t a k i e , j a k : „ d o m J a n a " c z y „ s t a t e k , n a k t ó r y m K o l u m b o d k r y ł A m e r y k ę " . J e s t t o ro d z a j d e s k r y p c j i najczęście j u ż y w a n e j . J e ż e l i t r a k t u j e m y t a k i e wyr a ż e n i a j a k o d e s k r y p c j e p o w s t a ł e dz ięk i o r z e c z n i k o m z ł o ż o n y m , t o d w a p o w y ż s z e r o d z a j e d e s k r y p c j i p r z y b i e r a j ą t ę s a m ą fo rmę , i d l a t e g o m o ż e m y w s z y s t k i e d e s k r y p c j e p o d c i ą g n ą ć p o d definicję n a s t ę p u j ą c ą : d e s k r y p c j a p o w s t a j e p r z y u ż y c i u p r e d y k a t u , k t ó r e g o e k s t e n s j ą j e s t i n d y w i d u u m .

K i e d y p o s ł u g u j e m y się d e s k r y p c j a , m u s i m y z d o b y ć p e w n o ś ć , że i s tn ie je i n d y w i d u u m , k t ó r e t ę d e s k r y p c j e spe łn ia . O t o n p . de s k r y p c j a „k ró l F r a n c j i " 4 8 , g d y ją r o z u m i e ć j a k o odnoszącą się d o t e raźn ie j szośc i , n ie w y z n a c z a i n d y w i d u u m , g d y ż obecn ie F r a n c j a n ie m a k r ó l a ; t y m c z a s e m d e s k r y p c j a „k ró l Ang l i i " 4 9

w y z n a c z a okreś loną osobę . Z a z n a c z a m y i s tn i en i e j e d n e j i t y l k o j e d n e j o d p o w i a d a j ą c e j r zeczy , s t awia j ąc r o d z a j n i k o k r e ś l o n y p r z e d d e s k r y p c j a [w j ę z y k u n p . a n g i e l s k i m ] . P o w i a d a m y więc „ ( t e n oto) k r ó l Ang l i i " 5 0 i u ż y w a m y t e g o w y r a ż e n i a , t a k j a k i m i e n i a w ła snego , w rol i a r g u m e n t u w z d a n i a c h , n p . w z d a n i u „ ( t e n o to) k r ó l Angl i i

4 8 „King of France". 4 9 „King of England". 5 0 „The King of England".

94 Hans Eeichenbaeh

b y ł k o r o n o w a n y w O p a c t w i e W e s t m i n s t e r s k i m " 5 A . N ie w o l n o n a t o m i a s t s t a w i a ć r o d z ą j n i k a okreś lonego p r z e d z w r o t e m „kró l F r a n c j i " 5 2 ; z d a n i a w t e n sposób s k o n s t r u o w a n e , j a k n p . : „ ( t en o to j e d y n y ) k r ó l F r a n c j i j e s t ( p e w n y m ) F r a n c u z e m " 5 3 , są fa ł szywe, p o n i e w a ż zawiera ją one s tw ie rdzen ie , że i s tn ie je t a k a o soba . Użyc ie s łowa „ t h e " 5 4 r óżn i p o w y ż s z e z d a n i e od zwykłe j impl i kac j i : „ g d y b y i s tn i a ł (pewien) k r ó l F r a n c j i , t o b y ł b y ( p e w n y m ) F r a n c u z e m " 5 5 , b ędące j z d a n i e m p r z y p u s z c z a l n i e p r a w d z i w y m . Z d rug ie j s t r o n y , r o d z a j n i k ok reś lony w po łączen iu z r zeczown ik i em w l iczbie p o j e d y n c z e j — wyk lucza j ą t a k ż e t o , że i s tn ie je więcej niż j e d n o i n d y w i d u u m spe łn ia jące d a n ą d e s k r y p c j ę *. F a ł s z y w e więc będz ie powiedzen i e : „ ( t e n o t o j e d y n y ) m i n i s t e r angie l sk i wygłosi ł (pewne) p r z e m ó w i e n i e " 5 6 ; p o p r a w n a b y ł a b y t a k a f o r m a : „ (pewien) m i n i s t e r angie l sk i wygłos i ł (pewne) p r z e m ó w i e n i e " 5 7 . E o d z a j n i k n i eok reś lony w s k a z u j e , że i s tn ie je więcej niż j e d n o i n d y w i d u u m spełn ia jące d a n y orzecznik .

Z g o d n i e z P e a n o i E u s s e l l e m u ż y w a m y dla d e s k r y p c j i t a k i e j n o t a c j i :

(rx)j{x) (1)

co z n a c z y : „rzecz x m a j ą c a własność / " . O p e r a t o r e m w t y m w y r a ż e n i u j e s t o d w r ó c o n e greck ie „t" i d l a t e g o nosi on n a z w ę ope ra t o r a j o t a ; „x" w t y m w y r a ż e n i u j e s t z m i e n n ą związaną . O b i e k t o p i s a n y za p o m o c ą d e s k r y p c j i n a z y w a ć b ę d z i e m y d e s c r i p t u m 5 8 .

J ę z y k i , w k t ó r y c h n ie m a r o d z a j n i k a okreś lonego , n p . ł ac ina czy t u r e c k i , j a k o d e s k r y p c j i u ż y w a j ą r z e c z o w n i k a w l iczbie po je d y n c z e j , j a k w „ E e x F r a n c o r u m " , co zn ac zy „ ( t en o to j e d y n y )

* Interpretację połączenia rodzajnika określonego z rzeczownikiem w liczbie mnogiej zawiera § 54.

5 1 „The King of England was crowned in Westminster Abbey". 5 2 „King of France". 5 3 „The King of France is a Frenchman". 5 4 „Ten", „ten oto", „ten oto jedyny"; rodzajnik, czyli przedimek określony. 5 5 „If there were a King of France he would be a Frenchman' . 5 0 „The minister of England made a speech". 5 7 „A minister of England made a speech".

5 8 Stosuje się również formę polską: „deskrypt".

.1 ualiza języka potocznego 95

k r ó l F r a n c u z ó w " 5 9 . P o n i e w a ż w łacinie nie m a t a k ż e r o d z a j n i k a n i eokreś lonego , p r z e t o n ie z a z n a c z a się t a m różn icy m i ę d z y de-s k r y p t y w n y m u ż y c i e m r z e c z o w n i k a a u ż y c i e m w y r a ż a j ą c y m p r z y na l eżność e l e m e n t u do k l a s y ; t r z e b a się w t y m o r i e n t o w a ć n a p o d s t a w i e k o n t e k s t u . J ę z y k t u r e c k i p o s i a d a r o d z a j n i k n i eok re ś lony ; d l a t e g o f o r m a d e s k r y p t y w n a , z b u d o w a n a bez r o d z a j n i k a , j e s t t u t a j n i e d w u z n a c z n a . W w y j ą t k o w y c h w y p a d k a c h p o d o b n e użyc ie wys t ę p u j e w j ę z y k u a n g i e l s k i m : rodza jn ik ok re ś lony m o ż n a n iek iedy opuśc ić , j a k w „George V I is k i n g of E n g l a n d " 6 0 czy w z w r o t a c h s t a n o w i ą c y c h d o p o w i e d z e n i e . Z d rug ie j s t r o n y , r o d z a j n i k a okreś lonego u ż y w a się n i ek iedy w ó w c z a s , g d y d e s k r y p c j a j e s t d w u z n a c z n a , j a k n p . w z d a n i a c h t ego r o d z a j u : „ t h e t r a i n will a r r i v e a t 7 P . M . " 6 1 . K o n i e c z n o ś ć d o d a n i a t a k i e g o r o d z a j n i k a j e s t w t e d y z r o z u m i a ł a . Z a z w y c z a j po l ega t o n a odn ies ien iu do p o p r z e d z a j ą c e g o w y r a ż e n i a ; r o z u m i e się z a t e m w t a k i s p o s ó b : „ t h e t r a i n of w h i c h we s p o k e " 6 2 . W t ego r o d z a j u w y p a d k a c h r o d z a j n i k ok reś lony z a c z y n a spe łn iać funkc ję t ego , co w g r a m a t y c e nos i n a z w ę „ p r z y m i o t n i k a w s k a z u j ą c e g o " , z k t ó r e g o z n a c z e n i e m wiąże się h i s t o r y c z n i e . W is tocie rzeczy , s łowo „ t h e " j e s t t o s t a r e d e m o n s t r a t i v u m , s p o k r e w n i o n e z „ t h a t " . P o d o b n i e f r ancusk ie r o d z a j n i k i „ l e " i „ l a " p o c h o d z ą od ł ac ińsk ich p r z y m i o t n i k ó w w s k a z u j ą c y c h „i l le" i „ i l la" , co z n a c z y t y l e co „ t h a t " — ?>ów", „ t a m t e n " . W § 50 bę d z i e m y ana l i zowa l i znaczen ie t e r m i n ó w w s k a z u j ą c y c h , k t ó r e r e p r e z e n t u j ą d e s k r y p c j e spec ja lnego r o d z a j u , n a p e w n o zaś n ie są p r z y m i o t n i k a m i .

Z d a n i a zawie ra jące imię w ł a s n e o raz z d a n i a zawie ra jące d e s k r y p c j e o t y l e są do siebie p o d o b n e , że i j e d n e , i d rug i e i n fo rmują n a s , iż i s tn ie je o d p o w i a d a j ą c a i m rzecz . E ó ż n i ą się one j e d n a k ż e t y m , że imię w ła sne w p r o w a d z a się za p o m o c ą definicj i , j a k o z n a k d a n e j rzeczy , g d y t y m c z a s e m jeśl i d e s k r y p c j e d o b i e r a m y do p e w n e j r zeczy , t o m u s i m y z a p y t a ć , czy d o b ó r t e n j e s t t r a f n y . O t o n p . z d a n i e : „ L o n d y n nos i n a z w ę « L o n d y n » " , p o w i a d a m i a n a s

5 9 „The king of the Freneh". 6 0 „Jerzy VI jest królem Anglii". 6 1 „(Ten właśnie) pociąg przybędzie o 7 po południu". 6 2 „(Ten właśnie) pociąg, o którym mówiliśmy".

96 Hans Reichenbach

t y l k o , że i s tn ie je p e w n a rzecz m a j ą c a t ę n a z w ę ; r e s z t a j e s t t a u t o logią n a p o d s t a w i e definicj i . W p rzec iw ieńs tw ie do t ego z d a n i e : „ L o n d y n j e s t ( j edyną) s tol icą Ang l i i " , 6 3 n ie t y l k o m ó w i n a m o t y m , że i s tn ie je j a k a ś rzecz o n a z w i e „ L o n d y n " , lecz t a k ż e do da je s y n t e t y c z n ą i n f o r m a c j ę o t e j r zeczy . S łowo „ j e s t " w t y m p r z y k ł a d z i e w y r a ż a re lac ję i d e n t y c z n o ś c i 6 4 . Z d a n i e t o p r z e d s t a w i m y j a k o :

xx —. (ix)c(x, zx) (2)

gdzie „xx

u z n a c z y „ L o n d y n " , „z^ z n a c z y „ A n g l i a " o raz „ c " zna czy „s to l i ca" .

D o t y c h c z a s t y l k o r zeczy f izyczne i o soby w y m i e n i a l i ś m y j a k o a r g u m e n t o w e p r z e d m i o t y funkc j i . D r u g ą k l a s ę a r g u m e n t ó w s ta nowią okreś l en ia p r z e s t r z e n n o - c z a s o w e . Z d a n i e : „ J a n s p o t k a ł J o a n n ę w H o l y w o o d z i e w e w t o r e k o 8 w i e c z o r e m " , m a j a k o a r g u m e n t y : owe d w a i m i o n a w ł a s n e „ J a n " i „ J o a n n a " , okol iczn ik mie j sca „ H o l y w o o d " i okol iczn ik czasu „ w t o r e k 8 w i e c z o r e m " ; d l a t e g o da je ono funkc j ę c z t e r o a r g u m e n t o w ą : „ / ( # , y, s, t)". A że m a m y t y l k o n iewie le i m i o n w ł a s n y c h n a d a j ą c y c h się n a okol iczn ik i i n d y w i d u a l n e g o mie j sca l u b czasu ( t a k i c h j a k „ T r a f a l g a r S q u a r e " , „ D y l u w i u m " i t d . ) , p r z e t o j ę z y k w y p r a c o w a ł w t y m celu s y s t e m d e s k r y p c j i , o d p o w i a d a j ą c y c h w s p ó ł r z ę d n y m m a t e m a t y c z n y m . J e ś l i idzie o czas , p u n k t z e r o w y def in iu je się j a k o p u n k t c z a s o w y j e d n o c z e s n y z p e w n y m w y d a r z e n i e m , n p . u r o d z e n i e m J e z u s a C h r y s t u s a ; w t e n sposób u z y s k u j e m y d e s k r y p c j ę za p o m o c ą funkc j i z łożone j . Okol iczn ik czasu „5 g r u d n i a 1 9 4 0 " z n a c z y „dz ień p r z y p a d a j ą c y w 1940 l a t , 11 mies ięcy i 5 d n i p o p u n k c i e z e r o w y m " . P o d o b n i e , okol icznośc i mie j sca o t r z y m u j e się za p o m o c ą w s k a z a n i a d y s t a n s u od p u n k t u ze rowego . L i czby , f iguru jące w t e g o ro -

6 3 „London is the capital of England". 6 4 Relacji identyczności poświęcono rozważania § 43, gdzie m. in. wy

stępuje taka definicja i jej interpretacja:

fr=V)T5iU)[f(x) = / ( y ) l . czyli

„dwa symbole denotują tę samą rzecz, jeżeli jednakową wartość logiczną mają dowolne dwa odpowiadające sobie zdania, w których te symbole występują w odpowiadających sobie miejscach".

Analiza języka potocznego 97

d z a j u d e s k r y p e j a c h , o d g r y w a j ą t ę s a m ą ro lę co n a z w y w b a r d z i e j p r y m i t y w n e j c h a r a k t e r y s t y c e a r g u m e n t ó w . W y ż s z o ś ć t e j m e t o d y po lega n a p r z e d s t a w i e n i u a r g u m e n t o w y c h p r z e d m i o t ó w w sposób u p o r z ą d k o w a n y ; a t o — n ie t y l k o u p r a s z c z a o d s z u k a n i e t a k opisan y c h o b i e k t ó w , a le p o n a d t o u m o ż l i w i a w p r o w a d z e n i e m e t o d m a t e m a t y c z n y c h . O w s k a z y w a n i u czasu i mie j sca za p o m o c ą s łów t a k i c h , j a k : „ t e r a z " czy „ t u t a j " , o raz za p o m o c ą f o r m c z a s o w y c h c z a s o w n i k ó w — będz i e m o w a późn ie j (§§ 5 0 — 5 1 ) .

S t o s o w a n i e ok reś l eń p r z e s t r z e n n o - c z a s o w y c h j e s t w a ż n y m spos o b e m t w o r z e n i a j e d n o z n a c z n y c h d e s k r y p c j i r zeczy . O t o n p . do w o d y t o ż s a m o ś c i , t a k i e j a k p a s z p o r t y , w s k a k u j ą oprócz n a z w i s k a mie j sce i czas u r o d z e n i a d a n e j o soby . Tego właśn i e r o d z a j u des k r y p c j e s tosu je się w celu n a d a n i a l u d z i o m i m i o n w ł a s n y c h . W r e j e s t r a c h n a r o d z i n z n a j d u j e m y t a k i e o to s t w i e r d z e n i a : „ ( to o to) dz iecko u r o d z o n e z m a t k i ~N. d n i a 17 cze rwca 1917 r . o t r z y m u j e ( to o to) i m i ę « I z a b e l l a » " 6 5 . Z d a n i e t o m o ż n a zap i s ać za p o m o c ą w z o r u :

x1^(ix)b{x,z1,t1) (3)

gdzie „ 6 " z n a c z y „ u r o d z o n e " . Z n a k ,,^f" s to i t u t a j m i ę d z y a r g u m e n t a m i , a n i e m i ę d z y s ą d a m i . M e zawsze , o c z y w i s t a , k o n ieczne j e s t s t o s o w a n i e ok re ś l eń p r z e s t r z e n n o - c z a s o w y c h , d o t y czących n a r o d z i n , w d e s k r y p c j a c h s łużących do n a d a n i a i m i e n i a w ła snego . Wie le i m i o n w ł a s n y c h t o p i e r w o t n e d e s k r y p c j e , k t ó r y c h znaczen ie u legło późn ie j z a p o m n i e n i u , j a k n p . „ L e o n a r d o d a V i n c i " , „ E d w a r d t h e Confessor" , „ S m i t h " 6 6 . M e zawsze więc m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć w y r a ź n ą l in ię d e m a r k a c y j n ą m i ę d z y imio n a m i w ł a s n y m i a d e s k r y p c j a m i .

Z d a n i a , w k t ó r y c h w y s t ę p u j e r e l ac j a i d e n t y c z n o ś c i , j a k (2), n i e są j e d y n y m r o d z a j e m w y p o w i e d z i z a w i e r a j ą c y m d e s k r y p c j e . M o ż e m y w p r o w a d z i ć d e s k r y p c j e j a k o a r g u m e n t y w k a ż d e j funkc j i z d a n i o w e j . Z a c z n i j m y od p r z y k ł a d u : „ J e r z y V I b y ł k o r o n o w a n y w O p a c t w i e W e s t m i n s t e r s k i m " , k t ó r y p o s fo rma l i zowan iu p r z y b ie rze p o s t a ć :

c(x19yx) (4) 6 5 „The child born to Mrs. N. on June 17, 1917, receives the name Isabelle". M „Leonard z Vinci", „Edward Wyznawca", „Kowal".

9$ Hans Reichenbach

gdz ie „c" z n a c z y „ k o r o n o w a n y " , „a^" z n a c z y „ J e r z y V I " , a „yx" zna czy „ O p a c t w o W e s t m i n s t e r s k i e " . Z a m i a s t „ J e r z y V I " m o ż e m y n a p i s a ć „ ( t e n o to) k r ó l Ang l i i " 6 7 ; o t r z y m a m y t e d y z d a n i e :

xx = (ix)k(x, zx) (5)

gdzie „jfe" z n a c z y „ k r ó l " , a „zx" z n a c z y „ A n g l i a " . P o d s t a w i a jąc (5) d o (4) m a m y :

c[(ix)k(x,z1),yl] (6) j a k o o d p o w i e d n i k z d a n i a : „ ( t e n o to) k r ó l Angl i i b y ł k o r o n o w a n y w O p a c t w i e W e s t m i n s t e r s k i m " 6 8 . W i d z i m y , że z d a n i e z d e s k r y p c j ą j a k o a r g u m e n t e m m a s t r u k t u r ę p o d o b n ą j a k z d a n i e z i m i e n i e m w ł a s n y m j a k o a r g u m e n t e m , z t ą różnicą , j e d n a k ż e , iż s a m ów a r g u m e n t m a swoją b u d o w ę w e w n ę t r z n ą ; j e s t t o t e r m i n z łożony , zawie ra j ący funkc ję zdan iową , i n n e a r g u m e n t y oraz z m i e n n ą związaną .

G d y proszą , a b y ś m y da l i definicję o p e r a t o r a j o t a , m u s i m y odpowiedz ieć , że n ie m o ż e m y zdef in iować t ego t e r m i n u j a k (1), n a t o m i a s t p o t r a f i m y p o d a ć definicję k a ż d e g o z d a n i a , w k t ó r y m o p e r a t o r j o t a w y s t ę p u j e . Z n a c z y t o , że m a m y j e d y n i e d e f i n i c j ę p r z e z u ż y c i e o p e r a t o r a j o t a . O t o n p . de f in iu jemy z d a n i e (6) w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

(Kx){k(x, z1)-e(x1 yx)-(u)[k(u, zx) D (u = x)]} (7)

W i d z i m y , że z d a n i e zawie ra jące d e s k r y p c j ę m o ż n a zas t ąp i ć zda n i e m e g z y s t e n c j a l n y m , k t ó r e zawie ra zas t r zeżen ie , iż i s tn ie je t y l k o j e d e n a r g u m e n t spe łn ia jący t ę funkc ję ; za s t r zeżen ie t o zos ta ło w y r a ż o n e p r z y k o ń c u w z o r u (7), m i a n o w i c i e w s tw ie rdzen iu , że wszelkie r zeczy u, spe łn ia jące funkc ję A:, są i d e n t y c z n e z x (por . 1, § 44) 6 9 . Zap i s w (6) o d p o w i a d a d o k ł a d n i e s f o r m u ł o w a n i u s ł o w n e m u

« 7 ^The~King of England". 6 8 „The king of England was crowned at Westminster Abbey". 6 9 Odpowiedni fragment § 44 ma następującą postać: „Kiedy chcemy

powiedzieć, że pewna własność / przysługuje jednemu i tylko jednemu obiektowi, możemy tę wypowiedź tak oto sformułować:

C&x)f(x).(y)[f(y)1(y - x)\ (1) Pierwsza część tej formuły, ,,{'&x)f(x)u głosi, że istnieje co n a j m n i e j jedno x mające własność /; druga zaś część stanowi, że istnieje n a j w y ż e j jedno takie x".

Analiza języka potocznego 99

w j ę z y k u p o t o c z n y m ; (7) zaś s t a n o w i t r a n s k r y p c j ę p r z y u ż y c i u t e r m i n ó w o p e r a t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o .

A b y u p r o ś c i ć na szą n o t a c j ę , w p r o w a d z i m y s k r ó t d l a z a z n a czen ia w a r u n k u , zgodn ie z k t ó r y m i s tn ie je j e d n o i t y l k o j e d n o i n d y w i d u u m m a j ą c e okreś loną w ła sność / . P i s z e m y :

(&x)f™(x) TO (Kx)f(x) - (u)[f(u) D (u = x)] (8)

M o ż e m y z a t e m n a p i s a ć ogólną def inicję o p e r a t o r a j o t a w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

g[(ix)f(x)]1yf(&x)f1\x)-g(x) (9)

S k ł a d n i a o p e r a t o r a j o t a w y m a g a p e w n y c h d o d a t k o w y c h u w a g . J e s t o n a b a r d z o p r o s t a , o ile o p e r a t o r zos t a ł p o p r a w n i e u ż y t y , t j . g d y i s tn ie je j e d e n i t y l k o j e d e n p r z e d m i o t m a j ą c y w ł a s n o ś ć / . W t y m w y p a d k u def inicję (9) m o ż n a z a s t o s o w a ć d o k a ż d e g o w y r a ż e n i a , w k t ó r y m w y r a ż e n i e j o t a w y s t ę p u j e j a k o a r g u m e n t . D a się t o p o k a z a ć , j a k n i że j .

E o z w a ż m y w y r a ż e n i e :

g\i?x)f(x) (io) M a m y d w a s p o s o b y w y e l i m i n o w a n i a o p e r a t o r a j o t a . P o p i e rwsze , m o ż e m y z a s t o s o w a ć definicję (9) d o funkc j i „#" , a n a s t ę p n i e p o s t a w i ć z n a k n e g a c j i n a d c a ł y m o t r z y m a n y m w y r a ż e n i e m . O t r z y m a m y w ó w c z a s :

(^)?l\x)-ji&) (11)

D r u g a d r o g a po l ega n a t y m , że t r a k t u j e m y funkc ję w y s t ę p u j ą c ą w (10) j a k o funkc j ę „g" , a z a t e m p o w i n n i ś m y , s tosu jąc (9), zas t ąp ić z n a k z n a k i e m „</"; d o c h o d z i m y w ó w c z a s d o :

(&x)f"\x)-J(x) (12)

P o d w a r u n k i e m , że i s tn ie je j e d e n i t y l k o j e d e n p r z e d m i o t m a j ą c y wła sność / , t e d w a w y r a ż e n i a są r ó w n o w a ż n e , p o n i e w a ż m a m y n a s t ę p u j ą c ą re lac ję t a u t o l o g i c z n ą :

{1Kx)fl){x) D [(3:x)f1)(x)-g(x) = (^x)f1](x) • g(xj] (13)

P r z y p o p r a w n y m u ż y c i u o p e r a t o r a j o t a , t j . g d y i s tn ie je d e s c r i p t u m , n ie m a więc p o t r z e b y r o z r ó ż n i a n i a (11) o raz (12). P o d o b n e roz -L o g i k a i j ę z y k 9

100 Hans Reichenbach

w a ż a n i a odnoszą się do wsze lk ich r o d z a j ó w w y r a ż e ń z ł o ż o n y c h ?

zawie r a j ących a r g u m e n t j o t a . D l a t e g o jeżel i o p e r a t o r zos t a ł u ż y t y w sposób właśc iwy , s t a j e się o b o j ę t n e , w j a k i sposób go w y e l i m i n u j e m y : p o w s t a ł e w y r a ż e n i e zawsze b ę d z i e r ó w n o w a ż n e . A r g u m e n t j o t a m a t u t a j własnośc i s y n t a k t y c z n e imien ia w łasnego .

I n a c z e j rzecz się m a z n i e p o p r a w n y m u ż y c i e m o p e r a t o r a j o t a , t j . g d y n ie i s tn ie je ż a d e n b ą d ź i s tn ie je więcej n iż j e d e n p r z e d m i o t spe łn ia jący „ / ( # ) " . W t a k i c h w y p a d k a c h n a l e ż y u z u pe łn i ć n o t a c j ę j o t a , d o d a j ą c z n a k w s k a z u j ą c y z a k r e s , czyli z a s i ę g , o p e r a t o r a j o t a , t j . s y m b o l w s k a z u j ą c y t ę część f o r m u ł y , do k t ó r e j w nasze j i n t enc j i m a się s t o s o w a ć def inic ja (9). D l a z a z n a czen ia t ego z a k r e s u u ż y w a ć b ę d z i e m y p ó ł n a w i a s ó w „' ! " *. W y r a żenie (10) d o p u s z c z a w ó w c z a s d w o j a k ą i n t e r p r e t a c j ę :

^{^mxrp t u ) r~g[(ix)f(x)r (15)

I n t e r p r e t a c j a (14) w y r a ż e n i a (10) p r o w a d z i do r o z u m i e n i a (11), g d y t y m c z a s e m i n t e r p r e t a c j a (15) — do r o z u m i e n i a (12). T e d w a r o z u m i e n i a n i e są r ó w n o w a ż n e , g d y n ie i s tn ie je ż a d n e d e s c r i p t u m . P r z y k ł a d e m (14) j e s t z d a n i e : fa ł szem je s t , iż ( j edyny) o b e c n y k r ó l F r a n c j i 7 0 m a cz te rdz ieśc i l a t ; p r z y k ł a d e m zaś (15) będz ie z d a n i e : ( j edyny) o b e c n y k r ó l F r a n c j i n ie m a c z t e r d z i e s t u l a t . P i e r w s z e z t y c h z d a ń j e s t p r a w d z i w e , a d r u g i e — fa ł szywe.

I n n e g o p r z y k ł a d u d o s t a r c z a j ą n a s t ę p u j ą c e dwie w y p o w i e d z i : r9Wx)f(x)] V g[(ix)f(x)p (16)

rg[Mf(x)-p v rgWx)f(x)p (17)

Są o n e p r z e k ł a d a l n e , o d p o w i e d n i o , n a t a k i e d w i e w y p o w i e d z i :

(gqO/ ( 1 )(sHg(aO VgW>] (18)

(®x)fw(x) -g{x)y (&x)fw(x)-g(x) (19)

* Zaznaczanie zakresu wprowadził Russell w związku ze swoją koncepcją deskrypcji. Jednakże nasz symbol zakresowy różni się od symbolu użytego przezeń (B. Russell i A. N . Whitehead, Principia Mathematica, New York 1924, MacMillan, wydanie drugie, tom I, s. 173, 14.01).

7 0 „The present king of France".

Analiza języka potocznego 101

P r z y n i e w ł a ś c i w y m u ż y c i u o p e r a t o r a j o t a — (18) s t a j e się fa ł szem, p o d c z a s g d y (19) n a w e t w ó w c z a s z a c h o w u j e p r a w d z i w o ś ć . F a ł s zywe t e d y j e s t — zgodn ie z (18) — p o w i e d z e n i e : ( j edyny) o b e c n y k r ó l F r a n c j i m a cz te rdz ieśc i l a t l u b n ie m a c z t e r d z i e s t u l a t ; n a t o m i a s t p r a w d ą b ę d z i e : ( j edyny ) o b e c n y k r ó l F r a n c j i 7 1 m a cz te r dzieści l a t l u b fa ł szem j e s t , iż m a on cz te rdz ieśc i l a t . (16) p o p r z e z t r a n s k r y p c j ę n a (18) w s k a z u j e , że a r g u m e n t j o t a n i e p o p r a w n i e u ż y t y n ie z a c h o w u j e się t a k j a k imię w ł a s n e i d l a t e g o n ie p o z w a l a n a z a p e w n i e n i e , iż tertium non datur 72.

Jeże l i p o p r a w n i e p o s ł u ż y l i ś m y się o p e r a t o r e m j o t a , t o m o ż e m y opuśc ić z a z n a c z a n i e z a k r e s u . I n a o d w r ó t , b ę d z i e m y i n t e r p r e t o w a ć f o r m u ł y , zawie ra j ące o p e r a t o r j o t a bez z a z n a c z e n i a z a k r e s u , j a k o p r z y p a d k i p o p r a w n e g o z a s t o s o w a n i a owego o p e r a t o r a , t j . j a k o fo rmu ły , k t ó r e oprócz swego b e z p o ś r e d n i e g o z n a c z e n i a s tw ie rdza j ą jeszcze i t o , co głosi w y r a ż e n i e , , ( 3 t e ) / ( 1 ) (# ) " . W p r o w a d z e n i e s y m b o l u zak re sowego w p r z y p a d k a c h n i e p o p r a w n e g o u ż y c i a w s p o m n i a nego o p e r a t o r a m a t ę za l e t ę , że t a k i c h z d a ń , j a k : „ ( j e d y n y ) o b e c n y k r ó l F r a n c j i m a cz te rdz ieśc i l a t " , n ie j e s t e ś m y z m u s z e n i u w a ż a ć za b e z s e n s o w n e , lecz t y l k o p o p r o s t u za fa ł szywe, a n a w e t że m o ż n a z n i ch u c z y n i ć z d a n i a p r a w d z i w e , d o d a j ą c n e g a c j ę n a z e w n ą t r z z a k r e s u o p e r a t o r a j o t a .

M i m o że d e s k r y p c j e częs to w y s t ę p u j ą w j ę z y k u p o t o c z n y m , t o przec ież r o d z a j n i k o k r e ś l o n y n i e zawsze sygna l i zu je d e s k r y p c j e . J ę z y k w y k a z u j e t e n d e n c j ę w k i e r u n k u z r ó w n y w a n i a , w y r a ż a n i a s k o m p l i k o w a n y c h p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m s t r u k t u r za p o m o c ą f o r m y j ę z y k o w e j ma jące j p r o s t ą s t r u k t u r ę . O t o n p . z d a n i a ogólne częs to w y r a ż a się w fo rmie ana log iczne j do z d a ń uszczegółow i o n y c h . P o w i a d a m y : „ lew j e s t ( p e w n y m ) d z i k i m z w i e r z ę c i e m " , a r o z u m i e m y t o j a k o : „ w s z y s t k i e l w y są d z i k i mi z w i e r z ę t a m i " . E o d z a j n i k o k r e ś l o n y [w angie l sk ie j wers j i p i e rwszego z t y c h p r z y k ł a d ó w : „ t h e l ion is a fe roc ious a n i m a l " ] w y s t ę p u j e t u n ie d l a z a z n a c z e n i a d e s k r y p c j i , lecz d l a w y r a ż e n i a ogólności . D l a t e g o , i n t e r p r e t u j ą c logicznie t a k i e z d a n i a , m u s i m y z a c h o w a ć o s t r o ż n o ś ć ;

7 1 „The present king of France". 7 2 „Nie ma trzeciej możliwości".

9*

102 Hans Beichenbach

p o p r a w n a fo rma l i zac j a w y m i e n i o n e g o z d a n i a : „ lew j e s t ( p e w n y m ) d z i k i m zwie rzęc i em" — p o w i n n a p r z y b r a ć t a k ą p o s t a ć :

(x)[l{x)Df(x)^a(x)'] (20)

gdz ie „Z" z n a c z y „ l ew" , „ / " — „ d z i k i " , „ a " zaś — „zwie rzę" . B ł ę d n a i n t e r p r e t a c j a t a k i c h z d a ń j e s t ź r ó d ł e m ś redn iowieczne j k o n t r o w e r s j i m i ę d z y r e a l i s t a m i a n o m i n a l i s t a m i ; r e a l i z m ś redn io wieczny , j a k o k i e r u n e k , k t ó r y u t r z y m y w a ł , iż t e r m i n y ogólne odnoszą się d o b y t ó w samodz ie ln i e i s tn i e j ących , u w a ż a ć n a l e ż y za of iarę j ę z y k o w e j t e n d e n c j i do z r ó w n y w a n i a .

Wsze lk i e t e r m i n y okreś la jące i n d y w i d u a , a z a t e m i m i o n a w ł a s n e o raz d e s k r y p c j e i n d y w i d u ó w , w r a z z o k r e ś l e n i a m i p r z e -s t r z e n n o - c z a s o w y m i , n a z y w a ć b ę d z i e m y t e r m i n a m i i n d y w i d u a l n y m i . O p e r a c j ę uszczegółowien ia (por . § 17) def iniuje się więc j a k o zas t ąp i en ie z m i e n n e j wo lne j t e r m i n e m i n d y w i d u a l n y m . Z d a n i e uszczegółowione j e s t t o z d a n i e , w k t ó r y m p r z y n a j m n i e j j e d e n a r g u m e n t zos t a ł w y r a ż o n y za p o m o c ą t e r m i n u i n d y w i d u a l n e g o ; w p e ł n i uszczegó łowione z d a n i e , czyl i z d a n i e p a r t y k u l a r n e , j e s t t o w y p o w i e d ź , w k t ó r e j w s z y s t k i e a r g u m e n t y w y r a ż o n o za p o m o c ą t e r m i n ó w i n d y w i d u a l n y c h . Z e w z g l ę d u n a t o , że t e t e r m i n y i n d y w i d u a l n e m o g ą się s k ł a d a ć z d e s k r y p c j i , z d a n i e p a r t y k u l a r n e m o ż e z a w i e r a ć z m i e n n e związane .

Z d a n i a , w k t ó r y c h ż a d e n a r g u m e n t n ie j e s t t e r m i n e m i n d y w i d u a l n y m oraz k t ó r y c h n ie m o ż n a zap i s ać w t a k i e j fo rmie , noszą n a z w ę z d a ń u n i w e r s a l n y c h . Ogran i czen i e t o j e s t k o n i e c z n e , g d y ż d e s k r y p c j e i n d y w i d u a l n e m o ż n a w y e l i m i n o w a ć , n a d a j ą c z d a n i u k s z t a ł t t a k i j a k (7). O ile d e s k r y p c j e p o d a n o bez u ż y c i a i n n y c h t e r m i n ó w i n d y w i d u a l n y c h , j a k w p o w y ż s z y c h p r z y k ł a d a c h , t o w ó w c z a s p r z e k s z t a ł c o n e z d a n i e n ie b ę d z i e zawie ra ło ż a d n y c h t e r m i n ó w i n d y w i d u a l n y c h . Z g o d n i e j e d n a k z naszą de finicją, z d a n i e t a k i e n ie j e s t u n i w e r s a l n e , p o n i e w a ż m o ż n a j e n a p i s ać w fo rmie t a u t o l o g i c z n i e r ó w n o w a ż n e j , w k t ó r e j w y s t ą p i t e r m i n i n d y w i d u a l n y .

Oprócz d e s k r y p c j i d o t y c h c z a s r o z w a ż a n y c h i s tn ie je jeszcze d r u g i i ch r o d z a j . J e ś l i z a c h o d z i p o t r z e b a roz różn ien i a t y c h d w ó c h r o d z a j ó w , t o d e s k r y p c j e p i e rwszego r o d z a j u n a z y w a m y d e -

Analiza języka potocznego 103

s k r y p c j a m i o k r e ś l o n y m i , p o n i e w a ż w y z n a c z a j ą one j e d n o i t y l k o j e d n o i n d y w i d u u m . W d e s k r y p c j a c h d r u g i e g o r o d z a j u p o m i j a się ó w w a r u n e k j e d y n o ś c i ; d l a t e g o noszą one n a z w ę d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h . D e s k r y p c j e ok reś lone b u d u j e się w j ę z y k u p o t o c z n y m [m. in . a n g i e l s k i m ] p r z y p o m o c y r o d z a j n i k a okreś lonego [w a n g i e l s k i m ] „ t h e " , a d e s k r y p c j e n i eok re ś lone —• pos ługu jąc się r o d z a j n i k i e m n i e o k r e ś l o n y m [w j ę z y k u ang i e l sk im — p r z y p . t ł u m . ] „ a " .

R o z w a ż m y z d a n i e : „a m a n a n s w e r e d P e t e r " [„( jakiś) cz łowiek odpowiedz i a ł P i o t r o w i " ] . Z w r o t „a m a n " [„( jakiś) cz łowiek" ] m o ż n a u w a ż a ć za d e s k r y p c j e n ieokreś loną , t j . d e s k r y p c j e n i e okreś lonego i n d y w i d u u m ; s t w i e r d z a o n a i s tn i en i e , a le bez u s t a n o wien ia j e d y n o ś c i . Z a p i s u t a k i e j n i eokreś lone j d e s k r y p c j i d o k o n u j e m y p r z y p o m o c y s y m b o l u „(rix)f(x)u *; p o w y ż s z e z d a n i e m o ż n a wówczas n a p i s a ć w t a k i e j fo rmie :

g[(rix)f(x),yi\ (21)

gdzie „ / " w y s t ę p u j e z a m i a s t „cz łowiek" , „#" — z a m i a s t „ o d p o wiedzia ł" , zaś „ y x " — z a m i a s t „ P i o t r " . Def inic ję s y m b o l u r\ b u d u j e m y p r z y p o m o c y r e g u ł y , w e d ł u g k t ó r e j (1) m a t a k i e z n a c z e n i e :

(nx)f(x)'g(x,yi) (22)

Def in ic ja t a r ó ż n i się o d (7) p o m i n i ę c i e m t ego w a r u n k u , k t ó r y zos t a ł w (7) s f o r m u ł o w a n y w n a w i a s a c h , t j . w a r u n k u , że i s tn ie je j e d n o i t y l k o j e d n o x m a j ą c e własność / .

O ile w zapis ie s y m b o l i c z n y m f o r m a (22) okazu j e się t a k s a m o d o g o d n a j a k (21), t o p o z a t y m (21) m a t ę wyższość , że ściślej o d p o w i a d a sposobowi u ż y c i a s t o s o w a n e m u w j ę z y k u p o t o c z n y m . J e s t e ś m y sk łonn i i n t e r p r e t o w a ć w s p o m n i a n e z d a n i e j a k o u s t a n a wia jące re lac ję m i ę d z y j a k i m ś cz łowiek iem a P i o t r e m , t a k iż t e d w a t e r m i n y p o w i n n y z a j m o w a ć ana log i czne p o z y c j e w s fo rmułow a n i u s y m b o l i c z n y m .

Z t e c h n i c z n e g o j e d n a k p u n k t u w i d z e n i a u ż y w a n i e d e s k r y p c j i n i e ok r e ś lonyc h wiąże się z p e w n y m i n i e d o g o d n o ś c i a m i . R e l a c j a (13)

* D . Hilbert i P . Bernays, Gruntllagen der Mathematik, Berlin 1939, Springer, tom II, s. 10. Grecką literę wymawia się „eta".

104 Hans Beichenbaeh

u p a d a , skoro p o m i n i ę t y zos t an i e i n d e k s w „/(*)"; w związku z t y m d e s k r y p c j e n i eokreś lone t r z e b a z a o p a t r z y ć w spec ja lne r egu ły z a k r e s o w e , n a w e t p r z y p o p r a w n y m u ż y c i u o w y c h d e s k r y p c j i , t j . g d y i s tn ie je j ak i e ś x m a j ą c e w ł a s n o ś ć / . D l a t e g o z a k ł a d a m y r egu ł ę , w e d ł u g k t ó r e j z a k r e s o p e r a t o r a r\ j e s t zawsze n a j w ę ż s z y m z a k r e s e m m o ż l i w y m . A z a t e m w y r a ż e n i e :

(23) m a z n a c z y ć :

WJWgT^) (24) n a t o m i a s t (23) n ie m a z n a c z y ć :

C&x)f(x)-g{x,yi) (25)

T a r e g u ł a z a k r e s o w a o d p o w i a d a p r a k t y c e j ę z y k o w e j ; o to n p . g d y m ó w i m y : „n ie j e s t p r a w d ą , że ( jakiś) cz łowiek 7 3 odpowiedz i a ł P i o t r o w i " , m a m y n a m y ś l i (24), a n i e (25), g d y ż (25) p o z o s t a n i e p r a w d z i w e , n a w e t jeś l i ( jakiś) cz łowiek odpowiedz ia ł P i o t r o w i .

E e g u ł a z a k r e s o w a w odn ies ien iu d o d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h wiąże się z r egu łą d o t y c z ą c ą u ż y c i a d e s k r y p c j i n i eo k re ś lo n y ch w def in ic jach . M o ż n a b y p o d j ą ć p r ó b ę w p r o w a d z e n i a funkc j i h za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c e j def inicj i :

h[(rjx)f(x), y±] ^ g[(rjx)f(x),y1] (26)

G d y t e r a z definicję o p e r a t o r a r; z a s t o s u j e m y do lewej s t r o n y w z o r u (26), o t r z y m a m y znaczen ie (25). P r z y c z y n ą j e s t t o , że r e g u ł a „ p r z y j m i j możl iwie n a j w ę ż s z y z a k r e s " p r o w a d z i do odm i e n n e g o r e z u l t a t u , o i le u ż y t o funkc j i „ft". D l a t e g o właśn ie za łoży l i śmy , że n i e w o l n o d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h s to sować w def in ic jach . E e g u ł a t a w y n i k a z r e g u ł y „ d e f i n i e n d u m nie m o ż e z a w i e r a ć z m i e n n y c h z w i ą z a n y c h " , p o n i e w a ż d e s k r y p c j a nieo k r e ś l o n a s t a n o w i o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y w d e f i n i e n d u m .

Z u w a g i n a t e k o m p l i k a c j e r z a d k o w logice fo rma lne j pos ługuj e m y się d e s k r y p c j a m i n i e o k r e ś l o n y m i . Są one j e d n a k p o t r z e b n e w g r a m a t y c e log i s tyczne j ze w z g l ę d u n a ich z a s t o s o w a n i a w j ę z y k u p o t o c z n y m .

„A man"

Analiza języka potocznego

P o d o b n i e j a k r o d z a j n i k ok re ś lony , t a k ż e i r o d z a j n i k nieo k r e ś l o n y s t o s u j e m y n i e k i e d y nie d l a w y r a ż e n i a i s tn ien ia , lecz ogó lnośc i ; w t y m z n a c z e n i u n ie s t a n o w i on d e s k r y p c j i , t y l k o m a sens s łowa „wsze lk i " . O d s y ł a m y do p r z y k ł a d ó w p r z y k o ń c u § 2 1 .

§ 48 . Z A G A D N I E N I E I N D Y W I D U Ó W

M u s i m y t e r a z p r z y s t ą p i ć d o dok ładn ie j sze j a n a l i z y t e r m i n u „ i n d y w i d u u m " . M o ż e m y j e zdef in iować j a k o coś, co z a j m u j e ciągłą a og ran i czoną część p r z e s t r z e n i i czasu . Def in ic ja t a m o ż e b y ć p o p r a w n a , d o p ó k i w g r ę w c h o d z ą p u n k t y czy po la p r z e s t r z e n n e l u b czasowe ; n a t o m i a s t w odn ies i en iu do r zeczy w y w o ł u j e ona t r u d n o ś c i . W y k l u c z a ł a b y rzeczy z łożone z o d d z i e l n y c h p o d względ e m p r z e s t r z e n n y m części ; i rzeczywiśc ie , p o w i e d z i e l i b y ś m y n p . , iż u m e b l o w a n i e j ak i egoś d o m u n ie j e s t p e w n y m i n d y w i d u u m , lecz k l a s ą i n d y w i d u ó w . T y l k o k rzes ła , s to ły i td . , z k t ó r y c h t o u m e b l o w a n i e się s k ł a d a , u w a ż a m y za i n d y w i d u a . F i z y c y j e d n a k ż e m ó w i ą n a m , że poszczegó lne k rzes ło s k ł a d a się z a t o m ó w , t a k s a m o j a k u m e b l o w a n i e — z k rzese ł i s to łów; m a t e r i a n ie j e s t n i e p r z e r w a n a , a o d s t ę p y p o m i ę d z y je j częśc iami są s t o s u n k o w o o wiele większe n iż o d s t ę p y m i ę d z y k r z e s ł a m i w d o m u . A m o ż e u z n a ć za i n d y w i d u a — o s t a t e c z n e cząs tk i , k t ó r e w y k r y l i f izycy; lecz k t ó ż zar ęc z y , że są one o s t a t e c z n e ? W k a ż d y m raz ie w i a d o m o t y l e , że i ch j e d n o s t k o w o ś ć m a w ą t p l i w y c h a r a k t e r , j a k o że n ie s tosują się o n e do p r z e s t r z e n n o - c z a s o w e g o p o r z ą d k u p r z y c z y n o w e g o — o ta cza jącego n a s ś w i a t a .

J e d n a t y l k o i s tn ie je d r o g a w y d o b y c i a się z t e j t r u d n o ś c i : z r e z y g n o w a ć z w a r u n k u po łączen ia f izycznego w s p o m n i a n y c h części i u z n a ć okreś len ie i n d y w i d u u m za s p r a w ę k o n w e n c j i . T r a k t o w a n i e a t o m ó w j a k o j e d y n y c h i n d y w i d u ó w n ie j e s t k o n i e c z n e , jeś l i idz ie o cele p o w s z e d n i e j p r a k t y k i ; m o ż n a za i n d y w i d u a u w a ż a ć k a w a ł k i m a k r o s k o p o w e j m a t e r i i . W t e d y j e d n a k ż e m u s i m y t e ż p r z y j ą ć t e r m i n o l o g i ę , wed le k t ó r e j u m e b l o w a n i e d o m u s ta n o w i ć b ę d z i e i n d y w i d u u m , o raz i n n ą t e rmino log i ę , wed le k t ó r e j k r z e s ł o s k ł a d a ć się b ę d z i e z i n d y w i d u a l n y c h części , t a k i c h j a k

106 Hans Reichenbach

nogi , s iedzenie i opa rc i e . G d y .owa d r u g a t e r m i n o l o g i a m o ż e się p r z y d a ć s to la rzowi , p i e rwszą b ę d ą n i e k i e d y wolel i h a n d l a r z e r u c h o mośc i . W i d z i m y , że p r z y t y c h i n t e r p r e t a c j a c h z r e z y g n o w a n o z w a r u n k u z a j m o w a n i a n i e p r z e r w a n e j p r z e s t r z e n i , a z d rug i e j s t r o n y , i s tn i en ie więzi f izycznej n i e p r z e s z k a d z a dz ie len iu d a n e j r zeczy n a k i l k a i n d y w i d u ó w .

R o z w a ż a l i ś m y j u ż a r b i t r a l n o ś ć definicj i i n d y w i d u u m p r z y okazj i a n a l i z o w a n i a o rzeczn ików u ż y t k u (por . § 17) . W s p o m i n a l i ś m y , że g d y t e j s a m e j r zeczy u ż y w a m y w r ó ż n y sposób , t o n i e k i e d y m ó w i m y o r ó ż n y c h r zeczach . O t o więc t u r b a n i t e m b l a k u w a ż a się za r zeczy różne , choć są one f o r m a m i t e j s a m e j c h u s t y . A g d y u ż y w a m y d z b a n k a do h e r b a t y j a k o d z b a n k a do k a w y , czy p o w i n n i ś m y m ó w i ć , że są t o dwie r ó ż n e rzeczy i T u t a j p rzysz ło -b y się z a w a h a ć . W y d a j e się n a t o m i a s t oczywis t e , iż g d y sp ru -j e m y w e ł n i a n y swe te r i z t e j s a m e j włóczk i we łn iane j z r o b i m y n a d r u t a c h r ę k a w i c z k i , t o n ie b ę d ą o n e t ą s a m ą rzeczą co ów swe te r . J ę z y k s tosu je się t u do n i e p i s a n y c h p r a w i d e ł , k t ó r y c h u m o w n y c h a r a k t e r s t a j e się w i d o c z n y , i l ek roć n a p o t y k a m y p r z y p a d e k g r a n i c z n y i n ie w i e m y , n a co się z d e c y d o w a ć .

I s t n i e j e i n n y jeszcze r o d z a j a r b i t r a l n o ś c i , o k t ó r y m t e r a z n a l e ż y powiedz ieć . Z w y j ą t k i e m p u n k t ó w i w y c i n k ó w p r z e s t r z e n n o -c z a s o w y c h w s z y s t k i e r o z p a t r y w a n e d o t y c h c z a s i n d y w i d u a na l e ża ły do t y p u r z e c z y ; są one , j a k ciało l u d z k i e , s k u p i e n i a m i m a t e r i i u t r z y m u j ą c e j się p rzez p e w i e n czas w t y m s a m y m mie j scu . D o t eo r i i wzg lędnośc i f izycy wspó łcześn i w p r o w a d z i l i i n d y w i d u a innego r o d z a j u , na leżące do t y p u z d a r z e ń ; są t o k o i n c y d e n c j e p r z e s t r z e n n o - c z a s o w e , t r w a j ą c e b a r d z o k r ó t k o . W związku z t y m rzecz b y w a t r a k t o w a n a j a k o k l a s a z d a r z e ń . D l a f i zyków z d a r z e n ia są b a r d z i e j p o d s t a w o w e aniże l i r zeczy .

A n a l i z a u j a w n i a , że j ę z y k p o t o c z n y również p r z e p r o w a d z a roz różn ien ie m i ę d z y t y m i d w o m a t y p a m i i n d y w i d u ó w oraz że w y p r a c o w a ł f o r m y j ę z y k o w e o d p o w i a d a j ą c e o b u t y m r o d z a j o m a r g u m e n t ó w . Dzie je się t a k d l a t e g o , że t a k ż e w życ iu c o d z i e n n y m z d a r z e n i a b y w a j ą w a ż n y m i j e d n o s t k a m i . K o r o n a c j a , m o r d e r s t w o , t r zęs ien ie z iemi , w y p a d e k s a m o c h o d o w y — są t o z d a r z e n i a , a n i e r z e c z y ; j ę z y k zaś p o s i a d a ok reś l en ia t a k i c h z d a r z e ń i u ż y w a t y c h

Analiza języka potocznego 107

okreś l eń j a k o a r g u m e n t ó w w z d a n i a c h . O k r e ś l e n i a m i t a k i m i b y wają p r z e w a ż n i e d e s k r y p c j e i n d y w i d u ó w , n ie zaś i m i o n a w ła sne . M ó w i m y więc : „ k o r o n a c j a J e r z e g o V I o d b y ł a się w O p a c t w i e W e s t m i n s t e r s k i m " l u b : „ p o t r zę s i en iu z iemi n a s t ą p i ł a eksp loz ja w f a b r y c e " . D r u g i e z t y c h z d a ń j e s t s f o r m u ł o w a n i e m dwue le -m e n t o w e j re lac j i m i ę d z y d w o m a z d a r z e n i a m i , p i e rwsze zaś — d w u e l e m e n t o w e j re lac j i m i ę d z y z d a r z e n i e m a rzeczą.

Częs to j e d n a k m o ż n a w y e l i m i n o w a ć a r g u m e n t y z d a r z e n i o w e . N p . p i e rwsze z n a s z y c h z d a ń d a się p r z e d s t a w i ć w fo rmie r ó w n o w a ż n e j : „ J e r z y V I b y ł k o r o n o w a n y w O p a c t w i e W e s t m i n s t e r s k i m " . P o d o b n i e d r u g i e z d a n i e m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „ z i emia za t r zę s ł a się w czasie tx, a f a b r y k a e k s p l o d o w a ł a w czasie t2J o raz /2 > t±". W i d z i m y , że t y l k o w p i e r w s z y m p r z y k ł a d z i e zn ik ły a r g u m e n t y z d a r z e n i o w e ; w d r u g i m n a t o m i a s t , w p r a w d z i e wyel i m i n o w a n o p i e r w o t n e a r g u m e n t y z d a r z e n i o w e , a le n a ich mie jsce p o j a w i ł y się n o w e , m ianowic i e s y m b o l e „ V i „£ 2 ", j a k o że p u n k t y czasowe są z d a r z e n i a m i (czy r acze j k l a s a m i r ó w n o c z e s n y c h zda r zeń ) . B y w a j ą t a k i e re lac je , k t ó r e m o ż n a p r z e d s t a w i ć za p o m o c ą s f o r m u ł o w a n i a — j e d y n i e j a k o re lac je m i ę d z y z d a r z e n i a m i , j a k n p . n a s t ę p s t w o czasowe ; d l a t e g o ze z d a ń t a k i c h n ie d a się ca łkowic ie w y e l i m i n o w a ć okreś leń z d a r z e n i o w y c h . I n n y m ważn y m p r z y k ł a d e m re lac j i m i ę d z y z d a r z e n i a m i j e s t p r z y c z y n o -wość .

U ż y l i ś m y t e r m i n u s y t u a c j a d l a oznaczen i a o b i e k t u o d p o wiada j ącego sądowi . Op i su j ąc j a k ą ś s y t u a c j ę w sądzie z ł o ż o n y m z funkc j i i a r g u m e n t u , r o z s z c z e p i a m y t ę s y t u a c j ę n a o b i e k t a rgu m e n t o w y i o b i e k t o r z e c z n i k o w y (bądź własność) . P o p r z e d n i e n a s z e r o z w a ż a n i a wskazu ją , że i s tn ie ją d w a s p o s o b y roz szczep i an i a s y t u a c j i ; r o z r ó ż n i a m y je j a k o r o z s z c z e p i e n i e n a r z e c z y i r o z s z c z e p i e n i e n a z d a r z e n i a . M i ę d z y o d p o w i a d a j ą c y m i s ą d a m i z a c h o d z i z a t e m t a u t o l o g i c z n a r ó w n o w a ż n o ś ć :

f(®i) - flf(*i) (1)

gdzie „%" o z n a c z a d a n e zda rzen i e , „#" zaś — własność t ego zdar zen i a [ a k c e n t „ x " n a d z n a k i e m r ó w n o w a ż n o ś c i w s k a z u j e n a k o n e -k t y w n y c h a r a k t e r t e j ope rac j i ; po r . § 9 ] .

108 Hans Beichenbach

R ó w n o w a ż n o ś ć t ę m o ż n a z a s t o s o w a ć w celu zde f in iowan ia z d a r z e n i a i j ego własnośc i — za p o m o c ą t e r m i n ó w o d n o s z ą c y c h się do rzeczy i je j własnośc i . W y g o d n i e j j e s t ideę t ę w y r a z i ć w m e t a j ę z y k u , j a k o re lac ję m i ę d z y t e r m i n a m i . P o w i a d a m y w ó w c z a s , że a r g u m e n t z d a r z e n i o w y i j ego p r e d y k a t m o ż n a zdef in iować j a k o funkc ję a r g u m e n t u rzeczowego i jego p r e d y k a t u . O t o n p . , jeżeli

z n a c z y : „ J e r z y V I jes t k o r o n o w a n y " , „#" j e s t p r e d y k a t e m „ k o r o n a c j a J e r z e g o V I " , b ę d ą c y m funkc ją z a r ó w n o p r e d y k a t u „jest k o r o n o w a n y " , j a k i a r g u m e n t u „ J e r z y V I " . D l a zaznaczen i a p rze j śc ia do rozszczep ien ia n a z d a r z e n i a p o s ł u g i w a ć się b ę d z i e m y gwiazdką , p i sząc funkc ję „#" w fo rmie : „[f(x1)]*u. Z a m i a s t z a t e m w y r a ż e n i a m o ż n a n a p i s a ć : ^[f(x1)]*(v1)u. U ż y t y t u a r g u m e n t „ t^" j e s t m i a n e m z d a r z e n i a ma jącego własność [f(xx)]*, k t ó r e j e s t z d e t e r m i n o w a n e w ó w c z a s , g d y d a n e z o s t a ł y : z a r ó w n o orzeczn ik „jest k o r o n o w a n y " , j a k i a r g u m e n t „ J e r z y V I " . Z a z w y c z a j vx

b y w a o z n a c z o n e n ie za p o m o c ą im ien i a w łasnego , lecz za p o m o c ą d e s k r y p c j i , p r z y u ż y c i u funkc j i , , / [ (# i ) ]*" ; d l a t e g o z n a k a r g u m e n t u z d a r z e n i o w e g o „v±" m o ż n a n a p i s a ć w fo rmie :

Z m i e n n a z w i ą z a n a „?;" w s k a z u j e t u z d a r z e n i e . T e n sposób w y r a ż a n i a , p r z e w a ż a j ą c y w j ę z y k u p o t o c z n y m , p r o w a d z i do u ż y w a n ia t a k i c h o rzeczn ików, j a k „ z d a r z a s ię" i „ w y s t ę p u j e " ; w y r a ż a j ą one j e d y n i e i s tn i en ie . M ó w i m y n p , „ k o r o n a c j a J e r z e g o V I o d b y ł a s ię" . W j ę z y k u s y m b o l i c z n y m z d a n i e t o r e p r e z e n t u j ą z m i e n n a związana i o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y w n a s t ę p u j ą c e j f o r m u l e :

J a k o r ó w n o z n a c z n i k a s łowa „ z d a r z e n i e " u ż y w a ć b ę d z i e m y s łowa „ f a k t " . F u n k c j ę p r z e d m i o t o w ą [f(x1)] * n a z y w a ć b ę d z i e m y s y t u a c y j n ą f u n k c j ą f a k t y c z n ą ; o d p o w i a d a j ą c ą jej funkc ję j ę z y k o w ą b ę d z i e m y więc n a z y w a ć z d a n i o w ą funkc ją f a k t y c z n ą . W od różn i en iu od funkc j i t ego r o d z a j u , f u n k c j o m / o raz „ / " n a d a m y — o d p o w i e d n i o — m i a n a s y t u a c y j n e j f u n k c j i r z e c z o w e j o raz zdan iowe j f u n k c j i r z e c z o w e j .

(^)[f(xl)]*(v) 2)

(3)

Analiza języka potocznego 109

W y r a ż o n e w (1) p r z e k s z t a ł c e n i e , po lega jące n a p rze j śc iu od a r g u m e n t u rzeczowego do a r g u m e n t u zda rzen iowego , n a z w a ć m o ż n a p r z e k s z t a ł c e n i e m h o l i s t y c z n y m , czyli c a ł o ś c i o w y m , p o n i e w a ż w y r a ż e n i a , , / (# i ) " oraz ,1g(vl)ii są sobie r ó w n o w a ż n e t y l k o j a k o c a ł o ś c i , g d y t y m c z a s e m m i ę d z y ich częśc iami , „ / " o raz „ # j " z j e d n e j s t r o n y , a „g" o raz — z d r u g i e j , n ie zac h o d z i ż a d n a p r o s t a odpowiedn iość . P r z e k s z t a ł c e n i a t a k i e m a j ą swe a n a l o g o n w h o l i s t y c z n y c h t r a n s f o r m a c j a c h , s t o s o w a n y c h w m a t e m a t y c e . Z w y k ł a t r a n s f o r m a c j a funkc j i m a t e m a t y c z n e j , po lega jąca n a p r z e k s z t a ł c e n i u w s p ó ł r z ę d n y c h , j e s t ope rac ją innego r o d z a j u , m i a n o w i c i e — p r z e k s z t a ł c e n i e m p u n k t o w y m , t j . t a k i m , w k t ó r y m k a ż d y p u n k t j e d n e g o s y s t e m u w s p ó ł r z ę d n y c h o d p o w i a d a j e d n e m u p u n k t o w i w d r u g i m u k ł a d z i e . J e d n a k ż e i n n e t r a n s f o r m a c j e , s t o s o w a n e w m a t e m a t y c e , m a j ą h o l i s t y c z n y char a k t e r . Na leżą do n i ch p r z e k s z t a ł c e n i a s t y c z n o ś c i o w e . P o d o b n i e j a k p r z e k s z t a ł c e n i a p u n k t o w e , t r a n s f o r m a c j e t e p r z y p o r z ą d k o w u j ą k r z y w e j b ą d ź funkc j i m a t e m a t y c z n e j y>(x, y) = 0 n a p ł a szczyźn ie xy y — k r z y w ą y>(Uj v) = 0 n a p ł a szczyźn ie u, v. T u t a j j e d n a k p u n k t d a n y x, y n ie w y z n a c z a p u n k t u u, v. P u n k t p r z y p o r z ą d k o w a n y u,v za leżeć będz i e n ie t y l k o od x,y, lecz również od k s z t a ł t u k r z y w e j (p(x, y) = 0 (mianowic ie od k i e r u n k u e l e m e n t u l in iowego t ego o s t a t n i e g o p u n k t u ) . D l a t e g o o d p o w i a d a j ą sobie w z a j e m n i e t y l k o k r z y w e j a k o całości . I n n y m m a t e m a t y c z n y m p r z y k ł a d e m p r z e k s z t a ł c e n i a ho l i s t ycznego są t r a n s f o r m a c j e i n t e g r a l n e , r e p r e z e n t o w a n e p rzez e k s p a n s j e F o u r i e r a *. M u s i m y również t r a k t o w a ć j a k o h o l i s t y c z n e p e w n e t r a n s f o r m a c j e , z w a n e p rzez F . K l e i n a * * p r z e k s z t a ł c e n i a m i z e z m i a n ą e l e m e n t u p r z e s t r z e n n e g o , j a k n p . t r a n s f o r m a c j e , w k t ó r y c h p u n k t y j a k o w s p ó ł r z ę d n e z a s t ę p u j e się l i n i ami p r o s t y m i w rol i w s p ó ł r z ę d n y c h . N p . więc t r ó j k ą t m o ż e m y zdef in iować j a k o zb iór t r z e c h l ini i p r o s t y c h xl7 , r 2 , x3, m a j ą c y c h t ę własność / , że k a ż d e dwie z n ich m a j ą p u n k t w s p ó l n y , n a t o m i a s t n ie i s tn ie je ż a d e n p u n k t w s p ó l n y

* Por. Reiehenbach: Philosophie Foundations of Cuanttim Meehanies, Berkeley 1944, University of California Press, § 12.

** Por. Feliks Klein, Elemenlarmathematik vom hólieren Standpunkte a-m, Springer, Berlin 1925, T. II , s. 63, 117.

110 Hans Reichenbach

d la w s z y s t k i c h t r z e c h ; a lbo t eż m o ż e m y zdef in iować t r ó j k ą t j a k o zb iór t r z e c h p u n k t ó w xi, xk, #3, m a j ą c y c h t ę w ła sność / , że n ie m a t a k i e j l inii p r o s t e j , n a k t ó r e j b y w s z y s t k i e one leża ły . M a m y więc r ó w n o w a ż n o ś ć :

/(a?!, a?2, xB) ^ f'(x[, x2, x'z) (4)

o d p o w i a d a j ą c ą (1); a r g u m e n t y p o lewej s t r o n i e w z o r u (4) są l in i a m i p r o s t y m i , a p o p r a w e j s t r o n i e — p u n k t a m i .

O ile f unkc j a r z e c z o w a „ / " z a w i e r a k i l k a a r g u m e n t ó w , t o funkc ję f a k t y c z n ą m o ż n a z b u d o w a ć w r ó ż n o r a k i sposób , w zależności od t ego , czy w ł ą c z y m y do niej w s z y s t k i e a r g u m e n t y , czy t y l k o ich część. O t o n p . z d a n i e „ A m u n d s e n po lec ia ł do Bie g u n a P ó ł n o c n e g o w m a j u 1926 r . " , m a j ą c e w rozszczep ien iu n a r zeczy n a s t ę p u j ą c ą p o s t a ć symbo l i czną :

/ K , *i) (5)

m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a rozszczep ien ie n a z d a r z e n i a — w r ó ż n o r a k i sposób . J e d n y m z n i ch j e s t użyc i e funkc j i f a k t y c z n e j „ lo t A m u n d sena do B i e g u n a P ó ł n o c n e g o w m a j u 1926 r ." , c zy p o s formal izow a n i u „ [ / (# ! , y 1 ? ^ i ) ]*" ; n a p i s z e m y więc :

(^v)[f(xi,yl,t1)r(v) (6)

S ł o w a m i c z y t a się t o t a k : „p rze lo t , p rzeds ięwz ię ty p rzez A m u n d sena do B i e g u n a P ó ł n o c n e g o w m a j u 1926 r . , o d b y ł s ię" . I n n y wzór o t r z y m a m y s tosu jąc funkc ję f a k t y c z n ą ,,[f(x1,y1)]*" *:

(^)[f(x19y1)]*(v9t1) (7)

M o ż n a t o o d c z y t a ć j a k o : „lot A m u n d s e n a do B i e g u n a P ó ł n o c n e g o o d b y ł się w m a j u 1926 r . " . T rzec i wzór p o w s t a n i e , g d y u ż y j e m y funkcj i f a k t y c z n e j v[f(xi)]*u:

m)U(x1mv,ylJt1) (8)

W s f o r m u ł o w a n i u s ł o w n y m : „ j eden z l o t ó w A m u n d s e n a o d b y ł się n a d B i e g u n e m P ó ł n o c n y m w m a j u 1926 r . " .

* Funkcję „f(j\, #1)" można traktować jako zdefiniowaną w formie: » ( a * ) / ( * i , y i , 0 " .

Analiza języka potocznego 111

G d y f u n k c j a r z eczowa z a w i e r a z m i e n n e z w i ą z a n e , t o zawsze w ł ą c z a się j e do funkc j i f a k t y c z n e j . R o z w a ż m y n p . f unkc j ę r ze czową: „% zos ta ł (a ) p o ś l u b i o n y ( a ) " , m a j ą c ą k s z t a ł t : „C3y)m(x, y)"7

gdz ie „ m " t o „ p o ś l u b i o n y ( a ) " . M o ż e m y skróc ić t ę funkc ję , n a d a j ą c j e j p o s t a ć „ / ( # ) " ; w ó w c z a s (2) w y r a ż a f a k t o z n a c z o n y p rzez z w r o t „byc i e p o ś l u b i o n y m ( ą ) p rzez x". J e ś l i się n ie za s tosu je ż a d n e g o s k r ó t u , t o funkc ję f a k t y c z n ą w y r a z i m y w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : „[(CŁy)m(x, 2/)]*".

I l e k r o ć z d a n i e , d a n e w rozszczep ien iu n a rzeczy , z o s t a n i e w s k a z a n e n ie za p o m o c ą funkc j i , t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m zmien ne j „ a " , t y l e k r o ć s t o s o w a ć b ę d z i e m y g w i a z d k ę w celu w s k a z a n i a funkc j i f a k t y c z n e j . O t o n p . p i s z e m y :

az=(Kv)a*{v) (9)

Z d a r z e n i e więc czy f a k t , b ę d ą c y o d p o w i e d n i k i e m owego „ a " , zap i su je się w p o s t a c i :

(iv)a*(v) (10)

N a l e ż y z a z n a c z y ć , że g w i a z d k a n ie j e s t p r z e m i e n n a w z g l ę d e m z n a k u negac j i . F u n k c j e f a k t y c z n e „<f *" o raz „a*" n ie są i d e n t y c z n e . I t a k , g d y „ a " j e s t p r a w d ą , z a c h o d z i n i e t y l k o f a k t v, o d p o w i a d a j ą c y o w e m u „ a " , zgodn ie z (9), lecz t a k ż e f a k t y n ie o d p o w i a d a j ą c e w s p o m n i a n e m u „ a " ; i ch z a c h o d z e n i e w y r a ż a się p r z y p o m o c y re lac j i :

(Ht>) <**(*>) ( U )

N a t o m i a s t n ie z a c h o d z i w ó w c z a s f a k t o d p o w i a d a j ą c y z m i e n n e j „ a " ; t j . r e l ac j a :

(Kv)a*(v) (12)

n ie j e s t p r a w d z i w a , g d y „ a " j e s t p r a w d z i w e . O t o n p . o ile P i o t r m a s a m o c h ó d , t o z a c h o d z i f a k t p o s i a d a n i a p r z e z e ń s a m o c h o d u , a op rócz t e g o z a c h o d z i wiele f a k t ó w , k t ó r e n ie są p o s i a d a n i e m p r z e z e ń s a m o c h o d u ; g d y n a t o m i a s t n ie m a on s a m o c h o d u , i t y l k o w ó w c z a s , z a c h o d z i f a k t n i e p o s i a d a n i a p r z e z e ń s a m o c h o d u . D l a t e g o f a k t o m p r z y s ł u g u j e f izyczna e g z y s t e n c j a r zeczy , a n ie f ikcyjne i s tn i en ie s y t u a c j i czy własnośc i ; w y w ó d , wed le k t ó r e g o i s tn ie je

112 Hans Reichenbach

s y t u a c j a o d p o w i a d a j ą c a z d a n i u f a ł s z y w e m u 7 4 , n ie d a się p r z e p r o w a d z i ć w z a s t o s o w a n i u do funkc j i f a k t y c z n y c h , a t o z p o w o d u n i ep rzemiennośc i g w i a z d k i i negac j i . M o ż e m y z a t e m u w a ż a ć f a k t y czy z d a r z e n i a za b ę d ą c e t e g o s a m e g o t y p u co r zeczy .

R e l a c j ę w z a j e m n e j w y m i a n y g w i a z d k i ze z n a k i e m negac j i u j m u j e n a s t ę p u j ą c a f o r m u ł a :

(Kv)a*(v) = (&v)d*(v) (13)

R ó w n o w a ż n o ś ć t a zachodz i , p o n i e w a ż obie s t r o n y są r ó w n o w a ż n e „ a " ; jeśl i idzie o s t r o n ę lewą, s t a je się t o w idoczne , g d y z a n e g u j e m y obie s t r o n y w z o r u (9), a d l a p r a w e j s t r o n y — g d y w (9) n a m i e j sce „ a " p o d s t a w i m y „ a " . G d y s k r ó c i m y z n a k negac j i w (13), o t r z y m a m y n a s t ę p u j ą c ą r e l ac j ę :

(v)a*(v) = (&v)d*(v) (14)

W z ó r t e n m ó w i , że z n a k negac j i m o ż n a u s u n ą ć n a d z n a k i e m gwiazdk i , g d y p r z e d f u n k c j o n a ł e m s to i wie lk i k w a n t y f i k a t o r , k t ó r y w ó w c z a s p r zedz i e r zga się w o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y . N i e d a się n a t o m i a s t w y p r o w a d z i ć ana log icznego w z o r u d l a z a n e g o -

7 4 Oto wspomniany wywód: „W następujący sposób wykazuje się, że niemożliwe jest ograniczenie istnienia sytuacji do egzystencji fizycznej. Gdy zdanie «a» jest prawdziwe, piszemy «{r&p)(p = a)». Wyrażamy zatem istnienie sytuacji, odpowiadającej zdaniu prawdziwemu, w sposób podobny do stosowanego wobec obiektów będących rzeczami; mianowicie w odniesieniu do obiektów będących rzeczami piszemy «(3a?) (x = x1)». Teraz jest oczywiste, że wypowiedź «(p)(p = a)» nie może być prawdziwa. Gdyby była ona prawdziwa, moglibyśmy opuścić wielki kwantyfikator i napisać «p = a», gdzie «p» jest zmienną wolną, «a» zaś niezinterpretowaną stałą, która jest prawdziwa; ale z formuły «p == a» można uzyskać fałsz, dobierając na miejsce «p» zdanie fałszywe. Dlatego formuła:

«(p)(p = a)»

musi być prawdziwa. Formułę tę łatwo przekształcić w ten sposób, by otrzymać «C3LP)(P == Ale ta ostatnia formuła ustanawia istnienie a, w taki sam sposób jak analogiczna formuła poprzednia ustanawiała istnienie a; czyli a oraz a istnieją. Znaczy to, że istnieje także sytuacja odpowiadająca zdaniu fałszywemu; mamy zatem istnienie fikcyjne".

Analiza języka potocznego 113

w a n e g o f u n k c j o n a ł u , p r z e d k t ó r y m s to i o p e r a t o r egzys t en c j a lny .

J ę z y k u ż y w a s łówka „ ż e " d l a z a z n a c z e n i a p rze j śc ia od rozszczep ien ia n a r zeczy do rozszczep ien ia n a z d a r z e n i a . M ó w i m y n p . : „ P i o t r u j r za ł , że k o t ze skoczy ł " ; s łówko „ ż e " w s k a z u j e t u t a j , iż P i o t r z o b a c z y ł z d a r z e n i e . T o n ie t o s a m o co : „ P i o t r u j r za ł k o t a " , g d y ż m o ż e m y widz ieć rzeczy , n ie d o s t r z e g a j ą c ich r u c h u , n p . w s k a zówki z e g a r k a . S łowo „ ż e " z a t e m spe łn ia ro lę o p e r a t o r a j o t a , w p r o w a d z a j ą c e g o zda rzen i e , a u ż y t e g o w z d a n i u , d a n y m w rozszczepien iu n a rzeczy *. N a t o , że funkc j a j e s t f a k t y c z n a w s k a z u j e częs to [w j ę z y k u ang i e l sk im] z a s t o s o w a n i e suf iksów „ i n g " l u b „ ion" [polskie „ a n i e " l u b „ e n i e " ] , k t ó r e d o d a j e się do t e m a t u c z a s o w n i k o w e g o . N p . p o w y ż s z e z d a n i e m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „ P i o t r u j r za ł zeskoczen ie (zeskok) k o t a " 7 5 . P o n i e w a ż funkc j a f a k t y c z n a zos t a ł a t u p o d a n a explicite 7 6 , s łówko „ ż e " p r z e s t a ł o b y ć k o n i e c z n e ; zas tąp i ł je [w t ekśc i e a n g i e l s k i m ] o p e r a t o r j o t a „ t h e " . P o n a d t o bezosoboAve u ż y c i e s łowa „ i t " 7 7 w s k a z u j e z w y k l e n a odnies ien ie do a r g u m e n t u z d a r z e n i o w e g o , j a k w z d a n i u : „ i t w a s m y t e n t h b i r t h d a y " 7 8 .

P a r a l e l i z m m i ę d z y z d a r z e n i a m i a r z e c z a m i u j a w n i a się w na s t ę p u j ą c y m r o z w a ż a n i u . P o d o b n i e j a k rzeczy , r ó wn ież i z d a r z e n i a są nos ic ie lami r ó ż n y c h własnośc i ; d l a t e g o o t y m s a m y m zda rze n i u m o ż n a w y p o w i e d z i e ć r o z m a i t e t w i e r d z e n i a . M ó w i m y n p . : „ t rzęs ien ie z iemi b y ł o p r z e r a ż a j ą c e " i „ t r zęs ien ie z i emi zos t a ło s p o w o d o w a n e p rzez w y b u c h w u l k a n u " ; a l b o : „ skok k o t a b y ł p e ł e n g r a c j i " i „po jawien ie się p s a s p o w o d o w a ł o s k o k k o t a " . W p r a w d z i e z w y k l e n ie n a d a j e m y z d a r z e n i o m i m i o n w ł a s n y c h , a le m o ż n a b y t o r o b i ć ; w y d a j e się, że t e r m i n y t a k i e , j a k „ R e n e s a n s " czy „ R e s t a u r a c j a " , k t ó r e w p r a k t y c e u t r a c i ł y swój op i sowy c h a r a k t e r , m o ż n a t r a k t o w a ć j a k o i m i o n a w ł a s n e z d a r z e ń .

* W kwestii rozmaitych sposobów użycia słowa „że" por. § 49. 7 5 „Peter saw the jumping of the cat". 7 6 „Wyraźnie", „w rozwinięciu". 7 7 „Ono", „to". 7 8 „Były to moje dziesiąte urodziny".

114. Hans Reichenbach

P o d s u m o w u j ą c n a s z e u w a g i o a r g u m e n t a c h , s t w i e r d z a m y , że p a n u j e sze roka r ó ż n o r o d n o ś ć w zak res i e moż l iwośc i w y b o r u a r g u m e n t u . P o p ie rwsze , w k r ę g u rzeczy , m o ż e m y d o b i e r a ć j a k o a r g u m e n t y coraz t o mnie j sze j e d n o s t k i , j a k k o m ó r k i m a t e r i i o rgan icz n e j , a t o m y czy p r o t o n y i e l e k t r o n y . P o d rug i e , m o ż e m y w p r o w a d z a ć z d a r z e n i a j a k o p r z e d m i o t y a r g u m e n t o w e . P o t rzec ie , m o ż e m y w r ó ż n o r a k i sposób z e s t a w i a ć z d a r z e n i a w celu u k s z t a ł t o w a n i a rzeczy , t r a k t u j ą c r ó ż n e n a s t ę p s t w a z d a r z e ń j a k o rzeczy . O t o n p . m o ż n a u w a ż a ć , że r ó ż n e s t a n y cząs teczk i w o d y k s z t a ł t u j ą rzecz z w a n ą „cząs t eczką w o d y " ; z n o w u r ó ż n e s t a n y r ó ż n y c h cząs teczek w o d y m o ż n a z j ednoczyć i t r a k t o w a ć j a k o rzecz z w a n ą „falą w o d n ą " . F a l a w o d n a n ie j e s t rzeczą w sensie t r w a ł e g o k o m p l e k s u m a t e r i a l n e g o ; a le owe t r w a ł e k o m p l e k s y m a t e r i i n i e są p o d ż a d n y m w z g l ę d e m „ l e p s z y m i " r z e c z a m i . W i e m y , że wiele r zeczy m a t e r i a l n y c h t y m t y l k o r ó ż n i się o d fal w o d n y c h , że z a c h o d z i w n i ch woln ie j sza w y m i a n a m a t e r i i ; m ó w i się n p . , że w ciele l u d z k i m w y m i a n a m a t e r i i o d b y w a się w p rzec i ągu s i e d m i u l a t .

N i e d o s t r z e g a n i e s w o b o d y w d o b o r z e o b i e k t ó w j a k o a r g u m e n t ó w d o p r o w a d z i ł o do n i e f o r t u n n e g o a b s o l u t y z m u w n i e k t ó r y c h s y s t e m a c h f i lozoficznych. O t o m a t e r i a l i z m ponos i , j a k się zda je , w i n ę za a b s o l u t y z o w a n i e r zeczy a r g u m e n t o w y c h ; i n n e s y s t e m y filozoficzne p o s z u k u j ą a b s o l u t n y c h a r g u m e n t ó w r z e c z o w y c h , k o n s t r u u j ą c s u b s t a n c j e p o z a r z e c z a m i m a t e r i a l n y m i . Z d rug ie j s t r o n y , z a p a t r z e n i e się n a dowolność w zakres i e a r g u m e n t ó w d o p r o w a d z i ł o d o b ł ę d u po lega jącego n a o d m a w i a n i u egzys t enc j i r z e c z o m . G d y H e r a k l i t p o w i a d a : „n ie możesz d w a k r o ć wejść do t e j s a m e j r z e k i " , m a rac ję , o ile chce powiedz ieć , że r z e k a n ie j e s t rzeczą w sensie t r w a j ą c e j s u b s t a n c j i , lecz sekwenc ją z d a r z e ń , w k t ó r e j m a t e r i a n ie p o z o s t a j e t a s a m a ; n ie m a n a t o m i a s t r ac j i , jeś l i chce w y c iągnąć wniosek , iż n ie wo lno u w a ż a ć r z ek i za rzecz . Z n a c z e n i e z w r o t u „ t a s a m a r z e k a " j e s t kwes t i ą def inicj i ; i okreś l iwszy s łowo „ r z e k a " j a k o oznacza jące rzecz , k t ó r a po l ega n a n a s t ę p s t w i e z d a r z e ń , m o ż n a d w u k r o t n i e w k r o c z y ć do t e j s ame j r zek i . D l a t e g o n ie z g a d z a m y się z s y s t e m a m i f i lozof icznymi, k t ó r e chcą u s u n ą ć r zeczy ; u w a ż a m y n a t o m i a s t definicję o b i e k t u a r g u m e n t o w e g o za s p r a w ę dowolne j decyzj i .

Analiza języka potocznego 115

§ 49 . I S T N I E N I E F I K C Y J N E

W p r o w a d z o n y p rzez n a s o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y r e p r e z e n t u j e i s t n i e n i e f i z y c z n e , t j . t ego r o d z a j u egzys t enc j ę , k t ó r a p r z y s ługuje k o n k r e t n y m p r z e d m i o t o m naszego codz iennego o toczen ia , j a k równ ież o b i e k t o m o d k r y w a n y m za p o m o c ą m e t o d n a u k o w y c h , i B y w a n i e k i e d y w y g o d n i e m ó w i ć p o z a t y m o i s t n i en iu w sensie i f i k c y j n y m , i w związku z t y m w p r o w a d z i ć k l a s y o b i e k t ó w f ikcyj n y c h , co u ł a t w i a opis ś w i a t a .

P i e r w s z y m i o b i e k t a m i t e g o r o d z a j u , o k t ó r y c h n a l e ż y t u w s p o m n i e ć , są p r z e d m i o t y p o s t r z e ż e n i a . M ó w i m y o w i d z e n i u p r z e d m i o t u n ie t y l k o w ó w c z a s , g d y j e s t on f izycznie o b e c n y ; p o w i a d a m y , że w i d z i m y p e w n e o b i e k t y t a k ż e we śnie czy t eż p a t r z ą c n a p r z e d m i o t y o d m i e n n e g o r o d z a j u ; n p . c z a r n e i b ia łe p l a m k i n a e k r a n i e k i n o w y m p o s t r z e g a m y j a k o o soby czy o b i e k t y f izyczne , t a k i e j a k w n a s z y m c o d z i e n n y m o toczen iu . P r z e d m i o t y t a k i e są f ikcy jne ; w y g o d n i e j e s t j e d n a k o b c h o d z i ć się z n i m i t a k , j a k g d y b y b y ł y r e a l n y m i o b i e k t a m i . B ę d z i e m y j e n a z y w a ć r z e c z a m i s u b i e k t y w n y m i . N a z w a r z e c z y b e z p o ś r e d n i e ogar n i a ć b ę d z i e z a r ó w n o p o s t r z e g a n e p r z e z n a s r zeczy o b i e k t y w n e , j a k i r zeczy s u b i e k t y w n e ; a z a t e m jeś l i j a k a ś rzecz j e s t b e z p o ś r edn i a , o t w a r t e p o z o s t a j e z a g a d n i e n i e , czy j e s t o n a z a r a z e m o b i e k t y w n a . S ł o w e m „ p o s t r z e g a ć " b ę d z i e m y się pos ług iwa l i w celu z a z n a c z e n i a , że c h o d z i o r zeczy b e z p o ś r e d n i e , n a t o m i a s t s łowo „ o b s e r w o w a ć " z a r e z e r w u j e m y d l a egzys t enc j i o b i e k t y w n e j , f i zyczne j . S łowa „widz i eć" u ż y w a m y w o b u z n a c z e n i a c h ; n i e k i e d y w y r a ż e n i e : „widzę p s a " — odnos i się t a k ż e do m a r z e ń s e n n y c h , n i e k i e d y zaś m a sens j e d y n i e t a k i j a k z d a n i e : „obse rwu ję p s a " .

Z d a n i e : „ ^ p o s t r z e g a p s a " , z a p i s z e m y za p o m o c ą s y m b o l i j a k o :

M ó w i m y t u o i s t n i e n i u b e z p o ś r e d n i m ; w s k a ź n i k „# i " , d o d a n y d o o p e r a t o r a egzys t enc j a lnego , c z y t a się j a k o : „d l a xx i s tn ie je b e z p o ś r e d n i o b y t y". U ż y w a m y „d" z a m i a s t „p i e s " , „ p c " z a m i a s t „ p o s t r z e g a " . O d p o w i a d a j ą c e t e m u z d a n i e : '„xx ob se rwu je p s a " , k t ó r e i m p l i k u j e egzys t enc j ę f izyczną, p isze s ię:

{®-y)xd(y)-pc(xi, y) (i)

CS.y)d(y)'obs(xl, y) (2) L o g i k a i j ę z y k 10

116 Hans Beichenbach

gdzie s y m b o l „obs" w y s t ę p u j e z a m i a s t „ o b s e r w u j e " . Z g o d n i e z naszą u m o w ą co do u ż y c i a o p e r a t o r a i s t n i en i a b e z p o ś r e d n i e g o — (1) n ie w y k l u c z a t ego , iż z a r a z e m (2) j e s t p r a w d ą ; p o z o s t a w i a się t o k w e s t i ą o t w a r t ą . A z a t e m (1) odnos i się z a r ó w n o d o m a r z e n i a sennego czy do f i lmu, j a k i do r ea lnego p s a ; (2) t y l k o do r e a l n e g o p s a . P o r ó w n a n i e (1) z (2) u k a z u j e ana log ię w s t r u k t u r z e t y c h d w ó c h z d a ń .

R o z w a ż a j ą c s u b i e k t y w n e r zeczy f i k c y j n e , i d z i e m y za k o n cepcją e m p i r y z m u l o g i c z n e g o , j a k również za i n t e r p r e t a c j ą zgodną ze z d r o w y m r o z s ą d k i e m . W e d l e t e j k o n c e p c j i t y m , co m o ż n a u z n a ć za i s tn ie jące f izycznie p o d c z a s m a r z e n i a s ennego , j e s t j e d y n i e p roces f iz jologiczny w ciele l u d z k i m , t a k i j a k i b y zachodz i ł , g d y b y i s tn i a ł r e a l n y o b i e k t f izyczny t ego s a m e g o r o dza ju . Z d a n i e t o m o ż n a s fo rmułować , d l a p r z y p a d k u p o s t r z e g a n ia p sa , pos ługu jąc się s k r ó t e m „bst" z a m i a s t „ s t a n u k ł a d u n e r w o w e g o " :

(m{bst(x17 z)[(Ky)obs{x1, y)-d(y) D bst(x1, z)]} (3)

Z n a c z y t o : i s tn ie je z7 b ę d ą c e s t a n e m u k ł a d u n e r w o w e g o xu t a k i e , że g d y xx ob se rwu je p s a , t o w ó w c z a s xx j e s t w s t a n i e z *. N i e s t w i e r d z a się t u f izycznego i s t n i en i a p s a , p o n i e w a ż o d p o w i e d n i e z d a n i e w y s t ę p u j e j a k o p o p r z e d n i k imp l ikac j i . I m p l i k a c j ę t ę zap i s a l i ś m y j a k o k o n e k t y w n ą , a b y u n i k n ą ć p a r a d o k s ó w i m p l i k a c j i a d i u n k t y w n e j ; n a l e ż y ją r o z u m i e ć j a k o s y n t e t y c z n ą i m p l i k a c j ę k o n e k t y w n ą , zgodn ie z definicją, p o d a n ą w rozdz ia l e V I I I .

R ó w n o w a ż n o ś ć w y r a ż e ń (1) i (3) w y z n a c z a t e z ę e m p i r y z m u logicznego. R ó w n o w a ż n o ś ć t a ś w i a d c z y o możl iwośc i e l iminac j i w y r a ż e ń u s t a n a w i a j ą c y c h i s tn i en ie b e z p o ś r e d n i e . Z d rug ie j s t r o n y , w s k a z u j e ona , że n a w e t e m p i r y k o w i wo lno u ż y w a ć t a k i c h w y -

* W bardziej precyzyjnym sformułowaniu trzeba wprowadzić argument czasowy t:

C3fi)b8t(x19 z, tj. (t)[(^[y)obs(x1, y,t).d(y)h bst(xlyz, t)] (3a)

Zamiast (1) napiszemy wówczas:

CKy)x1d(y)'pc(x1, y, tx) ( la )

Znaczy to: xx postrzega psa w czasie tx.

Analiza języka potocznego 117

r ażeń , o ile s łużą one s p e c j a l n y m ce lom *. W y r a ż e n i a t e na leżą do s p o s o b u m ó w i e n i a n ie w p r o s t , p r z e k ł a d a l n e g o n a i s tn i en ie fizyczne . Meta f i zycy , k t ó r z y u t r z y m u j ą , że i s tn ie ją t z w . o b i e k t y „ u m y s ł o w e " , w y s t ę p u j ą c e w sferze n ieos iąga lne j d l a po j ęć e m p i r y c z n y c h , pope łn i a j ą p o w a ż n y b ł ąd . W i d z i m y r a c z e j , że „n ie-f i zyczne" i s tn i en ie t a k i c h o b i e k t ó w w y w o d z i się s t ąd , iż w e m p i r y c z n y m p r z e k ł a d z i e (3) o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y f iguru je w p o p r z e d n i k u imp l ikac j i , a z a t e m t e r m i n e g z y s t e n c j a l n y n ie p o d l e g a aserc j i . M a m y t u i n s t r u k t y w n y p r z y k ł a d wyjaśn ia j ące j siły a n a l i z y log iczne j : a n a l i z a t a u j a w n i a , że w y s t ą p i e n i e t e r m i n u egzys t enc j a l nego w p o p r z e d n i k u t ł u m a c z o n o sobie w sposób do t e g o s t o p n i a b ł ę d n y , iż d o p r o w a d z i ł o t o do p o w s t a n i a m e t a f i z y c z n e j k o n c e p c j i r ó ż n y c h r o d z a j ó w i s tn i en i a .

N i e k i e d y p o s ł u g u j e m y się i s t n i e n i e m f i k c y j n y m i n n e g o t y p u , co rozsze rza dz iedz inę i s t n i e n i a w znaczn i e w i ę k s z y m s t o p n i u aniżel i czyn i t o i s tn ien ie b e z p o ś r e d n i e . W e d l e t e j d rug ie j k o n cepcj i m ó w i m y o i s tn i en iu , i l ekroć p r z y p u s z c z e n i e i s t n i en i a f izycznego n ie j e s t sp rzeczne . W t e n sposób w p r o w a d z a m y k a t e g o r i ę i s t n i e n i a l o g i c z n e g o , a f o r m u ł u j e m y t o symbol i czn ie j a k o :

(mif(oo) (4)

Zgodn ie z naszą definicją (4) z n a c z y t y l e , co :

w y p o w i e d ź „(a#)/(#)" n i e J e s t s p r zeczna (5)

(4) j e s t z d a n i e m j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , (5) zaś — m e t a j ę z y k a . D l a t e g o n ie m o ż e m y m i ę d z y n i m i p o s t a w i ć z n a k u r ó w n o w a ż n o ś c i ; z a m i a s t t ego m a m y t u re lac ję e k w i p o l e n c j i , czyl i r ó w n o -s i l n o ś c i . Z a l e t a p o s ł u g i w a n i a się i s t n i e n i e m l o g i c z n y m po lega n a t y m , iż p o z w a l a t o n a w y r a ż e n i e w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m t a k i c h wypowiedz i , k t ó r e — ściśle m ó w i ą c — na leżą do m e t a j ę z y k a ; t a k i e j e d n a k ż e użyc ie p r o w a d z i do t e g o , c o ś m y wyże j (§ 5, p o r . t a k ż e § 62)

* W taki sam sposób użył autor terminu „istnienie bezpośrednie", w znaczeniu przekładalnym na egzystencję fizyczną, w książce Experience and Prediction, University of Chicago Press, Chicago 1938, § 24 oraz s. 266. Odsyłamy do tej książki po dalsze wyjaśnienia powyższej notacji.

10*

118 Hans Beichenbach

n a z w a l i n i e w ł a ś c i w y m i w y p o w i e d z i a m i p r z e d m i o t o w y m i . D o k o n u j e m y p r z e s t a w i e n i a p i ę t r a j ę z y k o w e g o .

I s t n i e n i e m l o g i c z n y m pos ługu je się n p . K a r o l Morr i s * w swej t eo r i i z n a k u , g d y od różn i a d e s y g n o w a n i e od d e n o t o w a n i a . M e k a ż d y z n a k d e n o t u j e ; a le k a ż d y z n a k d e s y g n u j e , jeśl i o d p o w i e d n i e z d a n i e e g z y s t e n c j a l n e n ie j e s t sp rzeczne . O t o n p . s łowo „wąż m o r s k i " d e s y g n u j e ; j ego d e s y g n a t o w i , wężowi m o r s k i e m u , p r z y s ł u g u j e i s tn i en ie logiczne . I n n y sposób p o s ł u g i w a n i a się i s t n i e n i e m l o g i c z n y m w y s t ę p u j e w w y r a ż e n i a c h t a k i c h , j a k : „rzeczy moż l iwe log iczn ie" , „ logicznie moż l iwe f a k t y " . Nieco odm i e n n e znaczen ie m a z w r o t „ f a k t y f izycznie m o ż l i w e " , k t ó r y de f in iu j emy w § 65 . Możl iwość t e g o t y p u p o s ł u ż y ć m o ż e do zdef in iowan ia i s t n i en i a f ikcy jnego ; s tosu je się ją n p . , g d y p o w i a d a m y , że t e o r i a f i zyka lna u t r z y m u j e się w obl iczu wsze lk ich m o ż l i w y c h f a k t ó w .

I s t n i e n i e f ikcy jne t r zec iego r o d z a j u w y s t ę p u j e w z d a n i a c h , k t ó r e m ó w i ą o t y m , co E u s s e l l ** n a z w a ł p o s t a w a m i p r o p o -z y c j o n a l n y m i , t j . p o s t a w a m i w z g l ę d e m sądów. T a k ą f o r m ę m a j ą n p . z d a n i a : „xx w ie rzy , ż e . . . " , w ą t p i , c z y . . . " , „xt z ap rzecza , j a k o b y . . ." , „x± m ó w i , że . . ." o raz „xx wie, że . . ." .

R o z w a ż m y z d a n i e : „ P i o t r wie rzy , że J a n zos t a ł z a b i t y " . I n t e r p r e t u j ą c spó jn ik „że" j a k o słowo zaznacza j ące rozszczepien ie n a z d a r z e n i a (por . § 48), m o ż e m y z d a n i e t o zap i sać w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : „ P i o t r wie rzy w zabic ie J a n a " . W y r a ż a j ą c się w t e n sposób , n ie c h c e m y powiedz ieć , że i s tn ie je f izycznie f a k t t a k i , j a k o p i s a n y

\ w z d a n i u p o d r z ę d n y m , t j . że J a n zos t a ł z a b i t y ; a n i t eż n ie "chcemy tw ie rdz i ć czegoś p r zec iwnego . S t o i m y racze j n a s t a n o w i s k u , że z d a r z e n i e t o i s tn ie je w j a k i m ś z n a c z e n i u f i k c y j n y m , a n a s t ę p n i e p o w i a d a m y , że P i o t r w t o wie rzy . P o n i e w a ż t e n r o d z a j i s t n i en i a j e s t p o d o b n y do w s p o m n i a n e g o p o p r z e d n i o , b ę d z i e m y mówi l i t u t a j , t a k j a k p r z e d t e m , o i s t n i en iu l o g i c z n y m ; ale bę -

* Charles Morris, Foundations of the Theory of Signs, International Encyclo-paedia of Unified Science, t. I, nr 2; oraz Signs, Language, and Behaińor, New York 1946, Prentice-Hall.

** Bertrand Eussell, Inguiry into Meaning and Truth, New York 1940, Norton, s. 22 oraz 336—342.

Analiza języka potocznego 119

d z i e m y j e od różn ia l i od t a m t e g o i s t n i e n i a logicznego, u ż y w a j ą c d u ż e g o „ i " j a k o w s k a ź n i k a .

A b y z d a n i e t o zap i s ać za p o m o c ą s y m b o l i , o z n a c z m y p rzez „j>" z d a n i e p o d r z ę d n e : „ J a n z o s t a ł z a b i t y " ; w ó w c z a s funkc ję f a k t y c z n ą „zab ic ie J a n a " n a p i s z e m y j a k o „ p * " (por . 9, § 48) . Całe z d a n i e p r z y b i e r z e t e r a z t a k ą p o s t a ć :

(mLbi(x19v)>p*(v) (6)

z n a k vbl" w y s t ę p u j e z a m i a s t „ w i e r z y " . W celu w y j a ś n i e n i a f o r m u ł y (6) r o z w a ż m y t e r a z z d a n i e :

„ P i o t r wie , że J a n z o s t a ł z a b i t y " . P o s ł u g u j ą c się s łowem „ w i e " , d a j e m y do z r o z u m i e n i a , że r o z w a ż a n y w y p a d e k rzeczywiśc ie się w y d a r z y ł ; d l a t e g o t eż m o ż e m y z d a n i e t o s f o r m u ł o w a ć p o s ł u g u j ą c się o p e r a t o r e m e g z y s t e n c j a l n y m , p o z b a w i o n y m d o d a t k o w y c h okreś leń , i n a p i s a ć :

(^Lv)Jcn(x1,v)'p*(v) (7)

Z n a k „fcn" f iguruje z a m i a s t „ w i e " . S t r u k t u r a w z o r u (7) u k a z u j e genezę f o r m u ł y (6). W y p o w i e d ź

o wierze b u d u j e się ana log iczn ie do w y p o w i e d z i o w i e d z y . T a właśn ie t e n d e n c j a d o a n a l o g i i p r z y w i o d ł a j ę z y k p o t o c z n y do w p r o w a d z e n i a i s tn i en i a log icznego .

M u s i m y t e r a z p o d a ć t r a n s k r y p c j ę zawie ra jącą p r z e k ł a d z d a ń t e g o r o d z a j u n a z d a n i a , k t ó r e o b e j m u j ą i s tn ien ie o b i e k t y w n e . < T a k j a k p o p r z e d n i o , m o ż n a t e g o d o k o n a ć j e d y n i e p r z y p o m o c y j m e t a j ę z y k a . J a k o p r z e d m i o t w ie r zen i a b ę d z i e m y t e d y t r a k t o - j wa l i n i e f a k t , lecz z d a n i e „ p " b ą d ź „(CLv)p*{v)u, s twie rdza jące j i s tn ien ie owego f a k t u , i n a p i s z e m y : j

bl(x1Jvp") (8)

l u b u ż y w a j ą c s f o r m u ł o w a n i a ana log icznego do (6) :

(rKs)bl(x1,s)-eqs(s, „p") (9)

„ s " j e s t t u t a j z m i e n n ą n a z w o z d a n i o w ą , t j . zmienną , k t ó r e j w a r t o ś c i a m i szczegó łowymi są n a z w y z d a ń (por . § 3 ) . S y m b o l „eąs" z n a c z y „ r ó w n o z n a c z n y " ; z re lac ją t ą z e t k n ę l i ś m y się w § 2 i § 9 ;

120 Hans Beichenbach

m o ż n a ją u w a ż a ć za re lac ję w m e t a j ę z y k u , k t ó r a z a c h o d z i wówczas , g d y o d p o w i a d a j ą c e sobie z d a n i a są r ó w n o w a ż n e w sensie ko* n e k t y w n y m *.

R e g u ł a t r a n s k r y p c j i , s t o s o w a n a w odn ies ien iu d o t e g o r o d z a j u i s t n i en i a log icznego, s t a j e się j a s n a , g d y d o k o n a m y prze j śc ia o d (6) do (9). W y m a g a ono z a s t ą p i e n i a z m i e n n e j f a k t y c z n e j v z m i e n n ą n a z w o z d a n i o w ą oraz w y r a ż e n i a „p*(v)u w y r a ż e n i e m „eqs(Sj W p o d a n e j p r zez C a r n a p a i n t e r p r e t a c j i (8) l u b (9) u ż y w a się j e d y n i e egzys t enc j i o b i e k t y w n e j , g d y ż z d a n i a i s tn ie ją f izycznie j a k o z n a k i a t r a m e n t u n a p a p i e r z e b ą d ź fale g łosowe w y t w o r z o n e p rzez g a r d ł o l u d z k i e , w t y m n a w e t w y p a d k u , g d y n i e i s tn ie je ż a d e n o d p o w i a d a j ą c y i m f a k t , t j . g d y są one fa ł szywe.

F o r m u ł a (8) w y m a g a p e w n e g o za s t r zeżen i a . Z n a c z e n i e cud z y s ł o w ó w za leży o d r o d z a j u re lac j i r ó w n o z n a c z n o ś c i m i ę d z y e g z e m p l a r z a m i z n a k ó w , p r z y j ę t e j w definicj i c u d z y s ł o w ó w (por . § 3) . P r z y zwyk łe j i n t e r p r e t a c j i c u d z y s ł o w ó w — (8) g łos i łoby, że xx wier z y w z d a n i e „p" w d a n y m jego t a k i m a t a k i m wys łowien iu . Ale przec ież n ie ż y c z y m y sobie o g r a n i c z a n i a (8) do t a k wąsk iego r o z u m i e n i a ; p r a g n i e m y p o z o s t a w i ć o t w a r t ą k w e s t i ę , czy P i o t r w i e r z y w z d a n i e k s z t a ł t u : „ J a n zos t a ł z a b i t y " , czy t e ż : „ J a n u m a r ł , lecz n ie b y ł a t o śmie rć n a t u r a l n a " , czy wreszc ie w o d p o w i e d n i e z d a n i e w j a k i m ś j ę z y k u o b c y m . D l a t e g o t eż p r z y j ę t ą w (8) re lac ję r ó w n o z n a c z n o ś c i t r z e b a p o j m o w a ć w j a k n a j s z e r s z y m sensie , o g a r n i a j ą c y m wsze lk ie moż l iwe wer s j e z d a n i a „ p " . F o r m u ł a (9) n ie w y m a g a t e g o z a s t r z e ż e n i a co do c u d z y s ł o w ó w , p o n i e w a ż re lac ję r ó w n o z n a c z n o ś c i p o d a n o t u expliciłe i m o ż n a ją p o j m o w a ć w d o w o l n y a d o g o d n y s p o s ó b . C u d z y s ł o w y z a t e m m o g ą m i e ć w (9) swe z w y k ł e wąsk ie znaczen ie .

Co p r a w d a , i n t e r p r e t a c j e (8) i (9) n i e o d p o w i a d a j ą ściśle wys łowieniu z d a ń o wie rzen iu , j a k o że z d a n i a t a k i e n ie zawiera ją z d a n i a p o d r z ę d n e g o „ p " w cudzys łowie , t y l k o fo rmułu ją je w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m . D l a t e g o (6) s t a n o w i s y m b o l i c z n y zap is rzeczywis t ego wys łowien ia t a k i c h z d a ń , po lega jącego n a w y k o r z y s t a n i u

* Por. rozdział VIII . Kównoważność konektywną, którą mamy się tu posłużyć, można traktować albo jako tautologiczną, albo jako syntetyczną, w zależności od tego, jakie się przyjmie rozumienie równoznaczności.

Analiza języka potocznego 121

i s t n i e n i a log icznego. G d y p r a g n i e m y i n t e r p r e t a c j ę ( 9 | u c z y n i ć moż l iwą d o p rzy j ęc i a , m o ż e m y związać ją z j ę z y k i e m faktycznie u ż y w a n y m , w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : z d a n i e p o d r z ę d n e , n a s t ę p u j ą c e p o s łowie „ ż e " , op isu je f a k t m o ż l i w y , a z d a n i e 5 , w k t ó r e ^ e r z y x17

j e s t p e w n y m z d a n i e m , s t w i e r d z a j ą c y m ów f a k t ; j e d y n i e f o r m a t e g o z d a n i a n ie j e s t n a m ^ z n a n a . Ale wy ja śn i en i e t o r a z jeszcze o d w o ł u j e się do i s tn i en i a logicznego, u ż y w a j ą c t e r m i n u „ f a k t ;

m o ż l i w y " . O ile p r a g n i e m y u n i k n ą ć i s t n i e n i a log icznego, mus imy j r o z u m i e ć spó jn ik „ ż e " j a k o p r z e d s t a w i a j ą c y — n ie rozszczepienie! n a z d a r z e n i a , lecz c u d z y s ł o w y , i t o takie, k t ó r e s łużą zaznaczeniuj na j sze rze j p o j m o w a n e j re lac j i r ó w n o z n a c z n o ś c i ; i n t e r p r e t a c j a tai p r o w a d z i w p r o s t do f o r m u ł (8) i (9). \

M o ż n a p o d a ć p o d o b n ą i n t e r p r e t a c j ę z d a ń o i n n y c h p o s t a w a c h \ 1 p r o p o z y c j o n a l n y c h . J e d y n i e d l a i u n k c j L «wie" t r a n s k r y p c j a j e s t z b y t e c z n ą , p o n i e w a ż — j a k w i d a ć z (7) — funkc j ę t ę m o ż n a w y r a z i ć w p r o s t , bez p o s ł u g i w a n i a się i s t n i e n i e m l o g i c z n y m . D o g o d n e j e s t j e d n a k ż e z i n t e r p r e t o w a n i e t e j funkc j i w sposób a n a l o g i c z n y d o i n n y c h funkc j i t e j g r u p y i t r a k t o w a n i e p r z e d m i o t u w i e d z y j a k o r ó w n i e ż po lega jącego n a z d a n i u . Z a s t ą p i m y p r z e t o (7) — j e d n ą z d w ó c h n a s t ę p u j ą c y c h f o r m u ł :

kn(xly „p") (10)

(Es)kn(x1,s)'eq8(s, „p") (11)

I n t e r p r e t a c j i (8) — (11) s t a w i a n o z a r z u t , iż człowiek, k t ó r y w coś wie rzy l u b coś wie , n i e m u s i swej w i a r y czy w i e d z y fo rmułować w z d a n i u , p r z y n a j m n i e j d o p ó k i chodz i o j ego w ł a s n e m y ś l e n ie . M o ż e m y odpowiedz i eć , że g d y cz łowiek myś l i , p o w s t a j ą w y o b r a ż e n i a l u b p e w n e g o r o d z a j u p r o c e s y p sycho log i czne , k t ó r e m a j ą n a t u r ę j ę z y k o w ą i d a d z ą się w łączyć do z a k r e s u z m i e n n e j n a z w o -z d a n i o w e j s ; m a j ą one c h a r a k t e r z d a n i o w y , g d y ż o d p o w i e d n i e f a k t y u c z y n i ą z n i ch p r a w d ę a lbo fałsz. T e p r o c e s y p sycho log i czne noszą n i e k i e d y n a z w ę i n t e r p r e t a n t u z d a n i a i w t e n sposób zos ta ją o d r ó ż n i o n e od właśc iwego j ę z y k a . I s t o t n i e m a j ą one char a k t e r „ j ę z y k a w e w n ę t r z n e g o " , k t ó r y różn i się od zwyk łego t y l k o t y m , że jego s k ł a d n i a nie j e s t j a s n o ok re ś lona .

122 Hans Beichenbach

U w a g a o k o n c e p c j i R u s s e l l a . Russell uważa za przedmiot wierzenia nie fakt wskazany przez zmienną związaną v, lecz całą sytuację przyporządkowaną zdaniu „^)". Pisze tedy:

Ten sposób pisania ma tę wadę, że trzeba wyrzec się zasady:

/ t o ) = (aa;)/(aO-(a = X j ) ;

wprawdzie (12) jest obiektywnie prawdziwa, nie możemy przyporządkować jej zdania głoszącego istnienie obiektywne, lecz raczej musimy napisać:

gdzie „q" jest zmienną zdaniową lub — co na jedno wychodzi — zmienną sytuacyjną. Akcent nad znakiem równoważności wskazuje, że idzie tu o równoważność konektywną, wprowadzoną w (2, § 9), t j . o równoważność tautolo-giczną, która występuje zamiast relacji identyczności z podanej wyżej zasady [...] Interpretacja ta eliminuje też problem ekstensjonalności, omawiany przez Russella w związku z wzorem (12).

I n n a f o r m a i s t n i en i a f ikcy jnego wiąże się z c z y m ś , co m o ż n a n a z w a ć p r z e d m i o t a m i i n t e n c j o n a l n y m i . M ó w i m y : . .p ragnie m i e s z k a ć w N o w y m J o r k u " , „ m a z a m i a r z o s t a ć a k t o r e m " , „ p r ó b u j e n a p i s a ć p o w i e ś ć " e t c ; w z d a n i a c h t y c h z a m i e s z k a n i e w N o w y m J o r k u , z o s t a n i e a k t o r e m , n a p i s a n i e powieśc i — t o p r z e d m i o t y i n t e n c j o n a l n e , o k t ó r y c h r e a l n y m i s t n i e n i u n ic się n ie r zek ło , p o n i e w a ż n ie w i e m y , czy o d p o w i e d n i z a m i a r k i e d y k o l w i e k zos ta n ie u r z e c z y w i s t n i o n y . G d y t e r m i n y t a k i e , j a k : „ p r a g n i e " , „ m a z a m i a r " , „ p r ó b u j e " , t r a k t u j e m y j a k o funkc je , t o t y m s a m y m z m u s z e n i j e s t e ś m y i n t e r p r e t o w a ć z a s a d ę ,J(x1) == {fKx)f{x) • (x = x1)u

w t e n sposób , że odnos i się o n a d o i s t n i en i a f ikcy jnego . I s t n i e n i e t o d a się p o r ó w n a ć do w s p o m n i a n e g o w y ż e j i s t n i en i a s u b i e k t y w n e g o l u b b e z p o ś r e d n i e g o , z t ą j e d n a k różnicą , że p r z e d m i o t int e n c j o n a l n y n ie zos t a ł d a n y w d r o d z e pe rcepc j i . Może się on k o j a r z y ć z p e w n y m i m n i e j czy b a r d z i e j n i e o k r e ś l o n y m i w y o b r a ż e n i a m i ; a le t o n ie o w y c h w y o b r a ż e ń d o t y c z ą n a s z e i n t e n c j e : są one w s z a k s k i e r o w a n e k u rea l izac j i t y c h w y o b r a ż e ń . U ż y w a j ą c s y m b o l u „($Lx)in

u d l a p r z e d m i o t ó w i n t e n c j o n a l n y c h , m o ż n a zda n i e : „ P i o t r p r a g n i e m i e s z k a ć w N o w y m J o r k u " — zap i sać w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

bl(x19p) (12)

(&q)Lbl(zl9q).(q ^ p) (13)

(Kv)in[f{x19y1)']*{v)'d8(x19v) (14)

Analiza języka potocznego 123

„ / ( # ! , 2/1)" z n a c z y t u t a j : „ P i o t r m i e s z k a w N o w y m J o r k u " , nds" z a ś z n a c z y „ p r a g n i e " . F o r m a bezoko l i c zn ika a k c e n t u j e p r z y t e j i n t e r p r e t a c j i , że idz ie t u o rozszczep ien ie n a z d a r z e n i a .

P r z e k ł a d t a k i c h w y r a ż e ń n a z d a n i a p o s ł u g u j ą c e się j e d y n i e egzys t enc j ą f izyczną j e s t r acze j s k o m p l i k o w a n y . N i e m o ż e m y u ż y ć z d a ń j a k o p r z e d m i o t ó w in t enc j i , b o p rzec ież t y m , czego p r a g n i e P i o t r , n i e j e s t z d a n i e : „ P i o t r m i e s z k a w N o w y m J o r k u " . A n i t e ż n ie m o ż n a powiedz ieć , że s t a n c ie lesny o s o b y P i o t r a j e s t t a k i , j a k i b y p o w s t a ł , g d y b y P i o t r m i e s z k a ł wr N o w y m J o r k u : b y ł o b y t o n i e p r a w d ą , a l b o w i e m skoro P i o t r m i e s z k a w N o w y m J o r k u , t o jego p r a g n i e n i e zos ta ło j u ż spe łn ione , a z a t e m n ie t r w a on w s ta n ie p r a g n i e n i a . M u s i m y racze j p o w i e d z i e ć , \ ż e P i o t r z n a j d u j e się w s t a n i e c i e l e snym, d l a k t ó r e g o z a m i e s z k a n i e w N o w y m J o r k u b y ł o b y z a s p o k o j e n i e m . A z a t e m p r z e d m i o t y i n t e n c j o n a l n e defin i u j e m y za p o m o c ą t e r m i n ó w o d p o w i a d a j ą c y c h p s y c h o l o g i c z n e m u po jęc iu s p e ł n i e n i a . De f in iu j emy , n p . , z d a n i e (14) p r z y p o m o c y n a s t ę p u j ą c e g o z d a n i a , k t ó r e p o s ł u g u j e się egzys t enc j ą j e d y n i e f izyczną:

mz)bst(x1J z) • [f(x19 yx) D ff(z)] (15)

„bst" z n a c z y t u „ s t a n c ie lesny" , t a k j a k w (3), „ / / " z n a c z y „zaspo k o j e n i e " . Z d a n i e t o n ie s t w i e r d z a , że P i o t r b ę d z i e mieszkał , w N o w y m J o r k u , j a k o że t e r m i n „f(x1,y1)u f iguru je w p o p r z e d n i k u imp l ikac j i . J a k i p o p r z e d n i o , i s tn i en ie f ikcy jne u legło w y e l i m i n o w a n i u , g d y ż z d a n i a „f(xx,yx)u b ą d ź o d p o w i a d a j ą c e g o m u a r g u m e n t u z d a r z e n i o w e g o „^" u ż y t o n ie j a k o a r g u m e n t u funkc j i , lecz j a k o t e r m i n u związanego z i n n y m i t e r m i n a m i za p o m o c ą ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n e j . I m p l i k a c j ą z a k c e n t e m p o s ł u ż y l i ś m y się ze wzg lędów w y j a ś n i o n y c h w związku z (3).

W p o d o b n y sposób m o ż n a zdef in iować i n n e t e r m i n y i n t e n c j o n a l n e . E ó ż n i c a m i ę d z y p r a g n i e n i e m , p l a n o w a n i e m , s p o d z i e w a n i e m się — d a się s p r o w a d z i ć do r ó ż n y c h r o d z a j ó w z a s p o k o j e n i a . Term i n y t a k i e , j a k : „ p l a n o w a n i e " , „ p r ó b o w a n i e " , zawie ra ją w sobie d o d a t k o w e ozna jmien i e , iż d a n a o s o b a p o d e j m u j e p e w n e dz i a ł an ia , k t ó r e p r z y n a j m n i e j b ę d ą i m p l i k o w a ł y cel, z p e w n y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m . A b y więc p o d a ć p e ł n ą def inicję t a k i c h t e r m i n ó w ,

124 Hans Beichenbach

m u s i m y się p o s ł u ż y ć i m p l i k a c j ą p r o b a b i l i s t y c z n ą . N ie m o ż e m y w t e j ks iążce zamieśc ić w y k ł a d u n a t e m a t imp l ikac j i p r o b a b i l i s t y c z n e j ; p o p r z e s t a j e m y więc n a odes ł an iu c z y t e l n i k a do i nne j p u b l i k a c j i t egoż a u t o r a *.

I s tn i e j ą i n n e r o d z a j e i s t n i en i a f ikcy jnego . O t o n p . w powieśc i ach m a m y do czyn ien i a z o b i e k t a m i f i k c y j n y m i , k t ó r y c h i s tn i en ie p r z y j m u j e się, g d y z d a n i a d o t y c z ą c e t a k i c h o b i e k t ó w w y s t ę p u j ą w ks iążce . F i k c y j n e i s tn i en ie t y c h o b i e k t ó w , zas ługu jące n a m i a n o i s t n i e n i a l i t e r a c k i e g o , d a się więc p r ze łożyć n a f izyczne i s tn i en i e z d a ń w ks iążce . U ż y w a j ą c z n a c z k a „li" d l a z a z n a c z e n i a i s t n i en i a l i t e r ack iego , p i s z e m y :

(&x)uf(x) (16)

a i n t e r p r e t u j e m y t o w y r a ż e n i e j a k o równos i l ne z d a n i u m e t a j ę z y k a :

z d a n i e „ ( H # ) / ( # ) " w y s t ę p u j e w ks iążce " (17)

N i e k t ó r z y filozofowie uważa ją , że i n t e r p r e t a c j a t a p o m n i e j s z a i s t o t n ą w a r t o ś ć twórczośc i l i t e r ack i e j , i u t r z y m u j ą , że w l i t e ra t u r z e m a m y do czyn ien i a z w y ż s z y m r o d z a j e m p r a w d z i w o ś c i . T a k a k r y t y k a op ie ra się n a n i e p o r o z u m i e n i u . W dziele l i t e r a c k i m t y l k o w y p o w i e d z i o m f a k t y c z n y m p r z y s ł u g u j e r o d z a j p r a w d z i w o ś c i , w s k a z a n y p rzez nasz z n a c z e k „li" **. Z a c h o w a n i e osób f i kcy jnych w ich f i k c y j n y m o toczen iu p o w i n n o b y ć p r z e d s t a w i o n e w t e n sposób , b y p r zeb i ega ło wed le p r a w psycholog i i , r z ą d z ą c y c h rzec z y w i s t y m i l u d ź m i ; i n n y m i s łowy, p r a w a , k t ó r y m p o d p o r z ą d k o w a n o p o s t ę p o w a n i e f i kcy jnych p o s t a c i , p o w i n n y b y ć o b i e k t y w n i e p r a w d z i w e . Spe łn ien ie t ego w y m a g a n i a o b i e k t y w n e j p r a w dz iwośc i j e s t j e d n y m z k r y t e r i ó w , p r z y p o m o c y k t ó r y c h o c e n i a m y w a r t o ś ć l i t e r a t u r y p i ę k n e j . N a s t ę p n y p o s t u l a t d o t y c z y t e g o , b y p r a w a , w y r a ż o n e p rzez z a c h o w a n i e się b o h a t e r ó w f ikcy jnych , o d g r y w a ł y w a ż n ą ro lę w n a s z y m w ł a s n y m życ iu i dz ięk i t e m u p o m a g a ł y n a m z r o z u m i e ć p o s t ę p o w a n i e l u d z k i e w ogóle .

* H. Reichenbach, Wahrscheinlichkeitslehre, Leiden 1935, A. W. Sijthoff, § 9. ** Można również istnienie literackie przełożyć na istnienie wyobrażeń

i emocji w czytelniku. Interpretacja ta prowadzi do istnienia fikcyjnego, podobnego do istnienia bezpośredniego.

Analiza języJca potocznego 125

P o d a n e p r z y k ł a d y świadczą o t y m , że i s tn i en ie f ikcy jne speł- \ n i a w j ę z y k u p o t o c z n y m p o ż y t e c z n e z a d a n i e , u p r a s z c z a j ą c go I w z n a c z n y m s t o p n i u . M o ż n a owo i s tn i en ie . i i k e y j n ^ p o r ó w n a ć z t a k i m ż e i s t n i e n i e m o b i e k t ó w m a t e m a t y c z n y c h , c h o c i a ż b y n p . n ieskończen ie odległego p u n k t u , w k t ó r y m p rzec ina j ą się dwie r ó w n o ległe . W p o s ł u g i w a n i u się t a k i m i w y r a ż e n i a m i n ie t k w i ż a d n e n i e b e zp i e cz e ńs two , o ile p a m i ę t a m y o ich p r z e k ł a d a l n o ś c i n a w y r a ż e n i a ope ru jące i s t n i e n i e m f i zycznym. R ó w n i e ż s k ł a d n i a t a k i c h w y r a ż e ń — j a k w i d a ć z n a s z y c h p r z y k ł a d ó w — nie na s t r ę c z a t r u d n o ś c i .

W szczególności n ie t r z e b a o d r z u c a ć z a s a d y ,,f(x1) = E C&x)f(x) • • (x=x1)", czyli re lac j i m i ę d z y p r awdz iwośc i ą a i s t n i en i em.

J e ś l i j ak i e ś z d a n i e j e s t f izycznie p r a w d z i w e , t o zawsze m o ż n a je p r ze łożyć n a i s t n i en i e f izyczne . J e d y n i e z d a n i a , k t ó r e są p r a w dz iwe w sensie z m o d y f i k o w a n y m , w y m a g a j ą i s t n i en i a f ikcyjnego p r z y s t o s o w a n i u c y t o w a n e j z a s a d y . O t o n p . , jeś l i k o m u ś się śni , że widz i w y p a d e k s a m o c h o d o w y , t o z d a n i e : „ d w a s a m o c h o d y się z d e r z y ł y " — będz i e t y l k o s u b i e k t y w n i e p r a w d z i w e ; za s tosowanie z a t e m p o w y ż s z e j z a s a d y w y m a g a pos łużen i a się i s t n i e n i e m b e z p o ś r e d n i m w z g l ę d e m z d a n i a : „ z d a r z y ł się w y p a d e k s a m o c h o d o w y " . W i s t n i en iu l o g i c z n y m p ie rwszego r o d z a j u , w łasność b y c i a n i e s p r z e c z n y m o d g r y w a ro lę p r a w d z i w o ś c i i j e s t p r z e k ł a -d a l n a n a i s tn i en ie logiczne . J e ś l i idzie o i s tn i en ie l i t e rack ie , t o p r a w d z i w o ś ć , czy r acze j n a m i a s t k ę p r a w d z i w o ś c i , def iniuje się j a k o własność b y c i a s t w i e r d z o n y m w ks iążce .

Z d r u g i e j s t r o n y , z d a n i a , w k t ó r y c h u s t a n a w i a m ę i s tn ien ie f ikcyjne , t a k i e j a k z d a n i e (1) czy (6), są o b i e k t y w n i e p r a w d z i w e . Są one p r z e k ł a d a l n e n a o b i e k t y w n i e p r a w d z i w e w y p o w i e d z i , k t ó r e d o t y c z ą i n n y c h p r z e d m i o t ó w , o d z n a c z a j ą c y c h się i s t n i e n i e m fiz y c z n y m ; ale d o p ó k i z a t r z y m u j e m y p r z e d m i o t f ikcy jny , n ie m o ż n a j w y e l i m i n o w a ć og ran iczonego , czyl i zawie ra jącego d o p i s a n y w s k a ź nik , o p e r a t o r a egzys t enc j a lnego . W celu p r z e p r o w a d z e n i a t e j 'Ł

z a s a d y p r z y j m u j e m y regu łę , w e d ł u g k t ó r e j p r z e d m i o t o m f i k c y j n y m nie wo lno n a d a w a ć i m i o n w ł a s n y c h . W o l n o je t y l k o o p i s y w a ć

;i d l a t ego w y r a ż a się j e za p o m o c ą z m i e n n y c h z w i ą z a n y c h p rzez ^ograniczone o p e r a t o r y e g z y s t e n c j a l n e . S łowo „ H a m l e t " n ie j e s t j

126 Hans Reichenbach

t e d y i m i e n i e m w ł a s n y m , t y l k o s k r ó t e m , k t ó r y w y s t ę p u j e z a m i a s t d e s k r y p c j i f ikcyjnego b o h a t e r a . N a z w y t e g o r o d z a j u m o ż n a w y różn ić , dop i su jąc n a d n i m i w s k a ź n i k i n fo rmujący , o j ak iego ro d z a j u i s tn ien ie w d a n y m w y p a d k u chodz i . A więc z d a n i e : „ H a m le t zab i ł swego o j c z y m a " — d a się u j ąć symbol i czn ie j a k o :

gdz ie „2 / i Z ? " f iguru je z a m i a s t „ H a m l e t " , „st" — z a m i a s t „ o j c z y m " , „&" zaś z a m i a s t „zab i ł " . G d y do w z o r u t e g o z a s t o s u j e m y z a s a d ę rf{x1) = C3Lx)f(x) - (x = x1)u

} t o a r g u m e n t „y™" u l egn ie p r z e k ł a dowi n a d r u g i o p e r a t o r i s t n i en i a l i t e r ack iego .

N a kon i ec , m o ż n a t u w y m i e n i ć j a k o r o d z a j i s tn i en ia f ikcyjnego — i s tn ien ie cech, czyli własnośc i . W i d z i e l i ś m y w § 39, że i s tn i en ie t o op ie ra się n a k r y t e r i a c h sze r szych aniże l i s t o s o w a n e w z g l ę d e m i s tn i en ia f izycznego, i że cechę , k t ó r a j e s t de f in iowalna , u w a ż a m y za i s tn ie jącą w t y m sensie , iż n a d a n o je j j ak ieś imię w ła sne . M o ż n a b y p r ó b o w a ć s p r o w a d z e n i a i s tn i en ia t ego r o d z a j u do egzys t enc j i f izycznej , s tosu jąc p r o c e d u r ę ana log iczną do u ż y t e j w p r z y p a d k u f ikcyjnego i s tn i en ia p r z e d m i o t ó w b ę d ą c y c h r z e c z a m i . P l a n t a k i p r o w a d z i j e d n a k ż e do k o m p l i k a c j i , p o n i e w a ż t e c h n i k a w y ż szego r a c h u n k u f u n k c y j n e g o wiedz ie — j a k w i a d o m o 7 9 — a u t o m a t y c z n i e do f ikcyjnego i s tn i en ia cech . R e z u l t a t t e n s p r a w i a , że z r o z u m i a ł e się s t a je p r a g n i e n i e n i e k t ó r y c h log ików, -by w ogóle w y e l i m i n o w a ć w y ż s z y r a c h u n e k f u n k c y j n y . J a k d o t ą d j e d n a k n ie w y m y ś l o n o w z a s t ę p s t w i e n iczego zadowa la j ącego .

7 9 W § 41 czytamy na ten temat: „Formuła:

głosi, że istnieje taka cecha, która nie przysługuje żadnej rzeczy. Formuła ta zabezpiecza zatem istnienie klasy pustej A w taki sam sposób jak formuła «(3/ ) (x)f(x)» gwarantuje istnienie klasy uniwersalnej y . Ponadto (25) jasno wskazuje, że -— jak ustalono w § 3 9 — kryteria egzystencjalne, zastosowane wobec funkcji, są szersze od kryteriów wymaganych w wypadku rzeczy fizycznych. Świadczy ona o tym, że technika wyższego rachunku funkcyjnego zmusza nas do mówienia o istnieniu i takich także własności, których żadna fizyczna rzecz nie posiada, a zatem do przyznania cechom istnienia o charakterze fikcyjnym".

(^Lx)li8t(xJy1

u)'k(y1

u

9 x) (18)

e&f)(x)fx (25)

Analiza języka potocznego 127

§ 50 . S Ł O W A S A M O Z W R O T N E *

Widz ie l i śmy , że większość d e s k r y p c j i i n d y w i d u a l n y c h skons t r u o w a n a jes t w t e n sposób , iż odnoszą się one do i n n y c h i n d y w i d u ó w . I s t n i e j e j e d n a k m . in . k l a s a d e s k r y p c j i , w k t ó r y c h o w y m i n d y w i d u u m o p i s y w a n y m j e s t s a m a k t m ó w i e n i a . M a m y spec ja lne s łowa d la w y r a ż e n i a t a k i e j re lac j i , m i a n o w i c i e s łowa t a k i e , j a k : „ j a " , „ t y " , „ t u t a j " , „ t e r a z " , „ t e n " . T a k i ż c h a r a k t e r m a j ą czasy g r a m a t y c z n e c z a s o w n i k a , p o n i e w a ż okreś la ją czas , za p o m o c ą odn ies ien ia do czasu , w k t ó r y m d a n e s łowa wyg łoszono . W celu u p r z y t o m n i e n i a sobie funkc j i t y c h s łów m u s i m y się pos łużyć r o z r ó ż n i e n i e m m i ę d z y e g z e m p l a r z e m z n a k u a s y m b o l e m , p r z y c z y m „ e g z e m p l a r z z n a k u " t o d a n y i n d y w i d u a l n y z n a k , a „ s y m b o l " — t o k l a s a p o d o b n y c h e g z e m p l a r z y z n a k u (por . § 2) . S łowa i z d a n i a są t o s y m b o l e . E o z w a ż a n e obecn ie s łowa są t o t a k i e w y r a z y , k t ó r e odnoszą się do o d p o w i a d a j ą c e g o i m egzemp l a r z a d a n e g o z n a k u , u ż y t e g o w p e w n y m i n d y w i d u a l n y m akc ie m ó w i e n i a l u b p i s a n i a ; m o ż n a je z a t e m n a z w a ć s ł o w a m i s a m o -z w r o t n y m i 8 0 , czyli s ł owami , k t ó r e „odbi ja ją" swój własny e g z e m p l a r z , zwraca ją się do s a m y c h siebie.

Ł a t w o się z o r i e n t o w a ć , że k a ż d e z t y c h słów m o ż n a zdefiniow a ć pos ługu jąc się t e r m i n a m i z a w i e r a j ą c y m i z w r o t „ t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " . Słowo „ j a " , n p . , z n a c z y t y l e , co : „osoba , k t ó r a wygłos i ła t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " ; „ t e r a z " z n a c z y t y l e , co : „czas , w k t ó r y m u ż y t o t ego właśn ie e g z e m p l a r z a z n a k u " ; „ t e n s tó ł " z n a c z y t y l e , co : „s tó ł w s k a z a n y p r z y p o m o c y g e s t u t o w a r z y s z ą c e g o t e m u właśn ie e g z e m p l a r z o w i z n a k u " . A z a t e m p o w i n n i ś m y z b a d a ć j e d y n i e znaczen ie owego z w r o t u „ t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " .

M o ż n a i n t e r p r e t o w a ć funkc ję z w r o t u „ t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " , j a k o ope rac ję p o d o b n ą do ope rac j i c u d z y s ł o w o w e j , wyj a ś n i o n e j w § 3 ; t ę nową ope rac ję w y r ó ż n i m y w zapis ie s y m b o -

* Rozwinięcie idei przedstawionych w t y m paragrafie umożliwiła mi uprzejmość Profesora Bertranda Russella, który łaskawie udostępnił mi swój rękopis, opublikowany następnie w jego książce pt. An Inąuiry into Meaniug and Truth, New York 1940, Norton, rozdz. VII , „Egocentric Particulars".

8 0 „Token-reflexive words".

128 Hans Reichenbach

l i c z n y m p r z y p o m o c y c u d z y s ł o w ó w p r z y e g z e m p l a r z o w y c h . P o d c z a s g d y o p e r a c j a u j m o w a n i a w y r a ż e n i a w z w y k ł y c u d z y s ł ó w p r o w a d z i od p e w n e g o s łowa do n a z w y t egoż s łowa, t o o p e r a c j a u j m o w a n i a w y r a ż e n i a w c u d z y s ł ó w p r z y e g z e m p l a r z o w y p r o w a d z i od p e w n e g o e g z e m p l a r z a z n a k u do e g z e m p l a r z a deno tu ją -cego ów egzempla r z z n a k u . P o s ł u ż m y się s t r z a ł k a m i d l a oznacze n i a c u d z y s ł o w ó w p r z y e g z e m p l a r z o w y c h ; w ó w c z a s z n a k :

^a^ (1)

będz ie — nie n a z w ą e g z e m p l a r z a z n a k u „ a " w (1) *, lecz j ego e g z e m p l a r z e m z n a k u . (1) n ie j e s t nazwą , p o n i e w a ż e g z e m p l a r z z n a k u (1) j e s t e g z e m p l a r z e m z w r o t n y m i n ie d a się p o w t ó r z y ć ; a z a t e m :

" W (2)

n ie t y l k o j e s t e g z e m p l a r z e m z n a k u r ó ż n y m od (1), a le p o n a d t o odnos i się do i nnego e g z e m p l a r z a z n a k u .

J e ś l i c h c e m y w p r o w a d z i ć n a z w ę e g z e m p l a r z a z n a k u (1), t j . p e wien s y m b o l , a z a t e m k l a s ę e g z e m p l a r z y z n a k u , m o ż e m y t o uczy n ić , u ż y w a j ą c n i e z w r o t n y c h e g z e m p l a r z y z n a k u . Ż e b y t o lepie j z rozumieć , r o z w a ż m y n a p r z ó d ope rac j ę w p r o w a d z e n i a n o w y c h s y m b o l i z a m i a s t i n n y c h s y m b o l i . J e ś l i p i s z e m y def inic ję :

P TO « V b (3)

l u b o d p o w i a d a j ą c e jej zdan i e , w k t ó r y m w y s t ę p u j ą n a z w y t y c h s y m b o l i :

m a t o s a m o znaczen ie co : va V b" (4)

t o owo z d a n i e — ściśle m ó w i ą c — z n a c z y :

k a ż d y egzempla rz z n a k u , p o d o b n y do ^p^, j e s t r ó w n o z n a c z n y z k a ż d y m e g z e m p l a r z e m z n a k u , p o d o b n y m d o V b^ (5)

W i d z i m y , że w p r o w a d z e n i e s y m b o l u s y n o n i m i c z n e g o poc i ąga za sobą z a s t o s o w a n i e re lac j i r ó w n o z n a c z n o ś c i m i ę d z y egzem-

* Zwrot ten jest skrótem powiedzenia: „egzemplarz znaku w (1), podobny do egzemplarza znaku a^u.

Analiza języka potocznego 129

p l a r z a m i z n a k ó w oraz operac j i u j m o w a n i a w c u d z y s ł o w y p r z y -e g z e m p l a r z o w e .

W p o d o b n y sposób m o ż n a w p r o w a d z i ć n i e z w r o t n e e g z e m p l a r z e z n a k u , r ó w n o z n a c z n e ze z w r o t n y m e g z e m p l a r z e m z n a k u . Moż e m y n p . n a p i s a ć : k a ż d y e g z e m p l a r z z n a k u p o d o b n y do ^w1^ j e s t r ó w n o z n a c z n y

z e g z e m p l a r z e m z n a k u (6)

Z d a n i e t o znaczy , że „ w " j e s t n a z w ą e g z e m p l a r z a z n a k u „ 6 " w (6). W t e n s a m sposób m o ż n a b y w p r o w a d z i ć n a z w ę e g z e m p l a r z a z n a k u „ a " w (1); m u s i e l i b y ś m y w ó w c z a s n a p i s a ć z w r o t b ę d ą c y o d p o w i e d n i k i e m (6), w mie j scu , k t ó r e n a p a p i e r z e b e z p o ś r e d n i o p o p r z e d z a t o mie jsce , gdzie f iguruje (1), n a s t ę p n i e zaś mus ie l i b y ś m y d o d a ć d r u g i k o m p l e t c u d z y s ł o w ó w p r z y e g z e m p l a r z o w y c ł i do e g z e m p l a r z a z n a k u (1). N a w i a s e m m ó w i ą c , j u ż e ś m y się pos łuży l i t a k ą n a z w ą w z o r u (1), k i e d y ś m y uży l i s y m b o l u „ (1 ) " ; n a p i s , zawie ra j ący t a k i s y m b o l l i czbowy o b o k z w r o t n e g o e g z e m p l a r z a z n a k u , na l eży właśn ie r o z u m i e ć w sensie t a k i m j a k (6) *.

R o z u m i e m y t e r a z funkc ję s y m b o l u „ t e n e g z e m p l a r z z n a k u " . N p . z d a n i e :

t e n o to k a w a ł e k p a p i e r u , n a k t ó r y m widn ie je t e n właśn ie egzempla rz z n a k u (7)

m o ż n a b y zas t ąp i ć z d a n i e m z ł o ż o n y m z e g z e m p l a r z a z n a k u (7) w cudzys łowie p r z y e g z e m p l a r z o w y m oraz ze s łów: „ t e n o to k a wałek p a p i e r u , n a k t ó r y m w i d n i e j e " , p o p r z e d z a j ą c y c h ów egzemp la rz . B ą d ź t eż , pos ługu jąc się n a z w ą e g z e m p l a r z a z n a k u „ (7 )" , m o g l i b y ś m y n a d o w o l n y m k a w a ł k u p a p i e r u n a p i s a ć z d a n i e : „ t e n oto k a w a ł e k p a p i e r u , n a k t ó r y m widn ie je e g z e m p l a r z z n a k u (7 )" .

* Nasz sposób użycia symbolu liczbowego „(1)" jako nazwy egzemplarza znaku różni się od zwykłego używania symboli liczbowych przy formułach, ponieważ zazwyczaj symbole te są nazwami symboli, t j . odnoszą się do dowolnego egzemplarza znaku, byleby był on podobny do tego, przy którym ów symbol liczbowy figuruje. Symboli liczbowych przy zwrotnych egzemplarzach znaku używa się zawsze w taki sam sposób, w jaki użyty został nasz symbol „(l)".

130 Hans Beichenbach

W t e n sposób u leg ła e l iminac j i s a m o z w r o t n o ś ć , czyli z j awisko „ o d b i j a n i a " p rzez d a n y e g z e m p l a r z z n a k u — s a m e g o s i e b i e * .

W i d z i m y , d a l e j , że s y m b o l „ t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " n ie j e s t z w r o t e m a n i z b i o r e m słów — w z w y k ł y m z n a c z e n i u wyr a z u „ z w r o t " . R ó ż n e e g z e m p l a r z e z n a k u , p o d o b n e d o siebie, s t a nowiące wespó ł s y m b o l „ t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " , n ie są r ó w n o z n a c z n e . D l a t e g o s y m b o l „ t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " n a z y w a ć b ę d z i e m y n i b y - z w r o t e m . S y m b o l „ t e n właśn ie egzemp l a r z z n a k u " b y w a u ż y w a n y d l a w s k a z a n i a p e w n e j ope rac j i ; znaczen i a t e j ope rac j i n ie m o ż n a s f o r m u ł o w a ć w d a n y m j ę z y k u , t y l k o w jego m e t a j ę z y k u . W s z y s t k i e s łowa s a m o z w r o t n e są n i b y -s ł o w a m i ; m o ż n a je z a s t ą p i ć w ł a ś c i w y m i s ł o w a m i w po łączen iu z p e w n ą operac ją , m i a n o w i c i e z ope rac ją „ t e n właśn ie e g z e m p l a r z z n a k u " .

W celu u z y s k a n i a d o g o d n e j n o t a c j i w p r o w a d z i m y s y m b o l „ 0 " j a k o n a z w ę specyf icznego e g z e m p l a r z a z n a k u , k t ó r y j e s t p o d o b n y do t e g o e g z e m p l a r z a , w k t ó r y m u ż y t o „ 0 " . P r z y p u ś ć m y n p . , że k t o ś m ó w i : „ t e n ch łop iec j e s t w y s o k i " ; w ó w c z a s e g z e m p l a r z z n a k u u ż y t y p rzez t ego kogoś ( t j . całe wyg łoszone p r z e z e ń zdanie) o t r z y m a n a z w ę „ 0 " . Z d a n i e wyg łoszone p rzez t ę osobę m o ż n a t e r a z symbo l i czn ie zap i sać w n a s t ę p u j ą c e j p o s t a c i :

t[(ix)b(x):rf(x, 0 ) ] (8)

„tf" z n a c z y t u t a j „ w y s o k i " , „6" z n a c z y „ch łop iec" , „ r / " zaś z n a c z y „odnoszący się d o " . Odnies ien ie t o j e s t z w y k l e d a n e p r z y p o m o c y bl i skości p r z e s t r z e n n o - c z a s o w e j . E g z e m p l a r z z n a k u o z n a c z o n y przez „ 0 " nie j e s t t y m e g z e m p l a r z e m , k t ó r e g o u ż y t o w p o w y ż s z y m s f o r m u ł o w a n i u z d a n i a (8), t y l k o i n n y m e g z e m p l a r z e m t ego sa-

* Zachodzi drobna różnica w sposobie użycia zwrotu „ten właśnie egzemplarz znaku" oraz użycia cudzysłowów strzałkowych. Egzemplarz znaku, zawierający cudzysłów strzałkowy, odnosi się do tegoż egzemplarza znaku, z wykluczeniem owego cudzysłowu; tymczasem zwrot „ten właśnie egzemplarz znaku" odnosi się do tegoż egzemplarza znaku wraz z egzemplarzem słów „ten właśnie". Egzemplarze słów „ten właśnie" są więc zwrotne, podczas gdy cudzysłowy strzałkowe — nie. Różnica ta jest jednakże nieistotna.

Analiza języka potocznego 131

m e g o z d a n i a , t y m m i a n o w i c i e , k t ó r y z o s t a ł w y g ł o s z o n y p rzez w s p o m n i a n ą osobę . D l a t e g o s y m b o l „ 0 " n i e j e s t s a m o z w r o t n y , lecz z w r o t n y w i n n y m sens ie : odnos i się o n d o p o d o b n e g o e g z e m p l a r z a , k t ó r y n a l e ż y o sobno wyszczegó ln ić . J e s t o n z a t e m n a z w ą właściwą, a le spec ja lne j n a t u r y , u ż y t ą w m e t a j ę z y k u . Właśc iwie , s łowo „ t e n " , g d y go u ż y j e m y w cudzys łowie o b e j m u j ą c y m m o w ę nieza leżną , m a znaczen i e z n a k u „ 0 " , a n ie s a m o z w r o t n e g o „ t e n " , f iguru jącego w z w y k ł y m k o n t e k ś c i e bez c u d z y s ł o w u .

P o s ł u g u j ą c się t ą n o t a c j ą m o ż e m y z d a n i a , k t ó r e p i e r w o t n i e z o s t a ł y wyg łoszone w fo rmie s a m o z w r o t n e j , z ap i sać w t a k i s p o s ó b , że u ż y t y s y m b o l n ie b ę d z i e s a m o z w r o t n y . D l a p r z y k ł a d u n a p i s z m y w p o s t a c i s y m b o l i c z n e j z d a n i e : „ t u t a j j a s t o j ę " , wyg łoszone p rzez L u t r a w R e i c h s t a g u w W o r m a c j i w r . 1 5 2 1 . S łowa L u t r a oznac z y m y za p o m o c ą „ 0 " . W ó w c z a s s łowo „ j a " m o ż n a n a p i s a ć w p o s t a c i : „ t e n x, k t ó r y powiedz i a ł 0 " ; s łowo „ t u t a j " w y r a z i m y z w r o t e m : „mie j sce z, w k t ó r y m w y g ł o s z o n o 0 " . M a m y z a t e m , pos ługu jąc się funkc ją „x m ó w i y w z", gdz ie „sp" z a s t ą p i „ m ó w i " , a „st" — „ s t o j ę " :

J e s t rzeczą j a sną , że s łowa „ t u t a j " o raz „ j a " , u ż y t e w c y t a c i e z L u t r a , n ie m a j ą z n a c z e n i a s a m o z w r o t n y c h , k t ó r e p r z y s ł u g u j e o d p o w i e d n i m s ł o w o m jego o r y g i n a l n e g o , p i e r w o t n e g o powiedze n ia , t y l k o z n a c z e n i e u s t a l o n e za p o m o c ą t e r m i n ó w „ 0 " , a u ż y t e

Z a m i a s t c u d z y s ł o w u s t r z a ł k o w e g o , a z a r a z e m w celu u z y s k a n i a n o t a c j i ściśle odzwierc ied la jące j u jęc ie s łowne , właśc iwe j ę z y k o w i p o t o c z n e m u , p o s ł u ż y m y się s y m b o l e m „ 0 * " w z n a c z e n i u p ie r w o t n e g o „ t e n " , czyl i j a k o n a z w y całego e g z e m p l a r z a z n a k u , w o b r ę b i e k t ó r e g o t o e g z e m p l a r z a w y s t ę p u j e e g z e m p l a r z s y m b o l u „ 0 * " . A z&tem z d a n i e „ s t r o n a , n a k t ó r e j t o z d a n i e zos t a ło n a p i s a n e , m a n u m e r 1 3 1 " m o ż n a p r z e d s t a w i ć za p o m o c ą s y m b o l i — „2>" z a m i a s t „ s t r o n a " , „ w " — z a m i a s t „zos t a ło n a p i s a n e n a " oraz „fen" z a m i a s t „ m a n u m e r " — j a k o w z ó r k s z t a ł t u :

St[{lX)C&z)sp{x, 0 , Z)'(iz){$£x)8p{%, 0 , Z)] (9)

w (9).

Kn[{ix)p(x)-wr(0*9 x)j 131] (10) L o g i k a i j ę z y k 11

132 Hans Reichenbach

W p r a w d z i e z d a n i e (10) j e s t p r a w d z i w e w odnies ien iu d o k a ż d e g o e g z e m p l a r z a t e j ks iążk i , t o przec ież j ego znaczen ie j e s t ze w z g l ę d u n a k a ż d y e g z e m p l a r z i n n e ; odnos i się ono do okreś lone j s t r o n i c y t ego k o n k r e t n e g o e g z e m p l a r z a , w k t ó r y m właśn ie zos ta ło w y d r u k o w a n e . E g z e m p l a r z s y m b o l u „6>*", f iguru jący w (10), d e n o -t u j e t e n j e d y n y e g z e m p l a r z z d a n i a (10), w k t ó r y m s a m w y s t ę p u j e *.

§ 5 1 . C Z A S Y G R A M A T Y C Z N E C Z A S O W N I K Ó W

Czasy g r a m a t y c z n e c z a s o w n i k ó w s t a n o w i ą szczególnie w a ż n y r o d z a j s y m b o l u s a m o z w r o t n e g o . Czasy t e d e t e r m i n u j ą czas w odn ies ien iu d o p u n k t u czasowego s a m e g o a k t u m ó w i e n i a , t j . w y głoszonego e g z e m p l a r z a z n a k u . B a r d z i e j d o k ł a d n a ana l i za u j a w n i a , że w s k a z y w a n i e czasu p rzez czasy g r a m a t y c z n e m a wca le z łożoną s t r u k t u r ę .

N a z w i j m y p u n k t czasowy e g z e m p l a r z a z n a k u p u n k t e m m o w y . W ó w c z a s n a s t ę p u j ą c e t r z y ok reś l en ia : „ p r z e d p u n k t e m m o w y " , „ równocześn ie z p u n k t e m m o w y " i „po p u n k c i e m o w y " , d a d z ą t y l k o t r z y czasy g r a m a t y c z n e ; a że l i czba czasów g r a m a t y c z n y c h j e s t oczywiście większa , b ę d z i e n a m p o t r z e b n a b a r d z i e j z łożona i n t e r p r e t a c j a . Ze z d a n i a t a k i e g o , j a k : „ P i o t r poszed ł b y ł " — w i d a ć , że p o r z ą d e k ch rono log iczny , w y r a ż o n y p rzez wys t ę p u j ą c y t u czas g r a m a t y c z n y , d o t y c z y n ie j e d n e g o z d a r z e n i a , t y l k o d w ó c h z d a r z e ń , k t ó r y c h pozyc j e z o s t a ł y z d e t e r m i n o w a n e ze wzg lędu n a p u n k t m o w y . T e p u n k t y czasowe n a z w i e m y p u n k t e m z d a r z e n i a i p u n k t e m o d n i e s i e n i a . W n a s z y m p r z y k ł adz i e p u n k t e m z d a r z e n i a j e s t czas , k i e d y P i o t r szedł , p u n k t e m zaś odnies ien ia — czas m i ę d z y o w y m p u n k t e m z d a r z e n i a a p u n k t e m m o w y . W i z o l o w a n y m z d a n i u , t a k i m j a k p o d a n e d la p r z y k ł a d u , n i e j e s t j a s n e , co za p u n k t czasowy zos t a ł u ż y t y j a k o p u n k t odn ie -

* Jeśli chcemy zdefiniować użyty w (10) egzemplarz znaku „0*", posługując się jako terminami cudzysłowami przy egzemplarzowy mi, to możemy tego dokonać w następujący sposób: Naprzód wprowadzamy nazwę „w" egzemplarza (10), na zasadzie analogii względem (6). Następnie definiujemy: egzemplarz znaku „0*", użyty w obrębie w, jest równoznaczny z w.

Analiza języka potocznego 133

sienią. B y w a t o r acze j w y z n a c z o n e p rzez k o n t e k s t . W opowia d a n i u , n p . , ser ia r e l a c j o n o w a n y c h w y p a d k ó w w y z n a c z a p u n k t odn ies ien ia , k t ó r y m b ę d z i e t y m r a z e m przesz łość o g l ą d a n a z p u n k t u m o w y ; w ó w c z a s p e w n e z d a r z e n i a leżące p o z a t y m p u n k t e m odnos i się n ie b e z p o ś r e d n i o do p u n k t u m o w y , lecz właśn ie do p u n k t u odn ies ien ia , k t ó r y zos t a ł z d e t e r m i n o w a n y p r zez o p o w i a d a n i e . N a s t ę p u j ą c y p r z y k ł a d , z a c z e r p n i ę t y z W . S o m e r s e t M a u g h a m a Of Humań Bondage, p r z y c z y n i się m o ż e do w y j a ś n i e n i a t y c h s to s u n k ó w c z a s o w y c h :

Ale Filip przestał o niej myśleć w chwilę po tym, jak usadowił się był w powozie. Myślał tylko o przyszłości. Napisał był do pani Otter — „massiere", której Hayward był go polecił, i wiózł w kieszeni zaproszenie na herbatę nazajutrz 8 1 .

Ser ia z d a r z e ń , z r e l a c j o n o w a n y c h t u w z w y k ł y m czas ie p r z e s z ł y m , w y z n a c z a mie j sce p u n k t u odn ies ien ia p r z e d p u n k t e m m o w y . N i e k t ó r e w y p a d k i , j a k : u s a d o w i e n i e się w powoz ie , p i sa n ie l i s t u o raz d a n i e po lecen ia , p o p r z e d z a j ą p u n k t odn ies ien ia i d l a t e g o z o s t a ł y p o d a n e w czasie z a p r z e s z ł y m .

I n n e j i l u s t r ac j i t a k i c h s t o s u n k ó w c z a s o w y c h d o s t a r c z y ć m o ż e o p o w i a d a n i e h i s t o r y c z n e , z a c z e r p n i ę t e z M a c a u l a y a :

W roku 1678 zmieniło się było całkowicie oblicze sytuacji.. . osiemnaście lat złych rządów wywołało było wśród większości pragnienie, b y gwarancję swych swobód uzyskać za wszelką cenę. Szał ich powracającej lojalności wyładował się był w pierwszym wybuchu. W ciągu paru zaledwie miesięcy powywieszali byli i na wpół powywieszali, poćwiartowali i wypatroszyli w ilości wystarczającej, by osiągnąć zaspokojenie. Stronnictwo Okrągłogłowych było, jak się zdaje, nie tylko pokonane, ale nadto rozbite i rozproszone, by móc się kiedykolwiek pozbierać. Wtedy rozpoczął się odpływ opinii publicznej. Naród zaczynał rozumieć, jakiemu to człowiekowi powierzył był bez zastrzeżeń wszystkie

8 1 Przekład ten jest celowo niezgrabny, gdyż konieczne było zachowanie w nim form czasu zaprzeszłego; w oryginale fragment ten brzmi następująco: „But Philip ceased to think of her a moment after he had settled down in his carriage. He thought only of the futurę. He had written to Mrs. Otter, the «massiere» to whom Hayward had given him an introduction, and had in his pocket an invitation to tea on the following day".

11*

134 Hans Reichenbach

swe najdroższe -interesy, jakiego człowieka tak hojnie obdarzył był swym najgorętszym przywiązaniem 8 2 .

P u n k t e m odn ies ien ia j e s t t u r o k 1678 . Z d a r z e n i a z t e g o r o k u , t a k i e j a k p o c z ą t e k o d w r o t u opin i i p u b l i c z n e j o raz u ś w i a d o m i e n i a sobie c h a r a k t e r u k r ó l a , z r e fe rowano w z w y k ł y m czasie p r z e s z ł y m . Z d a r z e n i a p o p r z e d z a j ą c e t e n p u n k t c za sowy u j ę to w czasie zap r z e s z ł y m : a więc z m i a n ę obl icza s y t u a c j i , w y b u c h y o k r u c i e ń s t w a , zau fan ie n a r o d u do m o n a r c h y .

W n i e k t ó r y c h czasach g r a m a t y c z n y c h d w a l u b t r z y p u n k t y są r ó w n o c z e s n e . O t o n p . w z w y k ł y m czas ie p r z e s z ł y m p u n k t zda r zen i a i p u n k t odn ies ien ia są r ó w n o c z e s n e i o b a zna jdu ją się p r z e d p u n k t e m m o w y ; użyc i e w p o w y ż s z y m c y t a c i e czasu p rzesz łego j a s n o t o u k a z u j e . T y m właśn ie z w y k ł y czas p rzesz ły r ó ż n i się o d czasu g r a m a t y c z n e g o , z w a n e g o present perfect. W z d a n i u : „ I h a v e seen C h a r l e s " , 8 3 z d a r z e n i e j e s t p r z e d p u n k t e m m o w y , a le odn ie s iono je do p u n k t u r ó w n o c z e s n e g o z p u n k t e m m o w y ; t j . p u n k t y m o w y i odn ies ien ia p o k r y w a j ą się. T o znaczen ie czasu g r a m a t y c z n e g o present perfect m o ż n a z i l u s t r o w a ć p r z y p o m o c y nas t ępu j ą cego c y t a t u z K e a t s a :

Much have 1 traveled in the realms of gold, And many goodly states and kingdoms seen;

8 2 I tutaj przekład jest niezgrabny, trzeba bowiem było zachować formy czasu zaprzeszłego.'A oto tenże fragment w oryginale: „In 1678 the whole face of things had changed... eighteen years of misgovernment had made the.. . majority desirous to obtain security for their liberties at any risk. The fury of their returning loyalty had spent itself in its first outbreak. In a very few months they had hanged and half-hanged, ąuartered and emboweled, enough to* satisfy them. The Koundhead party seemed to be not merely overcome, but to o much broken and scattered ever to rally again. Then commenced the reflux of public opinion. The nation began to find out to what a man it had intrusted without conditions all his dearest interests, on what a jnan it had lavished all its fondest affection".

8 3 Polski odpowiednik „Widziałem Karola" ze względu na użycie zwykłego czasu przeszłego nie może stanowić dobrej ilustracji tego rodzaju stosunku czasowego.

Analiza języka potocznego 135

Round many western islands have I been Which bards in fealty to Apollo liold 8 4 .

P o r ó w n u j ą c t o z p o p r z e d n i m i c y t a t a m i w i d z i m y , że t u t a j , w s p o s ó b oczywis ty , z d a r z e n i a m i n i o n e og ląda się z p u n k t u odn ies ien ia , k t ó r y nie* z n a j d u j e się, t a k j a k one , w przesz łośc i , t y l k o z b i e ż n y jes t z p u n k t e m m o w y . I t o j e s t w łaśn ie p r z y c z y n a , d la k t ó r e j s łowa K e a t s a n ie m a j ą c h a r a k t e r u n a r r a c y j n e g o , lecz dzia ła ją n a n a s z bezpoś redn iośc i ą właśc iwą z w r a c a n i u się w p r o s t do czyt e l n i k a . J a k w i d a ć , p o t r z e b n e są t r z y p u n k t y czasowe n a w e t d l a roz różn i en i a t y c h czasów g r a m a t y c z n y c h , k t ó r e p r z y p o w i e r z c h o w n y m b a d a n i u zda ją się d o t y c z y ć t y l k o d w ó c h p u n k t ó w c z a s o w y c h . T r u d n o ś c i , k t ó r e ks iążk i do g r a m a t y k i m a j ą z w y t ł u m a c z e n i e m z n a c z e ń r ó ż n y c h czasów g r a m a t y c z n y c h , b io rą się s t ą d , że a u t o r z y o w y c h p o d r ę c z n i k ó w n ie u z n a j ą t ró jmie j scowe j s t r u k t u r y , j a k ą o d z n a c z a się d e t e r m i n a c j a ch rono log iczna , w y s t ę p u j ą c a w cza sach g r a m a t y c z n y c h *.

W t e n sposób d o c h o d z i m y do n a s t ę p u j ą c y c h t a b e l , w k t ó r y c h in ic ja ły „ £ " , „ i ? " i „ # " f igurują o d p o w i e d n i o z a m i a s t : „ p u n k t u z d a r z e n i a " , „ p u n k t u odn ie s i en i a " i „ p u n k t u m o w y " , a s t r z a ł k a od lewej do p r a w e j w s k a z u j e k i e r u n e k c z a s u : 8 5

* W świetnej analizie gramatyki J. O. H. Jespersena (The Philosophy of Gramnmr, H. Holt, New York 1924) znajduję trzypunktową strukturę w odniesieniu do takich czasów gramatycznych, jak past perfect i futurę perfect (s. 256), natomiast nie stosuje się jej tam do interpretacji innych czasów gramatycznych. To tłumaczy trudności, które nawet Jespersen ma w odróżnieniu czasu present perfect od zwykłego czasu przeszłego, czyli simple past (s. 269). Zauważa on słusznie bliski związek między czasem teraźniejszym a present perfect, widoczny w takich zdaniach, jak: „now I have eaten enough". Podaje jednak nieco mętną definicję czasu present perfect, nazywając go „retrospektywną odmianą czasu teraźniejszego". [„Now I have eaten enough" — „Najadłem się (i teraz jestem syty)"] .

8 4 Również i w tym wypadku polski przekład tego wiersza nie stanowi dobrej ilustracji omawianego zagadnienia, gdyż present perfect ustąpi w nim prostemu czasowi przeszłemu: „Wiele podróżowałem po królestwach złota I wiele pięknych państw i królestw widziałem; Opłynąłem wiele wysp zachodnich, Które bardowie dzierżą w lennie dla Apollina".

8 5 Zachowuję angielską terminologię i brzmienie przykładów, gdyż polskie odpowiedniki nie oddają w pełni relacji chronologicznych.

136 Hans Reichenbach

Past Perfect I had seen John

Simple Past I saw John

Present Perfect I have seen John

R S R,E S S,R

Present Simple Futurę Futurę Perfect I see John I shall see John I shall have seen John

i » . i i » . i s ' , »

S,R9E S,R E S E R

W n i e k t ó r y c h czasach g r a m a t y c z n y c h z a w a r t a j e s t d o d a t k o w a w s k a z ó w k a , d o t y c z ą c a czasowej rozciągłości z d a r z e n i a . J ę z y k an gielski pos ługu je się im ie s łowem c z y n n y m czasu t e raźn ie j szego , z w a n y m present participle, d l a z a z n a c z e n i a , że d a n e z d a r z e n i e p o k r y w a p e w i e n p rzec iąg czasu . O t r z y m u j e m y z a t e m n a s t ę p u j ą c e t a b e l e 8 6 :

Past Perfect, Extended Simple Past, Extended Present Perfect, Extended I had been seeing John I was seeing John I have been seeing John

E R S R,E S ''IT SJR ^

Present, Extended Simple Futurę, Extended Futurę Perfect, Extended I am seeing John I shall be seeing John I shall have been seeing

John

E , .

S,R S.R E S E Ii

T y c h rozc iąg łych czasów g r a m a t y c z n y c h u ż y w a się n i e k i e d y d la z a z n a c z e n i a p o w t a r z a n i a się d a n e g o z d a r z e n i a , a n ie j ego t r w a n i a . O t o n p . m ó w i m y : „ w o m e n a r e w e a r i n g l a r g e r h a t s t h i s y e a r " 8 7 , w t y m z n a c z e n i u , iż j e s t t o p r a w d a w b a r d z o wie lu p r z y p a d k a c h .

8 6 Jak i poprzednio zachowuję terminologię angielską i takież brzmienie przykładów, gdyż odpowiedniki w języku polskim nie oddają należycie relacji chronologicznych. W przykładach tych występuje zdanie: „Widzę Jana", koniugowane ze względu na czas gramatyczny.

8 7 „Kobiety noszą w tym roku większe kapelusze".

Analiza języka potocznego 137

P o d c z a s g d y j ę z y k ang ie l sk i w y r a ż a rozciągłe czasy g r a m a t y c z n e — z a p o m o c ą present participle, i n n e j ęzyk i p o s ł u ż y ł y się s p e c j a l n y m i suf i k s a m i w celu o d d a n i a t e j f o r m y c z a s o w n i k o w e j . W j ę z y k u t u r e c k i m , n p . , i s tn ie je t e g o r o d z a j u czas g r a m a t y c z n y , z w a n y muzari, k t ó r y w s k a z u j e n a p o w t a r z a n i e się l u b t r w a n i e , z n a c i s k i e m n a p o w t a r z a n i e się, i t o również w y p a d k ó w przesz łych oraz p r z y s z ł y c h . T e n czas g r a m a t y c z n y m o ż n a p r z e d s t a w i ć za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c e g o d i a g r a m u :

Turecki Muzari

górurum

E E E E E E E 1 — i — i — i i i i » »

S,R

P r z y k ł a d e m t ego cza su g r a m a t y c z n e g o j e s t t u r e c k i e s łowo „ g ó r u r u m " , co z n a c z y „ w i d u j ę " , „ z w y k l e w i d z ę " . S y l a b a „gó r " j e s t r d z e n i e m o z n a c z e n i u „widz ieć" , „ u r " t o sufiks w y r a ż a j ą c y m u z a r i , „ u m " zaś t o k o ń c ó w k a p ie rwsze j o soby l i czby p o j e d y n czej *. Z d a n i e „ ja w i d z ę " b r z m i a ł o b y p o t u r e c k u „ g ó r u y o r u m " ; j e d y n ą różn icę w p o r ó w n a n i u z p o p r z e d n i m p r z y k ł a d e m s t a n o w i inf iks „ u y o r " w ś r o d k u s łowa, w y r a ż a j ą c y g r a m a t y c z n y czas t e r aźn i e j s zy . J ę z y k g reck i pos ługu je się a o r y s t e m d la w y r a ż e n i a p o w t a r z a n i a się b ą d ź zwycza jowego w y s t ą p i e n i a w g r a m a t y c z n y m czas ie t e r a ź n i e j s z y m . A o r y s t j e d n a k j e s t p i e r w o t n i e n i e rozc i ąg łym c z a s e m p r z e s z ł y m , i t o d rug i e z a s t o s o w a n i e p r z y b r a ł n a s k u t e k p rze sun ięc i a się z n a c z e n i a ; g d y m a sens czasu g r a m a t y c z n e g o rozciągłego, nos i n a z w ę a o r y s t u g n o m i c z n e g o **.

J ę z y k i n i emieck i i f r a n c u s k i n ie m a j ą czasów g r a m a t y c z n y c h

* Samogłoski tureckie z dwiema kropkami wymawia się tak jak podobne samogłoski niemieckie.

** To przesunięcie się znaczenia można wytłumaczyć w następujący sposób: Stwierdzono jeden typowy wypadek w przeszłości ^słuchaczowi pozostawia się dokonanie inferencji indukcyjnej, wedle której pod podobnymi warunkami to samo powtórzy się w przyszłości. Podobne przesunięcie się znaczenia spotykamy w angielskim: „Faint heart never won fair lady" [czyli „słabe serce nigdy nie zwycięży(ło) pięknej damy"]. Por. W. W. Goodwin, Greek Grammar, Boston 1930, Ginn, s. 275.

138 Hans Beichenbach

rozc iąg łych , t y l k o w y r a ż a j ą t a k i e z n a c z e n i a p r z y p o m o c y specja l n y c h słów, j a k n p . r ó w n o w a ż n i k ó w słów „ z a w s z e " , „ z w y k l e " i t d . W y j ą t e k s t a n o w i f r anousk i p r o s t y czas p rzesz ły . W j ę z y k u f r ancus k i m w y s t ę p u j ą t u d w a r ó ż n e czasy g r a m a t y c z n e , imparfait o raz passe defini. E ó ż n i ą się one t y m , że imparfait j e s t c z a s e m g r a m a t y c z n y m rozc i ąg łym, a> passe defini — nie . M a m y z a t e m :

To s a m o roz różn ien ie s p o t y k a m y w grece , m i a n o w i c i e g reck ie imperfectum o d p o w i a d a f r a n c u s k i e m u imparfait, a g reck i a o r y s t w s w y m p i e r w o t n y m znaczen iu , j a k o czas p rzesz ły , o d p o w i a d a f r a n c u s k i e m u passe defini. J ę z y k i , w k t ó r y c h n ie m a passe defini, n i e k i e d y pos ługu ją się i n n y m c z a s e m g r a m a t y c z n y m o t y m znaczen iu ; t a k n p . w łac inie u ż y w a się w t y m sensie czasu g r a m a t y c z nego present perfect {perfectum h i s t o r y c z n e ) .

M o ż n a t u d o d a ć , że p r z y m i o t n i k m a t ę s a m ą n a t u r ę logiczną co imies łów t e r aźn i e j s zy c z a s o w n i k a . W s k a z u j e on rozc iąg ły czas g r a m a t y c z n y . J e ś l i n p . w n a s z y c h t a b e l a c h rozc iąg łych czasów g r a m a t y c z n y c h w s t a w i m y s łowo „ h u n g r y " [ „ g ł o d n y " ] n a mie j sce s łowa „see ing" [ „ w i d z ą c y " ] , t o o t r z y m a m y t e s a m e rozc iąg łe czasy g r a m a t y c z n e . D r o b n a różn i ca w u ż y c i u po l ega t u n a t y m , że p r z y m i o t n i k i są b a r d z i e j s t o sowne , o ile czas t r w a n i a z d a r z e n i a j e s t d ług i ; d l a t e g o p r z y m i o t n i k i m o ż n a częs to i n t e r p r e t o w a ć j a k o opisu jące t r w a ł e cechy r zeczy . P rze j śc i e do czasu g r a m a t y c z n e g o rozciągłego, s t a m t ą d zaś do czasu g r a m a t y c z n e g o pe r m a n e n t n e g o , s t a je się w idoczne w p r z y k ł a d a c h : „ h e p r o d u c e s " , „he is p r o d u c i n g " , „he is p r o d u c t i v e " 8 8 .

K i e d y n ie p r a g n i e m y w y r a z i ć p o w t a r z a n i a się a n i t r w a n i a , lecz t o , że coś z a c h o d z i zawsze , w k a ż d y m czasie , w t e d y pos ługu j e m y się gramatycznym c z a s e m t e r a ź n i e j s z y m . P o w i a d a m y n p .

8 8 Przekład polski nie obrazuje tego przejścia, prędzej już przybliżone odpowiedniki: „produkuje", „właśnie teraz produkuje przez pewien czas% lub „jest (zawsze) produktywny".

Imparfait

je voyais Jean

Passe defini

je vis Jean

S R%E S

Analiza języka potocznego 139

„ d w a r a z y d w a j e s t c z t e r y " . T u t a j czas t e r aźn i e j s zy ł ączn ika „ j e s t " w s k a z u j e , że a r g u m e n t c z a s o w y zos t a ł u ż y t y j a k o z m i e n n a w o l n a ; czyl i z d a n i e t o m a sens : „ d w a r a z y d w a j e s t c z t e r y — w k a ż d y m czas ie" . Użyc i e t o s t a n o w i d r u g ą funkc ję czasową g r a m a t y c z n e g o czasu t e raźn ie j szego .

W p r a k t y c e j ę z y k n ie zawsze t r z y m a się s c h e m a t ó w p o d a n y c h w n a s z y c h t a b e l a c h . W ang ie l sk im n p . u ż y w a m y n i e k i e d y czasu simple past w w y p a d k a c h , g d y n a s z s c h e m a t w y m a g a ł b y czasu g r a m a t y c z n e g o present perfect. Ang ie l sk i present perfect b y w a częs to u ż y w a n y w sensie t a k i m j a k o d p o w i a d a j ą c y m u rozc iąg ły czas g r a m a t y c z n y , z t y m d o d a t k o w y m z a s t r z e ż e n i e m , że d a n e z d a r z e n i e t r w a aż do p u n k t u m o w y . M a m y więc t u t a j t a k i s c h e m a t :

Angielski present perfect drugiego rodzaju

I have seen him

E S,H

W t a k i m , j a k n a t y m schemac ie , z n a c z e n i u m ó w i m y n p . : „ I h a v e k n o w n h i m for t e n y e a r s " 8 9 . J e ś l i n ie chodz i o t r w a n i e z d a r z e n i a , t o w ó w c z a s w j ę z y k u a n g i e l s k i m u ż y w a się z w y k ł e g o czasu przesz łego simple past, z a m i a s t present perfect, j a k w z d a n i u : „ I s aw h i m t e n y e a r s a g o " 9 0 . P o n i e m i e c k u i p o f r a n c u s k u u ż y ł o b y się t u present perfect.

G d y k i l k a z d a ń wiąże się w z d a n i e z łożone , wówczas czasy g r a m a t y c z n e poszczegó lnych z d a ń s k ł a d o w y c h są w z a j e m dos to s o w a n e , zgodn ie z p e w n y m i r e g u ł a m i , k t ó r y m g r a m a t y c y n a d a l i n a z w ę r egu ł n a s t ę p s t w a c z a s ó w g r a m a t y c z n y c h . M o ż e m y r e g u ł y t e r o z u m i e ć j a k o z a s a d ę głoszącą, że choc iaż z d a r z e n i a , do k t ó r y c h odnoszą się poszczegó lne z d a n i a s k ł a d o w e , m o g ą się z n a j d o w a ć w r ó ż n y c h p u n k t a c h c z a s o w y c h , t o j e d n a k p u n k t odn ies ien ia win ien b y ć t e n s a m d l a w s z y s t k i c h z d a ń s k ł a d o w y c h ; z a s a d a t a — p o w i a d a m y — w y m a g a s t a ł o ś c i p u n k t u o d n i e -

8 9 Po polsku wystąpiłby tu czas teraźniejszy: „Znam go od dziesięciu lat".

9 0 „Widziałem go dziesięć lat temu".

140 Hans Beichenbach

s i e n i ą . A z a t e m czasy g r a m a t y c z n e w z d a n i u : „ W y s ł a ł e m b y ł l i s t , g d y J a n p r z y s z e d ł i opowiedz ia ł m i n o w i n y " 9 1 — m o ż n a n a d iag r a m i e p r z e d s t a w i ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

I z d a n i e : Ex — Rx — 8 I I z d a n i e : R21 E2 — 8 (1)

I I I z d a n i e : R3J E3 — S

T u t r z y p u n k t y odn ies ien ia p o k r y w a j ą się. N i e p o p r a w n e b y b y ł o powiedzen i e : „ I ł i ad m a i l e d t h e l e t t e r w h e n J o h n h a s c o m e " ; w t y m z łożeniu u l e g ł b y z m i a n i e p u n k t odnies ien ia . J a k o i n n y p r z y k ł a d r o z w a ż m y z d a n i e z łożone : „ I h a v e n o t dec ided w h i c h t r a i n I sha l l t a k e " 9 2 . N a s t ę p u j ą c y d i a g r a m wskazu je , że z d a n i e t o czyn i zadość regu le s ta łośc i p u n k t u odn ies ien ia :

I z d a n i e : Ex— 8, Rx

I I z d a n i e : S, R2 — E2

U )

T u t a j n i e p o p r a w n e b y b y ł o p o w i e d z e n i e : „ I d id n o t dec ide w h i c h t r a i n I sha l l t a k e " .

G d y p u n k t odn ies ien ia z n a j d u j e się w przeszłości , a z d a r z e n i e p o k r y w a się z p u n k t e m m o w y , n a l e ż y z a s t o s o w a ć czas g r a m a t y c z n y R — Sj E. W t y m z n a c z e n i u b y w a u ż y w a n a f o r m a „ h e w o u l d d o " , k t ó r ą m o ż n a t r a k t o w a ć j a k o p o w s t a ł ą z p r o s t e g o czasu p rzysz łego „he will d o " — przez p rzesun ięc ie w t y ł p u n k t ó w R o raz E. M ó w i m y n p . : „ I d id n o t k n o w t h a t y o u w o u l d b e h e r e " 9 3 ; i lus t rac ją t ego z d a n i a j e s t n a s t ę p u j ą c y d i a g r a m :

I z d a n i e : 2 2 n Ex — 8 I I z d a n i e : R2 — 8, E2

S f o r m u ł o w a n i e : „ I d id n o t k n o w t h a t y o u were h e r e " , 9 4 m a n ieco inne znaczen ie ; j e s t ono p o p r a w n e t y l k o w t e d y , jeżel i f a k t obec-

9 1 „I had mailed the letter when John came and told me the news". 9 2 „Nie zdecydowałem się, którym pociągiem będę jechał". Zamiast „będę

jechał" poprawniej po polsku byłoby „pojadę", ale ta forma nie tak dokładnie oddaje zwykły czas przyszły, użyty w angielskim zdaniu podrzędnym.

9 3 „Nie wiedziałem, że tutaj będziesz". 9 4 „Nie wiedziałem, że tutaj jesteś".

Analiza języka potocznego 141

nośc i d a n e j o soby t u t a j — rozc iąga się t a k , b y ob jąć również ów m i n i o n y czas , k t ó r e g o d o t y c z y z d a n i e : „ I d id n o t k n o w " , czyl i jeś l i o soba t a b y ł a t u t a j j uż w t e d y , g d y o t y m nie wiedz i a ł em. N a w i a s e m m ó w i ą c , w z d a n i a c h t y c h f o r m y „ w o u l d b e " i „ w e r e " n ie spe łn ia ją funkcj i m o d a l n e j w y r a ż a n i a ^ n i e r z e c z y w i -s tośc i (por . § 57) ; t o z n a c z y n ie j e s t t o t r y b w a r u n k o w y (condi-tional) a n i ł ączący (subjunctive), g d y ż n ie k w e s t i o n u j e się f a k t u , o k t ó r y m m o w a . F u n k c j ę n i e m o d a l n ą i lu s t ru j e z d a n i e : „ I d id n o t k n o w t h a t h e w a s h e r e " , n a t o m i a s t s f o r m u ł o w a n i e : „ t h a t h e w e r e h e r e " — jes t t u t a j n i e p o p r a w n e 9 5 .

G d y d o d a j e się okreś len ie czasu , n p . w p o s t a c i słów t a k i c h , j a k „ t e r a z " czy „ w c z o r a j " , czy wreszc ie n i e z w r o t n e g o s y m b o l u , w r o d z a j u „7 l i s t o p a d a 1944 r . " , t o d o t y c z y ono n ie d a n e g o zdarzen ia , lecz p u n k t u odn ies ien ia w r o z p a t r y w a n y m z d a n i u . M ó w i m y : „ S p o t k a ł e m go w c z o r a j " ; t o , że s łowo „ w c z o r a j " odnos i się t u t a j do op i sanego z d a r z e n i a , p o c h o d z i s t ą d t y l k o , iż p o k r y w a j ą się p u n k t y odn ies ien ia i z d a r z e n i a . G d y m ó w i m y : „ S p o t k a ł e m b y ł go w c z o r a j " , w ó w c z a s t o , co b y ł o w c z o r a j , j e s t p u n k t e m odnie s ienia , a owo s p o t k a n i e mog ło n a s t ą p i ć p r z e d w c z o r a j . B ę d z i e m y z a t e m mówi l i o p o z y c y j n y m u ż y c i u p u n k t u o d n i e s i e n i a ; p u n k t odn ies ien ia w y s t ę p u j e t u j a k o nosiciel s t a n o w i s k a czasowego . Z t a k i m p r z y n a j m n i e j u ż y c i e m m a m y do czyn ien ia w j ę z y k u ang i e l sk im . P o d o b n i e się dzie je , g d y p u n k t y czasu z e s t a w i a m y za p o m o c ą słów t a k i c h , j a k : „ k i e d y " , „ z a n i m " l u b „ p o t e m " czy „ s k o r o " ; w ó w c z a s zes t awien ie t o odnos i się b e z p o ś r e d n i o do p u n k t ó w odnies ien ia , nie zaś do z d a r z e ń . O t o n p . w p r z y t o c z o n y m wyże j p r z y k ł a d z i e (1) p u n k t y czasu , k t ó r e zos t a ły za p o m o c ą s łowa „ g d y " u l o k o w a n e w t y m s a m y m miejscu , są t o p u n k t y odn ies ien ia t r z e c h z d a ń s k ł a d o w y c h , n a t o m i a s t zda rzen i e z p ie rwszego z d a n i a p o p r z e d z a z d a r z e n i a z d rug iego i t rzec iego . E o z -w a ż m y t e r a z z d a n i e : „ H o w u n f o r t u n a t e ! N o w t h a t J o h n tel ls m e t h i s I h a v e m a i l e d t h e l e t t e r " 9 6 . Czasem, k t ó r y zos ta ł t u z i d e n t y -

9 5 Sens tego zdania jest taki: nie wiedziałem, że tutaj jest oraz był przedtem (od momentu, do którego odnosi się zdanie nadrzędne); w drugim wariancie zdania podrzędnego zamiast „jest" występuje „byłby".

9 6 „Jak to niedobrze! Teraz, kiedy Jan mi to mówi, ja już wysłałem ten list".

142 Hans Beichenbach

f i k o w a n y z m o m e n t e m opowiedzen i a n o w i n p rzez J a n a , n ie j e s t czas w y s ł a n i a l i s tu , lecz p u n k t odn ies ien ia d rug iego z d a n i a sk ła dowego , i d e n t y c z n y z p u n k t e m m o w y ; m a m y z a t e m n a s t ę p u j ą c y s c h e m a t :

I z d a n i e : S, Bx, Ex

I I z d a n i e : E2 — 8, B2

( '

D l a t e g o t eż n i e p o p r a w n e b y ł o b y p o w i e d z e n i e : „ N o w t h a t J o h n te l ls m e t h i s I m a i l e d t h e l e t t e r " .

O ile s t o s u n k i e m czasów, k t ó r y z a c h o d z i m i ę d z y p u n k t a m i odnies ien ia , n ie j e s t i d e n t y c z n o ś ć , t y l k o n a s t ę p s t w o , t j . o ile p o wiedz i ano , że j e d e n z n a j d o w a ć się m a p r z e d d r u g i m , w ó w c z a s n ie d a się, oczywis t a , z a c h o w a ć z a s a d y s ta łośc i p u n k t u odn ie sienia . W z d a n i u : „he t e l e p h o n e d before h e c a m e " 9 7 , u s t a l a się, że Bx m a b y ć p r z e d J? 2 ; a le , p r z y n a j m n i e j , u ż y t e t u czasy g r a m a t y c z n e m a j ą t ę s a m ą s t r u k t u r ę . I n a c z e j rzecz się m a w p r z y k ł a dz ie : „he was h e a l t h i e r w h e n I s aw h i m t h a n h e is n o w " 9 8 . T u m a m y t a k ą s t r u k t u r ę :

I z d a n i e : Bx, Ex — 8 I I z d a n i e : B2, E2 — 8 (5)

I I I z d a n i e : 8, i ? 3 , E3

W t a k i c h w y p a d k a c h r egu łę s ta łośc i p u n k t u odnies ien ia z a s t ę p u j e b a r d z i e j ogó lna z a s a d a p o z y c y j n e g o u ż y c i a p u n k t u o d n i e s i e n i a . D l a t e g o p ie rwszą z t y c h r egu ł n a l e ż y u w a ż a ć za p r z y p a d e k szczególny, w y s t ę p u j ą c y w ó w c z a s , g d y s t o s u n k i e m c z a s o w y m m i ę d z y p o r ó w n y w a n y m i p u n k t a m i odn ies ien ia j e s t i d e n t y c z n o ś ć .

N a w i a s e m m ó w i ą c , p r z y j ę t e w j ę z y k u ang ie l sk im s t o s o w a n i e czasu g r a m a t y c z n e g o simple past t a m , gdzie i n n e j ę z y k i u ż y w a j ą czasu present perfect, j e s t , b y ć m o ż e , w y n i k i e m ścisłego s to sowania się do z a s a d y p o z y c y j n e g o u ż y c i a p u n k t u odn ies ien ia . G d y m ó w i m y : „ th i s is t h e m a n w h o d r o v e t h e c a r " 9 9 , p o s ł u g u j e m y się czasem g r a m a t y c z n y m simple past w z d a n i u p o d r z ę d n y m , g d y ż

9 7 „Telefonował, zanim przyszedł". 9 8 „Był zdrowszy, gdy go widziałem, niż teraz". 9 9 „To jest człowiek, który prowadził samochód".

Analiza języka potocznego 1U

w s p o m n i a n a z a s a d a p o z y c y j n o ś c i z m u s i ł a b y n a s do t e g o , sko ro t y l k o d o d a l i b y ś m y okreś len ie czasu t a k i e , j a k w z d a n i u : „ t h i s is t h e m a n w h o d r o v e t h e c a r a t t h e t i m e of t h e a c c i d e n t " 1 0 ° . J ę z y k n i e m i e c k i s t a w i a t u present perfect, i p r z e d o s t a t n i e z d a n i e n a l e ż a ł o b y p rze łożyć n a : „dies i s t d e r M a n n , d e r d e n W a g e n g e f ah ren h a t " . M i m o że t o w y d a j e się lepsze od wers j i ang ie l sk ie j , m a j e d n a k w a d ę u j a w n i a j ą c ą się p o d o d a n i u okreś len ia czasu . W n i e m i e c k i m z m u szeni j e s t e ś m y ó w okol iczn ik czasu odn ieść do s a m e g o z d a r z e n i a , n i e zaś do p u n k t u odn ies ien ia , j a k t o w i d a ć z p r z y k ł a d u : „dies i s t d e r M a n n , d e r d e n W a g e n z u r Ze i t des Unglucks fa l l e s ge fah ren h a t " . W w y p a d k a c h t ego r o d z a j u j ę z y k m o ż e u c z y n i ć zadość a lbo z a s a d z i e s ta łośc i p u n k t u odnies ien ia , a l bo t eż zasadz ie p o z y c y j n e g o u ż y c i a p u n k t u odn ies ien ia , n i g d y zaś o b u t y m . z a s a d o m z a r a z e m .

Użyc ie g r a m a t y c z n y c h czasów p r z y s z ł y c h wiąże się n i e k i e d y z p e w n y m i o d c h y l e n i a m i od p i e r w o t n e g o z n a c z e n i a t y c h czasów. W z d a n i u : „ N o w I sha l l g o " 1 0 1 — p r o s t y czas p r z y s z ł y m a zna czenie S, R — JB; w y n i k a t o z z a s a d y p o z y c y j n e g o u ż y c i a p u n k t u odn ies ien ia . N a t o m i a s t w z d a n i u : „ I sha l l go t o m o r r o w " 1 0 2 — t a s a m a z a s a d a sk ł an i a n a s do i n t e r p r e t o w a n i a cza su p rzysz łego w fo rmie 8 — R, E. P r o s t y czas p r z y s z ł y m o ż n a z a t e m r o z u m i e ć d w o j a k o , a że ż a d n e z t y c h r o z u m i e ń n ie m a p r z e w a g i , p r z e t o n i e m o ż n a t eż k t ó r e g o ś z n i ch u z n a ć za j e d y n i e p o p r a w n e * . D a l s z e o d c h y l e n i a w y s t ę p u j ą w n a s t ę p s t w i e czasów g r a m a t y c z n y c h . E o z w a ż m y z d a n i e : „ I sha l l t a k e t h e p h o t ó g r a p h w h e n y o u c o m e " 1 0 3 . F o r m a : „ w h e n y o u wil l c o m e " — b y ł a b y b a r d z i e j s ł u s z n a ; w o l i m y j e d n a k u ż y ć t u czasu t e raźn ie j szego z a m i a s t p r zysz ł ego . Użyc ie t o m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć w n a s t ę p u j ą c y spo-

* Różnicę między francuskimi formami czasu przyszłego „je vais voir" i „je verrai" można, jak się zdaje, traktować jako odróżnienie porządku S, R— E od porządku *Sy — R, E [„zaraz zobaczę", „zobaczę"].

1 0 0 „To jest człowiek, który prowadził samochód w czasie wypadku". 1 0 1 „Teraz będę szedł". 1 0 2 „Pójdę jutro". 1 0 3 Odpowiednikiem, nie zaś dokładnym przekładem na polski, byłoby: „Zro

bię zdjęcie, gdy przyjdziesz"; dosłownie zaś: „będę robił zdjęcie, gdy przychodzisz", w drugim zaś wariancie „gdy będziesz przychodzić".

144 Hans Beichenbach

sób . P o p ie rwsze , g r a m a t y c z n y czas p r z y s z ł y zos t a ł w z d a n i u n a d r z ę d n y m z a s t o s o w a n y w z n a c z e n i u 8 — R, E; p o d rug i e , z lekcew a ż o n o w z d a n i u p o d r z ę d n y m p u n k t m o w y . Z lekceważen ie t o j e s t możl iwe , p o n i e w a ż s łowo „ w h e n " i t a k w sposób j a s n y odnos i p u n k t odnies ien ia owego z d a n i a p o d r z ę d n e g o do p rzysz ł ego z d a r z e n i a . P o d o b n a a n o m a l i a w y s t ę p u j e w z d a n i u : „ W e sha l l h e a r t h e r e c o r d w h e n we h a v e d i n e d " 1 0 4 , gdz ie z a s t o s o w a n o present perfect z a m i a s t czasu g r a m a t y c z n e g o futurę perfect: „ w h e n w e sha l l h a v e d i n e d " *.

W r a c a j ą c do ogólnego z a g a d n i e n i a ko le jnośc i ch rono log iczne j w s p o m n i a n y c h t r z e c h p u n k t ó w , w i d z i m y z n a s z y c h t a b e l , że n ie w y c z e r p a l i ś m y możl iwośc i u p o r z ą d k o w a n i a t y c h p u n k t ó w czasu . Ogó łem i s tn ie je 13 możl iwości , a le w j ę z y k u ang ie l sk im w y s t ę p u j e t y l k o 6 czasów g r a m a t y c z n y c h . J e ś l i c h c e m y u s y s t e m a t y z o w a ć moż l iwe czasy g r a m a t y c z n e , m o ż e m y p o s t ą p i ć w t a k i o t o s p o s ó b . J a k o p u n k t wyjśc ia o b i e r a m y p u n k t m o w y ; p u n k t odn ies ien ia m o ż e się w z g l ę d e m niego z n a j d o w a ć w przeszłości , w t y m s a m y m czasie l u b w przysz łośc i . D a j e t o t r z y możl iwośc i . N a s t ę p n i e b i e r z e m y p o d u w a g ę p u n k t z d a r z e n i a ; m o ż e on w y s t ę p o w a ć p r z e d p u n k t e m odnies ien ia , równocześn ie z n i m b ą d ź p o n i m . O t r z y m u j e m y z a t e m 3 - 3 = 9 m o ż l i w y c h fo rm, k t ó r y m n a d a j e m y n a z w ę f o r m p o d s t a w o w y c h . P o z o s t a ł e różn ice f o r m p o w s t a j ą w t e d y t y l k o , g d y r o z w a ż a m y , j a k a j e s t p o z y c j a d a n e g o z d a r z e n i a w s t o s u n k u do p u n k t u m o w y ; p o z y c j a t a j e d n a k ż e b y w a z w y k l e n i e i s t o t n a d la z a g a d n i e n i a . O t o f o r m ę S — E — R m o ż n a od różn ić od f o r m y # , E — R-7 j e d n a k ż e ze w z g l ę d u n a re lac je z a c h o d z ą c e m i ę d z y 8 o raz R z j e d n e j s t r o n y , a R o raz E — z d r u g i e j , f o r m y t e n ie różnią się i d l a t e g o u w a ż a m y , że r e p r e z e n t u j ą one t ę s a m ą f o r m ę p o d s t a w o w ą . J a k więc z t ego w y n i k a , n i e m a p o t r z e b y

* W niektórych gramatykach znajdujemy uwagę, że przejściu od mowy niezależnej do mowy zależnej towarzyszy zmiana czasu gramatycznego z teraźniejszego na przeszły. Jednakże tego przesunięcia nie należy uważać za zmianę w znaczeniu czasu gramatycznego; wynika ona ze zmiany punktu mowy. Oto np.: „I a m cold" — ma punkt mowy leżący przed punktem mowy w zdaniu: „I said that I w a s cold". [Język polski nie oddaje tej różnicy: „Jest mi zimno" i „Mówiłem, że jest mi zimno", nie zaś, że „było mi zimno"].

1 0 4 „Będziemy słuchać płyty, gdy zjemy obiad" — to odpowiednik; dosłownie zaś: „gdy zjedliśmy obiad".

Analiza języka potocznego 145

z a j m o w a ć się w s z y s t k i m i t r z y n a s t o m a m o ż l i w y m i f o r m a m i : w y s t a r c z y o g r a n i c z y ć się d o dziewięciu f o r m p o d s t a w o w y c h .

D l a t y c h dz iewięc iu f o r m p o d s t a w o w y c h p r o p o n u j e m y na s t ępu j ącą t e rmino log i ę . P o z y c j ę R w s t o s u n k u do S w s k a z u j e się p r z y p o m o c y s łów „p rzesz ły" , „ t e r a ź n i e j s z y " i „ p r z y s z ł y " . P o zyc ję E w s t o s u n k u do R w s k a z u j e się p r z y p o m o c y s łów „pop r z e d z a j ą c y " , „ p r o s t y " , „ n a s t ę p u j ą c y " , p r z y c z y m s łowa „ p r o s t y " u ż y w a się d l a z a z n a c z e n i a k o i n c y d e n c j i R o raz E. D o c h o d z i m y więc do t a k i c h n a z w :

Struktura

E — B — S

E,*B — S

B — E—S B — S, E B—S — E

E — S, B

S, B, E

S, B — E

S — E — B 8, E — B E — S — B

S — B, E

S — B — E

Noiva nazwa

Czas przeszły poprzedzajmy

Czas przeszły prosty

Czas przeszły następujący

Czas teraźniejszy poprzedzający

Czas teraźniejszy prosty

Czas .teraźniejszy następujący

Czas przyszły poprzedzaj ą

Czas przyszły prosty

Czas przyszły następujmy

Nazwa tradycyjna

Past perfect (czas zaprzeszły)

Simple past (czas przeszły)

Present perfect

Present (czas teraźniejszy)

Simple futurę (czas przyszły)

Futurę perfect

Simple futurę (czas przyszły)

W i d z i m y , że więcej n iż j e d n a s t r u k t u r a p r z y p o r z ą d k o w a n a j e s t t y l k o d w ó m r e t r o g r e s y w n y m , czyl i „cofa jącym s ię" , c z a s o m g r a m a t y c z n y m , m i a n o w i c i e czasowi p r z e s z ł e m u n a s t ę p u j ą c e m u oraz czasowi p r z y s z ł e m u p o p r z e d z a j ą c e m u , w k t ó r y c h k ie ru n e k S — R j e s t p r z e c i w n y w z g l ę d e m k i e r u n k u R — E. J e ś l i p r a g n i e m y w p r o w a d z i ć roz różn ien ie m i ę d z y t y m i t r z e m a s t r u k t u -

146 Hans Beichenbach

r a m i , t o o z n a c z a m y je j a k o p i e rwszy , d r u g i i t r zec i czas p rzesz ły n a s t ę p u j ą c y b ą d ź czas p r z y s z ł y p o p r z e d z a j ą c y .

Czasy g r a m a t y c z n e , d l a k t ó r y c h j ę z y k n ie m a u s t a l o n y c h fo rm, w y r a ż a się za p o m o c ą t r a n s k r y p c j i [czyli w t y m p r z y p a d k u : p r z e n ies ien ia s t r u k t u r y czasowej n a i n n y czasownik — p r z y p . t ł u m . ] . M ó w i m y n p . : „ I sha l l b e go ing t o see h i m " 1 0 5 , w y r a ż a j ą c w t e n sposób czas p r z y s z ł y n a s t ę p u j ą c y 8 — B — E, za p o m o c ą powie d z e n i a n ie o z d a r z e n i u E b e z p o ś r e d n i o , t y l k o o akc ie p r z y g o t o w a n i a do t e g o z d a r z e n i a ; t ą d rogą m o ż e m y p r z y n a j m n i e j o d d a ć ko le jność chronolog iczną z d a r z e ń , n a s t ę p u j ą c y c h za raz p o p u n k c i e odn ies ien ia . J ę z y k i , w k t ó r y c h i s tn ie je imies łów czasu p rzysz łego , futurę participle, r ozpo rządza j ą b e z p o ś r e d n i m i f o r m a m i czasu p rzysz łego n a s t ę p u j ą c e g o . O t o ł ac ińsk ie : „ a b i t u r u s e r o " — j e s t p r z y k ł a d e m t e g o czasu g r a m a t y c z n e g o i dos łownie z n a c z y : „ b ^ d ę j e d n y m z t y c h , k t ó r z y b ę d ą o d c h o d z i ć " . D l a w y r a ż e n i a czasu przesz łego n a s t ę p u j ą c e g o B — E — 8 u ż y w a się w j ę z y k u an g ie l sk im f o r m y : „ h e w o u l d d o " , n p . : „ I d id n o t e x p e c t t h a t h e w o u l d w i n t h e r a c e " 1 0 6 . S p o t k a l i ś m y się z t ą fo rmą w j e d n y m z p o w y ż s z y c h p r z y k ł a d ó w i t a m i n t e r p r e t o w a l i ś m y ją j a k o o d p o wiada jącą s t r u k t u r z e B — $, E; a le przec ież s t r u k t u r a t a n a l e ż y do t e j s a m e j f o r m y p o d s t a w o w e j co s t r u k t u r a B — E — Si d l a t e g o m o ż n a ją o z n a c z y ć za p o m o c ą t e j s a m e j n a z w y . Z a m i a s t f o r m y : „he w o u l d d o " , k t ó r e j g r a m a t y k a n ie u w a ż a oficjalnie za czas g r a m a t y c z n y *, u ż y w a się częs to t r a n s k r y p c j i we w s p o m n i a n y m już znaczen iu . M ó w i m y więc : „ I d id n o t e x p e c t t h a t h e w a s go ing t o w i n t h e r a c e " , czy t eż w d o k u m e n c i e o f i c j a lnym: „ t h e k i n g l a v i s h e d h i s f avo r on t h e m a n w h o w a s t o k i l l h i m " 1 0 7 . W t y m o s t a t n i m p r z y k ł a d z i e ko le jność B — E — 8 w y r a ż o n o za p o m o c ą

* Niekiedy określa się tę formę jako czas gramatyczny trybu warunkowego conditional, będącego odpowiednikiem francuskiego conditionnel. Jednakże w rozważanych wyżej przykładach nie jest to tryb warunkowy, tylko czas gramatyczny trybu oznajmiającego.

1 0 5 „Pójdę go zobaczyć"; jest to odpowiednik polski, a nie dosłowny przekład.

1 0 6 „Nie spodziewałem się, że on wygra wyścig". 1 0 7 „Król obdarzył łaską człowieka, który miał go zabić".

Analiza języka potocznego 147

f o r m y : „ w a s t o k i l l " , k t ó r a u j m u j e zda rzen i e E w czasie R j a k o jeszcze n ie zaszłe , lecz j a k o z a m i e r z o n e .

D o d a j m y , że p o c h o d z e n i e h i s t o r y c z n e wie lu czasów g r a m a t y c z n y c h m o ż n a o d n a l e ź ć w p o d o b n y c h t r a n s k r y p c j a c h . O t o n p . : „ I sha l l g o 4 4 1 0 8 — znaczy ło p i e r w o t n i e : „ I a m obl iged t o g o " 1 0 9 ; znaczen i e g r a m a t y c z n e g o czasu p rzysz łego rozwinę ło się dz ięki t e m u , że t o , co z m u s z o n y j e s t e m rob i ć , u c z y n i ę w późn i e j s zym czas ie * . F r a n c u s k i czas p r z y s z ł y m a t a k i e s a m o p o c h o d z e n i e ; o t o f o r m a : „je d o n n e r a i " , czyl i „ d a m " , w y w o d z i się z: „je d o n n e r a i " , co z n a c z y : „ m u s z ę d a ć " . W t a k i właśn ie sposób p isa ło się w jęz y k u s t a r o f r a n c u s k i m * * . D w o j a k a funkc j a s łowa „ h a v e " n o , wyraża jącego p o s i a d a n i e o raz g r a m a t y c z n y czas p rzesz ły , w y w o d z i się z t e j ide i , że t o , co p o s i a d a m , zos ta ło n a b y t e w przesz łośc i ; a z a t e m : „ I h a v e s e e n " 1 1 1 — znaczy ło p i e r w o t n i e : „ p o s i a d a m obecn ie r e z u l t a t y w i d z e n i a " , n a s t ę p n i e zaś zaczęło b y ć r o z u m i a n e j a k o odnoszące się do z d a r z e n i a przesz łego * * * . Z h i s to r i i j ę z y k a

* W języku staroangielskim nie istniał wcale czas przyszły i czasu teraźniejszego używało się zarówno dla wyrażenia teraźniejszości, jak i przyszłości. Słowem „shall" posługiwano się wyłącznie w sensie zobowiązania. W języku średnioangielskini słowo „shall" stopniowo nabierało funkcji wyrażania gramatycznego czasu przyszłego. Por. „The New English Dictionary", Oxford 1914, t. VIII , s. 609, koi. 3, pkt. 2, S-Sh.

** Ten sposób wyrażania — gramatycznego czasu przyszłego poprzedzony został przez podobny rozwój języka łacińskiego, biorący początek od łaciny wulgarnej. Oto zamiast formy: „dabo", gramatycznego czasu przyszłego, „dam", używano formy: „dare habeo", czyli odpowiednika angielskiego: „I have to give" — „mam dać". Por. Ferdinand Brunot, Precis de grammaire historigue de la laugue francaise", Paris 1899, Masson et Cie, s. 434.

*** Jest to nawet bardziej widoczne, gdy używa się funkcji dwuargu-mentowej. Oto np.: „I have finished my work" [„skończyłem pracę"] znaczy pierwotnie: „I have my work finished" [„mam pracę skończoną"], t j . : „I possess m y work as a finished one" [„posiadam pracę jako oś ukończonego". Por. „The New English Dictionary", Oxford 1901, T. V, s. 127, kol. 1—2, pkt. I, H. W języku niemieckim dotychczas posługujemy się pierwotnym porządkiem słów, jak w: „Ich habe meine Arbeit beendet" [„skończyłem pracę", dosłownie zaś: „mam moją pracę ukończoną"].

1 0 8 „Będę szedł". 1 0 9 „Zobowiązany jestem iść". 1 1 0 „Mieć". 1 1 1 „Widziałem", a dosłownie „mam widziane".

L o g i k a i j ę z y k 1 2

us Hans Reichenbach

wi dać , że w jego p o c z ą t k a c h n ie d o s t r z e g a n o j a s n o k a t e g o r i i l og icznych i że na s t ąp i ł o t o w w y n i k u d ł u g o t r w a ł e g o r o z w o j u ; d l a t e g o nie p o w i n n i ś m y się dz iwić , że j ę z y k wspó łczesny n ie zawsze p a s u j e do s c h e m a t u , k t ó r y s t a r a m y się s k o n s t r u o w a ć w logice f o r m a l n e j . J ę z y k m a t e m a t y c z n y m o ż n a s k o o r d y n o w a ć z j ę z y k i e m e t n i c z n y m — j e d y n i e w sensie p e w n e g o p rzyb l i żen i a .

§ 52. K L A S Y F I K A C J A F U N K C J I

P o d z i a ł g r a m a t y c z n y funkc j i n a r zeczownik i , p r z y m i o t n i k i i czasownik i , s k r y t y k o w a n y p rzez n a s w § 45 , m a j e d y n i e t e c h n i c z n ą donios łość . Czasownik jes t nos ic ie lem czasu g r a m a t y c z n e g o i su-f iksów o s o b o w y c h , dz ięki c z e m u m o ż n a go u w a ż a ć za funkc ję zdan iową . E z e c z o w n i k ó w i p r z y m i o t n i k ó w u ż y w a się j a k o funkc j i — t y l k o w po łączen iu z c za sown ik i em p o s i ł k o w y m „ b y ć " . Kóżn ica log iczna wiąże się z r o z r ó ż n i e n i e m l i n g w i s t y c z n y m o t y l e t y l k o , o ile r zeczownik i m o ż n a t r a k t o w a ć j a k o t e r m i n y d e n o t u -jące k l a s y , p o d c z a s gdy p r z y m i o t n i k m a c h a r a k t e r czasu g r a m a t y c z n e g o i d l a t e g o lepiej p r z y m i o t n i k i włączyć do c z a s o w n i k ó w (por . § 51).

K la sy f ikac j ę funkcj i , doniosłą p o d w z g l ę d e m log i cznym, d a się s k o n s t r u o w a ć p r z y p o m o c y po jęć o p r a c o w a n y c h w § 2 2 ; n a s t ę p n i e t r z e b a r o z w a ż y ć roz różn ien ia w y j a ś n i o n e w § 39 i 48 . D o c h o d z i m y t e d y do n a s t ę p u j ą c e j k lasyf ikac j i .

1. Z a c z y n a m y od z e b r a n i a w j e d n e j g r u p i e k i l k u o d m i a n p o dz ia łu , m ianowic i e w s z y s t k i c h p o d z i a ł ó w funkcj i ze wzg lędu n a w ł a s n o ś c i d o t y c z ą c e ich a r g u m e n t ó w . M a m y t u podz i a ł w zależności od l i czby z m i e n n y c h (zwykle n ie zal icza się t u a rgu m e n t ó w p r z e s t r z e n n o - c z a s o w y c h ) , da le j podz i a ł d o t y c z ą c y j e d n o znacznośc i , d o t y c z ą c y s t r u k t u r y po la (pole podz ie lone , n iepodz ie -lone , funkc je j edno l i t e , funkc je spó jne) , d o t y c z ą c y s y m e t r i i , p r zechodn iośc i , zwro tnośc i . K a ż d a funkc j a m a swą własną k a t egor i ę w k a ż d y m z t y c h p o d z i a ł ó w ; z a s a d a t a d o t y c z y , o d p o wiedn io , t a k ż e i n a s t ę p u j ą c y c h podz i a łów . Czasownik i z w r o t n e są, w nasze j t e rmino log i i , p r z e w a ż n i e f u n k c j a m i p ó ł z w r o t n y m i ;

A waliza języka potocznego 149

n p . „ u d e r z y ł e m s ię" m o ż e b y ć p r a w d ą , lecz n ie m u s i . T e r m i n g r a m a t y c z n y „ z w r o t n y " z n a c z y t y l e , co log iczny „n ieprzec iw-z w r o t n y " , czyli „n ie i r r e f l eksy jny" . N a w i a s e m m ó w i ą c , w j ę z y k u ang ie l sk im częs to opuszcza się z a i m e k z w r o t n y i wówczas k o n s t r u u j e się czasownik i z w r o t n e j a k o funkc je z j e d n ą zmienną , j a k w w y r a ż e n i u „ t h e e n e m y s u r r e n d e r e d " 1 1 2 . W i n n y c h j ę z y k a c h t a k się nie p o s t ę p u j e ; c y t o w a n e więc z d a n i e b r z m i a ł o b y p o niem i e c k u : „de r F e i n d e r g a b s ich" , a p o f r a n c u s k u : „ F e n n e m i se r e n d i t " .

2. D r u g i m r o d z a j e m k lasyf ikac j i j es t p o d z i a ł ze wzg lędu n a w e w n ę t r z n ą s t r u k t u r ę funkc j i . E o z r ó ż n i a m y w n i m funkc je p r o s t e i z łożone . F u n k c j ę b ę d z i e m y u w a ż a l i za p ros tą , jeśl i zos t a ł a w y r a ż o n a za p o m o c ą n ieza leżnego s łowa, k t ó r e n ie w s k a z u j e n a je j p o c h o d z e n i e od i n n y c h funkc j i . O t o n p . funkc ję „ b r a t " u w a ż a ć b ę d z i e m y zawsze za funkc ję p ro s t ą . Co p r a w d a , nie j es t t o logicznie kon i eczne . M o ż n a b y z a t e m funkc j ę : „x j e s t b r a t e m y" — t r a k t o wać j a k o funkc ję z łożoną o p o s t a c i : „ i s tn ie je u o raz v t a k i e , że u j e s t o jcem x o raz y, zaś v jes t m a t k ą x o raz y, p r z y c z y m x o raz y n ie są i d e n t y c z n e i x j e s t p łc i m ę s k i e j " . W o l i m y j e d n a k n ie czyn ić u ż y t k u f o r m a l n e g o z t e j definicj i . T o więc , czy p e w n ą funkc ję n a z y w a m y p ros t ą , za leży od j ę z y k a , k t ó r y m się p o s ł u g u j e m y ; g d y w j ę z y k u t y m w y s t ę p u j e spec ja lny t e r m i n , o d p o w i a d a j ą c y d a n e j funkcj i , o k a ż e się d o g o d n e u w a ż a ć ją za funkc ję p ros t ą . Z d rug ie j s t r o n y , w w y r a ż e n i u t a k i m , j a k „ b r a t W i l i a m a " , k o m p o zyc ja j ę z y k o w a w s k a z u j e , że m a m y t u s t r u k t u r ę funkcj i z łożone j . Ł a t w o ją podzie l ić n a części p r o s t e , m i a n o w i c i e funkc ję „ b r a t " i a r g u m e n t „ W i l i a m " . N i e k i e d y j e s t e ś m y z m u s z e n i mówić o funkc jach z łożonych , n a w e t w ó w c z a s g d y nie jes t moż l iwy p o d z i a ł n a części j ę z y k o w e , j a k n p . w p r z y p a d k u k i e d y d a n e s łowo, p o p r z e z swe re lac je w z g l ę d e m i n n y c h słów, w y k a z u j e c h a r a k t e r s y m b o l u śc iągnię tego . S ł o w a m i t ego r o d z a j u są p e w n e czasy g r a m a t y c z n e czasowników. N p . w m o c n e j k o n i u g a c j i g r a m a t y c z n y czas p rzesz ły p o w s t a j e nie na s k u t e k d o d a n i a suf iksu, lecz dz ięk i z m i a n i e s a m o głoski w t e m a c i e c z a s o w n i k o w y m ; z a t e m p o w s t a ł e s łowo w y r a ż a

1 1 2 „Wróg się poddał". 12*

150 Hans Reichenbach

równocześn i e d a n ą funkc ję i je j a r g u m e n t czasowy. O t o nj>. „ b r o k e " 1 1 3 j e s t t e r m i n e m ś c i ą g n i ę t y m , k t ó r y w y r a ż a za p o m o c ą j e d n e g o s łowa funkc ję „ b r e a k " o raz a r g u m e n t czasowy w g r a m a t y c z n y m czasie p r z e s z ł y m . D l a t e g o n ie m o ż e m y t u oddzie l ić t e r m i n u wyraża j ącego funkc ję od t e r m i n u wyraża j ącego ó w a r g u m e n t czasowy , co m o ż n a u c z y n i ć w g r a m a t y c z n y m czasie p r z e s z ł y m s ł abego cza sown ika , t a k i m j a k „k i l l ed" 1 1 4 . Ale z łożoność s łowa „ b r o k e " w i d a ć j a s n o , dz ięk i jego s t o s u n k o w i do t e m a t u „ b r e a k " . I n n y m p r z y k ł a d e m j e s t s łowo „ p r e z y d e n c k i " , k t ó r e w t a k i c h z łożen iach , j a k „ p r e z y d e n c k i j a c h t " , z n a c z y „na leżący do p rezy d e n t a " , a z a t e m zawie ra funkc ję , m ianowic i e „ n a l e ż ą c y " , o raz jej uszczegó łowiony a r g u m e n t .

3 . K l a s y f i k a c j a t rzec iego r o d z a j u po lega n a dz ie len iu ze w z g l ę d u n a n a t u r ę a r g u m e n t u , m i a n o w i c i e n a podz ia l e n a funkc je r zeczowe i funkc je f a k t y c z n e (por . § 48) . Większość t e m a t ó w c z a s o w n i k o w y c h w y r a ż a j ą c y c h funkc je — t o funkc je rzeczowe; prze jśc ie zaś do funkc j i zda rzen iowe j u z y s k u j e się zazwyczaj za p o m o c ą suf iksu, j a k w słowie „ t h e b e a t i n g " 1 1 5 . I s t n i e j ą j e d n a k i i n n e p o s t a c i funkc j i z d a r z e n i o w y c h , z b u d o w a n e bez po m o c y suf iksu, t a k i e j a k „ t h e sa le" 1 1 6 . H i s t o r y c z n i e , oczywis t a , s łowa t a k i e da ją się s p r o w a d z i ć do funkcj i r z e c z o w y c h ; o to „ sa l e" p o c h o d z i od funkc j i rzeczowej „ t o sel l" 1 1 7 . W s łowach t a k i c h j a k „ c o r o n a t i o n " 1 1 8 — p o c h o d z e n i e o d cza sown ika , t j . o d funkc j i r zeczowej , w idoczne j e s t t y l k o w ł ac iń sk im t e m a c i e t ego s łowa, c z a s o w n i k a „ c o r o n a r e " 1 1 9 . Czasownik angie l sk i „ t o c r o w n " , choć t a k ż e p o c h o d z i od t egoż p n i a , r óżn i się odeń , w w y n i k u r o z w o j u f o n e t y c z n e g o , k t ó r e m u o d p o w i e d n i r zeczownik n ie pod lega ł , s t ą d t e ż czasownik t e n n ie s t a n o w i logicznego t e m a t u odpowiedn ie j funkc j i f a k t y c z n e j .

1 1 3 „Złamał", „łamał". 1 1 4 „Zabił", „zabijał". 1 1 5 „Bicie". 1 1 6 „Sprzedaż". 1 1 7 „Sprzedawać". 1 1 8 „Koronacja". 1 1 9 „Koronować".

Analiza języka potocznego 151

§ 5 3 . F U N K C J E W Y Ż S Z Y C H T Y P Ó W

W § 39 wy ja śn i l i śmy , d laczego k o n i e c z n e j e s t s t o s o w a n i e funkc j i w y ż s z y c h t y p ó w . W g r a m a t y c e log i s tyczne j są one p o t r z e b n e w szczególności do i n t e r p r e t a c j i m o d y f i k a t o r ó w f u n k c y j n y c h . T e r m i n y t e z n a n e są w t r a d y c y j n e j g r a m a t y c e p o d n a z w ą p r z y s ł ó w k ó w l u b d o p e ł n i e ń p r z y s ł ó w k o w y c h . A b y z r o z u m i e ć , j a k a j e s t n a t u r a t y c h m o d y f i k a t o r ó w , p o r ó w n a j m y z d a n i e : „ J a n wo lno p r o w a d z i s a m o c h ó d " — ze z d a n i e m : „ E o y c e H a l l j e s t c z e r w o n y m b u d y n k i e m " . Słowo „ w o l n o " j e s t m o d y f i k a t o r e m funkc j i : „ p r o w a d z i s a m o c h ó d " ; s łowo „ c z e r w o n y " n a t o m i a s t n ie j e s t m o d y f i k a t o r e m funkc j i „ b u d y n e k " , lecz s t a n o w i n ieza leżną funkc ję . N ieza leżność t a s t a je się w i d o c z n a , g d y d r u g i e m u z n a s z y c h z d a ń n a d a m y t a k ą p o s t a ć : „ E o y c e H a l l j e s t b u d y n k i e m i E o y c e H a l l j e s t c z e r w o n y " ; w p i e r w s z y m z d a n i u n ie m o ż n a d o k o n a ć t a k i e g o p r z e k s z t a ł c e n i a . G r a m a t y k a t r a d y c y j n a p o p e ł n i a p o w a ż n y b ł ą d , i n t e r p r e t u j ą c w s z y s t k i e p r z y m i o t n i k i j a k o m o d y f i k a t o r y r z e c z o w n i k ó w ; większość p r z y m i o t n i k ó w t o funkc j e n ieza leżne , t a k j a k r zeczown ik i i c za sownik i . S y m e t r y c z n y c h a r a k t e r p r z y m i o t n i k a i r z e c z o w n i k a w z d a n i a c h t a k i c h j a k d a n e — dos t r zeg ł Le ibn i z , k t ó r y t r a k t o w a ł t a k i e s ą d y j a k o k o n i u n k c j e d w ó c h s ą d ó w .

N i e w s z y s t k i e j e d n a k ż e p r z y m i o t n i k i są f u n k c j a m i n ieza leżn y m i . N a p i s z m y z a m i a s t p i e rwszego z d a n i a : „ J a n j e s t p o w o l n y m k ie rowcą" . Z d a n i e t o r ó ż n i się o d p i e rwszego t y m t y l k o , że s twier d z a się w n i m s ta łą cechę J a n a i d l a t e g o w y s t ę p u j e w n i m czas g r a m a t y c z n y rozc iąg ły ; j e s t ono r ó w n o w a ż n e z d a n i u : „ J a n zawsze p r o w a d z i s a m o c h ó d w o l n o " . S łowo „ p o w o l n y " z a t e m j e s t t u t a k ż e m o d y f i k a t o r e m funkcj i „ k i e r o w c a " . T o j a s n e , t a k ż e i d l a t e g o , że n ie m o ż n a t e g o z d a n i a podz ie l ić n a t a k i e d w a : „ J a n j e s t p o w o l n y

4. B ę d z i e m y wreszc ie s t o s o w a ć k la sy f ikac ję ze w z g l ę d u n a t y p , po lega jącą n a roz różn i en iu funkc j i w y ż s z y c h i n i ż s z y c h . W y m a g a ono spec ja lne j a n a l i z y , k t ó r ą p r z e d s t a w i m y w n a s t ę p n y m p a r a g r a f i e .

152 Hans Re iv henbach

i J a n j e s t k ie rowcą" . M e chodzi t u o t o , że J a n j e s t w ogóle po w o l n y , t y l k o że J a n j e s t p o w o l n y p r z y p r o w a d z e n i u s a m o c h o d u ; t a k więc s łowo „ p o w o l n y " , t a k j a k i p r z e d t e m , o d g r y w a ro lę m o d y f i k a t o r a s łów „ p r o w a d z i ć s a m o c h ó d " . Logiczn ie p r z e t o b y ł o b y m ó w i ć : „ J a n j e s t wo lno k ie rowcą" 1 2 ° . T e n d e n c j a do z r ó w n y w a n i a jeąt t y m , co p o w s t r z y m u j e j ę z y k angie l sk i ( jak również i i n n e języki ) p r z e d r o z r ó ż n i a n i e m d w ó c h r ó ż n y c h sposobów u ż y c i a p r z y m i o t n i k a w po łączen iu z r zeczown ik i em, m i m o że j ę z y k angie lsk i w y r a ź n i e z a z n a c z a c h a r a k t e r t y c h ż e słów j a k o m o d y f i k a t o r ó w , g d y w y s t ę p u j ą one w po łączen iu z czasownik i em, z a z n a c z a zaś p rzez d o d a n i e suf iksu „ l y " . J ę z y k n i emieck i po pe łn i a , rzecz wca le dz iwna , p r z e c i w n y b ł ąd . W ogóle n ie od różn ia p r z y m i o t n i k a od p r z y s ł ó w k a , g d y p r z y s ł ó w e k t e n d o k o n u j e m o dyf ikac j i c z a s o w n i k a ; za t o w p e w n y c h p r z y m i o t n i k a c h , u ż y t y c h j a k o m o d y f i k a t o r y r zeczowników, z a z n a c z a t a k ą ich ro lę , p i sząc p r z y m i o t n i k i r zeczownik j a k o j e d n o s łowo. O t o n p . dwie p o s t a c i naszego z d a n i a b ę d ą w j ę z y k u n i e m i e c k i m w y g l ą d a ł y w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : „ J o h a n n f a h r t l a n g s a m " i „ J o h a n n is t e in L a n g s a m -f a h r e r " 1 2 1 , choć w t e j d rug ie j wers j i m o ż n a b y p o n i e m i e c k u t a k ż e powiedz ieć : „ J o h a n n is t e in l a n g s a m e r F a h r e r " . Z a z w y c z a j w jęz y k u n i e m i e c k i m u ż y w a się w t a k i sposób t y l k o p e w n y c h u s t a l o n y c h po łączeń , j a k n p . : „Schne l l f ah re r " 1 2 2 , „ S c h w e r v e r w u n d e -t e r " 1 2 3 , „ S c h w e r a r b e i t e r " 1 2 4 i t d . M a m y t u do czyn ien ia z p r z y p a d k i e m , g d y j a s n e p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m roz różn ien ie nie zna laz ło pe łnego odb ic ia w j ę z y k a c h p o t o c z n y c h .

W celu z r o z u m i e n i a n a t u r y m o d y f i k a t o r ó w m u s i m y z d a ć sobie s p r a w ę z t ego , że większości p r e d y k a t ó w u ż y w a się w t a k i sposób , iż pozos t a j e t r o c h ę wolnego mie j sca n a da l sze uszczegółowienie . F u n k c j a : „x się p o r u s z a " , n p . p o z o s t a w i a o t w a r t ą k w e s t i ę sprec y z o w a n i a szybkośc i , w s k a z u j ą c j e d y n i e , że j e s t o n a r ó ż n a od ze ra . D o d a n i e p r z y s ł ó w k a t ak i ego , j a k „ w o l n o " , z a m y k a ową

1 2 0 „John is a slowly driver". 1 2 1 „Jan wolno prowadzi samochód" i „Jan jest powolnym kierowca/'. 1 2 2 „Szybki kierowca". 1 2 3 „Ciężko ranny". 1 2 4 „Ciężko pracujący".

Analiza języka potocznego 153

s z y b k o ś ć w w ę ż s z y m p rzedz ia l e . M o ż e m y p o j e d y n c z y r u c h #-a, m a j ą c y okreś loną s zybkość , k i e r u n e k i td . , t r a k t o w a ć j a k o włas ność / , z w a n ą w ł a s n o ś c i ą s z c z e g ó ł o w ą ; r ó ż n e z a t e m włas nośc i / t ego r o d z a j u m o ż n a po ł ączyć w k l a s ę własnośc i r u c h o w y c h , r e p r e z e n t o w a n ą p rzez funkc ję ^ ( / ) . Z d a n i e : „x± się r u s z a " , m ó w i n a m , że xx m a j e d n ą z owych własnośc i r u c h o w y c h ; w zapis ie s y m b o l i c z n y m , gdzie „m(a?)" z n a c z y : się r u s z a " , będz ie t o :

m(x1) •/*(/) W

W i d z i m y , że „m(«r)" j e s t s y m b o l e m ś c i ą g n i ę t y m , k t ó r y f iguruje z a m i a s t funkc j i z łożone j , obe jmujące j p r e d y k a t i z m i e n n ą związaną, m j e s t własnośc ią p r zys ługu j ącą k a ż d e m u t a k i e m u x, k t ó r e m a własność / p r z y n a l e ż n ą do /z; j a k o własność o b i e k t u t y p u ze rowego , m j e s t własnośc ią t y p u p i e rwszego . W t e rmino log i i k l a s o w e j : k l a s a Jf, p r z y p o r z ą d k o w a n a m-owi , j e s t d y s j u n k t e m 1 2 5

w s z y s t k i c h k l a s F, p r z y p o r z ą d k o w a n y c h f u n k c j o m / , m a j ą c y m własność //.

M o ż e m y t e r a z w p r o w a d z i ć m o d y f i k a t o r „ w o l n o " . N a p i s z m y „rnsl(x)u z a m i a s t : wo lno się r u s z a " , , , c r ( / ) " zaś z a m i a s t : „/ j e s t p o w o l n y " ; wówczas o t r z y m a m y :

m8l(x1)Wf(^)f(xl)^(f)'a(f) (2)

A n a l i z a t a p o k a z u j e , d laczego p r z y s ł ó w k i m o ż n a o t r z y m a ć z p r z y m i o t n i k ó w za p o m o c ą d o d a n i a w t y c h o s t a t n i c h suf iksu ; są one p r e d y k a t a m i , t a k j a k p r z y m i o t n i k i , t y l e że n ie d e n o t u j ą własnośc i

1 2 5 Dysjunkt dwóch klas, czyli klasę połączoną, definiuje autor za pomocą relacji:

x eF V GWf (x cF) V (x*G)

co można odczytać jako: „x jest elementem klasy F lub G — to tyle, co x jest elementem klasy F lub x jest elementem klasy Gu. Jeśli np. F to klasa członków Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, a G to klasa członków Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, wówczas dysjunktem tych klas, czyli klasą połączoną, będzie klasa złożona z członków pierwszego tylko Towarzystwa, z członków drugiego tylko Towarzystwa i z członków należących do obu Towarzystw (z tym, że jeśli ktoś jest członkiem obu Towarzystw, to w obrębie klasy połączonej liczy się go tylko jeden raz). Por. 4, § 35.

154 Hans Beichenbach

r z e c z y , t y l k o własnośc i w ł a s n o ś c i . Suf iks „ l y " w s k a z u j e n a t o użyc i e *.

F u n k c j e fi o raz er, u ż y t e w (2), różn ią się w j e d n y m w a ż n y m p u n k c i e . W ł a s n o ś c i / , z a w a r t e w fi, w y k l u c z a j ą s i ę w z a j e m n i e ; z n a c z y t o , że jeś l i rzecz xx m a j e d n ą z t y c h cech , t o n i e m o ż e m i e ć ż a d n e j z p o z o s t a ł y c h . O t o n p . jeżel i xx p o r u s z a się z p r ę d kością 30 mi l /godz . , t o n ie m o ż e j ednocześn ie p o r u s z a ć się z p r ę d kością 40 mi l /godz . N a t o m i a s t własnośc i / z a w a r t e w o- n i e w y k l u c z a j ą s i ę . N p . xx m o ż e p o r u s z a ć się wo lno i z a r a z e m jeść wo lno czy m y ś l e ć wo lno .

Z a z w y c z a j w łasność p ie rwszego t y p u w p r o w a d z a się w p o s t ac i (1) — t y l k o w w y p a d k u funkc j i w y ż s z y c h o d n o s z ą c y c h się do własnośc i , k t ó r e się w z a j e m wyklucza ją , t a k j a k fi. J e ś l i za ś f unkc j a w y ż s z a odnos i się do własnośc i , k t ó r e się n ie wyk lucza ją , j a k funkc j a a, t o o d p o w i a d a j ą c ą je j w łasność p ie rwszego t y p u definiuje się p r z y p o m o c y ż ą d a n i a , b y wie lka l i czba poszczególn y c h własnośc i p r z e d m i o t u xx n a l e ż a ł a do a, l u b b y t e poszczegó lne własnośc i p r z e d m i o t u xx, k t ó r e na leżą do p e w n e j funkc j i x, b y ł y z a w a r t e w o*. T u % m o ż e z n a c z y ć , n p . w łasnośc i poc iąga jące z a sobą z m i a n ę w czasie b ą d ź p r z y n a j m n i e j g r u p ę w a ż n y c h własnośc i t ego r o d z a j u . A z a t e m własność p ie rwszego t y p u def iniuje się t a k :

sl(x1)^(f)[x(f)'f(x1)Da(f)] ^ (3)

W t a k i sposób def iniuje się n p . p r z y m i o t n i k „ p o w o l n y " . Z d a n i e : „xx j e s t p o w o l n y " , f o rmu łu j e się p r z y p o m o c y w y r a ż e n i a „sl{x1)u, zdef in iowanego w (3). Nieco b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n a r e l ac j a m i ę d z y sl(x1) o raz a(f), p o k a z a n a w (3), t ł u m a c z y , d laczego z n a c z e n i a p r e d y k a t u t y p u p ie rwszego „sl", t j . p r z y m i o t n i k a „ p o w o l n y " , o raz p r e d y k a t u t y p u d rug iego a, t j . t e m a t u s łownego „ s low" w p r z y s ł ó w k u „ s l o w l y " 1 2 6 — n ie o d p o w i a d a j ą sobie w s p o s ó b ścisły.

* Zdania: „# porusza się wolno", nie można symbolicznie zapisać w postaci: „m(x1)- tf(m)", ponieważ własność p o r u s z a n i a s i ę nie jest w ogólności powolna; jedynie szczególny rodzaj poruszania się, przysługujący przedmiotowi xl9

to wolne poruszanie się. Z tej właśnie przyczyny poszczególną własność / należy wprowadzić w sposób przedstawiony w (2).

1 2 6 „Wolno", „powoli".

Analiza języka potocznego 155

W i ę k s z o ś ć p r z y s ł ó w k ó w t o funkc je er, t y p u n ie w y k l u c z a j a c y eh się. T a k i m i p r z y s ł ó w k a m i są n p . : „ b a r d z o " , „ d u ż o " , „ n a d z w y c z a j " . K t o ś m o ż e m i e ć wiele poszczegó lnych własnośc i , d o k t ó r y c h s tosu je się m o d y f i k a t o r „ b a r d z o " ; m o ż e b y ć b a r d z o i n t e l i g e n t n y , b a r d z o s i lny , b a r d z o u c z y n n y . J ę z y k n i e zawsze r o z p o r z ą d z a słow e m o d p o w i a d a j ą c y m własnośc i t y p u p ie rwszego , zdef in iowane j w (3). N i e m ó w i m y n p . : nx j e s t b a r d z o " , choc iaż w y r a ż e n i e t o d a ł o b y się zdef in iować zgodn ie z (3). B y ć m o ż e , iż t e r m i n : j e s t w y b i t n y " , m o ż n a b y u w a ż a ć za p o c h o d z ą c y od p r z y s ł ó w k a „ b a r d z o " n a m o c y (3), o ile w t e j f o r m u l e „ e r " b ę d z i e m y in t e r p r e t o w a ć j a k o „ b a r d z o " .

P o r ó w n a j m y t e r a z m o d y f i k a c j ę p r z y s ł ó w k o w ą — ze z d a n i e m s t w i e r d z a j ą c y m dwie n ieza leżne własnośc i . C y t o w a n e wyże j zdan i e : „ E o y c e H a l l j e s t c z e r w o n y m b u d y n k i e m " — m o ż n a zap i sać w n a s t ę p u j ą c e j p o s t a c i :

bl(x1)-r(x1) (4)

gdz ie „bl" f iguruje z a m i a s t „ b u d y n e k " , „ r " zaś — z a m i a s t „czerw o n y " . T a k j a k w p o p r z e d n i m w y p a d k u , wo lno k a ż d ą z t y c h własnośc i t r a k t o w a ć j a k o s u m ę poszczegó lnych własnośc i ; b u d y n e k z a t e m o b e j m u j e wiele k s z t a ł t ó w i w y m i a r ó w , a ko lo r c z e r w o n y d a się podzie l ić n a wiele r ó ż n y c h odcieni czerwieni . D l a t e g o m o ż n a u w a ż a ć , że owe własnośc i t y p u p ie rwszego w y w o d z ą się od włas nośc i t y p u d r u g i e g o :

W0*i) W ' Hf) r(x1) Wf m)f(x1) • e(f) (5)

T u X o d p o w i a d a k las ie poszczegó lnych r o d z a j ó w b u d y n k ó w , q zaś — k las ie odc ien i k o l o r u cze rwonego . P o d s t a w i a j ą c (5) do (4) o t r z y m a m y w y p o w i e d ź :

[ ( a / ) / ( ^ i ) ^ ( / ) ] - [ ( a / ) / ( ^ i ) ^ ( / ) ] W Z e s t a w i a j ą c t o z (2), w i d z i m y u d e r z a j ą c ą różn icę w s t r u k t u r z e : (6) głosi , że i s tn ie je poszczegó lna w ł a s n o ś ć / p r z e d m i o t u xu na l e żąca d o o raz równ ież t a k a własność , n a l e ż ą c a d o p; (2) zaś głosi , że t o t a s a m a p o s z c z e g ó l n a w ł a s n o ś ć / n a l e ż y d o funkcj i fi oraz o\ M o ż n a u w a ż a ć , że o w a i d e n t y c z n o ś ć poszczegó lnych

156 Hans Reiclienbach

własnośc i , w y r a ż o n a p r z y p o m o c y suf iksu p r z y s ł ó w k o w e g o „ ly" , w y z n a c z a różn icę m i ę d z y p r z y s ł ó w k o w y m okreś l en i em funkcj i a u ż y c i e m d w ó c h funkc j i n i eza l eżnych .

E e l a c j a m i ę d z y t y m i d w i e m a f o r m u ł a m i , (2) o raz (6), j e s t n a s t ę p u j ą c a . F o r m u ł ę o d p o w i a d a j ą c ą (6), m i a n o w i c i e :

m o ż n a wywieść z (2), m i m o że nie z a c h o d z i r e lac ja w p r z e c i w n y m k i e r u n k u ; (2) głosi więcej niż (7). D l a t e g o z okreś len ia p r z y s ł ó w k o wego m o ż n a wywieść w y p o w i e d ź s twie rdza jącą w y s t ę p o w a n i e d w ó c h n ieza l eżnych własnośc i . Ale t y l k o p ie rwsza z o w y c h d w ó c h własnośc i j e s t t ą samą, co t a , k t ó r a w y s t ę p u j e w z d a n i u p r z y s ł ó w k o w y m ; j e s t t o w łasność w y w i e d z i o n a z wyk lucza j ące j się funkc j i /u, w n a s z y m p r z y k ł a d z i e p i e rwsze k l a m r y w z o r u (7), t o znaczy , zgodn ie z (1), „xx się r u s z a " . D r u g a n ieza leżna własność , wywiedz iona z n i ewyk lucza j ące j się funkc j i o, n ie j e s t p r z y m i o t n i k i e m o d p o w i a d a j ą c y m d a n e m u p r z y s ł ó w k o w i . W n a s z y m p r z y k ł adz i e d rug i e k l a m r y w z o r u (7) okreś la ją w ła sność t y p u p ie rwszego, n ie m a j ą c ą o d p o w i e d n i k a n a z w o w e g o w j ę z y k u p o t o c z n y m , p o n i e w a ż p r z y m i o t n i k „ p o w o l n y " zos t a ł zde f in iowany n ie w t y c h k l a m r a c h , t y l k o we wzorze (3). Z t e j właśn ie p r z y c z y n y z d a n i e :

się p o r u s z a oraz xŁ j e s t p o w o l n y " — nie d a się wywieść ze zda n i a : p o r u s z a się w o l n o " .

P o d o b n e r o z w a ż a n i a s tosu je się w w y p a d k a c h , g d y s formułow a n o innego r o d z a j u definicję p r z y m i o t n i k a . O t o n p . p r z y m i o t n i k a „ p i ę k n y " n ie d a się wywieść z o d p o w i a d a j ą c e j m u funkc j i t y p u d rug iego (3), a n i t eż n ie r e p r e z e n t u j ą go d r u g i e k l a m r y w (7). K o z w a ż m y z d a n i e : „ A n k a p i ę k n i e t a ń c z y " ; m a ono po s t a ć :

gdz ie d r e p r e z e n t u j e funkc ję obe jmu jącą własnośc i t a ń c z e n i a , (3 zaś — funkc ję obe jmu jącą własnośc i p i ę k n a . Z d a n i e t y p u p i e rwszego : „ A n k a t a ń c z y " — m o ż n a zdef in iować j a k o :

(8)

O )

Analiza języka potocznego 157

N a t o m i a s t p r e d y k a t u t y p u p ie rwszego , mianowic i e , „ p i ę k n y " , nie d a się zdef in iować w t e n s a m sposób . G d y m ó w i m y : „ A n k a j e s t p i ę k n a " , m a m y n a m y ś l i t o , że p e w n a cecha A n k i , m ianowic i e je j p o s t a ć z e w n ę t r z n a , j e s t p i ę k n a . P r o w a d z i t o d o n a s t ę p u j ą c e j definicj i p r z y m i o t n i k a „ p i ę k n y " :

bt(x1)1rtmf(x1)'a(f)^(f) (1 .0 )

gdz ie a t o funkc j a o b e j m u j ą c a w s z y s t k i e i n d y w i d u a l n e k s z t a ł t y c ie lesne ludz i , t a k iż k a ż d e / , na leżące do n ie j , j e s t poszczególną cechą k s z t a ł t u całego c ia ła . W i d z i m y , że def inicja t a j e s t odpowiedn ik i em (2), a n ie (1); m o ż n a ją c z y t a ć w t a k i s p o s ó b : „ A n k a j e s t p i ękn ie u k s z t a ł t o w a n a " . S t ą d w i d a ć , że chociaż f o r m u ł a o d p o w i a d a j ą c a wzorowi (7) d a się wywieść z (8), t o j e d n a k zdan ie (8) n ie i m p l i k u j e z d a n i a ma jącego p o s t a ć : „ A n k a t a ń c z y i j e s t p i ę k n a " .

A n a l i z a p o w y ż s z a w y j a ś n i a , d laczego m i m o iż w y r a ż e n i a t a k i e , j a k (2) i (8), są s y m e t r y c z n e , jeśli idzie o dwie funkc je wyższego t y p u , t o j e d n a k czasownik i p r z y s ł ó w e k n ie za jmują pozyc j i s y m e t r y c z n y c h w j ę z y k u p o t o c z n y m . T y l k o wówczas g d y b y ś m y mogl i z a s t o s o w a ć definicję p r z y m i o t n i k a „ p i ę k n y " odpowiada j ącą wzo rowi (9), m ianowic i e definicję o p o s t a c i :

bt(x1)Wtmf(x1)-ft(f) ( 1 1 )

t o m o g l i b y ś m y t a k ż e n a d a ć w y r a ż e n i u (8) i n t e r p r e t a c j ę s y m e t r y c z n ą ; t o z n a c z y m o g l i b y ś m y je c z y t a ć t a k ż e w p o s t a c i : „ A n k a j e s t p i ę k n a t a n e c z n i e " . Ale choc iaż t a k a t e r m i n o l o g i a m o ż e i n ie o k a z a ł a b y się n i e p o p r a w n a , t o przec ież n a p e w n o nie o d p o w i a d a o n a p r z y j ę t e j obecn ie p r a k t y c e j ę z y k o w e j .

N a l e ż y t u d o d a ć u w a g ę o kon iecznośc i w p r o w a d z e n i a funkc j i w y ż s z y c h do i n t e r p r e t a c j i p r z y s ł ó w k ó w . Z d a w a ć b y się mog ło , iż m o ż n a b y się obejść bez t y c h funkcj i , g d y b y z a s t o s o w a ć re lac ję i nk luz j i k l a s . Z a m i a s t funkcją ó, p o s ł u ż y l i b y ś m y się wówczas funkc ją d7 w y s t ę p u j ą c ą w (9), b ą d ź o d p o w i a d a j ą c ą je j k l a są D ; p o d o b n i e , u ż y l i b y ś m y funkc j i bt, zde f in iowane j w (11), b ą d ź o d p o w i a d a j ą c e j je j k l a s y Bt. W t e d y k l a s t y c h n ie def iniowal i b y ś m y p r z y p o m o c y definicj i (9) oraz (11), lecz p r z y j ę l i b y ś m y je

158 Hans Reichenbach

j a k o t e r m i n y p i e r w o t n e , t a k j a k d o raz (i w i nne j i n t e r p r e t a c j i . S to su j ąc re lac ję ink luz j i k l a s z a m i a s t re lac j i b y c i a e l e m e n t e m k l a s y , z a p i s a l i b y ś m y w ó w c z a s z d a n i e : „ A n k a p i ę k n i e t a ń c z y " — w p o s t a c i :

(KF) {x1 eF)-(FC D)-(FC Bt) (12)

W y r a ż e n i e t o f i gu rowa łoby n a mie j scu (8). M o ż n a j e d n a k w y k a z a ć , że t a k i e j i n t e r p r e t a c j i n ie d a się d o p r o w a d z i ć d o k o ń c a . F o r m u ł a (12) j e s t r ó w n o w a ż n a w y r a ż e n i u :

(xx e D) • (xx € Bt) (13)

p o n i e w a ż k i e d y xx n a l e ż y do k l a s y wspó lne j T> o raz Bt127, t o zawsze i s tn ie je p o d k l a s a F o b u t y c h k l a s , do k t ó r e j xx n a l e ż y . D l a t e g o n ie m o ż e m y t u od różn i ć m o d y f i k a t o r a p r z y s ł ó w k o w e g o od zwyk łego p r z y m i o t n i k a . T y m c z a s e m s tosu jąc funkc je wyższe , u z y s k u j e m y m o ż n o ś ć s k o n s t r u o w a n i a n a u ż y t e k t e g o roz różn ie n i a d w ó c h r ó ż n y c h fo rmuł , (7) o raz (2); g d y o d p o w i a d a j ą c e i m f o r m u ł y (12) o raz (13) są i d e n t y c z n e . N a w i a s e m m ó w i ą c , o m a w i a n a o s t a t n i o i n t e r p r e t a c j a n ie u w o l n i ł a b y n a s od wyższego r a c h u n k u funkcy jnego , j a k o że w y s t ą p i e n i e k l a s y F w rol i z m i e n n e j związane j , t a k j a k w (12), s t a n o w i ope rac j ę na leżącą do t ego r a c h u n k u .

Z d rug ie j s t r o n y , n i e c h c e m y tw ie rdz i ć , że funkc je t y p u w y ż szego da ją się w j ę z y k u p o t o c z n y m zawsze j a s n o od różn i ć o d funkc j i t y p u p ie rwszego . L o g i s t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i j ę z y k a p o tocznego n ie m o ż n a w p r o w a d z i ć bez p e w n y c h a r b i t r a l n y c h re s t r y k c j i z n a c z e n i o w y c h . P r e d y k a t ó w ogó lnych , t a k i c h j a k „ k o l o r " czy „ r u c h " , n ie zawsze u ż y w a m y w ściśle t y m s a m y m sensie . O t o n p . g d y m ó w i m y : „ c z e r w o n y j e s t k o l o r e m " , u ż y w a m y s łowa

1 2 7 Klasę wspólną dwóch klas, czyli koniunkt klas F oraz G, definiuje się w następujący sposób:

xeF-Gj=(xcF).{x€G)

Przykładem jest klasa czerwonych kwiatów, jako klasa wspólna kwiatów oraz rzeczy czerwonych. Ilustracją graficzną jest wspólny wycinek dwóch przecinających się kół.

Analiza języka potocznego 159

„ k o l o r " j a k o o rzeczn ika t y p u d r u g i e g o ; w z d a n i u z a ś : „rzecz c z e r w o n a j e s t rzeczą ko lo rową" — u ż y w a m y go j a k o p r e d y k a t u t y p u p ie rwszego .

P r z e j d ź m y t e r a z do inne j i n t e r p r e t a c j i p r z y s ł ó w k ó w , k t ó r a choc iaż t a k ż e po lega n a s t o s o w a n i u funkc j i w y ż s z y c h , m a t ę za l e t ę , że p r z y s ł ó w e k u l e g a w nie j r e d u k c j i do funkc j i t y p u p ie rwszego. W e d l e t e j k o n c e p c j i p r z y s ł ó w e k t r a k t u j e się n ie j a k o p r e d y k a t a r g u m e n t u d a n e g o z d a n i a , lecz f a k t u p r z y p o r z ą d k o w a n e g o t e m u z d a n i u . Z g o d n i e z t ą i n t e r p r e t a c j ą z d a n i e : „ A n k a p i ękn i e t a ń c z y " — z a p i s z e m y w p o s t a c i :

mf(xl)-ó(f)'M{(w)[f(x1mv)} ( u )

gdz ie d, t a k j a k p r z e d t e m , o b e j m u j e w s z y s t k i e poszczególne własnośc i t a ń c z e n i a , p o d c z a s g d y „bt" u ż y t o t u t a j j a k o t e r m i n u p i e r w o t n e g o , n i e wywiedz ionego z funkc j i wyższe j . F o r m u ł ę (14) m o ż n a c z y t a ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : „ A n k a t a ń c z y i je j t a ń c z e n i e j e s t p i ę k n e " . Z w r o t „jej t a ń c z e n i e " t r a k t u j e się t u j a k o d e s k r y p c j e d a n e g o z d a r z e n i a , a n ie j a k o d e s k r y p c j e poszczególne j własnośc i . Za l e t ą t a k i e j i n t e r p r e t a c j i j e s t b a r d z o p r o s t a k o n c e p c j a p r z y s łówków, m i a n o w i c i e j a k o p r z y m i o t n i k ó w o d n o s z ą c y c h się do z d a r z e n i a w s k a z a n e g o p rzez d a n e z d a n i e .

T r z e b a j e d n a k d o d a ć p e w n e zas t r zeżen ie . P r a g n i e m y zwrócić u w a g ę , że z a c h o d z i związek m i ę d z y s p o s o b e m t a ń c z e n i a a włas nością b y c i a p i ę k n y m ; t o z n a c z y : u w a ż a się, iż t a a t a cecha da nego z d a r z e n i a kwal i f iku je poszczególną własność / w t a k i sposób , że własność owa m u s i mieć p e w i e n ok re ś lony c h a r a k t e r . W z ó r (14) n ie w y r a ż a t ego związku , g d y ż z a c h o w u j e on swą w a ż n o ś ć t a k ż e i w t e d y , g d y związek t a k i wcale n ie zachodz i . N p . z d a n i e : „xx zos t a ł z a m o r d o w a n y i z a m o r d o w a n i e xx d o p r o w a d z i ł o d o w o j n y " — również d a się w y r a z i ć w formie (14), o ile s y m b o l „ ó " r o z u m i e ć b ę d z i e m y j a k o „zos ta ł z a m o r d o w a n y " , a „bt" — j a k o „ d o p r o w a dziło do w o j n y " . J e d n a k ż e f a k t , iż z d a r z e n i e t o wywoła ło wo jnę , n ie w y z n a c z a sposobu , w j a k i p o p e ł n i o n o owo m o r d e r s t w o ; u s t a l a t y l k o k o n s e k w e n c j ę , k t ó r a w y p ł y w a n ie z r o d z a j u pope łn ionego m o r d e r s t w a , lecz z okol iczności p o l i t y c z n y c h , w j a k i c h się ono

160 Hans Reichenbach

w y d a r z y ł o . P r z y k ł a d t e n świadczy o t y m , iż (14) n ie o d d a j e pe łnego znaczen ia z d a n i a p r z y s ł ó w k o w e g o o t a ń c z e n i u i d l a t e g o w y m a g a dope łn ien ia w p o s t a c i p e w n e g o za s t r zeżen i a .

T y m d o d a t k i e m , k t ó r e g o w y m a g a wzór (14), j e s t s tw ie rdze nie związku m i ę d z y / o raz bt] m o ż e ono p r z y b r a ć t a k ą p o s t a ć :

f(no1)Dbt{(iv)[f(x1)]*(v)} (15)

W y r a ż e n i e t o t r z e b a do (14) d o d a ć w t e n sposób , b y zas ięg ope ra t o r a egzys t enc j a lnego o b e j m o w a ł fo rmułę (15). Z a p o m o c ą t ego uzupe łn i en i a s tw ie rdza się wówczas , że w ła sność / , j m s i a d a n a przez xl} imp l iku j e k o n e k t y w n i e cechę bt d a n e g o z d a r z e n i a ; t ą drogą u z y s k u j e się uszczegółowienie / . P o s ł u g u j e m y się t u t a j impl i kac ją k o n e k t y w n ą o c h a r a k t e r z e s y n t e t y c z n y m (por . r o z d z . V I I I ) w celu w y k l u c z e n i a p a r a d o k s ó w z w i ą z a n y c h z imp l ikac j ą a d i u n k -t y w n ą . Z a s t o s o w a n i e ogólnej impl ikac j i a d i u n k t y w n e j n ie b y ł o b y w y s t a r c z a j ą c e . A z a t e m k i edy w y r a ż e n i a p r z y s ł ó w k o w e i n t e r p r e t u j e się w sposób (14), na l eży — j a k o s a m o p rzez się z r o z u m i a ł e — p r z y j ą ć uzupe łn i en i e (15).

G r a m a t y k a zal icza do k a t e g o r i i p r z y s ł ó w k ó w wielką l iczbę t e r m i n ó w , k t ó r y c h nie p o w i n n o się u w a ż a ć za p r z y s ł ó w k i , t j . za m o d y f i k a t o r y funkc j i . N p . wielu g r a m a t y k ó w słowo „n i e " t r a k t u j e j a k o p r z y s ł ó w e k ; t y m c z a s e m jes t to t e r m i n log iczny . T a k ż e i t zw . p r z y s ł ó w k i czasu i mie j sca nie są p r z y s ł ó w k a m i ; są t o t e r m i n y specyf ikujące a r g u m e n t czasu i mie jsca , do k t ó r e g o t o a r g u m e n t u odnos i się z d a n i e j a k o całość . I one t a k ż e są f u n k c j a m i w y ż s z y m i , a nie p r z y s ł ó w k a m i . W y s t ę p u j ą one n p . , g d y m o w a o k l a s a c h k l a s , j a k w t e r m i n i e „ N a r o d y Z j e d n o c z o n e " czy w definicji l iczb. W j ę z y k u częs to u ż y w a się ok reś l eń n u m e r y c z n y c h , t a k i c h j a k s łowa: „częs to" , „ r z a d k o " , „ z w y k l e " ; t e r m i n y t e , p rzez g r a m a t y k ę za l iczane do p r z y s ł ó w k ó w , nie są m o d y f i k a t o r a m i funkcj i , t y l k o w y r a ż a j ą re lac je częs tośc iowe w odnies ien iu do wys t ę p o w a n i a o b i e k t ó w b ą d ź z d a r z e ń . S t a n o w i ą one z a t e m funkc je wyższe , u ż y t e j a k o k w a l i f i k a t o r y n u m e r y c z n e , czyli c z ę s t o ś c i o w e . O t o n p . w z d a n i u : „ r e a k c j o m c h e m i c z n y m częs to t o w a r z y s z y wydz ie lan ie c iep ła" — słowo „częs to" nie m o d y f i k u j e funkcj i „ t o w a r z y s z y " , g d y ż nie okreś la ono j ak iegoś spec ja lnego

Analiza jeżyka potocznego 161

r o d z a j u t o w a r z y s z e n i a ; s łowo t o w s k a z u j e , że k l a sa z d a r z e ń , o p i s a n y c h p rzez w s p o m n i a n e z d a n i e j a k o całość, j e s t d u ż a .

Z d rug ie j s t r o n y , b y w a j ą p e w n e t e r m i n y , n ies łusznie zak la sy f ikowane j a k o p r z y m i o t n i k i . N a z y w a ć p r z y m i o t n i k i e m t a k i e s łowo, j a k „wsze lk i" , g d y p o p r z e d z a ono rzeczownik , t o a b s u r d logiczny. J e s t ono t e r m i n e m log i cznym, a n ie funkcją . Co więce j , t o b ł ą d — p ie rwszy t e r m i n w r z e c z o w n i k u z ł o ż o n y m t r a k t o w a ć j a k o p r z y m i o t n i k . O t o n p . w z łożeniu „ d o o r b e l i " 1 2 8 s łowo „ d o o r " 1 2 9

nie zos ta ło u ż y t e j a k o p r z y m i o t n i k , p o n i e w a ż z d a n i a : vx is a doo r be l i " 1 3 0 , n ie m o ż n a rozb ić n a t a k i e d w a z d a n i a : „x is a d o o r " 1 3 1

oraz „.i? is a be l i " 1 3 2 . Ale s łowo „ d o o r " n ie zos ta ło t a k ż e u ż y t e j a k o p rzys łówek . S t a n o w i ono racze j część funkc j i z łożone j , t a k j a k w y j a ś n i o n o t o w (23, § 22) . J e ś l i p o t r z e b a roz różn ien ia t e r m i n o logicznego, m o ż e m y p i e r w s z y t e r m i n , w n a s z y m p r z y k ł a d z i e słowo „ d o o r " , n a z w a ć p o ś r e d n i ą c z ę ś c i ą z łożenia ; d r u g i t e r m i n , s łowo „be l i " w n a s z y m p r z y k ł a d z i e , m o ż e m y n a z w a ć b e z p o ś r e d n i ą c z ę ś c i ą z łożenia , j a k o że j e s t ono funkcją , k t ó r a odnos i się b e z p o ś r e d n i o do a r g u m e n t u z d a n i a . B y w a j ą i n n e p o s t a c i funkc j i z łożonych , odb iega jące od w z o r u (23, § 22) . O t o funkc j a „ o s t a t n i G o t o w i e " j e s t funkc ją złożoną, w k t ó r e j „ o s t a t n i " nie m a c h a r a k t e r u p r z y m i o t n i k a , p o n i e w a ż : „,r j e s t o s t a t n i m Got e m " — nie d a się rozb ić n a d w a z d a n i a : „x j e s t o s t a t n i " oraz ...r j e s t G o t e m " ; t o z n a c z y : x j e s t o s t a t n i , t y l k o o ile j e s t on Got e m . S łowo „ o s t a t n i " f iguru je t u j a k o s k r ó t og ran iczen ia głoszącego, że n ie b y ł o p o t e m ż a d n y c h G o t ó w ; ogran iczen ie t o m o ż n a b y bez t r u d u p r z e d s t a w i ć w p o s t a c i symbo l i czne j p r z y p o m o c y t e r m i n ó w log icznych . D l a t e g o s łowa „ o s t a t n i " nie m o ż n a u z n a ć za n ieza leżną funkc ję , t y l k o t r z e b a je t r a k t o w a ć j a k o s y m b o l n i e k o m p l e t n y , m a j ą c y znaczen ie t y l k o w po łączen iu z f u n k c j a m i . R o z r ó ż n i e n i e części b e z p o ś r e d n i c h i p o ś r e d n i c h d a się zas tosow a ć również i do t e g o r o d z a j u funkcj i z łożonych . F u n k c j e t a k i e

1 2 8 „Dzwonek u drzwi". 1 2 9 ..Drzwi". 1 3 0 „./• jest dzwonkiem u drzwi". 1 3 1 jest drzwiami". 132 „x jest dzwonkiem".

162 Hans Reichenbach

m o ż n a , n a w i a s e m m ó w i ą c , z b u d o w a ć w ob ręb i e k a ż d e g o t y p u . „ O s t a t n i a l i czba c a ł k o w i t a mn ie j s za niż 1 0 0 " , n p . , t o d e s k r y p c j a p o w s t a ł a p r z y p o m o c y funkc j i z łożonej wyższego t y p u .

D o d a j m y jeszcze u w a g ę n a t e m a t u ż y c i a p r z y m i o t n i k ó w p r e -d y k a t y w n y e h , czyli o r zeczn ików p r z y m i o t n i k o w y c h , p o czasownik a c h i n n y c h niż ł ączn ik . M ó w i m y n p . : „ t o wino w y d a j e się d o b r e " ; p r z y m i o t n i k a „ d o b r e " u ż y w a m y w ó w c z a s w t e n sposób , że okreś la o n wino , a n ie m o d y f i k u j e własnośc i w y d a w a n i a się. O k a z u j e się t o p o p r a w n e ; f a k t y c z n i e z d a n i e t o z n a c z y : „ w y d a j e się, że t o w ino j e s t d o b r e " ; a l bo w b a r d z i e j w y s z u k a n e j wers j i : „ t o w ino m a t a k i wyg ląd , k t ó r y s p r a w i a , że m ó w i ą c y wie rzy , iż j es t ono d o b r e " . T u t a j s łowo „ d o b r e " w y s t ę p u j e j a k o orzeczn ik a r g u m e n t u „ t o w i n o " .

Z d a r z a j ą się i n n e f o r m y , k t ó r e choć n a p i e rwszy r z u t o k a wydają się m i e ć t a k ą s a m ą k o n s t r u k c j ę , j e d n a k w y m a g a j ą o d m i e n nego wy ja śn i en i a . M ó w i m y : „ o r a n g e s t a s t e g o o d " 1 3 3 , m a m y zaś , oczywis t a , n a myś l i , że t o s m a k j e s t d o b r y . S łowo „ d o b r y " z a t e m m a t u c h a r a k t e r p r z y s ł ó w k o w y , i b a r d z i e j o d p o w i e d n i e w y d a w a ł o b y się s f o r m u ł o w a n i e : „ o r a n g e s t a s t e we l l " 1 3 4 . F o r m a p r z y m i o t n i k o w a w y n i k a p r z y p u s z c z a l n i e z p rzesun ięc i a , k t ó r e n a s tąpi ło w z n a c z e n i u s łowa „ t a s t e " 1 3 5 . P i e r w o t n i e u ż y w a n o go w sposób p r z e c h o d n i : „ I t a s t e t h e o r a n g e " 1 3 6 . Z c z a s o w n i k a p rze chodn iego zawsze m o ż e m y o t r z y m a ć n i e p r z e c h o d n i , wiążąc j e d n ą z m i e n n ą p r z y p o m o c y o p e r a t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o . M a m y z a t e m dwie f o r m y : „ I t a s t e " 1 3 7 — w z n a c z e n i u : „ t h e r e is s o m e t h i n g t h a t I t a s t e " 1 3 8 , o r a z : „ t h e o r a n g e is t a s t e d " 1 3 9 , w z n a c z e n i u :

133 p r z e k ł a d polski nie oddaje właściwości tego przykładu. Dosłownie zdanie to brzmi: „pomarańcze smakują d o b r e ' , zatem najbliższy, choć nie najładniejszy przekład brzmiałby: „pomarańcze d o b r z e smakują"; pomijając już niepoprawność tego wyrażenia, musimy zwrócić uwagę, że nie ilustruje ono analizowanego przypadku, tylko jego interpretację.

1 3 4 „Pomarańcze dobrze smakują". 1 3 5 „Smakować". 1 3 6 „Kosztuję pomarańczę", „próbuję smak pomarańczy". 1 3 7 „Kosztuję", „próbuję", „badam smak". 1 3 8 „Istnieje coś, co kosztuję". 1 3 9 „Pomarańcza jest kosztowana".

Analiza języka potocznego 103

„ t h e r e is s o m e b o d y w h o t a s t e s t h e o r a n g e " 1 4 0 . A le cza sownik „ t a s t e " , p o d o b n i e j a k p a r ę i n n y c h , n p . „ l o o k " 1 4 1 o raz „feel" 1 4 2 , rozwi ja ł się w sposób n i e z w y k ł y : prze jśc ie d o f o r m y n i ep rze -c h o d n i e j po ł ączone b y ł o ze z m i a n ą w mie j scu z m i e n n y c h a rgu m e n t o w y c h i t e r a z m ó w i m y : „ t h e o r a n g e t a s t e s " 1 4 3 . P r z y s ł ó w e k „we l l " 1 4 4 p i e r w o t n i e łączył się t y l k o ze z n a c z e n i e m p r z e c h o d n i m ; w z d a n i u : „ I t a s t e d t h e o r a n g e we l l " 1 4 5 — m o d y f i k u j e o n n ie s m a k p o m a r a ń c z y , lecz zdo lnośc i o soby p r ó b u j ą c e j s m a k u . W o d w r ó c o n y m n i e p r z e c h o d n i m z n a c z e n i u u ż y t o p r z y m i o t n i k a „ g o o d " 1 4 6 ; „ t h e o r a n g e t a s t e s g o o d " 1 4 7 w y s t ę p u j e j a k o s k r ó t z d a n i a : „ I t a s t e d t h e o r a n g e a n d f o u n d i t good t o m y t a s t e " 1 4 8 . Ale skoro czasownik „ t a s t e " p r z y b r a ł t e r a z w pe łn i o d w r ó c o n e , n i e p r z e c h o d n i e znaczen ie , b y ł o b y log iczne łączenie go t a k ż e i w t y m z n a c z e n i u z p r z y s ł ó w k i e m „wel l " .

W z w r o t a c h t a k i c h , j a k „ looks g o o d " 1 4 9 , m o ż e m y roz różn ić d w a o d m i e n n e znaczen i a . G d y m ó w i m y : „ th i s m e a l looks g o o d " 1 5 0 , m a m y n a myś l i , że d a n a p o t r a w a w y g l ą d a t a k , j a k g d y b y b y ł a d o b r ą p o t r a w ą ; t u t a j f o r m a p r z y m i o t n i k o w a j e s t s t o s o w n a . N a t o m i a s t u ż y w a j ą c z w r o t u „a good- look ing g i r l " 1 5 1 , p r a g n i e m y p o wiedzieć n ie t o , że d z i e w c z y n a t a j e s t p r z y p u s z c z a l n i e d o b r a , lecz że d o b r y j e s t sposób , w j a k i o n a w y g l ą d a ; t u t a j s łowa „ g o o d " u ż y t o j a k o p r z y s ł ó w k a , i b a r d z i e j o d p o w i e d n i e w y d a w a ł o b y się s f o r m u ł o w a n i e „a wel l - looking g i r l " 1 5 2 . Co j e d n a k czyn i n iedo-

1 4 0 „Istnieje ktoś, kto kosztuje pomarańczę". 1 4 1 „Patrzeć", „wyglądać". 1 4 2 „Czuć", „czuć się". 1 4 3 „Pomarańcza smakuje", „pomarańcza ma smak". 1 4 4 „Dobrze". 1 4 5 „Dobrze badałem smak pomarańczy". 1 4 6 „Dobry". 1 4 7 „Pomarańcza ma dobry smak". 1 4 8 „Kosztowałem x>omarańczę i stwierdziłem, że jest ona dobra jak na mój

smak". 1 4 9 „Wygląda dobry (a, e)" •—tak dosłownie; swobodniej: „wygląda na

dobry(ą, e, ego)", bądź „dobrze wygląda". 1 5 0 „Ta potrawa wygląda na dobrą" („dobrze wygląda"). 1 5 1 „Dziewczyna ładnie wyglądająca". 1 5 2 „Dziewczyna dobrze wyglądająca".

L o g i k a i j ę z y k 13

164 Hans Reichenbach

g o d n y m t e n o s t a t n i sposób wys łowien ia , t o f a k t , że p r z y s ł ó w e k „wel l " p r z y b r a ł w odn ies ien iu do osób z n a c z e n i e p r z y m i o t n i k a „ z d r o w y " ; powiedzen i e , że d z i e w c z y n a d o b r z e w y g l ą d a , z n a c z y , iż w y g l ą d a o n a t a k , j a k g d y b y b y ł a z d r o w a . H i s t o r y c z n e wy ja śn i e nie t a k i e g o u ż y c i a t e g o p r z y m i o t n i k a zna leźć m o ż n a w t a k i m s a m y m , j a k w s p o m n i a n o w y ż e j , p rze j śc iu do o d w r ó c o n e j f o r m y

* n i ep rzec ł iodn ie j . Ze w z g l ę d u n a swe p o w i ą z a n i a z f u n k c j a m i wyższego t y p u —

a n a l i z a p r z y s ł ó w k a s t a n o w i d o s y ć t r u d n y rozdz i a ł g r a m a t y k i . N i e p o w i n n i ś m y się dz iwić , że t a część j ę z y k a p o t o c z n e g o n ie zawsze o d p o w i a d a m i e r n i k o m l o g i c z n y m . T o i t a k z d u m i e w a j ą c e , że j ę z y k p o t o c z n y r o z p o r z ą d z a ś r o d k a m i do okreś len ia k a t e g o r i i t e r m i n ó w , k t ó r e na leżą do wyższego r a c h u n k u funkc j i .

§ 54. F U N K C J E D E S K R Y P T Y W N E

O d funkc j i z d a n i o w y c h p r z e j d z i e m y t e r a z do funkc j i i n n e g o r o d z a j u , k t ó r e p o w s t a ł y z d e s k r y p c j i i noszą n a z w ę f u n k c j i d e s k r y p t y w n y c h . F u n k c j e t a k i e n ie s t a n o w i ą osobne j k l a s y słów; k o n s t r u u j e się j e z funkc j i p r o p o z y c j o n a l n y c h p r z y p o m o c y p e w n y c h zab i egów g r a m a t y c z n y c h . D l a t e g o n ie w y m i e n i l i ś m y ich w k lasyf ikac j i p o d a n e j w § 52.

E o z w a ż m y z d a n i e , d a n e w n o t a c j i f u n k c y j n e j :

f(yi^i) (!)

n p . z d a n i e „ ^ j e s t o jcem x1". J e ś l i f u n k c j o n a ł :

1(y,x) (2)

z awie ra funkc ję j e d n o - j e d n o z n a c z n ą l u b j edno-wie loznaczną , t o m o ż n a z d a n i e (1) p o d a ć w zap is ie d e s k r y p t y w n y m :

y i = ( ' y ) / ( y , * i ) (3) W p r o w a d z a j ą c s k r ó t :

f{oo1)^(iy)f(y,x1) (4)

Analiza języka potocznego 165

m o ż e m y (3) n a p i s a ć w p o s t a c i :

(5)

W p i s u j ą c z m i e n n e n a mie jsce s t a ł y c h , o t r z y m a m y :

(6)

co j e s t j e d y n i e i n n ą p o s t a c i ą f u n k c j o n a ł u (2). M o ż e m y powiedz ieć , ż e ś m y r o z ł o ż y l i f u n k c j o n a ł „f(y, %)" ze w z g l ę d u n a a r g u m e n t „yiC.

F u n k c j a „ / ' ( # ) " nos i n a z w ę f u n k c j i d e s k r y p t y w n e j , p o n ieważ jej w a r t o ś c i s t a ł e , p o w s t a ł e z uszczegółowien ia „#" , są d e s k r y p c j a m i . F u n k c j ę t e g o r o d z a j u , o p a t r z o n ą w s k a ź n i k i e m „ p r i m " ('), n a l e ż y od różn ić od funkc j i p r o p o z y c j o n a l n y c h , k t ó r y c h w a r t o ś c i a m i są s ą d y . J e ś l i c h c e m y z b u d o w a ć sąd p r z y p o m o c y funkc j i d e s k r y p t y w n e j , t o m u s i m y n ie t y l k o uszczegółowić a r g u m e n t , a le p o n a d t o d o d a ć s y m b o l , w r o d z a j u „yx = " . S y m b o l „ / ' ( # ) " w y r a ż a funkc ję d e s k r y p t y w n ą w fo rmie t e r m i n u ściągnięt ego , g d y ż n ie zos t a ły w s k a z a n e a n i z m i e n n a związana , a n i oper a t o r j o t a ; rozwin ię t ą p o s t a ć funkc j i d e s k r y p t y w n e j w i d z i m y p o p r a w e j s t ron i e n a s t ę p u j ą c e j definicj i :

Bywa ją t a k ż e funkc je d e s k r y p t y w n e z więcej n iż j e d n ą zmienną . N p . d e s k r y p c j i : „ ( t en o to) cz łowiek 1 5 3 , k t ó r y idzie m i ę d z y P i o t r e m a P a w ł e m " — u ż y ć m o ż n a do z b u d o w a n i a funkc j i d e s k r y p t y w n e j : „ ( t e n o to) z, k t ó r y idzie m i ę d z y x o raz ?/", czyl i z a p o m o c ą s y m -

F u n k c j e d e s k r y p t y w n e m o ż n a rozsze rzyć n a funkc je t y p ó w w y ż s z y c h . O t o n p . d e s k r y p c j a : „ ( t e n j e d y n y ) k o l o r 1 5 4 , k t ó r y w w i d m i e o p t y c z n y m w y s t ę p u j e m i ę d z y c z e r w o n y m a ż ó ł t y m " w y z n a c z a ko lo r p o m a r a ń c z o w y ; m o ż n a ją z a p i s a ć w t a k i e j p o s t ac i :

/ ' (^ )TO ( ? 2/ ) / (2 />#) (?)

bol i : „ / ' ( £ , £ ) " .

9>'(r,8)TBi(if)P(f,r9 s)-y(f) (8)

1 5 3 „The man". 1 5 4 „The color".

13*

166 Hans Beiehenbach

gdz ie „ r " r e p r e z e n t u j e „ c z e r w o n y " , „ s " — „ ż ó ł t y " , „/?" — „ w wid m i e o p t y c z n y m w y s t ę p u j e m i ę d z y " , „ y " zaś — „ko lo r " . (p'{r,s) j e s t p r z y k ł a d e m funkc j i d e s k r y p t y w n e j , o ile a r g u m e n t y r o raz s u w a ż a ć b ę d z i e m y za z m i e n n e .

E o z r ó ż n i e n i e p o p r a w n e g o i n i e p o p r a w n e g o u ż y c i a d e s k r y p c j i (por . § 47) m a z a s t o s o w a n i e również do funkc j i d e s k r y p t y w n y c h . Ogóln ie m ó w i ą c , funkc j a d e s k r y p t y w n a d a się p o p r a w n i e za s to sować w z g l ę d e m j e d n y c h a r g u m e n t ó w , a w z g l ę d e m i n n y c h użyc ie je j będz i e n i e p o p r a w n e . T a k n p . f unkc j a d e s k r y p t y w n a „ ( t en o to j e d y n y ) b r a t 5 - a " 1 5 5 , z a s t o s o w a n a do osób j a k o do s w y c h a rgu m e n t ó w , o k a ż e się p o p r a w n a , g d y x m a j e d n e g o i t y l k o j e d n e g o b r a t a ; w e w s z y s t k i c h i n n y c h p r z y p a d k a c h użyc i e je j będz ie n ie p o p r a w n e . G d y funkc ja d e s k r y p t y w n a d a się p o p r a w n i e u ż y ć p r z y wsze lk ich w a r t o ś c i a c h je j a r g u m e n t ó w w ob ręb i e p e w n e g o z a k r e s u , n a z y w a ć ją b ę d z i e m y f u n k t o r e m ze wzg lędu n a t e n z a k r e s . A z a t e m funkc j a d e s k r y p t y w n a „ojciec # - a " 1 5 6 j e s t f u n k t o r e m ze w z g l ę d u n a z a k r e s u t w o r z o n y p rzez w s z y s t k i c h ludz i .

P o ś r ó d f u n k t o r ó w , szczególnie w a ż n e są j e d n o s t k o w e funkc je m a t e m a t y c z n e . Są t o funkc je d e s k r y p t y w n e wyższego t y p u , k t ó r y c h z a r ó w n o a r g u m e n t a m i , j a k i d e s k r y p t a m i są l i czby . Z a z w y czaj są one f u n k t o r a m i ze w z g l ę d u n a l i czby r z e c z y w i s t e j a k o i ch z a k r e s . A z a t e m g d y p i s z e m y r ó w n a n i e m a t e m a t y c z n e w p o s t a c i *:

y-=/ ' (a>) W

s y m b o l „ / ' " j e s t f u n k t o r e m ze wzg lędu n a l i czby r zeczywi s t e j a k o z a k r e s jego a r g u m e n t ó w . Z a k r e s d e s c r i p t u m y m o ż e b y ć b a r d z i e j o b s z e r n y ; m o ż e on o b e j m o w a ć l i czby zespo lone , g d y n p . funk-t o r „ / ' " d a n y j e s t za p o m o c ą p i e r w i a s t k a k w a d r a t o w e g o . F u n k t o r y , k t ó r y c h d e s c r i p t a są l i c zbami , m o ż n a n a z w a ć f u n k t o r a m i n u m e r y c z n y m i , czyl i l i c z b o w y m i .

* W celu zachowania zgodności z przyjętą notacją matematyczną nie piszemy zmiennych tego typu przy pomocy liter greckich; odstępujemy od notacji matematycznej jedynie, gdy stosujemy znak „'" przy „/" — dla zaznaczenia charakteru deskryptywnego.

1 5 5 „The brother of 5". 1 5 6 „The father of x".

Analiza języka potocznego 107

R ó w n a n i e (9) j a k o całość j e s t f u n k c j o n a ł e m z d a n i o w y m , k t ó r y m o ż n a n a p i s a ć w p o s t a c i :

f(y,x) (10)

Ó w z d a n i o w y c h a r a k t e r w i d a ć j a s n o s t ąd , że d la p e w n y c h w a r tośc i x o raz y w y r a ż e n i e (10) j e s t p r a w d z i w e a lbo fa ł szywe. W m a t e m a t y c e f u n k c j o n a ł y p r o p o z y c j o n a l n e p isze się zawsze w p o s tac i (9), t j . j a k o funkc je d e s k r y p t y w n e b ą d ź f u n k t o r y . O g r a n i czenie do f u n k t o r ó w j e s t p r z y c z y n ą , d la k t ó r e j n i e p o t r z e b n e są w n o r m a l n y m zapis ie m a t e m a t y c z n y m s y m b o l e oznacza j ące funkc je z d a n i o w e .

J e d n o s t k o w e funkc je m a t e m a t y c z n e z k i l k u z m i e n n y m i t o f u n k t o r y t y c h z m i e n n y c h . I l o c z y n z a t e m d w ó c h l iczb , x o raz y, j e s t f u n k t o r e m „f(x,y)u. M e n u m e r y c z n y m f u n k t o r e m m a t e m a t y c z n y m jes t r e l ac ja i l o r a z u r ó ż n i c z k o w e g o , p r z y p o r z ą d k o w u j ą c a funkc ję m a t e m a t y c z n ą funkc j i m a t e m a t y c z n e j .

R o z w a ż a n e d o t y c h c z a s funkc je d e s k r y p t y w n e wyznacza ją , k a ż d a , d e s c r i p t a t ego s a m e g o t y p u co i a r g u m e n t y o w y c h funkc j i ; funkc je t e m o ż n a więc n a z w a ć h o m o g e n i c z n y m i . I s t n i e j ą t eż funkc je d e s k r y p t y w n e innego r o d z a j u ; w funkc j i t a k i e j p r e d y k a t zos ta je w y z n a c z o n y w t e r m i n a c h a r g u m e n t u t ego p r e d y k a t u ; t a k i e funkc je d e s k r y p t y w n e n a z w i e m y h e t e r o g e n i c z n y m i .

F u n k c j e t e w y w o d z ą się z o d p o w i a d a j ą c y c h i m d e s k r y p c j i p r e d y k a t ó w . R o z w a ż m y n p . d e s k r y p c j e „ ( t e n o to) ko lo r t ego d o m u " ; z a p i s z e m y ją j a k o :

gdzie „xt

u f iguruje z a m i a s t „ t e n d o m " , a „ y " z a m i a s t o r zeczn ika do tyczącego p r e d y k a t ó w ko lo ru . D e s k r y p c j e t ę m o ż n a skrócić do p o s t a c i :

(12)

P o d s t a w i a j ą c n a mie jsce „xx

u z m i e n n ą „ # " , o t r z y m a m y h e t e r o gen i czny funkc jona ł d e s k r y p t y w n y :

(13)

168 Hans Beichenbach

k t ó r y z n a c z y t y l e , co w n a s z y m p r z y k ł a d z i e „ ( t e n o to) ko lo r # -a" . F o r m u ł a (13) t o f u n k c j o n a ł w p o s t a c i s y m b o l u śc iągn ię tego ; je j rozwin ię t ą f o r m ę u k a z u j e p r a w a s t r o n a n a s t ę p u j ą c e j def inicj i :

r\x)^(if)hx)'Y(t) ( w )

H e t e r o g e n i c z n a funkc ja d e s k r y p t y w n a w y s t ę p u j e t a k ż e w pos t ac i d e s k r y p c j i , w k t ó r e j r o d z a j n i k o k r e ś l o n y f iguru je p r z y rzec z o w n i k u w l iczbie m n o g i e j . O t o n p . z w r o t „ t h e b r o t h e r s of x" 157

w y z n a c z a k l a sę b r a c i x-&. D e s k r y p c j e k l a s y ipso facto spełnia ją w a r u n e k j e d n o s t k o w o ś c i , w y m a g a n y od d e s k r y p c j i , j a k o że zawsze i s tn ie je j e d n a i t y l k o j e d n a k l a s a op i sanego rodza ju , n a w e t jeśl i j e s t t o k l a s a ze rowa . B ę d z i e m y j e d n a k ż e mówi l i o p o p r a w n y m u ż y c i u t e j d e s k r y p c j i t y l k o w p r z y p a d k u , g d y k l a s a t a n ie j e s t p u s t a , p o n i e w a ż p o d t y m t y l k o w a r u n k i e m z d a n i a k a t e g o r y c z n e p r z e c i w n e , j a k : „ (wszyscy) b r a c i a «3y~a są N i e m c a m i " oraz „ (żadn i ) b r a c i a .r-a n ie są N i e m c a m i " , n ie b ę d ą z a r a z e m p r a w d z i w e . W de-s k r y p c j a c h k l a s y r o d z a j n i k o k r e ś l o n y p r z y b i e r a znaczen ie s łowa „ w s z y s c y " ; a więc „ t h e b r o t h e r s of x" z n a c z y t y l e co „wszyscy b r a c i a # -a" . Znaczen i e s łowa „ w s z y s c y " t k w i również w p r o s t y c h po ł ączen i ach r o d z a j n i k a okreś lonego z n a z w ą k l a s y w y s t ę p u j ą c ą w l iczbie m n o g i e j , j a k w : „ t h e Greeks were p o l y t h e i s t s " 1 5 8 .

N ie t y l k o m a t e m a t y k a pos ługu je się l i c zbami w roli d e s c r i p t ó w funkc j i d e s k r y p t y w n y c h . B y w a j ą własnośc i r zeczy f i zycznych , wyr a ż a n e za p o m o c ą l iczb. O t o n p . i n d y w i d u a l n ą własność r u c h u , / , m o ż n a s c h a r a k t e r y z o w a ć p r z y p o m o c y l iczby wskazu jące j p r ę d kość . M e t o d a t a m a o g r o m n ą wyższość w p o r ó w n a n i u ze s tosow a n i e m n a z w w rol i p r e d y k a t ó w ; u k a z u j e o n a różne własnośc i w p o r z ą d k u l i c z b o w y m . Z w y k l e p r e d y k a t l i czbowy b y w a zdefiniow a n y d la zb io ru o b i e k t ó w f i zycznych i wówczas funkc j a d e s k r y p t y w n a j es t f u n k t o r e m n u m e r y c z n y m ze w z g l ę d u n a t e n zbiór . S a m ów zbiór z a t e m s k ł a d a się z p r z e d m i o t ó w nie b ę d ą c y c h l i c zbami , f u n k t o r zaś m a c h a r a k t e r h e t e r o g e n i c z n y .

1 5 7 „(Wszyscy) bracia a*-a'\ 1 5 8 „Grecy byli politeist-ami", czyli wg podanej interpretacji: „wszyscy

Grecy byli politeistami".

Analiza języka potocznego

J a k o p r z y k ł a d p r e d y k a t u l i czbowego r o z w a ż m y z d a n i e : „ ^ p o r u s z a się z p r ę d k o ś c i ą 50 m i l / godz . " . M o ż n a je zap i sać , a n a l o gicznie j a k (2, § 53), w p o s t a c i :

™50(x) W f ( a / ) / ( ^ ) •/*(/)•(/ = 50) (15)

T e r m i n „ ( / = 50)" f iguru je t u t a j z a m i a s t t e r m i n u p r z y s ł ó w k o wego ,,<T(/)" ze w z o r u (2, § 53). E o z w i ą z u j ą c t w i e r d z e n i e (15) z u w a g i n a „ / " , t j . w p r o w a d z a j ą c zap is d e s k r y p t y w n y , o t r z y m u j e m y :

( ? / ) / ( * l ) ^ ( / ) = &<> ( ^ )

P o d o k o n a n i u sk rócen ia w g (14) o t r z y m a m y :

/"(^i) = 50 (17)

F u n k t o r l i czbowy „ / " ( # ) " z n a c z y t u t y l e , co „ p r ę d k o ś ć # -a" . F u n k t o r y n u m e r y c z n e o p o s t a c i h e t e r o g e n i c z n e j s tosu je się

sze roko w n a u k a c h p r z y r o d n i c z y c h . T e r m i n y t a k i e , j a k : „p ręd k o ś ć " , „ t e m p e r a t u r a " , „c i śn ien ie" i „c ięża r" , t o właśn ie f u n k t o r y t e g o r o d z a j u . W p r o w a d z o n e w t e n sposób w a r t o ś c i l i czbowe s tosuje się n a s t ę p n i e w celu s k o n s t r u o w a n i a re lac j i m a t e m a t y c z n y c h ; z n a c z y t o , że f u n k t o r y f i zyka lne w c h o d z ą j a k o a r g u m e n t y w sk ład f u n k t o r ó w m a t e m a t y c z n y c h , m ianowic i e funkc j i m a t e m a t y c z n y c h .

J ę z y k p o t o c z n y pos ługu je się p r e d y k a t a m i l i c z b o w y m i w szer o k i m zakres ie , częs to j e d n a k z t y m ogran iczen iem, że u s t a l a j e d y n i e re lac je kole jności , k w e s t i ę zaś s a m y c h w a r t o ś c i l i czbowych p o z o s t a w i a o t w a r t ą . P r a k t y k a t a k a zna laz ł a w y r a z w t r z e c h f o r m a c h k o m p a r a t y w n y c h , czyli p o r ó w n a w c z y c h , k t ó r e rozwinę ły się p o ś r ó d t e r m i n ó w f u n k c y j n y c h . J e d n ą s t a n o w i r e l a c j a r ó w n o ś c i , w y r a ż a n a p r z y p o m o c y z w r o t u „ t a k . . . , j a k " , „zar ó w n o . . . , j a k " ; d r u g ą — r e l a c j a r ó ż n i c y , w y r a ż a n a p r z y p o m o c y t ego , co g r a m a t y k a n a z y w a s t o p n i e m w y ż s z y m , k o m p a r a t y w e m . Ob ie t e f o r m y są n a r z ę d z i a m i do k o n s t r u o w a n i a z d a n e j funkcj i — p e w n e j inne j funkcj i , ma jące j o j e d e n a r g u m e n t więce j , n p . funkcj i z d w i e m a z m i e n n y m i — z funkcj i j e d n o a r g u m e n t owe j . D l a t e g o t e dwie f o r m y n a l e ż a ł o b y we w ł a ś c i w y m p o r z ą d k u u s t a w i ć

170 Hans Beichenbach

w klasyf ikac j i g r a m a t y c z n e j . I s t n i e n i e p ie rwsze j z t y c h fo rm g r a m a t y k a t r a d y c y j n a p r z e o c z y ł a i w y m i e n i a t y l k o s t o p i e ń w y ż s z y w ś r ó d t r z e c h s t o p n i p r z y m i o t n i k ó w . Trzec ia f o r m a k o m p a r a -t y w n a , a r e p r e z e n t u j e ją s t op i eń n a j w y ż s z y , czyl i superlativus, m a o d m i e n n y c h a r a k t e r ; j e s t o n a d e s k r y p c j a i d l a t e g o zas ługu je n a m i a n o d e s k r y p c j i k o m p a r a t y w n e j , czyli p o r ó w n a w c z e j . N p . f o r m y p o r ó w n a w c z e n ie ogran icza ją się do p r z y m i o t n i k ó w ; m o ż n a je s t o s o w a ć t a k ż e w w y p a d k u czasowników i r zeczowni k ó w , t y l e że w ó w c z a s częs to d o d a j e się słowo „ b a r d z o " , o to n p . m ó w i m y : „ P i o t r p r z y p o m i n a cię b a r d z i e j niż J a n " czy „ P i o t r p o dz iwia cię t a k s a m o j a k J a n " . W p r z y k ł a d a c h — t y c h relacj i k o m p a r a t y w n y c h u ż y t o w celu z b u d o w a n i a funkc j i t r ó j a r g u m e n -towe j z funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i .

K o n s t r u o w a n i e fo rm p o r ó w n a w c z y c h og ran i cza się do orzecznik ó w , k t ó r e pozwa la j ą n a u p o r z ą d k o w a n i e l in iowe; d a się t o zana l i zować w n a s t ę p u j ą c y sposób . F o r m u ł u j ą c z d a n i e : „ P i o t r j e s t t a k w y s o k i j a k P a w e ł " , z a k ł a d a m y , że wsze lk ie poszczegó lne własnośc i w z r o s t u m o ż n a u p o r z ą d k o w a ć l in iowo, n a s t ę p n i e zaś s t w i e r d z a m y , że d a n a w a r t o ś ć w z r o s t u p r z y s ł u g u j e z a r ó w n o P i o t r o w i , j a k i P a w łowi. W zapis ie s y m b o l i c z n y m , gdzie „T" t o t y l e , co „ w y s o k i " , m a m y :

mmmfM • g(yi) • *(/) • •(/ = </) (18>

P o d o b n i e , z d a n i e : „ P i o t r j e s t w y ż s z y niż P a w e ł " — m o ż n a zap i sać w p o s t a c i :

( 3 / ) M f f a ) '9(yi) -r(f) • r(flf) • ( / > g) (19)

W y p o w i e d ź (18) m o ż n a t r a k t o w a ć j a k o definicję d w u a r g u m e n -t o w e j re lacj i „ t a k w y s o k i j a k " , co d a się zap i sać w p o s t a c i :

ats(x1,y1) (20)

Z n a c z y t o , że m o ż e m y zdef in iować „ t a k w y s o k i j a k " , b io rąc (20) j a k o d e f i n i e n d u m , a ( 1 8 ) — j a k o def in iens . P o d o b n i e w y p o w i e d ź (19) m o ż n a u w a ż a ć za definicję funkc j i z łożonej „wyższy n i ż " , ma jące j p o s t a ć :

flr (21)

Analiza języka potocznego 171

P o d o b n ą ana l i zę m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć w odn ies ien iu do p r z y t o c z o n y c h wyże j p r z y k ł a d ó w , w k t ó r y c h re lac je p o r ó w n a w c z e są f u n k c j a m i z t r z e m a z m i e n n y m i .

T rzec ia f o r m a p o r ó w n a w c z a , czyl i d e s k r y p c j a k o m p a r a t y w n a , z w a n a p rzez g r a m a t y k ó w s t o p n i e m n a j w y ż s z y m , u j a w n i a swą o d m i e n n ą n a t u r ę w n a s t ę p u j ą c y m zapis ie s y m b o l i c z n y m z w r o t u „ ( t en j e d y n y ) n a j w y ż s z y cz łowiek" 1 5 9 , gdz ie „ m " f iguru je z a m i a s t „cz łowiek" :

(ix)m(x) - (y)[m(y) • (y ^ x) D tlr(x, y)] (22)

F o r m y te j u ż y w a się n i e k i e d y w o d m i e n n y sposób , m i a n o w i c i e j a k o d e s k r y p c j i , a le n ie i n d y w i d u a l n e g o o b i e k t u w a r g u m e n c i e , lecz p e w n e j własnośc i . O t o m ó w i m y : „ J o a n n a j e s t na jszczęś l iws z a " 1 6 0 czy „ J o a n n a j e s t j a k n a j b a r d z i e j szczęś l iwa" , w t y m zna czeniu , że J o a n n a r a d u j e się do na jwyższego s t o p n i a , że j e s t w n a j w y ż s z y m s t o p n i u szczęśl iwa. Mówiąc t a k — p r a g n i e m y o z n a j m i ć , że J o a n n a j e s t b a r d z i e j szczęśl iwa l u b p r z y n a j m n i e j r ó w n i e szczęśl iwa j a k k t o k o l w i e k i n n y ; z a t e m za p o m o c ą t e j d e s k r y p c j i n ie w y z n a c z a m y jak ie j ś p o j e d y n c z e j osoby , lecz p e w n ą okreś loną f o r m ę szczęśl iwości . Z d a n i e t o m o ż n a więc symbo l i czn i e zap i sać w t a k i e j p o s t a c i :

•*(/); {/ = ^9)(mo(oo)-d(g)-(y)(n)[ó(li)'h(y)D

D(h< g)]} (23)

gdzie „<5" f iguru je z a m i a s t „szczęś l iwość" . W y p o w i e d ź t ę m o ż n a t a k ż e zap i sać symbol i czn ie w i n n e j p o s t a c i , s tosu jąc „ahsu z a m i a s t „ t a k szczęśl iwy j a k " , „ftr" — z a m i a s t „ b a r d z i e j szczęś l iwy" oraz „ m " z a m i a s t „cz łowiek" :

mf(x1)'ó(f) • (y)[m(y) D Jir(x1J y) V alis(x1J y)] (24)

S f o r m u ł o w a n i a (23) i (24) są r ó w n o w a ż n e . D l a d o k o n a n i a p rze j śc ia od re lac j i u p o r z ą d k o w a n i a do f u n k t o -

r ó w l i c zbowych j ę z y k m a spec ja lne f o r m y r z e c z o w n i k o w e , t a k i e

1 6 f l „The tallest man". 1 6 0 „Jean is most happy".

172 Hans Beichenbach

j a k f u n k t o r y „ w y s o k o ś ć ( t y l u a t y l u ) , n p . , m " 1 6 1 i „c iężar ( t y lu a t y l u ) , n p . , k g " 1 6 2 . F u n k t o r y n ie l iczbowe również w y r a ż a się za p o m o c ą r z e c z o w n i k ó w b ą d ź fo rm c z a s o w n i k o w y c h r ó w n o w a ż n y c h r z e c z o w n i k o m . W j ę z y k a c h p o s i a d a j ą c y c h r o d z a j n i k ok re ś lony — f u n k t o r t e n z a z n a c z a się s t awia j ąc r o d z a j n i k o k r e ś l o n y przed d a n ą d e s k r y p c j a ; n a t o m i a s t i n n e j ę z y k i pos ługu ją się t a k ż e fo rmą rzeczownikową . F u n k c j e d e s k r y p t y w n e , d e t e r m i n u j ą c e a r g u m e n t y , m o ż n a o t r z y m a ć z k a ż d e j funkc j i p r o p o z y c j o n a l n e j , k t ó r a d a się u c z y n i ć j e d n o z n a c z n ą ze wzg lędu n a j e d e n a r g u m e n t . F u n k c j i t a k i c h , j a k „ojc iec" , „ k r ó l " i „ a u t o r " , u ż y w a się p r a w i e wyłączn ie j a k o funkcj i d e s k r y p t y w n y c h ; z a t e m wypowiedz i , w k t ó r y c h zaw a r t e są t a k i e t e r m i n y , m a j ą p o s t a ć (5). E o z p a t r u j ą c funkc je d e s k r y p t y w n e o c h a r a k t e r z e h e t e r o g e n i c z n y m , m u s i m y wziąć p o d u w a g ę f a k t , iż funkc je t a k i e są n iższego t y p u aniże l i f unkc j a z d a n i o w a , od k t ó r e j pochodzą . T a k więc w w y r a ż e n i u „ t h e color of t h e h o u s e " 1 6 3 z w r o t „ t h e co lor" 1 6 4 j e s t funkc ją d e s k r y p t y w n ą t y p u p ie rwszego , p o d c z a s g d y słowo „co lor" 1 6 5 — t o funkc j a zdan i o w a t y p u d rug i ego .

D l a funkc j i d e s k r y p t y w n y c h , w y w i e d z i o n y c h z cza sown ików, z n a j d u j e m y w j ę z y k u spec ja lne f o r m y c z a s o w n i k o w e : r zeczownik i o d c z a s o w n i k o w e , z b u d o w a n e p r z y p o m o c y imies łowów l u b bezokol iczn ików. T e funkc je d e s k r y p t y w n e m o ż n a podzie l ić n a dwie g r u p y . W g r u p i e p ie rwsze j w y s t ę p u j ą z w r o t y t a k i e , j a k : „ t h e d a n c i n g of x" 1 6 6 , k t ó r e m o ż n a u w a ż a ć za op is : a lbo własnośc i #-a, a lbo a r g u m e n t u zda rzen iowego , p r z y p o r z ą d k o w a n e g o z d a n i u „a? t a ń c z y " . W e d l e t e j d rug ie j i n t e r p r e t a c j i z w r o t „ d a n c i n g of x" 1 6 7

s t a n o w i funkc ję f ak tyczną , k t ó r a dz ięk i d o d a n i u r o d z a j n i k a okreś lonego „ t h e " zos t a ł a u ż y t a j a k o d e s k r y p c j a a r g u m e n t u zda-

1 6 1 „The height of...". 1 6 2 „The weight of...". 1 6 3 W swobodniejszym przekładzie: „kolor tego domu", ściślej zaś: „(ten

oto) kolor (tego oto) domu". 1 6 4 „(Ten oto) kolor". 1 6 5 „Kolor". 1 6 6 W swobodnym przekładzie „taniec .r-a", ściślej natomiast „(to oto)

tańczenie x-a". 1 6 7 Dosłownie: „tańczenie #-a' ; .

Analiza języka potocznego 173

r zen iowego . T a k i e funkc je d e s k r y p t y w n e m o ż n a z b u d o w a ć t a k ż e w w y p a d k u funkc j i z d w i e m a z m i e n n y m i , co w i d a ć z p r z y k ł a d ó w t a k i c h , j a k „ t h e de fend ing of x b y yu 1 6 8 . A z a t e m gerundium, t a k i e b o w i e m m i a n o nos i r z eczown ik o d c z a s o w n i k o w y , z b u d o w a n y [w j ę z y k u ang ie l sk im] z present participle, czyli imies łowu t e raźn ie j szego s t r o n y c z y n n e j , t o funkc j a d e s k r y p t y w n a . J ę z y k n i emieck i u ż y w a w t a k i c h f u n k c j a c h bezoko l i czn ika czasu t e raźn ie j szego s t r o n y c z y n n e j , j a k w zwroc ie „ d a s T a n z e n v o n x" 169. Ł a c i n a , k t ó r a , p o d o b n i e j a k i n n e j ę z y k i s t a r o ż y t n e , w y r ó ż n i a się w t w o r z e n i u w y j ą t k ó w od s w y c h w ł a s n y c h regu ł , w y r a ż a t ego rod z a j u funkc ję d e s k r y p t y w n a p r z y p o m o c y infinitivu praesentis activi, czyl i bezokol iczn ika czasu t e raźn ie j szego s t r o n y c z y n n e j , 0 ile j e s t t o nominativus, czyli m i a n o w n i k , o ile zaś j ak i ś i n n y p r z y p a d e k d e k l i n a c y j n y , t o p r z y p o m o c y gerundium; t a k więc „ s c r i b e r e " t o t y l e , co „p i s an i e " , a „ s c r i b e n d o " — „ p i s a n i e m " . F a k t , iż funkc je d e s k r y p t y w n e te j g r u p y d a d z ą się i n t e r p r e t o w a ć d w o j a k o , mianowic i e j a k o opisujące funkc ję a l b o opisu jące zdarzen ie , m o ż n a c h y b a w y t ł u m a c z y ć w t e n sposób , że roz różn ien ie t o j e s t d l a wielu celów n i e i s t o tne . O t o widz ie l i śmy w § 53 , że p r z y s ł ó w e k m o ż e m y t r a k t o w a ć a lbo j a k o własność własnośc i , a l b o j a k o cechę z d a r z e n i a . Z d rug ie j s t r o n y b y w a j ą j ęzyk i , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą r ó ż n e f o r m y , zaznacza jące — t a k t o m o ż n a roz u m i e ć — owo roz różn ien ie . F o r m y t a k i e z n a j d u j e m y w j ę z y k a c h a ł t a j s k i c h . W j ę z y k u t u r e c k i m , n p . , są d w a rodza je t a k i c h rzec z o w n i k ó w o d c z a s o w n i k o w y c h . O t o z c z a s o w n i k a „ y u r i i m e k " , co z n a c z y „b i egać" , w y w o d z ą się dwie f o r m y : „ y u r u m e s i " i „yi i ru-di igi i" . P i e r w s z a z n a c z y „his r u n n i n g " , czyli „jego b i e g a n i e " , 1 odnos i się do własnośc i ; d r u g a zaś t o t y l e , co „his h a v i n g r u n " , czyli „ t o , że b ieg ł" , i odnosi się do czynnośc i b i egan ia , t j . do zdarzen ia .

D o d rug ie j g r u p y na leżą funkc je d e s k r y p t y w n e , k t ó r e d e t e r m i nu ją a r g u m e n t r zeczowy. W j ę z y k u ang ie l sk im p o w s t a j ą one ze w s z y s t k i c h fo rm imies łowu, dzięki d o d a n i u s łowa „ o n e " 1 7 ° , w s k a -

1 6 8 Dosłownie: „(to oto) bronienie x-a przez ?/". 1 6 9 „(To oto) tańczenie #-a". 1 7 0 Tu: „ktoś", „coś" lub „osoba", „rzecz".

174 Hans Reichenbach

żującego, że idzie o z m i e n n ą rzeczową. O t o m ó w i m y : „ t h e b e a t e n o n e " 1 7 1 i „ t h e b e a t i n g o n e " 1 7 2 . J ę z y k n i emieck i u ż y w a o d p o wiedn ich imies łowów bez d o d a w a n i a t e r m i n u w y r a ż a j ą c e g o z m i e n n ą : „de r S c h l a g e n d e " oraz „ d e r G e s c h l a g e n e " . Ł a c i n a , rozp o r z ą d z a j ą c a imies łowem p r z y s z ł y m , m o ż e się t ą fo rmą p o s ł u ż y ć t a k ż e w celu z b u d o w a n i a funkcj i d e s k r y p t y w n e j , j a k w „ m o r i t u r i " , co z n a c z y „ci, k t ó r z y b ę d ą u m i e r a ć " .

Oprócz r zeczowników o d c z a s o w n i k o w y c h w sensie g r a m a t y c z n y m , b y w a j ą i n n e r zeczownik i w y w o d z ą c e się od cza sown ików, a u ż y w a n e w rol i funkcj i d e s k r y p t y w n y c h ; z p u n k t u w i d z e n i a logiki m a j ą one t e n s a m c h a r a k t e r co r zeczownik i odczasowni -k o w e , i z t ego p o w o d u n a l e ż a ł o b y je włączyć do t e j s a m e j k a t e g o r i i . R z e c z o w n i k a m i , k t ó r e na leżą do g r u p y p i e rwsze j , b ę d ą f o r m y zak o ń c z o n e suf iksem „ ion" , j a k „ a n n i h i l a t i o n " 1 7 3 . W g r u p i e d rug ie j m a m y fo rmy z a k o ń c z o n e n a „ e r " l u b „or" , n p . s łowo „ p a i n t e r " 1 7 4

w j ę z y k u ang ie l sk im, „ v i c t o r " 1 7 5 — w ang ie l sk im i w łac in ie , „S ieger" — w n i e m i e c k i m .

W funkc jach d e s k r y p t y w n y c h , p o c h o d z ą c y c h od funkc j i j e d n o -a r g u m e n t o w e j , mie jsce z m i e n n e j b y w a w wie lu j ę z y k a c h w s k a z a n e p r z y p o m o c y p o s t a w i e n i a a r g u m e n t u w dope łn i aczu . W w y p a d k u funkcj i d w u a r g u m e n t o w y c h j e d e n a r g u m e n t s to i w dope łn i aczu , a d r u g i w t a k i m p r z y p a d k u d e k l i n a c y j n y m , j ak iego w y m a g a użyc ie s t r o n y b ie rne j c za sown ika . O t o m ó w i m y „ t h e de fend ing of t h e c o u n t r y b y t h e so ld ie rs" , „ d a s Ver te id ige j i des Y a t e r l a n d s d u r c h die S o l d a t e n " 1 7 6 . T a k i e znaczen ie g e n e t i w u , czyl i dope ł n i acza , rozwinę ło się z jego p i e r w o t n e g o sensu , j a k o possess iwu, czyli p r z y p a d k u wyraża j ącego p o s i a d a n i e , co w idoczne j e s t w zwro t a c h t a k i c h , j a k „ t h e h o u s e of xu 1 7 7 . N ie w s z y s t k i e j e d n a k j ę z y k i

1 7 1 „(Ten oto) pobity", „(ten oto) zwyciężony". 1 7 2 ..(Ten oto) bijący", „(ten oto) zwyciężający". 1 7 3 „Unicestwienie", „zniszczenie". 1 7 4 „Malarz". 1 7 5 „Zwycięzca". 1 7 6 Dosłownie: „(to oto) bronienie (tego oto) kraju przez (wszystkich)

żołnierzy". 1 7 7 „(Ten oto) dom #-a".

Analiza języka potocznego 175

u ż y w a j ą d o t ego celu d o p e ł n i a c z a . W łac inie n p . a r g u m e n t funkcj i d e s k r y p t y w n e j s to i w t y m p r z y p a d k u d e k l i n a c y j n y m , w k t ó r y m w y s t ę p o w a ł b y b ę d ą c a r g u m e n t e m funkc j i p r o p o z y e j o n a l n e j , n p . „de fende re p a t r i a m m i l i t i b u s " .

§ 5 5 . T E R M I N Y L O G I C Z N E W R O L I S Y N T A K T Y C Z N E J

D o t y c h c z a s m i e l i ś m y do czyn ien i a z p i e r w s z y m i d w i e m a spoś ród n a s t ę p u j ą c y c h t r z e c h k a t e g o r i i , n a k t ó r e dzielą się części m o w y j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o : t e r m i n ó w a r g u m e n t o w y c h , t e r m i n ó w f u n k c y j n y c h oraz t e r m i n ó w log icznych . P r z e c h o d z ą c t e r a z d o k a t e g o r i i t r zec i e j , r o z p o c z y n a m y b a d a n i e o d je j zdefiniow a n i a .

T e r m i n n a z y w a ć b ę d z i e m y d e n o t a t y w n y m , g d y f iguru je on n a mie j scu z m i e n n e j a r g u m e n t o w e j b ą d ź z m i e n n e j f u n k c y j n e j , b ą d ź z m i e n n e j p r o p o z y c j o n a l n e j , czyli z d a n i o w e j . Def in ic ja t a , jeśl i zas t o s o w a ć s y m b o l e logiczne , głosi , że poszczegó lne w a r t o ś c i zmienn y c h , t a k i c h j a k : „#" , „ / " , „ a " , są d e n o t a t y w n e . E ó ż n e t y p y zmienn y c h roz różn i a się u ż y w a j ą c r o z m a i t y c h g r u p l i t e r d l a oznaczen ia k a ż d e g o z t y c h t y p ó w . W j ę z y k u p o t o c z n y m w s z y s t k i e r o d z a j e z m i e n n y c h o d d a j e m y p r z y p o m o c y j e d n e g o g a t u n k u s y m b o l i , m i a n o w i c i e z a i m k ó w t a k i c h , j a k [w j ę z y k u ang i e l sk im — p r z y p . t ł u m . ] „ a n y " , „ o n e " o raz r o d z a j n i k a n i eokreś lonego „ a " . A z a t e m roz różn ien ie t y p ó w a lbo zos ta j e w s k a z a n e p o ś r e d n i o — przez n a t u r ę funkc j i , do k t ó r e j d a n y a r g u m e n t n a l e ż y : m ó w i m y n p . „ a m a n " , a t a k ż e „a co lor" , a lbo z a z n a c z a się j e b e z p o ś r e d n i o , d o d a j ą c t e r m i n d e n o t u j ą c y k l a s ę u t w o r z o n ą p rzez w s z y s t k i e szczegółowe w a r t o ś c i d a n e j z m i e n n e j , j a k n p . w z w r o t a c h : „ a p r o -p e r t y " 1 7 8 , „a t h i n g " 1 7 9 , „ a n y t h i n g " 1 8 0 . W s f o r m u ł o w a n i a c h t y c h r o d z a j n i k n i eok re ś lony z n a c z y t y l e , co z a i m e k n i e o k r e ś l o n y „ o n e " 1 8 1

(nie l i czba „ j e d e n " ) ; m i a n o w i c i e „a m a n " z n a c z y „one a m o n g t h e

1 7 8 „(Jakaś) własność"; (por. też przypis 3 i 17 — „any"). 1 7 9 „(Jakaś) rzecz". 1 8 0 „Coś", „cokolwiek". 1 8 1 „Pewien", „niejaki".

176 Hans Reichenbach

m e n " 1 8 2 , „a p r o p e r t y " zaś z n a c z y „ o n e a m o n g t h e p r o p e r t i e s " 1 8 3 . P o d o b n i e , m ó w i m y t a k ż e „a s i t u a t i o n " 1 8 4 , czy „a s t a t e of af-f a i r s " 1 8 5 . T e n sposób m ó w i e n i a w y s t a r c z a j ą c o wy ja śn i a , j a k a j e s t n a t u r a d a n e j z m i e n n e j , i dz ięk i t e m u m o ż n a naszą definicję t e r m i n ó w d e n o t a t y w n y c h z a s t o s o w a ć również do j ę z y k a p o t o c z n e g o .

Oprócz t e r m i n ó w d e n o t a t y w n y c h — w j ę z y k u w y s t ę p u j e w i e l k a r ó ż n o r o d n o ś ć t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . B ę d z i e m y mówi l i , że j ak i ś t e r m i n j e s t e k s p r e s y w n y , g d y n ie zos t a ł on u ż y t y j a k o t e r m i n d e n o t a t y w n y . W y j a ś n i j m y , j a k a j e s t n a t u r a t y c h t e r m i n ó w , n a n a s t ę p u j ą c y m p r z y k ł a d z i e . W z d a n i u : „ P i o t r j e s t w y s o k i " — słowa „ P i o t r " i „ w y s o k i " są d e n o t a t y w n e ; t e r m i n a r g u m e n t o w y „ P i o t r " d e n o t u j e P i o t r a , a t e r m i n f u n k c y j n y „ w y s o k i " d e n o t u j e cechę b y c i a w y s o k i m . F a k t , iż P i o t r m a cechę b y c i a w y s o k i m , k o n s t y t u u j e re lac ję m i ę d z y P i o t r e m a b y c i e m w y s o k i m ; n a z w i j m y ją re lac ją f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą . W celu s k o n s t a t o w a n i a t e g o f a k t u za p o m o c ą z d a n i a , p o s ł u g u j e m y się d w i e m a n a z w a m i , „ P i o t r " i „ w y s o k i " , b u d u j ą c z n ich re lac ję , k t ó r a j a k o s t o s u n e k m i ę d z y z n a k a m i — jes t re lac ją s y n t a k t y c z n ą . M o g l i b y ś m y w t y m celu p o p r o s t u u ż y ć ze s t awien i a słów i powiedz ieć , t a k j a k t o czynią dzieci , „ P i o t r w y s o k i " . P r z e s t r z e n n e z a t e m n a s t ę p o w a n i e p o sobie d w ó c h słów da je w r ezu l t ac i e re lac ję m i ę d z y n i m i , b ę d ą c ą odb i c iem re lac j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j , k t ó r a zachodz i m i ę d z y o d p o w i a d a j ą c y m i t y m s łowom o b i e k t a m i . W celu wyraźn ie j s zego u k a z a n i a t ego s t o s u n k u m i ę d z y z n a k a m i , w j ę z y k u p o t o c z n y m u ż y w a się s łowa „ jes t " . S łowo t o odzwierc ied la re lac ję funkcy jno -a r g u m e n t o w ą w t a k i s a m sposób j a k n a p i s a n i e , j e d n o za d r u g i m , w s p o m n i a n y c h słów. E e l a c j a f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą z a c h o d z i m i ę d z y p r z e d m i o t a m i t y c h słów, k t ó r e p rzedz ie l a s łówko „ j e s t " . S t o s o w a n i e spec ja lnego z n a k u , t a k i e g o j a k „ jes t " , m a t ę za l e t ę , że u s u w a wie loznaczność ; w s z a k z a p i s y w a n i e słów, j e d n o o b o k d rug iego , w wielu z d a n i a c h n ie spe łn ia z a d a n i a po lega jącego n a odzwie rc ied lan iu s t o s u n k u f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e g o .

1 8 2 „Pewien (jeden) spośród (wszystkich) ludzi". 1 8 3 „Pewna spośród (wszystkich) cech", „jedna z (wszystkich) własności". 1 8 4 „(Jakaś) sytuacja". 1 8 5 „(Pewien) stan rzeczy".

Analiza języka potocznego 177

Słowo „ j e s t " o d z w i e r c i e d l a re lac ję f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą , a le je j n i e d e n o t n j e . A t o z t e j p r z y c z y n y , że — z g o d n i e z r e g u ł a m i j ę z y k a — d e n o t a c j ę s t o s u n k ó w u z y s k u j e się w i n n y s p o s ó b . W y j a ś n i j m y t o , pos ługu jąc się z a p i s e m s y m b o l i c z n y m , w k t ó r y m całe roz różn ien ie ł a tw ie j będz i e d o s t r z e c .

Z d a n i e : „ P i o t r j e s t w y s o k i " — p o s fo rma l i zowan iu p r z y b ie rze p o s t a ć :

f(x) (1)

T u t a j n a w i a s y gra ją ro lę ł ączn ika „ j e s t " ; odbi ja ją one re lac ję f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą . N a t o m i a s t z d a n i e , w k t ó r y m p e w n a re l ac ja j es t d e n o t o w a n a , b r z m i : „ P i o t r k o c h a M a r i ę " , a p o s formal i zowan iu :

f(x,y) (2)

T u t a j s y m b o l „ / " d e n o t u j e re lac ję k o c h a ć . W i d z i m y , że d e n o t o -w a n i e re lac j i u z y s k u j e się, p i sząc n a z w y a r g u m e n t ó w w n a w i a s a c h , a n a z w ę d a n e j re lac j i umieszcza jąc j a k o t e r m i n f u n k c y j n y — p r z e d n a w i a s a m i . G d y c h c e m y w p r o w a d z i ć s y m b o l d e n o t a t y w n y w w y p a d k u re lac j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j , m u s i m y re lac ję t ę zap i sać w n a s t ę p u j ą c e j p o s t a c i :

<*(f,x) (3)

Z n a k „ a " d e n o t u j e t u re lac ję f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą . W i d z i m y j e d n a k , iż w celu w p r o w a d z e n i a n a z w y t a k i e j re lac j i m u s i m y t a k ż e u ż y ć n a w i a s ó w , t j . z n a k u , k t ó r y j e d y n i e odzwierc ied la z a c h o d z e n i e re lac j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j .

W i d z i m y t e r a z , d laczego z n a k t a k i , j a k n a w i a s y czy łączn ik „ jes t " , t r a k t u j e się j a k o z n a k e k s p r e s y w n y . O t o d l a t e g o , że odb i j a on re lac ję f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą , p r z y p o m i n a o je j zachodze n iu . N a t o m i a s t n i e d e n o t u j e j e j , g d y ż d o d e n o t o w a n i a d o c h o d z i w n a s z y m j ę z y k u w i n n y sposób , m i a n o w i c i e p rzez umieszczen ie z n a k u b ę d ą c e g o n a z w ą d a n e g o o b i e k t u , w pozyc j i z m i e n n e j funkcy jne j b ą d ź a r g u m e n t o w e j .

P o w y ż s z y p r z y k ł a d ods ł an i a t r z y w a ż n e właśc iwośc i . P o p ie rwsze , w s k a z u j e , że z n a k e k s p r e s y w n y j e s t c z y m ś z d e c y d o w a n i e r ó ż n y m od z n a k u d e n o t a t y w n e g o . P o d rug i e , św iadczy o t y m , iż

178 Hans. Reichenbach

z n a k e k s p r e s y w n y m o ż e z o s t a ć w y r u g o w a n y p rzez z n a k d e n o t a -t y w n y . P o t rzec ie , u j a w n i a on , w j a k i sposób o w e m u r u g o w a n i u m o ż e t o w a r z y s z y ć p o n o w n e po j awien i e się odpowiedn i ego z n a k u w p o s t a c i e k s p re sy w n e j . Z m y ś l ą o t e j o s t a t n i e j właśc iwośc i — m ó w i ć b ę d z i e m y o n i e z b ę d n y m z n a k u e k s p r e s y w n y m .

N i e w s z y s t k i e z n a k i e k s p r e s y w n e są n i e z b ę d n e . M o g l i b y ś m y n p . z a s t ąp i ć z n a k d e n o t a t y w n y „ c z e r w o n y " z n a k i e m e k s p r e s y w -n y m ; m o g l i b y ś m y a r g u m e n t „ # " n a p i s a ć c z e r w o n y m a t r a m e n t e m , w p r o w a d z a j ą c regu łę , iż t ego r o d z a j u n a p i s z n a c z y : „x j e s t czerw o n e " . W t a k i m w y p a d k u ów z n a k e k s p r e s y w n y , oczywis t a , n ie będz ie n i e z b ę d n y , p o n i e w a ż o d p o w i e d n i z n a k n ie p o j a w i się p o n o w n i e , skoro u ż y j e m y s f o r m u ł o w a n i a : j e s t c z e r w o n e " .

T r a k t o w a n i e ł ą czn ika „ j e s t " j a k o z n a k u e k s p r e s y w n e g o , n a r ó w n i z n a w i a s a m i w (1), n ie zaś j a k o z n a k u d e n o t a t y w n e g o , wym a g a p e w n e g o u sp rawied l iw ien i a . E e g u ł y s y n t a k t y c z n e j ę z y k a p o t o c z n e g o nie są s f o r m u ł o w a n e t a k j a s n o j a k r e g u ł y s k ł a d n i o w e j ę z y k a s fo rma l i zowanego . W n o t a c j i symbo l i czne j z n a k f u n k c y j n y p o z n a j e się p o t y m , że f iguruje on p r z e d n a w i a s a m i . W j ę z y k u p o t o c z n y m z n a k i f u n k c y j n e p o z n a j e się p o t y m , że są t o czasownik i b ą d ź po łączen ia r z e c z o w n i k a l u b p r z y m i o t n i k a z j a k ą ś fo rmą c z a s o w n i k a „ b y ć " , z w a n e g o z t e j p r z y c z y n y cza sown ik i em p o s i ł k o w y m . M o ż n a z a t e m powiedz ieć , że t o n a t u r a s y n t a k t y c z n a d a n e g o c z a s o w n i k a s łuży z a z n a c z e n i u , iż m a m y do czyn ien ia z funkcją . Z d rug ie j j e d n a k s t r o n y , sko ro łącznik , w y s t ę p u j ą c y o s o b n o , n ie k o n s t y t u u j e s amodz ie ln i e funkc j i , lecz czyn i t o t y l k o w po łączen iu z p r z y m i o t n i k a m i l u b r z e c z o w n i k a m i , w y d a j e się u z a s a d n i o n e t r a k t o w a n i e owego ł ączn ika j a k o s łowa, k t ó r e spe łn ia j e d y n i e z a d a n i e s y n t a k t y c z n e , po lega jące n a z a z n a c z e n i u , że idzie o funkc ję , g d y t y m c z a s e m jej t r e ś ć u s t a l a j ą p r z y m i o t n i k l u b rzeczownik . U w a ż a m y więc , że s f o r m u ł o w a n i a : „x s l eeps" 1 8 6 o raz „x is s l eep ing" 1 8 7 , m a j ą p o d o b n y c h a r a k t e r log iczny . Ł ą c z n i k z a t e m o k a z u j e się c z y m ś a n a l o g i c z n y m do suf iksu „ s " wys tępu ją cego w j ę z y k u ang ie l sk im w t rzec ie j osobie l i czby p o j e d y n c z e j .

1 8 6 „35 Śpi". 1 8 7 Dosłownie: „x jest śpiący", w znaczeniu: „śpi obecnie", „jest uśpiony";

swobodnie — „a? śpi".

Analiza języka potocznego 179

M o ż n a t u n a d m i e n i ć , że w j ę z y k u t u r e c k i m d o d a j e się ów łączn ik j a k o sufiks — do p r z y m i o t n i k a , w t a k i s a m sposób j a k sufiks osob o w y — d o t e m a t u c z a s o w n i k o w e g o ; o to n p . „guze ld i r " z n a c z y : „ o n j e s t p i ę k n y " , p r z y c z y m „d i r " t o właśn ie łącznik , czyl i s p ó j k a ; „ g i d i y o r " zaś z n a c z y : „ o n i dz i e " , t u z n ó w „ i y o r " j e s t su f iksem t rzec ie j osoby . Ł ą c z n i k , k t ó r y p i e r w o t n i e b y ł n i e z a l e ż n y m czas o w n i k i e m , ca łkowic ie się z d e g e n e r o w a ł i s t a ł się suf iksem.

J ę z y k p o t o c z n y r o z p o r z ą d z a również ś r o d k a m i , k t ó r e p o z w a lają w y r u g o w a ć o m a w i a n y łącznik , za p o m o c ą z n a k u d e n o t a -t y w n e g o . O t o n p . m o ż e m y powiedz i eć : „ P e t e r h a s t h e a r g u m e n t -f u n c t i o n r e l a t i o n w i t h r e s p e c t t o t a l l n e s s " 1 8 8 . Z w r o t „ a r g u m e n t -f u n c t i o n r e l a t i o n " 1 8 9 j e s t z n a k i e m d e n o t u j ą c y m o d p o w i e d n i ą relac ję . T o , iż p o d a n e s fo rmu łowan ie j e s t ana log i czne w z g l ę d e m (3), w i d a ć z w y s t ą p i e n i a suf iksu „ n e s s " w słowie „ t a l l n e s s " 1 9 ° ; sufiks t e n w s k a z u j e , że s łowa „ t a l l n e s s " u ż y t o t u n ie j a k o n ieza leżne j funkc j i , lecz j a k o a r g u m e n t u inne j funkc j i . T a k s a m o j a k w (3) — t e r m i n e k s p r e s y w n y re lac j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j z jawia się p o n o w n i e , m i a n o w i c i e w c z a s o w n i k u „ h a s " 1 9 1 .

Z d rug ie j s t r o n y , w y s t ę p o w a n i e c z a s o w n i k ó w w rol i t e r m i n ó w f u n k c y j n y c h w s k a z u j e , że n ie zawsze m o ż n a oddzie l ić t e r m i n e k s p r e s y w n y o d d e n o t a t y w n e g o . W z d a n i u : „ I see t h e t o w e r " 1 9 2 — c z a s o w n i k „ see" n ie m a suf iksu, k t ó r y m o ż n a u z n a ć za zaznacze n ie c h a r a k t e r u f u n k c y j n e g o . C h a r a k t e r t e n zna jdu j e swój w y r a z r acze j w t y m fakcie , że s łowo „ see" 1 9 3 n a l e ż y do k a t e g o r i i w y r a ż e ń u ż y w a n y c h w celu w s k a z a n i a czasu g r a m a t y c z n e g o . M o ż e m y po r ó w n a ć t e n sposób w y r a ż a n i a cechy s t r u k t u r a l n e j — do n o t a c j i , w k t ó r e j l i t e ry „ / " , „#" o d p o w i a d a j ą f u n k c j o m , l i t e ry zaś „,r", „?/" — a r g u m e n t o m , i k t ó r a n ie s tosu je n a w i a s ó w . B y w a j ą i i n n e s p o s o b y

1 8 8 Dosłownie: „Piotr ma relację argumentowo-funkcyjną ze względu na wysokość", czyli swobodniej: „Piotr pozostaje w stosunku argumentowo-funkcyjnym do bycia wysokim".

1 8 9 „Relacja argumentowo-funkcyjna. 1 9 0 „Wysokość", „bycie wysokim"; „to, że się jest wysokim". 1 9 1 „Ma". 1 9 2 „Widzę (tę oto) wieżę". 1 9 3 „Widzieć".

L o g i k a i j ę z y k 14

180 Hans Reichenbach

ł ączen ia n a t u r y e k s p r e s y w n e j z d e n o t a t y w n ą w j e d n y m t e r m i n ie . W is toc ie , większość t e r m i n ó w d e n o t a t y w n y c h m a k o m p o n e n t ę p r a g m a t y c z n ą o c h a r a k t e r z e e k s p r e s y w n y m . O t o n p . s łowo „ j a t k i " w y r a ż a k o n o t a c j ę p e j o r a t y w n ą , k t ó r a j e d n a k n i e n a l e ż y do jego d e n o t a t y w n e g o znaczen i a . T e r m i n a m i , k t ó r e n a s t u t a j in te resu ją , są t e r m i n y w y ł ą c z n i e e k s p r e s y w n e .

T e r m i n y wy łączn i e e k s p r e s y w n e spe łn ia ją p e w n ą funkc j ę j ęzy kową, k t ó r a przec ież n ie po l ega n a d e n o t o w a n i u . T w o r z ą o n e okreś lone s t r u k t u r y z n a k o w e i w t e n sposób coś c z y n i ą ; n a t o m i a s t n ie m ó w i ą t ego czegoś. Mogą one j e d y n i e w y r a ż a ć cechy i s tn ie jące p o z a dz iedz iną z n a k ó w . Z n a k i t a k i e b u d u j e się z w y k l e , w j ę z y k u s y m b o l i c z n y m , n ie w p o s t a c i l i t e r , lecz s p e c j a l n y c h

, z n a c z k ó w , t a k i c h j a k n a w i a s y czy symbole^ ope rac j i p r o p o z y c j o -n a l n y c h . Z n a k „e" j e s t w y j ą t k i e m od t e j r e g u ł y . W j ę z y k u p o t o c z n y m m ó w i o n y m rolę t a k i c h z n a c z k ó w o d g r y w a j ą częs to su-f iksy b ą d ź p o r z ą d e k słów. W j ę z y k u p i s a n y m n a t o m i a s t u ż y w a się p o n a d t o spec j a lnych z n a k ó w , n p . i n t e r p u n k c y j n y c h ; w j ę z y k u m ó w i o n y m s t o s u j e m y g e s t y o raz i n t o n a c j ę . Ale t a k ż e u ż y w a m y słów j a k o z n a k ó w e k s p r e s y w n y ch , n p . w y r a z ó w t a k i c h , j a k : „ j e s t " czy t eż „ i " , „ l u b " , s t o s o w a n y c h w o p e r a c j a c h p r o p o z y c j o -n a l n y c h . Z p u n k t u w i d z e n i a logiki okazu j e się w s k a z a n e odróż n ien ie t e r m i n ó w wyłączn ie e k s p r e s y w n y c h od t e r m i n ó w d e n o t a t y w n y c h , za p o m o c ą spec j a lnych z n a k ó w .

Ze w z g l ę d u n a i ch e k s p r e s y w n y c h a r a k t e r , z n a k ó w e k s p r e s y w n y c h n ie zal icza się do t eor i i t y p ó w . T a k n p . ł ączn ik „ j e s t " n ie n a l e ż y do ż a d n e g o p i ę t r a t y p ó w . J e s t t o da l sza p r z y c z y n a , d la k t ó r e j u w a ż a się ów łączn ik za t e r m i n e k s p r e s y w n y . G d y b y ś m y go t r a k t o w a l i j a k o s łowo, k t ó r e d e n o t u j e re lac ję f u n k c y j n o -a r g u m e n t o w ą , t o w ó w c z a s z d a n i e : „ P i o t r j e s t w y s o k i " — p r z y b r a ł o b y p o s t a ć (3) i z t e g o p o w o d u zaczę łoby na l eżeć do w y ż s z e g o r a c h u n k u funkcj i . S t o s o w a n i e t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h p o z w a l a n a m n a włączenie p e w n y c h t e r m i n ó w do n iższego p i ę t r a , g d y t y m c z a s e m t e s a m e t e r m i n y , u ż y t e w sposób d e n o t a t y w n y , n a l e ż a ł y b y d o p i ę t r a wyższego .

M o ż e m y t e r a z p rze j ść do zdef in iowania t e r m i n ó w log i cznych . B ę d z i e m y t e r m i n n a z y w a l i l o g i c z n y m , g d y jes t on w y ł ą c z n i e

Analiza języka 'potocznego 181

e k s p r e s y w n y i n i e z b ę d n y b ą d ź g d y m o ż n a go zdef in iować p r z y p o m o c y t a k i c h j e d y n i e t e r m i n ó w .

U z u p e ł n i e n i e t o m a t ę w a ż n ą k o n s e k w e n c j ę , że do t e r m i n ó w log icznych p o z w a l a za l i czyć t a k ż e p e w n e t e r m i n y d e n o t a t y w n e . O t o n p . t e r m i n d e n o t a t y w n y , „ re lac ja f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w ą " , j e s t t e r m i n e m l o g i c z n y m , g d y ż d a się zdef in iować p r z y p o m o c y s a m y c h t e r m i n ó w wyłączn ie e k s p r e s y w n y c h oraz n i e z b ę d n y c h , j ak t o w y k a z a n o w (3). M o ż n a go n a z w a ć d e n o t a t y w n y m ko re l a -t e m ł ączn ika . P o d a m y późn ie j i n n e p r z y k ł a d y t a k i c h d e r y w a -t y w n y c h , czyli p o c h o d n y c h t e r m i n ó w log icznych , k t ó r e są z a r a z e m d e n o t a t y w n e .

W nasze j definicji t e r m i n ó w log icznych p r ó b o w a l i ś m y p r z e zwyc i ężyć wie loznaczność , k t ó r a d o t y c h c z a s wiąza ła się z t y m m i a n e m *. Z a z w y c z a j definicję t e r m i n ó w log icznych p o d a j e się w p o s t a c i wy l i czen ia t a k i c h t e r m i n ó w , bez p o d a w a n i a ich wspó lne j własnośc i , p r z y c z y m do łączan ie d a l s z y c h t e r m i n ó w p o z o s t a w i a się r o z u m o w a n i u p rzez ana log ię . Z d a j e m y sobie s p r a w ę z t e g o , że i n a s z a def inic ja n i ezupe łn i e u s u w a w s p o m n i a n ą wie loznaczność . W szczególności s łowo „ n i e z b ę d n y " w nasze j definicji m o ż n a s tosować w r ó ż n y s p o s ó b ; co u w a ż a ć się będz i e za n i e z b ę d n e , za leży od celu, d l a k t ó r e g o d a n y j ę z y k z b u d o w a n o . B ę d z i e m y t e r a z mie l i okaz ję b a r d z i e j p r e c y z y j n i e u s t a l i ć , j a k i e t o cele m a m y n a m y ś l i , m ó w i ą c o n i e z b ę d n y c h z n a k a c h e k s p r e s y w n y c h .

W y j a ś n i j m y t o za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c e g o p r z y k ł a d u . O p e r a t o r , z w a n y d u ż y m czy w ie lk im k w a n t y f i k a t o r e m , j e s t z n a k i e m e k s p r e -s y w n y m , g d y ż nie w y s t ę p u j e on n a mie j scu z m i e n n e j f u n k c y j n e j a n i a r g u m e n t o w e j . W odn ies ien iu do re lac j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j m o ż e m y z a m i a s t wie lk iego k w a n t y f i k a t o r a w p r o w a d z i ć o d p o w i e d n i z n a k d e n o t a t y w n y ; d o k o n u j e się t e g o , s to su j ąc funkc ję a, m a j ą c ą p o s t a ć (18, § 4 1 ) 1 9 4 . Z a s t o s u j m y s k r ó t „Z7n" z a m i a s t s łowa „ u n i w e r s a l n y " ; w ó w c z a s m o ż e m y u w a ż a ć , iż form u ł a (18, § 41) def iniuje ozna jmien ie , że p e w n a w ła sność j e s t

* Zauważył to R. Carnap, Introduction to Semantics, Cambridge 1942, Harvard University Press, § 13.

1 9 4 « [ / ] ™ (*)/(*).

14*

182 Hans Reichenbach

u n i w e r s a l n a , i definicję t ę m o ż e m y zap i sać w n a s t ę p u j ą c e j pos t ac i :

Un(f)w(x)f(x) (4)

F u n k c j a „ D V je s t t e r m i n e m d e n o t a t y w n y m ; j e s t t o funkc j a d rug iego s t o p n i a .

M o ż n a t e r a z w y r u g o w a ć wielki k w a n t y f i k a t o r p r z y p o m o c y z n a k u „ D V ; a p o n i e w a ż z m i e n n ą wolną zawsze m o ż n a wyel i m i n o w a ć s tosu jąc d u ż y k w a n t y f i k a t o r , p r z e t o m o ż e m y z b u d o w a ć n o t a c j ę , w k t ó r e j ogólność w y r a ż a się zawsze za p o m o c ą t e r m i n u d e n o t a t y w n e g o . N p . z a m i a s t re lac j i :

(x)[f(x) D g(x)] D [(x)f(x) D (x)g(x)] (5) n a p i s a l i b y ś m y :

Un[f(x)Dg(x)]D {Un[f(x)]D Un[g(x)]} (6)

O ile w nasze j n o t a c j i n ie p o s ł u g u j e m y się w ie lk im k w a n t y f i k a -t o r e m , t o funkc ję „ D V n a l e ż y u z n a ć za t e r m i n p i e r w o t n y . N ie b ę d z i e t o n a t o m i a s t t e r m i n log iczny w sensie nasze j definicji , g d y ż wówczas n ie d a się on zdef in iować p r z y p o m o c y t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . Z d rug ie j s t r o n y , f o r m u ł a (6) będz ie p r a w d z i w a t y l k o d la funkc j i „ D V ; p r z e s t a n i e n a t o m i a s t b y ć p r a w d z i w a , g d y n a mie jsce „ D V p o d s t a w i m y z m i e n n ą funkcy jną . (6) z a t e m jes t w z o r e m , k t ó r y m o ż n a zwery f ikować bez u c i e k a n i a się do obserwac j i e m p i r y c z n e j , a le z a r a z e m w z o r e m , k t ó r y p r z e s t a j e b y ć p r a w d z i w y , g d y f iguru jący w n i m t e r m i n d e n o t a t y w n y z a s t ą p i m y o d p o w i a d a j ą c ą m u zmienną . T y l k o w w y p a d k u g d y b y ś m y mogl i f unkc j ę „ D V u w a ż a ć za t e r m i n log iczny , k o n s e k w e n c j a t a n ie b y ł a b y n i e d o g o d n a . A b y t o os iągnąć , w p r o w a d z a m y w nasze j no t a c j i n a s t ę p u j ą c ą r e g u ł ę :

Z a s a d a n o t a c j i . G d y j ak i ś wzór m o ż n a zwery f ikować bpz u c i e k a n i a się do obse rwac j i e m p i r y c z n e j , m u s i b y ć z a g w a r a n t o w a n a moż l iwość n a p i s a n i a go w t a k i e j p o s t a c i , b y p o z o s t a ł on p r a w dz iwy , jeśl i wszys tk i e s t a ł e d e n o t a t y w n e z a s t ą p i m y o d p o w i a d a j ą c y m i i m z m i e n n y m i .

E e g u ł a t a s t w a r z a kon ieczność w p r o w a d z e n i a e k s p r e s y w n e g o z n a k u ogólności , t a k i e g o j a k wie lk i k w a n t y f i k a t o r . F o r m u ł y (6) n ie b ę d z i e m y u w a ż a l i za n i e d o p u s z c z a l n ą w nasze j n o t a c j i ; t y l e

Analiza języka potocznego 183

że j e s t o n a d o p u s z c z a l n a dz ięk i t e m u t y l k o , iż i s tn ie je r ó w n o w a ż n y je j zap i s , m i a n o w i c i e (5). Z t e r m i n u „Un" u c z y n i o n o z a t e m t e r m i n log iczny , g d y ż m o ż e m y t e r a z p o s ł u ż y ć się definicją (4) . W i d z i m y , że p o d a n a z a s a d a n o t a c j i j e s t p o s t u l a t e m wyznacza j ą c y m , co się u w a ż a za n i e z b ę d n e t e r m i n y e k s p r e s y w n e . P e w n e u z u p e ł n i e n i a d o t y c z ą c e t e r m i n u „ n i e z b ę d n y " p o d a m y p ó ź n i e j .

Z a s t o s o w a n i e z n a k u e k s p r e s y w n e g o d l a z a z n a c z e n i a ogólnośc i m a t ę z a l e t ę , że p o z w a l a n a z a p i s a n i e f o r m u ł y t a k i e j , j a k (5), w p r o s t y m r a c h u n k u funkc j i . W z ó r (6) n a l e ż y d o r a c h u n k u wyższego , j a k o że „Unu j e s t funkc ją t y p u d r u g i e g o . P o n o w n i e w i d z i m y , że p o s ł u g i w a n i e się z n a k i e m e k s p r e s y w n y m u w a l n i a n a s od r e s t r y k c j i z w i ą z a n y c h z t e r m i n a m i f u n k c y j n y m i w t eo r i i t y p ó w . W s z y s t k i e t e r o z w a ż a n i a s tosu ją się o d p o w i e d n i o do o p e r a t o r a e g z y s t e n c j a l n e g o , czyl i m a ł e g o k w a n t y f i k a t o r a .

Ł ą c z n i k i d u ż y k w a n t y f i k a t o r , k t ó r y m i p o s ł u g i w a l i ś m y się d o t y c h c z a s d la z i l u s t r o w a n i a n a s z y c h r o z w a ż a ń , są t e r m i n a m i log i cznymi r ó ż n y c h r o d z a j ó w . Ł ą c z n i k w y s t ę p u j e w r o l i s y n -t a k t y c z n e j , p o n i e w a ż jego z a d a n i e po l ega n a u s t a l e n i u re lac j i m i ę d z y z n a k a m i . D u ż y k w a n t y f i k a t o r zaś w y s t ę p u j e w r o l i s e m a n t y c z n e j , p o n i e w a ż rozc iąga on zas ięg p r a w d z i w o ś c i d a n e g o o z n a j m i e n i a n a w s z y s t k i e r zeczy . O b a n a t o m i a s t r o d z a j e t e r m i n ó w t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e o c h a r a k t e r z e p o z n a w c z y m . Z n a k i log iczne t r zec iego r o d z a j u , w y s t ę p u j ą c e w r o l i p r a g m a t y c z n e j , o m ó w i m y p ó ź n i e j ; są t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e o c h a r a k t e r z e i n s t r u m e n t a l n y m *. Z a s t o s u j m y t e n p o d z i a ł w k lasyf ikac j i t e r m i n ó w log icznych .

P i e r w s z a z k l a s , k t ó r e b ę d z i e m y rozważa l i , s k ł a d a się z t e r m i n ó w l o g i c z n y c h , w y s t ę p u j ą c y c h w r o l i s y n t a k t y c z -n e j . P o d z i e l m y t ę k l a s ę n a p o d k l a s y , wyl icza jąc r ó ż n e r o d z a j e t a k i c h t e r m i n ó w . O p o z o s t a ł y c h d w ó c h k l a s a c h b ę d z i e m o w a w n a s t ę p n y c h p a r a g r a f a c h .

* Prof. E . Carnap, w liście skierowanym do mnie, sugerował, by zaniechać rozróżniania terminów w roli syntaktycznej oraz w roli semantycznej, i traktować te dwa rodzaje znaków logicznych jako przynależne do jednej grupy. Wówczas rozróżniałoby się tylko znaki logiczne poznawcze oraz instrumentalne. Wolałbym kwestię tę pozostawić otwartą do dalszej dyskusji.

184 Hans Reichenbach

D o p ie rwsze j p o d k l a s y z a l i c z a m y t e r m i n y o d n o s z ą c e s i ę d o a r g u m e n t ó w . P o ś r ó d n i c h z n a j d u j e m y n a p r z ó d t e r m i n y , k t ó r e w s k a z u j ą mie j sce z m i e n n e j , a w ięc : f o r m y d e k l i n a c y j n e rzec z o w n i k ó w i p r z y i m k i . P r z y i m k i z a z w y c z a j n i e t y l k o spe łn ia ją t o z a d a n i e logiczne , lecz t a k ż e p r z e j m u j ą część z n a c z e n i a d a n e g o z d a n i a ; o t o n p . z d a n i a : „ t o l eży n a s t o l e " i „ t o leży p o d s t o ł e m " — różn ią się p o d w z g l ę d e m w s k a z a n i a mie j sca . D l a t e g o n i e k t ó r e p r z y i m k i lepie j za l iczyć do funkc j i p r o p o z y c j o n a l n y c h wyższego t y p u , n a r ó w n i z p r z y s ł ó w k a m i . P o d r u g i e , m a m y t e r m i n y r e p r e z e n t u j ą c e z m i e n n e . Są t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e , zgodn ie z na szą definicją, g d y ż t y l k o szczegółowe w a r t o ś c i z m i e n n y c h — coś d e n o -tu ją . W j ę z y k u p o t o c z n y m z m i e n n e są r e p r e z e n t o w a n e p rzez z a i m k i . Na l eżą t u z a i m k i o sobowe „ o n " , „ o n a " , „ o n o " * (ale n ie z a i m k i t a k i e , j a k „ j a " i „ t y " , k t ó r e — j a k o d e s k r y p c j e s a m o z w r o t n e — n a l e ż y z a k l a s y f i k o w a ć do a r g u m e n t ó w ) , z a i m k i w z g l ę d n e i z a i m k i dz i e rżawcze . Z a i m k i dz i e rżawcze wyraża ją , łącznie , funkc ję , m i a nowic ie p o s i a d a n i e ; d l a t e g o są one s y m b o l a m i ś c i ą g n i ę t y m i . Zal i c z a m y t u , d a l e j , z a i m k i n i eokreś lone , t a k i e j a k : „ s o m e b o d y " , „ a n y " , „ o n e " 1 9 5 . S p o ś r ó d t y c h słów — „ a n y " w y r a ż a ogólność za p o m o c ą z m i e n n e j wo lne j i d l a t e g o n a l e ż y ono p o części do k a t e g o r i i s e m a n t y c z n e j . T o s a m o d o t y c z y s łowa „ s o m e b o d y " , j a k o mogącego w y r a ż a ć o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y , czyl i m a ł y k w a n t y f i k a t o r . P r z y k ł a d y świadczą o t y m , iż k a t e g o r i e t e n ie w y k l u c z a j ą się w z a j e m n i e .

N a s t ę p n a p o d k l a s a s k ł a d a się z t e r m i n ó w o d n o s z ą c y c h s i ę d o f u n k c j i . M a m y t u t e r m i n y , k t ó r e w y r a ż a j ą k o n w e r s j ę funkc j i , j a k n p . s t r o n a b i e r n a ; d a l e j , t e r m i n y w y r a ż a j ą c e k t ó r y ś z m o d y f i k a t o r ó w f u n k c y j n y c h , t a k i c h j a k : sufiks „ l y " o raz t e r m i n „ in such a w a y " 1 9 6 .

* Zaimki te są zmiennymi o ograniczonym zakresie, podobnie jak nasza zmienna „x'" w wyrażeniu ,,{r3.y),f{x\ y)", ponieważ rodzaj gramatyczny męski, żeński czy nijaki wyraża ograniczenie do pewnej tylko kategorii przedmiotów.

1 9 5 „Somebody" — „ktoś"; „any" — „jakiś", „jakikolwiek", „którykolwiek", „każdy", „żaden"; „one" — „jakiś", „ktoś", „niejaki".

1 9 6 Mowa, oczywiście, o języku angielskim, gdzie „ly" jest sufiksem przysłówkowym; w języku polskim: „ie", „o". „In such a way" —- „w taki sposób", „tak, że".

Analiza języka potocznego 18ó

D o n a s t ę p n e j p o d k l a s y na leżą t e r m i n y o d n o s z ą c e s i ę d o a r g u m e n t u i f u n k c j i . W ś r ó d n i ch w y s t ę p u j e ł ączn ik „ j e s t " , k t ó r y o m a w i a l i ś m y wyże j j a k o ś r o d e k w y r a ż a n i a re lac j i f u n k c y j n o -a r g u m e n t o w e j . W po łączen iu z r o d z a j n i k i e m n i e o k r e ś l o n y m „ a " , t j . w p o s t a c i : „is a" 1 9 7 , w y r a ż a on b y c i e e l e m e n t e m k l a s y , j a k n p . w z d a n i u : „ J o h n is a n A m e r i c a n c i t i zen" 1 9 8 ; w po łączen iu „a . . . i s . . . a" — w y r a ż a ink luz ję k l a s , czyl i z awie r an i e się j e d n e j k l a s y w d r u g i e j , j a k w z d a n i u * : „ a p e r s o n b o r n in t h e U n i t e d S t a t e s is a n A m e r i c a n c i t i zen" 1 9 9 . J e ś l i n a t o m i a s t r o d z a j n i k nieo k r e ś l o n y z o s t a n i e u ż y t y bez w s p o m n i a n e g o ł ączn ika , t o wówczas r o d z a j n i k t e n n a l e ż y do t e r m i n ó w s e m a n t y c z n y c h , p o n i e w a ż spe łn ia z a d a n i e o p e r a t o r a egzys t enc j a lnego , czyl i m a ł e g o k w a n t y -f i k a t o r a 2 0 ° . P o z a t y m do p o d k l a s y t e j na leżą t e r m i n y w s k a z u j ą c e rozszczep ien ie n a z d a r z e n i a , t a k i e j a k spó jn ik „ ż e " l u b suf iksy „ i o n " , „ i n g " 201 (por . § 48) .

I n n ą p o d k l a s ę t e r m i n ó w s y n t a k t y c z n y c h t w o r z ą n i e k t ó r e z n a k i i n t e r p u n k c y j n e , zwłaszcza zaś p r z e c i n e k i ś r e d n i k ( k r o p k a

* Bardziej poprawne jest m oże sformułowanie, że całe połączenie „a...is..a" wyraża inkluzję klasową. Można uważać, że łącznik „is" [czyli ang. „jest"] w obrębie tego połączenia, wyraża bycie elementem klasy, przynależność elementu do klasy, mianowicie gdy zdanie to zinterpretujemy jako zbudowane w następujący sposób: „an x which is a member of the first class i s a member of the second class" [tzn. „x, które jest elementem klasy pierwszej, jest zarazem elementem klasy drugiej"; dosłownie: „(pewne) x... (pewnym) elementem (jedynej) klasy..." itd.] .

1 9 7 „Jest", „jest (pewnym)". 1 9 8 „Jan jest (pewnym) obywatelem amerykańskim". 1 9 9 „Osoba urodzona w Stanach Zjednoczonych jest obywatelem amery

kańskim" — dosłownie: „(Pewna) osoba... jest (pewnym) obywatelem...". 2 0 0 Na ten temat Beichenbach pisze w § 18: „Operator egzystencjalny

stosuje się nie tylko w sformalizowanym zapisie zdań zawierających explicite wyrażenia takie, jak «istnieje»; używa się go również przy formalizowaniu rodzajnika nieokreślonego. A zatem zdanie: «Jeanne eats an apple» («Joanna je jabłko») przybierze postać «(3y) e (xl9 y)-a(y)». «e» figuruje tu zamiast «je», zaś «a» zamiast jabłko. Operator egzystencjalny jest tu konieczny, ponieważ to jabłko, które je Joanna, nie zostało nazwane; powiedziano o nim tylko tyle, że istnieje jabłko, które jest jedzone".

2 0 1 Mowa tu o sufiksach w języku angielskim; w polskim odpowiadają im sufiksy „anie", „enie" itd.

186 Hans Reichenbach

n a l e ż y do t e r m i n ó w p r a g m a t y c z n y c h , co w y j a ś n i m y niżej ) . W s k a zują one j e d n o s t k i , z j a k i c h sk ł ada j ą się z d a n i a ; p r z y t y m zad a n i e t o spełn ia ją p o p r o s t u , w y r a ż a j ą c t e j e d n o s t k i , n i e za ś m ó w i ą c o n i ch . D l a t e g o i n t e r p u n k c j ę z a l i c z a m y do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o . W is toc ie , n iemożl iwośc ią b y ł o b y z b u d o w a n i e j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o bez i n t e r p u n k c j i , czyl i p r z e s t a n k o w a n i a . J e s t o n o k o n i e c z n e t a k ż e w j ę z y k u s y m b o l i c z n y m , t y l e że jego ro lę p rze j ąć m o g ą n a w i a s y .

N a kon iec , i s tn ie je p o d k l a s a d e n o t a t y w n y c h t e r m i n ó w syn-t a k t y c z n y c h . t j . t e r m i n ó w , k t ó r e deno tu j ą , a le z a r a z e m — j a k w y k a z u j e ana l i za log iczna — są s p r o w a d z a l n e do e k s p r e s y w n y c h t e r m i n ó w s y n t a k t y c z n y c h . M a m y t u re lac ję f u n k c y j n o - a r g u m e n tową, k t ó r ą o z n a c z y l i ś m y p rzez „ a " 2 0 2 . Więce j t e g o r o d z a j u t e r m i n ó w z n a j d z i e m y w k a t e g o r i i s e m a n t y c z n e j .

§ 56 . T E R M I N Y L O G I C Z N E W R O L I S E M A N T Y C Z N E J

P r z e c h o d z i m y t e r a z do d rug ie j k l a s y t e r m i n ó w log icznych , k t ó r a s k ł a d a się z t e r m i n ó w w y s t ę p u j ą c y c h w r o l i s e m a n t y c z n e j . P i e rwszą p o d k l a s ę t e j k l a s y s t a n o w i ą o p e r a c j e p r o p o -z y c j o n a l n e . O p e r a c j e t e u w a ż a m y za s e m a n t y c z n e z u w a g i n a ich definicję, d o k o n a n ą za p o m o c ą t a b e l , czyl i m a t r y c p r a w d z i wości , p rzez co o p e r a c j o m t y m n a d a j e się c h a r a k t e r funkc j i p r a w dz iwośc iowych . N a t u r a s e m a n t y c z n a ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h , czyli z d a n i o t w ó r c z y c h , p r z e j a w i a się równ ież w t y m , że m o ż n a z b u d o w a ć f o r m u ł y p r a w d z i w e , z łożone j e d y n i e ze z m i e n n y c h

2 0 2 Oto uwagi autora na temat funkcji „a": „Wyrażenie «/(#)» traktujemy jako funkcję zarówno zmiennej «/», jak i zmiennej «x», i zapisujemy w postaci: «a [ / , x]»; wprowadzamy zatem definicję: « a [ / , x] = / ( # ) » . Funkcję «a» można uważać za funkcję typu drugiego; nie jest to jednak zmienna, lecz stała. Stałą logiczną można ją nazwać dlatego, że nie ma ona żadnej zawartości empirycznej, takiej, jaką posiadają stałe empiryczne. Nazywamy ją stałą, także ze względu na jej właściwości techniczne: «a» można jedynie podstawić na miejsce innych funkcji, natomiast nie można innych funkcji podstawić na miejsce «a»" (por. §41 ) .

Analiza języka potocznego 187

i ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h . T o , że — w szczególności — oper ac j e k o n e k t y w n e są s e m a n t y c z n e , w i d a ć s t ąd , iż zgodn ie z ich definicją — t y l k o w w y p o w i e d z i a c h p r a w d z i w y c h m o g ą b y ć zaw a r t e o p e r a c j e k o n e k t y w n e (por . § 9) . Z d rug ie j s t r o n y , t a i n t e r p r e t a c j a ope rac j i k o n e k t y w n y c h w s k a z u j e , iż n a l e ż a ł o b y je t r a k t o w a ć j a k o n iewłaśc iwe t e r m i n y p r z e d m i o t o w e ; p r e c y z y j n ą ich definicję p o d a j e się w m e t a j ę z y k u . M i m o t o u m i e s z c z a m y t e ope rac j e w ninie jszej k lasyf ikac j i , g d y ż p o s ł u g u j e m y się n i m i w jęz y k u p r z e d m i o t o w y m .

P r z e j d ź m y t e r a z do r o z w a ż e n i a kwes t i i , czy o w y c h operac j i ] ) ropozyc jona lnych n a l e ż y u ż y w a ć j a k o t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h , czy t eż j a k o d e n o t a t y w n y c h . Zap i s s y m b o l i c z n y o d p o w i a d a u ż y c i u e k s p r e s y w n e m u . G d y b y ś m y miel i n a p i s a ć ope rac j ę p r o -pozyc jona lną , n p . „ l u b " , j a k o t e r m i n d e n o t a t y w n y , t o musie l i b y ś m y t o u c z y n i ć w t a k i e j p o s t a c i :

l u b ( a , 6 ) (1)

W ó w c z a s u w a ż a ł o b y się, że s łowo „ l u b " d e n o t u j e funkc ję , k t ó r e j a r g u m e n t a m i są s y t u a c j e a o raz b. F u n k c j o n a ł y o p o s t a c i (1) m i a ł y b y t ę osobl iwą własność , że m o ż n a b y ich u ż y ć j a k o a rgu m e n t ó w w f u n k c j a c h t e g o s a m e g o r o d z a j u ; m o ż n a b y z a t e m n a p i s a ć :

l u b [ a , l u b (6, c)] (2)

B y ł o b y t o t y m s a m y m , co :

a V (6 V c) (3)

S p o s ó b zap i su , z a s t o s o w a n y w (2), n i e n a r u s z a t eor i i t y p ó w . W p r a w d z i e funkc j a „ l u b " j e s t funkc ją t y p u wyższego niż je j a r g u m e n t y , t o j e d n a k w y r a ż e n i e „ l u b ( a , 6 )" j e s t t e g o s a m e g o t y p u , co „ a " b ą d ź „6" , g d y ż t y p d a n e j funkc j i n i e u l ega p rzen ies i en iu n a sąd, w k t ó r y m funkc j a t a w y s t ę p u j e .

O t r u d n o ś c i a c h z w i ą z a n y c h z u ż y c i e m z m i e n n y c h z d a n i o w y c h w rol i a r g u m e n t ó w funkc j i b y ł a m o w a w i n n y m mie j scu . Można-z resz tą p r z y t o c z y ć n a w e t lepsze r ac j e za e k s p r e s y w n y m u ż y w a n i e m ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h . J e s t rzeczą jasną , że g d y t a u t o l o g i ę

188 Hans Tteichenbach

z a p i s u j e m y pos ługu jąc się o p e r a c j a m i p r o p o z y c j o n a l n y m i j a k o s t a ł y m i f u n k c y j n y m i , t a k j a k w (1) o raz (2), t o w ó w c z a s n ie w o l n o t y c h s t a ł y c h z a s t ę p o w a ć z m i e n n y m i f u n k c y j n y m i , p o n i e w a ż wzór s t a ł b y się f a ł szywy. W ł a ś n i e d l a t e g o n a s z a z a s a d a n o t a c j i (por . § 55) z m u s z a n a s do w p r o w a d z a n i a ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h j a k o t e r m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . A z a t e m zap i s , z a s t o s o w a n y w (1) o raz (2), j e s t również d o p u s z c z a l n y ; t y l e t y l k o , że t ego r o d z a j u s t a ł e f unkc y jne m u s i m y u w a ż a ć za zde f in iowane za p o m o c ą ter m i n ó w e k s p r e s y w n y c h . Są więc one z a r a z e m t e r m i n a m i logiczn y m i . W i n n i ś m y p r z e t o n a p i s a ć :

l u b ( a , 6 ) ^ f (a V b) (4)

W logice fo rma lne j e k s p r e s y w n y c h a r a k t e r operac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h p o z n a ć m o ż n a p o t y m , iż m i ę d z y l i t e r a m i „ a " o r az , ,6" w y s t ę p u j e z n a k szczególnego k s z t a ł t u ; b r a k zaś n a w i a s ó w , w k t ó r y c h b y f igurowały t e l i t e ry , w s k a z u j e , iż n ie s t o s u j e m y t u re lac j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j . W j ę z y k u p o t o c z n y m o nie-z a c h o d z e n i u re lac j i f u n k c y j n o - a r g u m e n t o w e j świadczy f ak t , iż spó jn ik i n i e są c z a s o w n i k a m i , p r z y m i o t n i k a m i czy rzeczowni k a m i , a z a t e m iż n ie pod lega ją one k o n i u g a c j i a n i t eż n ie w y m a g a j ą p r z y sobie ł ączn ika . Z a s a d a t a d o t y c z y n a j w a ż n i e j szych p r z y n a j m n i e j spó jn ików, t a k i c h j a k : „ i " , „ l u b " , „ a l b o " , „jeżeli . . . t o " , „jeśli n ie . . . t o " *. W p e w n y c h j e d n a k u s t a l o n y c h z w r o t a c h w rol i spó jn ika w y s t ę p u j ą czasownik i ; o t o n p . i m p l i k a c j ę w y s ł a w i a m y p r z y p o m o c y c z a s o w n i k a : „ i m p l i k u j e " , „poc iąga za sobą" czy t p . , j a k w z d a n i u : „ t o , że ( ten) człowiek p r a c o wa ł n a w ł a s n y m , imp l iku j e , iż n ie j e s t on m o r d e r c ą " . A z a t e m czasown ik „ i m p l i k u j e " m o ż n a u w a ż a ć za f o r m ę d e n o t a t y w n ą , da jącą się zdef in iować za p o m o c ą t e r m i n u e k s p r e s y w n e g o „je-

* Słowo „unless" [„jeżeli nie", „chyba że"] zwykle znaczy tyle, co „jeśli nie"; ma wówczas ten sam sens, co „lub", rozumiane łącznie, gdyż „a unless 6" —

. to wtedy to samo, co „6 D a " , czyli a V b". Niekiedy jednakże „a unless ?>" występuje ze znaczeniem dodatkowym „6 3 a", czyli „b V a". I wtedy „unless" jest równoznaczne z rozłącznym „albo".

Analiza języka potocznego 189

żeli . . . t o " , czyl i log icznego „D" , ana log iczn ie j a k w (4) *. P o d o b n i e , wys łowien i em l o g i c z n y m b y ł o b y : „ to , że ( ten) człowiek p r a c o w a ł n a w ł a s n y m , w y k l u c z a , iż j e s t on m o r d e r c ą " ; czasownik „ w y k l u c z a " j e s t fo rmą d e n o t a t y w n ą operac j i n a z y w a n e j n i e k i e d y d y s j u n k c j ą , a p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m o d p o w i a d a j ą c e j wyr a ż e n i o m : „nie z a r a z e m " , „nie o b a " , „nie . . . a lbo n i e . . . " . F a k t , iż g r a m a t y k a ang i e l ska n ie p o z w a l a n a t a k i e użyc i e c z a s o w n i k a „ w y ł ą c z a ć " , „ w y k l u c z a ć " i w y m a g a w s t a w i e n i a r z e c z o w n i k a p r z e d w y r a z e m „ e x c l u d e " , j a k w z d a n i u : „.. . exc ludes t h e poss ib i l i ty t h a t . . . " 2 0 3 , św iadczy o sprzec iwie w o b e c d e n o t a t y w n e j f o r m y operac j i p r o p o z y c j o n a l n e j .

D l a t e g o t o w o p e r a c j a c h p r o p o z y c j o n a l n y c h s p o t y k a ć b ę d z i e m y nie t y l k o spó jn ik i g r a m a t y c z n e , lecz również czasownik i t a k i e , j a k : „ i m p l i k o w a ć " , „ z n a c z y ć " , o raz p r z y m i o t n i k „ r ó w n o w a ż n y " . Z d rug ie j s t r o n y , p o ś r ó d s p ó j n i k ó w g r a m a t y c z n y c h b y wa ją t a k i e , k t ó r e różn ią się od siebie n ie s w y m i f u n k c j a m i sem a n t y c z n y m i , lecz d o d a t k o w y m i k o n o t a c j a m i p r a g m a t y c z n y m i o c h a r a k t e r z e i n s t r u m e n t a l n y m . O t o n p . „ f u r t h e r m o r e " 2 0 4 z n a c z y t y l e , co „ i " , „ o r a z " , z z a z n a c z e n i e m : „ z d a n i e n a s t ę p n e j e s t p o d o b n e do p o p r z e d n i e g o " ; „ b u t " 2 0 5 z n o w u z n a c z y „ i " , „ o r a z " , z z a z n a c z e n i e m : „ z d a n i e n a s t ę p n e w y d a j e się p r z e c z y ć p o p r z e d n i e m u , n ie czyn iąc t e g o w y r a ź n i e " ; „ a l t h o u g h " 2 0 6 z n a c z y t o s a m o , co „ b u t " , z t y m j e d n a k , iż d o d a j e się owo „ a l t h o u g h " do j e d n e g o z d w ó c h wspó ł r zędn ie p o ł ą c z o n y c h z d a ń — w t e n sposób , że :

* Gdy zdania składowe, rozpoczynające się od „że", „iż", będziemy w powyższym przykładzie interpretowali jako deskrypcje zdarzeń (por. § 48), wówczas można uważać, iż słowo „implikuje" ustanawia relację między zdarzeniami. Niektórzy logicy opowiadają się za interpretacją, według której słowo wyrażające operację propozycjonalną traktuje się jako czasownik wyrażający operację w metajęzyku. Oto np. W. V. Quine życzy sobie, by słowa „implikuje" używać jedynie między nazwami zdań, a nie między zdaniami. Por. jego Mathematical Logic, New York 1940, Norton, s. 29.

2 0 3 „... wyklucza (tę) możliwość, że...". 2 0 4 „Ponadto", „prócz tego", „co więcej". 2 0 5 „Ale", „lecz", „natomiast", „zaś". 2 0 6 „Chociaż", „aczkolwiek", „wprawdzie".

190 Hans 'Reichenbach

„a b u t b" 2 0 7 — t o t y l e , co : „ a l t h o u g ł i a, b" b ą d ź „6 a l t h o u g h a" 2 0 8 . P r z y t a k i m u ż y c i u , t j . z a r ó w n o g d y s t o s u j e m y spó jn ik „ b u t " , j a k i „ a l t h o u g ł i " , k ł a d z i e się n a c i s k n a z d a n i e „6" , w y s t ę p u j e o n o j a k o z d a n i e n i e s p o d z i e w a n e . A luz je s k i e r o w a n e d o c z y t e l n i k a , w y s t ę p u j ą c e w t a k i c h k o n o t a c j a c h p r a g m a t y c z n y c h , u ł a t w i a j ą z rozumien i e t e k s t u .

B y w a j ą p e w n e i n n e spó jn ik i g r a m a t y c z n e , k t ó r y c h d o d a n i e do spó jn ików log icznych m a i n n y aniże l i p r a g m a t y c z n y c h a r a k t e r . O t o słowo „ b e c a u s e " 2 0 9 d o d a j e do z n a c z e n i a s łowa „ i " — ozna jmien ie n a t e m a t re lac j i p r z y c z y n o w e j m i ę d z y t y m i d w o m a f a k t a m i , do k t ó r y c h odnoszą się z d a n i a s k ł a d o w e . S p ó j n i k i t a k i e lepiej b y b y ł o za l iczyć do t e r m i n ó w śc i ągn ię tych , k t ó r e łączą w sobie : w y r a ż a n i e właśc iwe spó jn ikowi l og i cznemu i d e n o t o w a -nie c h a r a k t e r y s t y c z n e d la funkc j i . A z a t e m „ b e c a u s e " — oprócz t ego , że g r a ro lę e k s p r e s y w n e g o „ i " , „ o r a z " — d e n o t u j e t eż funkc ję f a k t y c z n ą p r z y c z y n o w o ś c i , t a k j a k czasownik „ t o c a u s e " 2 1 0 . P o d o b n y sens m a s łowo „ s ińce" 2 1 1 , g d y się go u ż y w a w z n a c z e n i u b e z c z a s o w y m .

Słowo „ e x c e p t " 2 1 2 n ie j e s t c z y s t y m s p ó j n i k i e m . J e g o a n a l i z a okazu je się d o s y ć s k o m p l i k o w a n a . E o z w a ż m y z d a n i e : „a l l soldiers e x c e p t t h e w o u n d e d w e r e w i t h d r a w n " 2 1 3 , m a ono p o s t a ć : „wszys t k ie F op rócz G są H", czyl i : „(x){[f(x) op rócz g{x)~\ D h(x)}". Stosu jąc z m i e n n ą wolną z a m i a s t d u ż e g o k w a n t y f i k a t o r a o raz s k r ó t „ex" z a m i a s t „ o p r ó c z " , m o ż e m y t e r m i n t e n zdef in iować w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : v

[f(x) ex g(x)] O h(x) ^ {1{x)-J{x) D h(x)] • [f(x) • g(x) D h(x)]

2 0 7 „a, ale b". 2 0 8 „Chociaż a, to jednak 6", „6, mimo że a". 2 0 9 „Ponieważ", „gdyż". 2 1 0 „Spowodować". 2 1 1 Tu: „ponieważ"; poza t y m słowo to znaczy tyle, co: „skoro", „odkąd",

„gdy". 2 1 2 „Oprócz", „z wyjątkiem", „poza". 2 1 3 „Wszyscy żołnierze oprócz rannych wycofali się".

Analiza języka potocznego 191

P o z a s t o s o w a n i u o d p o w i e d n i c h p r z e k s z t a ł c e ń 2 1 4 i w p r o w a d z e n i u roz łącznego „ l u b " 2 1 5 o t r z y m a m y :

[ /(a?) ex g(x)] D h(x) ^f(x) D [g(x) A h(x)] (5)

G d y t e r a z t e r m i n „ex" t r a k t u j e m y j a k o spó jn ik , t o w y k r y w a m y dwie osobl iwości . P o p ie rwsze , spó jn ik t e n b y w a u ż y w a n y t y l k o m i ę d z y f u n k c j o n a ł a m i z a w i e r a j ą c y m i t e n s a m a r g u m e n t , n i g d y zaś m i ę d z y i n n y m i f o r m a m i s ądów a n i m i ę d z y z m i e n n y m i zdan io w y m i . M e p i s z e m y więc „(a ex b) Dc". P o d r u g i e , g d y b y n a w e t z a s t o s o w a ć t e n o s t a t n i zap i s , t o n ie m o ż n a b y s p ó j n i k a „ex" zdef in iować p r z y p o m o c y m a t r y c p r a w d z i w o ś c i o w y c h . O t o jeżeli „c" j e s t p r a w d z i w e , w ó w c z a s w y r a ż e n i e „(a ex b) D c" b ę d z i e praw^-dz iwe n ieza leżn ie od w a r t o ś c i logicznej w y r a ż e n i a „a ex &", g d y t y m c z a s e m w y r a ż e n i e „a D (b A c)" — g d y „c" j e s t p r a w d z i w e — b ę d z i e fa ł szywe, o ile z a r ó w n o „ a " , j a k i „b" są p r a w d z i w e . A z a t e m t e r m i n „ e x c e p t " n a z w a ć m o ż n a n i b y - s p ó j n i k i e m . J e s t t o s k r ó t , zde f in iowany j a k w y ż e j .

D r u g ą p o d k l a s ę t e r m i n ó w log icznych w rol i s e m a n t y c z n e j s t a n o w i ą o p e r a t o r y . Z a l i c z a m y do t e j k a t e g o r i i o p e r a t o r y : „ w s z y s t k i e " , „ i s tn ie je" , „ n i e k t ó r e " , p o n i e w a ż m o ż n a je u w a ż a ć za e k s t e n s j e ope rac j i k o n i u n k c j i i d y s j u n k c j i 2 1 6 . Na leżą więc one

2 1 4 Są to następujące przekształcenia w definiensie tej definicji: 1) zastosowanie wzoru: „a 3 (b 3 c) == b 3 (a 3 c) = abD c"; 2) zastosowanie wzorów: „(a D i ) ' ( o D c ) ~ a D oraz „a 3 b a V 3) wreszcie zastosowanie równoważności: „a A b (a V b)- {a- b) == (a V b)- (a V b) ^ (a b) - - (a == &)".

2 1 5 Rozłączne, czyli ekskluzywne „lub", t j . alternatywa rozłączna, tu oznaczana symbolem „ A " , stanowi zaprzeczenie równoważności, a więc jest fałszywa zarówno wtedy, gdy oba jej człony są prawdziwe, jak i wtedy, gdy oba są fałszywe, prawdziwa zaś, gdy jeden z członów jest prawdziwy, a drugi fałszywy; operację tę należy odróżnić od dysjunkcji, wyrażanej często przy pomocy słowa „albo" i będącej połączeniem, które staje się fałszem tylko w przypadku prawdziwości obu jej członów.

2 1 6 Idzie tu o dysjunkeję oznaczaną symbolem „ V " , zwaną też alternatywą łączną, czyli inkluzywnym „lub"; a oto odpowiednie wzory (5 i 6, § 19):

(x)f(x) ^l(x1)-f(x2) ...f(xn)

Cdx)f(x) == i(xl) V f{x2) V ... V Hxn)

192 Hans Beichenbach

do te j s a m e j g r u p y co ope rac j e p r o p o z y c j o n a l n e . T r z e b a t eż d o niej w łączyć o p e r a t o r j o t a , j a k o że def iniuje się go za p o m o c ą i n n y c h o p e r a t o r ó w . Z t e j s a m e j p r z y c z y n y do t e jże k a t e g o r i i na l eży r o d z a j n i k ok re ś lony „ t h e " oraz r o d z a j n i k n i eok re ś lony „ a " . P o n a d t o w c h o d z i w je j s k ł a d s łowo „ a n y " , p o n i e w a ż w y r a ż a ono ogólność za p o m o c ą z m i e n n e j wolne j (por . § 21) . J a k s t w i e r d z o n o w y ż e j , s łowo t o z a l i c z a m y częściowo do k a t e g o r i i s y n t a k t y c z n e j . Sufiks l i czby mnog ie j n a l e ż y również do t e j g r u p y ; w y r a ż a on w a r u n e k , zgodn ie z k t ó r y m i s tn ie je więcej niż j e d e n a r g u m e n t spe łn ia jący d a n ą fo rmułę .

P o d k l a s a t r zec ia — t o d e n o t a t y w n e t e r m i n y s e m a n t y c z n e , t j . t e r m i n y d e n o t u j ą c e coś, a p r z y t y m t a k i e , iż — j a k w y k a z u j e ana l i za log iczna — d a d z ą się s p r o w a d z i ć do e k s p r e s y w n y c h t e r m i n ó w s e m a n t y c z n y c h . W g r u p i e t e j m a m y , p o p ie rwsze , t e r m i n y d e n o t a t y w n e , z b u d o w a n e za p o m o c ą ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h , j a k c z a s o w n i k „ i m p l i k o w a ć " . D o g o d n i e b ę dzie j e d n a k t e r m i n y t e z a k l a s y f i k o w a ć r a z e m z e k s p r e s y w n y m i f o r m a m i operac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h , j a k t o j u ż u c z y n i o n o w y ż e j , p o n i e w a ż u ż y w a się ich z a m i e n n i e . P o d r u g i e , m a m y t e r m i n y d e n o t a t y w n e , z b u d o w a n e z o p e r a t o r ó w . T e r m i n e m t ego r o d z a j u j e s t s łowo „ u n i w e r s a l n y " , w p r o w a d z o n e w (4, § 55) . I n n y m de -n o t a t y w n y m t e r m i n e m l o g i c z n y m w rol i s e m a n t y c z n e j j e s t t e r m i n o b i e k t f i z y c z n y , k t ó r e g o u ż y w a m y w odn ies ien iu z a r ó w n o do rzeczy, j a k i do f a k t ó w . A że w y k a z a l i ś m y 2 1 7 , iż k a ż d y o b i e k t f izyczny m a p e w n ą własność / , p r z e t o m o ż e m y zdef in iować o b i e k t f izyczny j a k o coś, co m a p e w n ą własność / . S to su j ąc sk ró t „phob" z a m i a s t z w r o t u „ob iek t f i zyczny" , m o ż e m y więc p o d a ć t a k ą def inic ję :

phob(x)W(ttf)f(x) (6)

P o n i e w a ż p o w y ż s z y def iniens j e s t zawsze p r a w d z i w y , z d a n i e zat e m : „x j e s t o b i e k t e m f i z y c z n y m " , czyl i :

phob(x) (7)

j e s t t au to log ią . W p r a w d z i e funkc j a „phob" j e s t , oczywis t a , s t a łą i n ie m o ż n a jej z a s t ąp i ć d o w o l n y m i f u n k c j a m i „ / " , j e d n a k p o s t a ć

2 1 7 W § 4 1 , wzór 12: (a?)

Analiza języka potocznego 193

w z o r u (7) n ie p o z o s t a j e w sprzecznośc i z na szą definicją t a u t o l o g i i 2 1 8 , g d y ż „phob" t o s t a ł a log iczna , n ie zaś e m p i r y c z n a . P o z a t y m , n a p o d s t a w i e (4, § 55) o raz f o r m u ł y (12, § 41) , m a m y t a u t o l o g i ę :

Un(phob) (8)

s twie rdza jącą , że b y c i e rzeczą j e s t własnośc ią un iwe r sa lną . F o r m u ł y (7) i (8) n a l e ż y r o z u m i e ć w n a s t ę p u j ą c y sposób .

M e t o m a m y n a m y ś l i , że w (7) n a mie j sce „x" m o ż n a p o d s t a w i ć k a ż d y d o w o l n y t e r m i n , a o t r z y m a się w y p o w i e d ź p r a w d z i w ą . O t o n p . , m i m o że m u z y k a j e s t g łośna , a z a t e m m a p e w n ą własność , n ie wolno b y powiedz ieć , że m u z y k a j es t o b i e k t e m f i z y c z n y m . M u z y k a t o własność wyższego t y p u , m i a n o w i c i e t o k l a s a t o n ó w , m i ę d z y k t ó r y m i z a c h o d z ą p e w n e s t o s u n k i , i d l a t e g o t e r m i n u „ m u z y k a " n ie wo lno p o d s t a w i ć n a mie j sce „ # " w (7). G d y b y ś m y t a k uczyn i l i , t o d o s z l i b y ś m y n i e do z d a n i a fa ł szywego , lecz do b e z s e n s o w n e j k o m b i n a c j i z n a k ó w . N a z y w a j ą c (7) t a u t o l o g i ą m a m y n a myś l i , że k a ż d e d o p u s z c z a l n e p o d s t a w i e n i e n a mie j sce „a?" u c z y n i (7) z d a n i e m p r a w d z i w y m , ż a d n e zaś p o d s t a w i e n i e n ie m o ż e d o p r o w a d z i ć do o t r z y m a n i a z n ie j fa ł szu .

T e r m i n w ł a s n o ś ć , c e c h a , m o ż n a zdef in iować p r z y p o m o c y relacj i :

Pr(f)^(Kx)[f(x)vJWn (9) G d y b y ś m y ob ra l i j a k o def in iens w y r a ż e n i e „ (3a?) / (# )" , n a zasadz ie ana log i i w z g l ę d e m (6), ogół własnośc i u l e g ł b y og ran iczen iu do własnośc i n i e p u s t y c h . P r z y j ę c i e więc definicj i (9) p r o w a d z i do rozsze rzen ia ogółu własnośc i w t e n sposób , b y o b e j m o w a ł on r ó w n i e ż cechy p u s t e .

T e r m i n y d e n o t a t y w n e , znaczące egzys tenc ję , i s tn i en ie , b u d o w a ć m o ż n a rozma ic i e . W p r o w a d z a j ą c definicję ana log iczną do (4, § 55), w k t ó r e j w y s t ę p u j e w y r a ż e n i e „ ( H # ) / ( # ) ' S de f in iu j emy n i e -p u s t o ś ć własnośc i ; s y n o n i m i c z n i e u ż y w a ć b ę d z i e m y s łowa w y s t ę p o w a n i e . M a m y z a t e m :

oc(t)Wtm)f(%) ( i o ) 2 1 8 Brzmi ona (§ 41): „Tautologia jest to formuła prawdziwa, nie zawiera

jąca żadnych stałych empirycznych, bądź formuła, powstała w drodze podstawienia stałych na miejsce zmiennych w formule poprzednio wymienionej".

194 Hans Beichenbach

S t w i e r d z a się t u , że p e w n a własność w y s t ę p u j e , g d y i s tn ie je rzecz m a j ą c a t ę w ła sność . O t o n p . m ó w i m y , że m a l a r i a n ie wys t ę p u j e w Angl i i , m a j ą c n a myś l i , iż n ie m a w Angl i i p r z y p a d k ó w m a l a r i i . N i e k i e d y w t y m sensie u ż y w a się s łowa „ i s t n i en i e " ; i t a k , p o p r z e d n i e z d a n i e m o ż n a wys łowić w p o s t a c i : „ m a l a r i a n ie i s tn ie je w Angl i i " . W y d a j e się j e d n a k w s k a z a n e , b y n ie u ż y w a ć t u t e r m i n u „ i s tn ie je" , p o n i e w a ż o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y , w po łączen iu ze z n a k i e m a r g u m e n t o w y m „xu w (10), u l ega p r z e k s z t a ł c e n i u n a własność własnośc i / , n ie zaś — n a własność t ego a r g u m e n t u . W ł a s n o ś ć egzys tenc ja lną , p r z y s ł u g u j ą c ą r z e c z o m , m o ż n a zdefiniow a ć p r z y p o m o c y n a s t ę p u j ą c e j r e l a c j i 2 1 9 :

F u n k c j a „Ex" r e p r e z e n t u j e t e r m i n d e n o t a t y w n y „ i s tn i en ie" . T e n właśn ie t e r m i n m i e l i ś m y n a m y ś l i , m ó w i ą c o i s t n i en iu r zeczy . T a k i e p r e d y k a t y w n e użyc i e t e r m i n u „ i s t n i e n i e " n ie j e s t z a t e m b e z s e n s o w n e ; t y l k o j e s t t a u t o l o g i c z n e . T a u t o l o g i c z n y c h a r a k t e r def in iensa w z o r u (11) w y k a z a l i ś m y w (19, § 43) 2 2 0 .

I s t n i e n i e własnośc i def iniuje się w p o d o b n y s p o s ó b :

• F u n k c j a t a , i s t n i e n i e , j e s t oczywiście o j e d e n t y p wyższa od w y s t ę p u j ą c e j we wzorze (11). G d y ,,0<?(/)" j es t wypowiedz ią synt e tyczną , „Ex(f)u t o z d a n i e a n a l i t y c z n e .

W i d z i m y , że t e r m i n y d e n o t a t y w n e o ogólności w s z y s t k o oga rn ia j ące j , t a k i e j a k : „ i s tn i en ie" , „ p r z e d m i o t f i zyczny" , „własn o ś ć " , są p o p r a w n e i d a d z ą się zdef in iować w logice f o r m a l n e j . Czynią one zadość nasze j definicji t e r m i n ó w log icznych , a z a t e m pod lega ją z a k l a s y f i k o w a n i u z g o d n e m u z o g ó l n y m u ż y t k i e m . I s t o t n i e , z ak l a sy f ikowan ie ich j a k o t e r m i n ó w log icznych m o ż n a , j a k się okazu je , u z a s a d n i ć , g d y ż k a ż d y z n ich — j e d y n i e u w y r a ź n i a p e w n e cechy naszego j ę z y k a .

D o d a j m y u w a g ę n a t e m a t p r e d y k a t y w n e g o u ż y c i a t e r m i n u „ i s tn i en ie" . Mówiło się n i ek i edy , że użyc ie t a k i e j e s t n i e p o p r a w n e

2 1 9 Na podstawie wzoru (19, § 43): (3#) (x = x1). 220 p o r poprzedni przypis.

Ex(x) ^fC&y)(y = x) ( U )

Ex(f)m(Rg)(g =/) (12)

Analiza języka potocznego 195

i p r o w a d z i d o b ł ę d u p o p e ł n i a n e g o w o n t o l o g i e z n y m dowodz i e i s t n i e n i a B o g a . D o w ó d t e n — t a k p r z e b i e g a a r g u m e n t a c j a — zaw i e r a egzys t enc j ę o b i e k t u w s a m e j definicj i t e r m i n u i s t ą d w y c iąga wniosek , że ów o b i e k t i s tn ie je . T a j e d n a k k r y t y k a n ie t r a f i a w sedno . M e m a n i e b e z p i e c z e ń s t w a we włączen iu d o definicji — owej własnośc i i s tn i en ia . O t o n p . m o ż e m y zdef in iować w ę ż a m o r s k i e g o j a k o s tworzen i e w ę ż o p o d o b n e , żyjące w ocean ie i m a jące własność i s tn i en ia . Z definicj i t e j m o ż e m y w y c i ą g n ą ć wniosek , że jeśl i j a k a ś rzecz j e s t w ę ż e m m o r s k i m , t o t a rzecz i s tn ie je — i będz ie t o s tw ie rdzen i e p o p r a w n e . I n n y m i s łowy, m o ż e m y w y c iągnąć wniosek , że w s z y s t k i e węże m o r s k i e i s tn ie ją . B ł ą d w k r a d a się t y l k o w ó w c z a s , g d y d o k o n u j e m y inferencj i w iodące j o d „ w s z y s t k i e " do „ p e w i e n " — i w n i o s k u j e m y , że i s tn ie je p e w i e n wąż m o r s k i .

W i a d o m o 2 2 1 , że w y n i k a n i e t a k i e zachodz i ć m o ż e t y l k o w ó w c z a s , g d y d o d a m y p r z e s ł a n k ę s twie rdza jącą n i e p u s t o ś ć p o p r z e d n i k a z d a n i a ogó lnego . P r z e s ł a n k i t e j n i e m o ż n a j e d n a k w y w i e ś ć z de finicji . D l a i l u s t r ac j i n a p i s z m y z a m i a s t : „x j e s t w ę ż e m m o r s k i m " — oraz „sm,(x)u z a m i a s t : „x j e s t m o r s k i m s tworze n i e m w ę ż o p o d o b n y m " ; w ó w c z a s b ę d z i e m y mog l i s fo rmu łować n a s t ę p u j ą c ą def inic ję :

ss(x) =gj sm(x) • Ex(x) (13)

D o d a n i e e g z y s t e n c j a l n e g o „Ex{x)u j e s t zupe łn ie n ieszkod l iwe , g d y ż w y n i k a t a u t o l o g i c z n i e z , , sm(#)" 2 2 2 . Z (13) m o ż n a o t r z y m a ć :

ss(x)DEx(x) (14)

ss(x)D Oc(ss) (15)

2 2 1 Wiadomo zaś na podstawie (13, 14, § 36), mianowicie:

(x)[m(x) 3p(x)] (x)[m(x) Dp(x)] (x)[m(x) 3 s(x)] (x)\m(x) 3 s(x)] C3Lx)m(x) K ' l y ' \J1 (13) * L _ L ' (U) C3i%) 8 (x) > p (x) CKx) s (x) • p (x)

Konkluzja „C3.x)s(x)-p(x)li wynika tylko w (14), na skutek dodania trzeciej przesłanki.

2 2 2 Na podstawie (5, § 18): f(xl) = (3#)/(&)• (x = xx). L o g i k a i j ę z y k 15

196 Hans Beichenbach

I m p l i k a c j e t e b ę d ą t a u t o l o g i c z n e , o ile znaczen ie t e r m i n ó w „Ex" oraz „Oo" z o s t a n i e p o d s t a w i o n e zgodn ie z (11) i (10). N i e m o ż n a n a t o m i a s t z (14) l n b (15) u z y s k a ć w y p o w i e d z i b e z w a r u n k o w e j : „(>8.x)ss(x)" czy „Oc(ss)u, z w y j ą t k i e m p r z y p a d k u , g d y p r a w d z i wość z d a n i a s y n t e t y c z n e g o „ss.(x)u z o s t a n i e a k u r a t u s t a l o n a w d r o dze obse rwac j i . A z a t e m o m a w i a n y b ł ą d on to log iczny n i e r odz i s ię z o rzeczn ikowego u ż y c i a t e r m i n u „ i s tn i en ie" , lecz po l ega n a n iedozwolone j inferencj i .

Def in ic ję w y s t ę p o w a n i a , w w y p a d k u własnośc i w y ż s z y c h t y p ó w , k o n s t r u u j e się ana log iczn ie j a k w (10), z t y m j e d n a k zas t r zeżen iem, że własnośc i , k t ó r e są a r g u m e n t a m i d la cechy w y ż szego t y p u , m u s z ą b y ć n i e p u s t e . A z a t e m de f in iu j emy:

Oc(<p)^i(n.f)<p(f)'Oc(f) (16)

K a ż d y ze z n a k ó w „Oc" n a l e ż y t u do i n n e g o t y p u . Def inic ję t ę m o ż n a n a p i s a ć w odnies ien iu do własnośc i wsze lk ich t y p ó w . J e s t t o r e k u r s y w n a definicja w y s t ę p o w a n i a , g d y ż okreś la się je za p o m o c ą po jęc ia w y s t ę p o w a n i a o j e d e n t y p n iższego. J e ś l i więc własność wyższego t y p u w y s t ę p u j e , t o owo w y s t ę p o w a n i e j e s t s p r o w a d z a l n e do i s t n i en i a o b i e k t ó w na jn iższego p i ę t r a . W p r o w a d z a m y z a t e m w z a s t o s o w a n i u do funkc j i w y ż s z y c h roz różn ie n ie m i ę d z y w y s t ę p o w a n i e m a n iepus tośc ią ; w w y p a d k u n ie -p u s t o ś c i w y s t a r c z a j ą c y j e s t w a r u n e k „(a/)c>(/)". K l a s a więc zawie ra j ąca k l a s ę p u s t ą j a k o swój j e d y n y e l e m e n t — jes t n ie -p u s t a ; n a t o m i a s t n i e p r z y s ł u g u j e je j w ła sność w y s t ę p o w a n i a .

D a l s z y m i p r z y k ł a d a m i d e n o t a t y w n y c h t e r m i n ó w s e m a n t y c z n y c h są l i czebn ik i ; d e n o t u j ą one l i czby , t j . k l a s y k l a s . Są o n e s k r ó t a m i s k o m p l i k o w a n y c h w y r a ż e ń log icznych . P o z a t y m d o t e j że p o d k l a s y n a l e ż y z n a k re lac j i i d e n t y c z n o ś c i , k t ó r a j e s t funkc ją z d w i e m a z m i e n n y m i , da jącą się zdef in iować za p o m o c ą t e r m i n ó w wyłączn ie log icznych 2 2 3 . W j ę z y k u p o t o c z n y m re lac ję t ę w y r a ż a

2 2 3 Oto definicja identyczności według Kussella: „(a? = y) = (/) [f(x) = = f(y)]"> 0 0 można wysłowić tak: dwie rzeczy są identyczne, jeśli sobie odpowiadają pod względem wszystkich swych własności. Ponieważ jednak, gdy mowa o identyczności, dziwne jest wymienianie dwóch rzeczy, poprawniejsze będzie sformułowanie metajęzykowe: dwa symbole denotują tę samą rzecz,

Analiza języka potocznego 197

się za p o m o c ą s łowa „ j e s t " . D o c h o d z i m y więc do cz t e r ech r ó ż n y c h z n a c z e ń s łowa „ j e s t " : p o p ie rwsze , w y r a ż a ono re lac ję b y c i a elem e n t e m k l a s y ; p o d r u g i e , r e lac ję ink luz j i , czyl i z a w i e r a n i a się j e d n e j k l a s y w d rug ie j *; p o t rzec ie , o z n a c z a ono i s tn ien ie , j a k w zwroc ie „ b y ł sob ie" , „ b y w a j ą " ; p o c z w a r t e , w y r a ż a t o ż s a m o ś ć , czyl i i d e n t y c z n o ś ć . W t y m o s t a t n i m z n a c z e n i u „ j e s t " t o t e r m i n d e n o t a t y w n y .

N a kon i ec , m a m y p o d k l a s ę z łożoną z s y m b o l i s łużących do n a z y w a n i a z n a k ó w . N a l e ż ą do n ie j c u d z y s ł o w y , g d y ż p r z e ksz t a ł ca j ą one z n a k w n a z w ę t egoż z n a k u , i w t e n sposób spełnia ją w o b e c z n a k ó w funkc ję d e n o m i n a t y w n ą ; n a t o m i a s t n ie m ó w i ą one , co czynią . G d y p r a g n i e m y powiedz ieć , czego one dokonu ją , u ż y w a m y t a k i c h słów, j a k „ n a z y w a ć " czy „ d e n o t o w a ć " , k t ó r e deno tu j ą . S a m e zaś c u d z y s ł o w y n iczego n i e d e n o t u j ą ; t o dop i e ro ich p r o d u k t , m i a n o w i c i e k o m b i n a c j a s łowa i c u d z y s ł o w u , d e n o t u j e . M o ż e m y z a t e m n a p i s a ć :

»x" = (?y)v(y, x) (17)

gdzie „ r " z n a c z y . ty le , co : „ n a z w a z b u d o w a n a p r z y p o m o c y c u d z y s łowu" . O w o „ r " j e s t t u t a j t e r m i n e m d e n o t a t y w n y m , n a t o m i a s t n ie j e s t n i m cudzys łów. Że zaś n ie j e s t , w i d a ć t a k ż e s t ą d , iż n i e m o ż e m y u w a ż a ć (17) za def inicję c u d z y s ł o w u , d o k o n a n ą za p o m o c ą funkc j i „ r " . P o p r a w e j s t r on i e (17) m a m y d e s k r y p c j e n a z w y #-a, p o lewej zaś s t r o n i e w y s t ę p u j e s a m a t a n a z w a . M e j e s t o n a s k r ó t e m , k t ó r y f iguru je z a m i a s t d e s k r y p c j i . T a k więc , m i m o że N a p o l e o n j e s t zwycięzcą s p o d A u s t e r l i t z , s łowo „ N a p o l e o n " n ie j e s t s k r ó t e m w y s t ę p u j ą c y m z a m i a s t z w r o t u „zwyc ięzca s p o d A u s t e r l i t z " . C u d z y s ł o w y ( t w o r z ą z n a k , k t ó r y j e s t n a z w ą z n a k u ; czyn iąc t o , w y r a ż a j ą one re lac ję d e n o t o w a n i a , lecz n ie d e n o t u j ą j e j .

E o z w a ż a n i a t e s łużą w y j a ś n i e n i u , iż c u d z y s ł ó w j e s t z n a k i e m e k s p r e s y w n y m . T o , że j e s t on n i e z b ę d n y , n i e w y n i k a z na sze j z a s a d y n o t a c j i (§ 55), lecz w y m a g a u z a s a d n i e n i a n a i nne j p o d -

jeśli dowolne dwa odpowiadające sobie zdania, w których symbole te występują w odpowiadających sobie miejscach, mają tę samą wartość logiczną (por. 1, § 43 oraz wysłowienie tej definicji).

* Por. odsyłacz (*) str. 185. 15*

198 Hans Beichenbach

s t a w i e . G d y b y ś m y n ie s tosowal i ope rac j i u j m o w a n i a w cudzys łów, t o n ie m i e l i b y ś m y ż a d n e g o ś r o d k a j ę z y k o w e g o , s łużącego d o w p r o w a d z e n i a n a z w y z n a k u . M u s i e l i b y ś m y u c z y ć się n a p a m i ę ć n a z w z n a k ó w , t a k j a k u c z y m y się n a p a m i ę ć n a z w p r z e d m i o t ó w f i zycznych . T e c h n i c z n e og ran iczen ia t e j m e t o d y są oczywis t e . J e ś l i u w a ż a m y c u d z y s ł o w y za n i e z b ę d n e , c z y n i m y t o ze w z g l ę d u n a t e c h n i k ę j ęzykową . Lecz g d y b y n a w e t z b u d o w a ć s y s t e m język o w y p o z b a w i o n y cudzys łowów, ich z a d a n i e z o s t a ł o b y p r z e j ę t e n ie p rzez t e r m i n y t ego j ę z y k a , lecz p rzez p roces uczen i a się n a z w z n a k ó w . R o z w a ż a n i e t o w y k a z u j e , że c u d z y s ł o w y są z n a k a m i e k s p r e s y w n y m i , n i e z b ę d n y m i w t y m sensie , iż z a d a n i a ich n ie d a się p r z e k a z a ć t e r m i n o m d e n o t a t y w n y m .

Z a d a n i e po lega jące n a n a z y w a n i u z n a k ó w , p o d o b n e do w y k o n y w a n e g o p rzez cudzys łów, spe łn i ane jes t t a k ż e p rzez s łowo s a m o -z w r o t n e „ t e n " (por . § 50) ; s łowo t o z a l i c z y m y więc do t e j s a m e j g r u p y . Z a i m e k „ t e n " z a k l a s y f i k u j e m y z a t e m j a k o s e m a n t y c z n y t e r m i n log iczny , m i m o że w s w y m z w y k ł y m z n a c z e n i u j e s t t o t e r m i n śc iągn ię ty , k t ó r y oprócz z n a c z e n i a z w r o t u „ t e n e g z e m p l a r z z n a k u " m a sens p e w n y c h funkc j i z d a n i o w y c h . O t o n p . w zwrocie „ t e n s t ó ł " s łowo „ t e n " w y s t ę p u j e z a m i a s t s a m o z w r o t n e j funkc j i de s k r y p t y w n e j „s tó ł w s k a z a n y p r z y p o m o c y g e s t u t o w a r z y s z ą c e g o t e m u e g z e m p l a r z o w i z n a k u " . I n n e d e s k r y p c j e s a m o z w r o t n e , n ie zawie ra j ące explicite s łowa „ t e n " (chociaż implicite ono w n i ch t k w i ) , t a k i e j a k : „ j a " , „ t y " , „ w y " oraz czasy g r a m a t y c z n e czas o w n i k ó w , z a l i c z a m y d o k l a s y a r g u m e n t ó w .

§ 57 . T E R M I N Y L O G I C Z N E W R O L I P R A G M A T Y C Z N E J

T r z e c i a k l a s a t e r m i n ó w log icznych s k ł a d a się ze z n a k ó w w y s t ę p u j ą c y c h w r o l i p r a g m a t y c z n e j * . W ó w c z a s po łączen ie z n a k ó w s ta j e się n a r z ę d z i e m mówiącego . Z n a k i t e s p e ł n i a j ą owo z a d a n i e , lecz n ie m ó w i ą t e g o ; one więc — j e d y n i e w y r a ż a j ą f u n k c j ę i n s t r u m e n t a l n ą . T o zaś , że są również n i e z b ę d n e , w y n i k a

* Por. odsyłacz (*) str. 183.

Analiza języka potocznego 199

z f a k t u , iż n ie m a m y i n n y c h ś r o d k ó w , k t ó r e b y z w y r a ż e ń j ę z y k a czyni ły n a r z ę d z i a . J e s t rzeczą jasną , że z a d a n i a t e g o n i e m o g ą spe łn iać t e r m i n y d e n o t a t y w n e , p o n i e w a ż pozos t a j ą one w o b r ę b i e sfery p o z n a w c z e j i n ie są zdo lne do p r z e k s z t a ł c e n i a w y r a ż e ń język o w y c h w coś n i e p o z n a w c z e g o . Z a n a l i z u j m y t o n a p r z y k ł a d z i e z n a k u aserc j i .

W j ę z y k u p i s a n y m z n a k i e m aserc j i j e s t k r o p k a n a k o ń c u zda n ia , k t ó r a z n a c z y : p i szący s t w i e r d z a t o z d a n i e . W j ę z y k u m ó w i o n y m aserc ję w y r a ż a się częs to — j a k w a n g i e l s k i m — za p o m o c ą o p a d a j ą c e j i n t o n a c j i m o w y . D o g r u p y t e j na leżą również d w a s łowa, „ t a k " o raz „n i e " , k t ó r e p o t w i e r d z a j ą l u b zaprzecza ją t o , co k t o ś i n n y powiedz i a ł ; w y j a ś n i m y t o p o n i ż e j . Russe l l w s w y m j ę z y k u s y m b o l i c z n y m pos ług iwa ł się z n a k i e m aserc j i „h" i p i s a ł :

Vp (1)

a b y z a z n a c z y ć , że „_p" zos ta ło s t w i e r d z o n e . O t y m , że z n a k t e n j e s t e k s p r e s y w n y , a n ie d e n o t a t y w n y , m o ż n a się p r z e k o n a ć w n a s t ę p u j ą c y sposób . Z d a n i e „ ( J a ) s t w i e r d z a m 'pni m o ż n a zap i s ać w t a k i e j p o s t a c i :

asiJa^p") (2)

Otóż g d y b y z n a k aserc j i b y ł d e n o t a t y w n y , t o (1) z n a c z y ł o b y t o s a m o , co (2), i m o g ł o b y z o s t a ć zde f in iowane p r z y p o m o c y (2). N ie j e s t t o j e d n a k moż l iwe , p o n i e w a ż (1) n ie m o ż n a z a n e g o w a ć , p o d c z a s g d y (2) m o ż n a . M o ż e m y j e d y n i e n a p i s a ć :

h p (3) n i g d y z a ś :

Tp (4)

Po łączen ie z n a k ó w (4) n a l e ż y u w a ż a ć za w y r a ż e n i e b e z s e n s o w n e . M o ż n a b y , oczywis t a , w p r o w a d z i ć r egu łę , wed le k t ó r e j (4) znaczy łoby t o s a m o , co n e g a c j a w z o r u (2); wówczas (1) b y ł o b y t y m sam y m , co (2). Ale t a k a r e g u ł a n ie o d p o w i a d a ł a b y u ż y c i u z n a k u aserc j i w j ę z y k u p o t o c z n y m . P o n a d t o , g d y b y ś m y w p r o w a d z i l i t a k i sposób u ż y c i a , b y l i b y ś m y t eż z m u s z e n i w p r o w a d z i ć i n n y z n a k aserc j i , w y r a ż a j ą c y t o , że (4) zos ta ło s t w i e r d z o n e . J ę z y k

200 Hans Beichenbach

nie m o ż e obejść się bez czys to e k s p r e s y w n e g o z n a k u aserc j i (por . również § 4). W logice symbo l i czne j z w y k l e się t e r a z opuszcza Russe l l owsk i z n a k „h" , p r z y j m u j ą c z a m i a s t t ego z a s a d ę , iż form u ł a z a p i s a n a w o s o b n y m wie r szu p o d l e g a aserc j i . M o ż e m y zaś w y r a ż a ć aserc ję w t e n p r o s t s z y sposób , p o n i e w a ż zazwycza j nie p i s z e m y fo rmu ł f a ł szywych . J e ś l i , w y j ą t k o w o , p i s z e m y j a k ą ś f o r m u ł ę fa łszywą — w celu je j z b a d a n i a — z a z n a c z a się t o w t ekśc ie p r z y p o m o c y o p a t r z o n e g o aserc ją z d a n i a m e t a j ę z y k o wego , k t ó r e m ó w i , że u s u w a m y z n a k aserc j i z t a m t e g o fa ł szywego z d a n i a .

A n a l i z a t a w s k a z u j e również , że w y r a ż e n i a zawie ra jące z n a k p r a g m a t y c z n y nie są s ą d a m i . N i e są one p r a w d z i w e a n i fa ł szywe, co w i d a ć n a t e j p o d s t a w i e , że n ie m o ż n a i ch n e g o w a ć . Są t o n a r zędz i a s p o r z ą d z o n e p r z y p o m o c y s ą d ó w i d l a t e g o na leżą one do j ę z y k a ; t o w łaśn ie r ó ż n i j e od i n n y c h n a r z ę d z i , w y m y ś l o n y c h d l a os iągnięcia p e w n e g o celu. D l a t e g o n a l e ż y się n i m i z a j m o w a ć w teor i i j ę z y k a . Ale n ie m o ż n a ich p o d s t a w i a ć n a mie jsce s y m bol i „ a " , „&" i td . , u ż y w a n y c h we w z o r a c h log icznych . B ę d z i e m y mówi l i , że z d a n i e p r z e k s z t a ł c o n e p r z y p o m o c y z n a k u p r a g m a t y c z n e g o j e s t w y r a ż e n i e m w t r y b i e p r a g m a t y c z n y m . A z a t e m (1) j e s t w y r a ż e n i e m w t r y b i e a s e r t y w n y m , czyl i s t w i e r d z a j ą c y m , j e s t w y r a ż e n i e m a s e r t y w n y m .

P o n i e w a ż w y r a ż e n i a a s e r t y w n e n ie są s ą d a m i , n ie m o ż n a ich p r z e t o łączyć ze sobą w d r o d z e ope rac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h . D l a t e g o t o d w a n a s t ę p u j ą c e p o sobie w y r a ż e n i a a s e r t y w n e nie s t a n o w i ą k o n i u n k c j i t y c h w y r a ż e ń . R a c z e j j uż p o w i n n o się mówić , że u s t a w i e n i e o b o k siebie d w ó c h w y r a ż e ń a s e r t y w n y c h da j e ty l e , co a se rc ja k o n i u n k c j i o d p o w i e d n i c h z d a ń . O t o n p . z d a n i a w ks iążce , k a ż d e s t w i e r d z o n e p r z y p o m o c y k r o p k i , n a s t ę p u j ą j e d n o p o d r u g i m ; da je t o w r ezu l t ac i e t o s a m o , co s tw ie rdzen ie k o n i u n k c j i w s z y s t k i c h t y c h z d a ń , w z i ę t y c h , k a ż d e , bez z n a k u aserc j i . A więc u s t a w i e n i e o b o k siebie j e s t t o p r a g m a t y c z n y o d p o w i e d n i k koniunkc j i . I n n e ope rac j e d w ó j k o w e n ie m a j ą t a k i c h o d p o w i e d n i k ó w .

N e g a c j a n a t o m i a s t m a swoje p r a g m a t y c z n e a n a l o g o n ; jes t n i m słowo „n i e " , u ż y t e j a k o p o p r a w k a w s t o s u n k u do p o p r z e d z a jącego j e s tw ie rdzen ia , w p r o w a d z o n a p rzez m ó w i ą c e g o l u b inną

Analiza języka potocznego 201

osobę . O w o „ n i e " u s u w a pop rzedza j ącą je aserc ję , z a s t ę p u j ą c ją aserc ją negac j i odpowiedn iego z d a n i a ; w y r a ż a więc ono przejśc ie o d (1) do (3).

T e r m i n y a s e r t y w n e s t a n o w i ą p ie rwszą p o d k l a s ę p r a g m a t y c z n y c h t e r m i n ó w log icznych . Z n a k k r o p k i i s łowa „ t a k " oraz „ n i e " — t o p i e rwsza g r u p a w ob ręb i e t e j p o d k l a s y , do d rug ie j ^aś g r u p y na leżą t r y b y g r a m a t y c z n e c z a s o w n i k ó w : indicatiwus, czyl i ozna jmia j ący , subiunctwus, czyli łączący, i conditionalis, czyl i w a r u n k o w y . P o ś r ó d n i ch t r y b ozna jmia j ący w y r a ż a aserc ję , a t r y b y łączący i w a r u n k o w y w y r a ż a j ą a lbo b r a k asercj i , a lbo s tw ie rdzen ie , że d a n e z d a n i e j e s t fa ł szywe, t j . a se rc ję negac j i t ego z d a n i a . P i e r w s z e znaczen ie t r y b u łączącego m a m y w z d a n i u : „if h e b e y o u r f r iend, h e will h e l p y o u " 2 2 4 . I s t n i e j e t e n d e n c j a , p r z y n a j m n i e j w ko lokwia lne j angie l szczyźnie , w k i e r u n k u zas t ę p o w a n i a w t a k i c h z d a n i a c h t r y b u łączącego o z n a j m i a j ą c y m . U w a ż a się więc , że s łówko „if" 2 2 5 w w y s t a r c z a j ą c y sposób w y r a ż a , iż b r a k t u aserc j i . A n a l o g i c z n a z a s a d a odnos i się do j ę z y k a f rancusk iego , gdzie w y m a g a się, b y spó jn ik „s i " rządz i ł t r y b e m o z n a j m i a j ą c y m . J ę z y k i n o w o ż y t n e z a t e m r e d u k u j ą b o g a c t w o w y r a ż e ń odz iedz iczone p o s t a r o ż y t n y c h . G d y j e d n a k z d a n i e j e s t z ap rze czone , w j ę z y k u ang i e l sk im u t r z y m u j e się t r y b ł ączący ; u ż y w a się go wówczas w g r a m a t y c z n y m czasie p r z e s z ł y m , j a k n p . : „if h e w e r e y o u r f r iend, h e w o u l d h a v e h e l p e d y o u " 2 2 6 . D r u g i e ze z d a ń , w y s t ę p u j ą c e w t r y b i e w a r u n k o w y m , j e s t również zap rzeczone .

I n n e j ęzyk i są b o g a t s z e w t r y b y g r a m a t y c z n e niż angie lsk i . T u r e c k i , n p . , m a oprócz t r y b u łączącego i w a r u n k o w e g o spec ja lny t r y b , k t ó r y s łuży do w y r a ż e n i a p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , t j . t r y b wskazu j ący , że p r a w d z i w o ś ć d a n e g o z d a n i a j e s t wca le n ie za d o b r z e u s t a l o n a ; t r y b t e n z a z n a c z a się z a p o m o c ą suf iksu „ m i § " (wym a w i a się: miś ) . T a k więc „ g i t m i § " z n a c z y : „ p r a w d o p o d o b n i e w y s z e d ł " , n a t o m i a s t „ g i t t i " z n a c z y : „wyszed ł " .

Niewie le w i e m y o p o c h o d z e n i u h i s t o r y c z n y m t r y b ó w w y r a ż a j ą c y c h b r a k aserc j i . W i e m y j e d n a k ż e , iż czas p rzesz ły t r y b u

2 2 4 „Jeżeli jest twym przyjacielem, będzie ci pomagał". 2 2 5 „Jeżeli". 2 2 6 „Gdyby był twym przyjacielem, pomógłby ci".

202 Hans Beichenbach

ozna jmia jącego , w po łączen iu ze s ł owem „if" 2 2 7 , m o ż e p r ze j ąć funkc ję m o d a l n ą , j a k w w y r a ż e n i u : „if h e h a d c o m e " 2 2 8 . W p r a w dzie m o d a l n e u ż y c i e czasu przesz łego b y w a częs to p o p r z e d z o n e , h i s t o ryczn i e , w y s t ą p i e n i e m t r y b u łączącego ( f rancusk ie „s ' i l a v a i t " 2 2 9 zas tąp i ło s t a r szą f o r m ę „s ' i l e u t " 2 3 0 ) , m o ż e ono c h y b a w s k a z y w a ć sposób , w j a k i t r y b p o w s t a j e . N i e j e s t w y k l u c z o n e , że owo znaczen ie m o d a l n e p o c h o d z i s t ą d , iż s łowa „if" n ie s tosu je się zazwycza j do w y p a d k ó w p rzesz łych , k t ó r e rzeczywiśc ie się w y d a r z y ł y ; skoro t a k i e z d a r z e n i a są n a m z n a n e , n ie m ó w i m y : „a D &", t y l k o : „a • bu. A z a t e m połączen ie „if" z c za sem p r z e s z ł y m p o z o s t a wia się w w y p a d k a c h , g d y p o p r z e d n i k j e s t f a ł szywy *. Z chwilą g d y p rzy ję ł a się t a p r z e m i a n a g r a m a t y c z n e g o cza su przesz łego w t r y b g r a m a t y c z n y , sens m o d a l n y u legł p rzen ies i en iu n a w y p a d k i , w k t ó r y c h p r a w d z i w o ś ć p o p r z e d n i k a p o z o s t a j e o t w a r t a , j a k n p . w : „if h e c a m e n o w . . . " 2 3 1 . H i p o t e z a t a t ł u m a c z y ł a b y r ó w n i e ż p rzesun ięc ie w a r t o ś c i czasowej t ego r o d z a j u t r y b ó w ; „if h e c a m e n o w . . . " w y r a ż a g r a m a t y c z n y czas t e r aźn ie j szy , a „if h e h a d c o m e . . . " w y r a ż a z w y k ł y czas p rzesz ły , czyl i t z w . simple past.

N a i n n e źródło t r y b ó w g r a m a t y c z n y c h , w y r a ż a j ą c y c h b r a k asercj i , wskazu ją t e r m i n y , k t ó r e p i e r w o t n i e w y r a ż a ł y zobowiązan ie l u b chęć , t a k i e j a k : „ s h o u l d " 2 3 2 o raz „ w o u l d " 2 3 3 , obecn ie u ż y w a n e w celu u t w o r z e n i a t r y b u w a r u n k o w e g o . W y d a j e się, że n ie p e w n o ś ć spe łn ien ia , z w i ą z a n a z t y m i t e r m i n a m i , z o s t a ł a w y z y s k a n a

* Nieco inne wyjaśnienie podaje J. O. H. Jespersen, A Modern English Gramwar, Heidelberg 1931, C. Winter, Część IV, s. 114.

2 2 7 „Jeżeli", „jeśli", „gdyby", „jeśliby". 2 2 8 „Grdyby przyszedł". 2 2 9 „Jeżeli miał", „gdyby miał". „Avait" jest trzecią osobą liczby poje

dynczej czasu przeszłego niedokonanego, czyli tzw. imparfait, czasownika „avoir" — „mieć", który jest zarazem słowem posiłkowym przy tworzeniu form koniugacyjnych.

2 3 0 „Jeśli miał", „gdyby miał". (Jest to czas przeszły dokonany czyli passe defini, czasownika „avoir".

2 3 1 „Gdyby teraz przyszedł". 2 3 2 „Powinien" (czas przeszły od „shall"; słowo posiłkowe, służące w cza

sie teraźniejszym do tworzenia form czasu przyszłego, a w czasie przeszłym — do tworzenia trybu warunkowego).

2 3 3 J. w. (czas przeszły od czasownika posiłkowego „will").

Analiza języka potocznego 203

do w y r a ż e n i a b r a k u aserc j i . Z a s t o s o w a n i e t a k i e okazu je się o d p o wiedn ie , zwłaszcza g d y zobowiązan ie odnos i się d o przesz łośc i , j a k o że z w y k l e o p r z e s z ł y m z o b o w i ą z a n i u m ó w i m y t y l k o w ó w c z a s , g d y n ie zos ta ło ono w y p e ł n i o n e ; „ I s ł iould l i ave g o n e " 2 3 4 z n a c z y : „ b y ł e m o b o w i ą z a n y iść, a le n ie u c z y n i ł e m t e g o " . J e s t rzeczą m o żliwą, że g r a m a t y c z n y t r y b łączący, k t ó r y oprócz swej rol i m o d a l -ne j o d g r y w a t eż ro lę r o z k a ź n i k a (co w k r ó t c e w y j a ś n i m y ) , b y ł p o c z ą t k o w o t r y b e m r o z k a z u j ą c y m , a dop ie ro n a s t ę p n i e wziął n a siebie ro lę m o d a l n ą , w w y n i k u p o d o b n e g o p rze sun i ęc i a znaczen io wego . P r z y p u s z c z e n i e t o m o g ł o b y t ł u m a c z y ć f ak t s t o s o w a n i a czasu g r a m a t y c z n e g o t e r aźn ie j szego w t r y b i e ł ą czącym, p o d c z a s g d y znaczen ie g r a m a t y c z n e g o czasu przesz łego d a się c h y b a s p r o w a d z i ć do op i sanego wyże j p r ze sun i ęc i a w obręb ie czasu g r a m a t y c z n e g o .

D o d rug ie j g r u p y p r a g m a t y c z n y c h t e r m i n ó w log icznych zal i c z a m y t e r m i n y p y t a j n e , t a k i e j a k z a i m k i p y t a j n e oraz p r z y s łówki p y t a j ne , a t a k ż e z n a k z a p y t a n i a . P o z a s p e c j a l n y m i t e r m i n a m i j ę z y k p o s i a d a i i n n e ś r o d k i w y r a ż e n i a p y t a n i a : odwrócen i e ko le jnośc i słów. J ę z y k angie l sk i s tosu je inwers ję — j e d y n i e do czas o w n i k a „ t o d o " 2 3 5 i d l a t e g o p y t a n i a w y r a ż a p r z y p o m o c y połączen ia c z a s o w n i k a , b ę d ą c e g o nos ic ie lem znaczen ia , z o w y m czasownik i e m „ t o d o " . J ę z y k f r a n c u s k i wol i s t o s o w a ć inwer s j ę "do zwro t ó w z a i m k o w y c h , n ie zaś r z e c z o w n i k o w y c h , j a k n p . w : „ t o n p e r e v i e n d r a - t - i l ? " 2 3 6 . W n i e k t ó r y c h j ę z y k a c h funkc ję z n a k u z a p y t a n i a p r z e j m u j e spec ja lne s łowo, t a k j a k w łacinie „ n e " 2 3 7 , a w t u r e c k i m „ m i " . O t o n p . „ g i t t i m i ? " z n a c z y : „czy s zed ł ? " , g d y t y m czasem „ g i t t i " t o t y l e , co „szed ł" .

O t y m , że p y t a n i a na leżą do t r y b u p r a g m a t y c z n e g o , świadczy f ak t , iż w y r a ż a j ą one p r a g n i e n i e mówiącego , m ianowic i e p r a g n i e n ie o t r z y m a n i a odpowiedz i od s łuchacza . I c h o d p o w i e d n i k i p o z n a w c z e m a j ą p o s t a ć : „ P r a g n ę p o z n a ć o d p o w i e d ź n a t o p y t a n i e " .

2 3 4 „Powinienem był iść". 2 3 5 „Czynić" (czasownik posiłkowy, służący do negowania, tworzenia form

czasu przeszłego oraz pytań) . Autor nie wspomina tu o tym, że język angielski stosuje inwersję — także do innych czasowników posiłkowych.

2 3 6 „Czy twój ojciec przyjdzie?" 2 3 7 „Czy".

204 Hans Beichenbach

S a m o n a t o m i a s t p y t a n i e j e d y n i e w y r a ż a t ę chęć , a le t ego n ie m ó w i . J a k p o p r z e d n i o , wy łączn ie e k s p r e s y w n y c h a r a k t e r w y k a z u j e m y , zwraca j ąc u w a g ę n a t o , że p y t a n i e n ie p o d l e g a negac j i . P y t a n i e n ie j e s t o z n a j m i e n i e m , t y l k o n a r z ę d z i e m , u ż y t y m do okreś lonego celu, m ianowic i e p o t o , b y u z y s k a ć p e w n ą wiedzę . D l a t e g o p o w i a d a m y , że p y t a n i e j e s t w y r a ż e n i e m w t r y b i e p y -t a j n y m .

O w a wiedza , k t ó r ą p r a g n i e m y u z y s k a ć , p o w i n n a p r z y b r a ć s łowną p o s t a ć z d a n i a ; p y t a n i e więc m u s i w s k a z y w a ć , o j a k i e z d a n i e chodz i . W s k a z ó w k ę t ę p o d a j e się, f o rmu łu j ąc w s p o m n i a n e z d a n i e w sposób n i e k o m p l e t n y ; t o sk ł an i a s ł u c h a c z a do uzu pe łn ien ia . Z a z w y c z a j , m ó w i ą c y n ie z n a b r a k u j ą c e g o t e r m i n u ; j e d y n i e n a e g z a m i n a c h czy w t e s t a c h b y w a t e n t e r m i n z n a n y , choć n ie w y m i e n i o n y . P o n i e w a ż ów b r a k u j ą c y t e r m i n m o ż e na leżeć do j e d n e j z t r z e c h g ł ó w n y c h k a t e g o r i i j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , m a m y też t r z y r o d z a j e p y t a ń , w za leżnośc i od t e g o , czy p y t a m y o a r g u m e n t , czy o funkc ję , czy wreszc ie o t e r m i n log iczny .

W p y t a n i u , w k t ó r y m idzie o a r g u m e n t , f o r m u ł u j e m y funkc j ę p r o p o z y c j o n a l n ą w nadz ie i , że s łuchacz p o d a spe łn ia jący ją a r g u m e n t . O b i e r a m y p r z y t y m t a k ą funkc ję zdan iową , a b y i s t n i a ł t y l k o j e d e n a r g u m e n t , k t ó r y ją spe łn ia . P y t a n i e t ego r o d z a j u m o ż n a za p o m o c ą s y m b o l i p r z e d s t a w i ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

(lx)f(x) (5)

O p e r a t o r z n a k u z a p y t a n i a z n a c z y : „ k t ó r e t o j e s t x-em t a k i m , ż e " ; p r z y p o m i n a on o p e r a t o r j o t a o t y l e , że m o ż n a go s t o s o w a ć t y l k o do funkc j i m a j ą c y c h d o k ł a d n i e j e d e n a r g u m e n t .

W j ę z y k u p o t o c z n y m o p e r a t o r z n a k u z a p y t a n i a w y r a ż a się p r z y p o m o c y z a i m k a p y t a j n e g o b ą d ź p r z y s ł ó w k a p y t a j n e g o . Z a i m e k t e n l u b p r z y s ł ó w e k w s k a z u j e , o j ak i ego r o d z a j u a r g u m e n t idz ie ; t a k więc „ k i e d y " f iguru je z a m i a s t a r g u m e n t u czasowego , „gdz i e " — z a m i a s t a r g u m e n t u mie j scowego , „ k t o " — z a m i a s t o s o b y ; angie l sk ie „ w h i c h " 2 3 8 w y s t ę p u j e z a m i a s t i n n y c h niż o soby rzeczy , a „ w h a t " 2 3 9 — z a m i a s t z d a r z e ń l u b c iągów z d a r z e ń ( t r w a -

2 3 8 „Który", „co", „jaki". 2 3 9 „Co", „ile", „jak", „jaki".

Analiza języka potocznego 205

ł y c h czy s t a ł y c h s t a n ó w ) . O t o n p . p y t a m y : „ w h o p a i n t e d t h e M o n a L i s a ? " 2 4 0 , „ w h i c h is y o u r c a r ? " 2 4 1 , „ w h a t do y o u w a n t ? " 2 4 2 , p r z y c z y m t o o s t a t n i e p y t a n i e d o t y c z y p e w n e g o dz i a ł an ia , t j . zdar zen i a , k t ó r e m a zajść . F u n k c j o n a ł „ / ( # ) " w (1) p o d a j e się n ie k i e d y w p o s t a c i d e s k r y p t y w n e j „x = {?y)f(y)u, j a k w p y t a n i u : „ w h o is t h e p a i n t e r of M o n a L i sa? 2 4 3 . Z a i m e k „ w h i c h " m a to d o d a t k o w e znaczen ie , że w s k a z u j e se lekcję spoś ród p e w n e j ogran i czonej l i czby . S łowo „ w h y " 2 4 4 j a k o p y t a j n i k — równ ież odnos i się do z d a r z e n i a ; n ie t y l k o j e d n a k z a s t ę p u j e zmienną , lecz t a k ż e z a w i e r a w sobie część d e s k r y p c j i def iniującej owo zda rzen i e , 0 k t ó r e chodz i ; „ w h y " b o w i e m z n a c z y : „ w h a t is t h e cause of" 2 4 5 . W w y p a d k u , g d y funkc j ę „ / ( # ) " spe łn ia więcej n iż j e d e n a rgu m e n t , n ie m a m y o d p o w i e d n i e j f o r m y p y t a j n e j , t y l k o s t o s u j e m y w y r a ż e n i a m a j ą c e i n n ą p o s t a ć , n p . z d a n i a r o z k a z u j ą c e g o : „ w y m i e ń j a k i ś d r a m a t S z e k s p i r a " .

D r u g i r o d z a j p y t a ń , t o t e , k t ó r e d o t y c z ą funkcj i . O t o n p . p y t a m y : „ w h a t is t h e color of y o u r h o u s e ? " 2 4 6 . P y t a n i e t o m o ż e m y t a k o t o zap i sać w p o s t a c i s y m b o l i c z n e j :

( « )

A r g u m e n t „a^" w y s t ę p u j e t u z a m i a s t w y r a ż e n i a „ t w ó j d o m " , a f unkc j a t y p u d rug iego „y" z a s t ę p u j e „ko lo r " , p r z y c z y m i j e d n o , 1 d r u g i e p o d a n o w p y t a n i u . S ł o w a m i p y t a j n y m i , k t ó r e s t o s u j e m y w p y t a n i a c h t e g o r o d z a j u , są „ w h a t " i „ h o w " 2 4 7 . S łowa „ h o w " u ż y w a m y w t e d y zwłaszcza , g d y p y t a n i e d o t y c z y m o d y f i k a t o r a , j a k n p . w : „ h o w do y o u fee l?" 2 4 8 . Tegoż s łowa u ż y w a się, g d y

2 4 0 „Kto namalował Monę Lizę!" 2 4 1 „Który jest twój samochód!" 2 4 2 „Czego chcesz!" 2 4 3 Dosłownie: „kto jest (jedynym) malarzem Mony Lizy?", czyli „kto

namalował Monę Lizę?" 2 4 4 „Dlaczego", „czemu". 2 4 5 Dosłownie: „co jest przyczyną (tego a tego)?", czyli „jaka jest przy

czyna?", „z jakiej przyczyny?" 2 4 6 Dosłownie: „co za kolor ma twój dom?", czyli „jakiego koloru jest

twój dom?" 2 4 7 „Jak". 2 4 8 „Jak się czujesz!"

206 Hans Beichenbaeh

p y t a m y o l iczbową w a r t o ś ć p r e d y k a t u , j a k w p y t a n i u : „ h o w m a n y mi les is t h e d i s t a n c e f r o m x t o # ? " 2 4 9 .

Trzec i r o d z a j s t a n o w i ą p y t a n i a odnoszące się do t e r m i n u log icznego. W g r u p i e t e j na jważn ie j s ze są p y t a n i a d o m a g a j ą c e się aserc j i . Z d a n i e vpu w y g ł a s z a się bez z n a k u aserc j i , a le za t o ze s k i e r o w a n y m do s ł u c h a c z a w e z w a n i e m , b y w y p o w i e d z i a ł a l b o z n a k aserc j i „ t a k " , a l bo z n a k p rzeczen ia „ n i e " . O w o „ n i e " , j a k w y j a ś n i o n o w y ż e j , w y r a ż a ase rc ję negac j i d a n e g o ozna jmien i a . M a m y t u do czyn ien ia z w y p a d k i e m , g d y z d a n i e w y g ł a s z a j e d n a osoba , a z n a k aserc j i — d r u g a .

P y t a n i e t e g o r o d z a j u , t j . p y t a n i e — czy t o p r a w d a , czy n iep r a w d a , m o ż n a p r z e d s t a w i ć w n a s t ę p u j ą c e j p o s t a c i s y m b o l i c z n e j :

ty (7)

P y t a n i e t a k i e , n p . : „d id P e t e r c o m e h o m e ? " 2 5 ° , w y r a ż a się za p o m o c ą z d a n i a ma jącego o d w r ó c o n y p o r z ą d e k s łów b ą d ź , w n iek t ó r y c h j ę z y k a c h , za p o m o c ą spec ja lnego s łowa p y t a j n e g o , w y ż e j j uż w s p o m n i a n e g o .

Trzec ia p o d k l a s a p r a g m a t y c z n y c h t e r m i n ó w log icznych s k ł a d a się z t e r m i n ó w r o z k a z u j ą c y c h . M a m y t u t a j g r a m a t y c z n y t r y b r o z k a z u j ą c y c z a s o w n i k ó w ; p o z a t y m z a l i c z a m y do t e j g r u p y t e r m i n y t a k i e , j a k : „ sha l l " 2 5 1 , „ s h o u l d " 2 5 2 o raz t r y b łączący, u ż y t y j a k o r o z k a z u j ą c y ( „be i t r e so lyed t h a t . . . " 2 5 3 , „ q u ' i l s 'en a i l le" 2 5 4 ) . P o s ł u ż m y się z n a k i e m „!" d la symbo l i cznego z a z n a c z e n i a r o z k a z u . W ó w c z a s w y r a ż e n i e t a k i e , j a k „go o u t " 2 5 5 , b ędz i e m o ż n a zap i sać w p o s t a c i :

lp (8)

2 4 9 Dosłownie: „jak wiele mil wynosi odległość od x do yV\ czyli „ile jest mil od x do yV

2 5 0 „Czy Piotr przyszedł do domu?", albo: „przyszedł Piotr do domu?" 2 5 1 „Powinien" (słowo posiłkowe). 2 5 2 „Powinien był" (czas przeszły od „shall"). 2 5 3 Dosłownie: „niech będzie postanowione, że...", albo: zadecydujmy, że". 2 5 4 „Niech on sobie idzie". 2 5 5 „Wyjdź".

Analiza języka potocznego 207

B ę d z i e m y t u mówi l i o w y r a ż e n i u w t r y b i e r o z k a z u j ą c y m . J e g o o d p o w i e d n i k i e m p o z n a w c z y m j e s t z d a n i e : „ I wisłi y o u w o u l d go o u t " 2 5 6 ; z d a n i e t o m o ż n a zap i sać w t a k i e j p o s t a c i :

w{Ja,p) (9)

g d y j a k o a r g u m e n t p r z y j ą ć s y t u a c j ę p. M o ż n a t eż , oczywis t a , u ż y ć z a m i a s t t e g o n a z w y „j?"; po r . § 19. O t y m , że (8) t o n ie t o s a m o , co (9), świadczy , j a k p r z e d t e m , f a k t , iż n e g a c j a w z o r u (8) j e s t b e z s e n s o w n a , p o d c z a s g d y (9) d a się z a n e g o w a ć . M e m o ż e m y p o s t a w i ć s łowa „ n i e " p r z e d r o z k a ź n i k i e m ; m o ż n a j e t y l k o d o d a ć do t e g o , co się n a k a z u j e . N i e m o ż e m y więc powiedz i eć : „ n o t — go o u t 7 " 2 5 7 ; m o ż e m y j e d y n i e powiedz i eć : „ d o n o t go o u t " 2 5 8 . T o o s t a t n i e w y r a ż e n i e m a p o s t a ć :

! p (10)

p o d c z a s g d y p o p r z e d n i e m i a ł o b y p o s t a ć :

~lp (11)

J e s t rzeczą, j a sną , że (11) t o w y r a ż e n i e b e z s e n s o w n e . P o d o b n i e , w y r a ż e n i e „ y o u s h o u l d n o t do t h a t " 2 5 9 m a f o r m ę (10), n i e m o ż n a go n a t o m i a s t i n t e r p r e t o w a ć j a k o m a j ą c e g o f o r m ę (11). T e r m i n u „ s h o u l d " n ie m o ż n a z a p r z e c z y ć . Z a m i a s t (11) p o s ł u g u j e m y się negac j ą w z o r u (9), n p . w z d a n i u : „ y o u n e e d n o t d o t h a t " 2 6 0 . T e r m i n y t a k i e , j a k „ n e e d " 2 6 1 o raz „ m u s t " , 2 6 2 n i e w y s t ę p u j ą w rol i p r a g m a t y c z n e j , lecz j a k o t e r m i n y d e n o t a t y w n e .

T a k j a k w w y p a d k u t e r m i n ó w a s e r t y w n y c h , t a k ż e w odnies ien i u do w y r a ż e ń r o z k a z u j ą c y c h m a m y o d p o w i e d n i k i k o n i u n k c j i i n e gacj i , w y r a ż a n e p r z y p o m o c y n a p i s a n i a l u b wyg łoszen ia z w r o t ó w , j e d e n p o d r u g i m , o raz s łowa „ n i e " . W y d a n i e , ko le jno , d w ó c h

2 8 6 „(Ja) życzę sobie, żebyś wyszedł". 2 5 7 Dosłownie: „nie — wyjdź!" 2 5 8 „Nie wychodź!" W języku polskim odróżnienie formy „\pu oraz „!p" nie

jest tak jaskrawe. 2 5 9 „Nie powinieneś tego robić". 2 6 0 „Nie potrzeba, żebyś to robił". 2 6 1 „Potrzebować". 2 6 2 „Musieć" (gdy z przeczeniem, znaczy: „nie wolno").

208 Hans Reichenbach

r o z k a z ó w — da je t o s a m o . co r o z k a z o b e j m u j ą c y k o n i u n k c j ę o d p o wiedn ich sądów. S łowo „n i e " , n ż y t e w sensie s k o r y g o w a n i a , j uż p o w y d a n i u r o z k a z u , w y r a ż a prze jśc ie do r o z k a z u p r zec iwnego , t j . prze jśc ie od (8) do (10). P o z o s t a ł e ope rac j e p r o p o z y c j o n a l n e n i e •mają s w y c h o d p o w i e d n i k ó w .

W y k r z y k n i k a „!" u ż y ć m o ż n a w celu symbo l i cznego w y r a ż e n i a t e r m i n u „ r i g h t " 2 6 3 , o m a w i a n e g o w § 4. „p is r i g h t " 2 6 4 —• zap i suje się symbol i czn ie j a k o (8). T e r m i n u „ w r o n g " 2 6 5 n ie o t r z y m u j e m y przez z a n e g o w a n i e t e r m i n u „ r i g h t " , lecz p r z y p o m o c y w y r a żen ia (10). M ó w i m y n i e k i e d y : „ th i s is n o t r i g h t " 2 6 6 , a z a t e m s to s u j e m y przeczen ie w p r o s t do t e r m i n u „ r i g h t " ; t e n j e d n a k sposób m ó w i e n i a w y n i k a , j a k się zda je , z fa łszywej ana log i i w z g l ę d e m z d a ń w g r a m a t y c z n y m t r y b i e o z n a j m i a j ą c y m . Z n a c z e n i e m w y r a żen ia : „ th i s is n o t r i g h t " — j e s t : „do n o t do i t " 2 6 7 , a z a t e m u z y s k u j e m y j e w e d ł u g (10).

N a s t ę p n a g r u p a , na l eżąca do t e r m i n ó w r o z k a z u j ą c y c h , s k ł a d a się z t e r m i n ó w , k t ó r e w y r a ż a j ą pozwolen ie . S łowo „pozwolen i e " 2 6 8

m a d w a znaczen i a . P o p ie rwsze , m o ż e ono z n a c z y ć t y l e , co b r a k p rzec iwnego r o z k a z u , czyli z a k a z u . Z n a c z e n i e t o m o ż n a o d d a ć za p o m o c ą z d a n i a ozna jmia jącego o p o s t a c i :

(QLx)c(x, P) (12)

gdzie „c(x,p)u z n a c z y „x n a k a z u j e p"; (12) z n a c z y więc „p j e s t d o z w o l o n e " . D r u g i m z n a c z e n i e m s łowa „pozwolen i e " j e s t z a c h ę t a , b y d a n a osoba p o s t ę p o w a ł a w e d l e w ła snego widz imis ię ; z n a c z e n i e t o u j ąć wówczas m o ż n a w p o s t a c i : „ r ó b , j a k chcesz" , a z a t e m w y r a ż e n i a rozkazu jącego . Z n a c z e n i e t o w y r a ż a się za p o m o c ą

2 6 3 „Słuszny", „prawidłowy"; „to be right" — „mieć rację". 2 6 4 „p jest słuszne". 2 6 5 „Niesłuszny", „niewłaściwy", „nieodpowiedni"; „to be wrong" — „nie

mieć racji". 2 6 6 „To nie jest słuszne" (lub: „to jest niesłuszne"). 2 6 7 „Nie rób tego". 2 6 8 \ y oryginale: „permission"; słowo to, jako pochodzące od łacińskiego

„per" -f „mittere" („prze" + „puszczać"), w większym stopniu niż polski odpowiednik — odznacza się dwuznacznością; „permission" bowiem to nie tylko „pozwolenie", „zezwolenie", ale i „zgoda" — w sensie braku sprzeciwu.

Analiza języka potocznego 209

t e r m i n ó w t a k i c h , j a k „ m a y " 2 6 9 . W y r a ż e n i e : „ y o u m a y s m o k e " 2 7 0 — z n a c z y : „ s a m p o d e j m i j decyz ję co do p a l e n i a " . A więc , g d y n a p i s z e m y „d(Xjp)u z a m i a s t : „x d e c y d u j e co do pu, m o ż e m y p o w y ż s z e : „ y o u m a y s m o k e " — u j ą ć w t a k i e j p o s t a c i s y m b o l i c z n e j :

ld(x,p) . (13)

D l a t e r m i n ó w t ego r o d z a j u u t w o r z o n o w g r a m a t y c e spec ja lną k a t e g o r i ę , z w a n ą t r y b e m ż y c z ą c y m , czyl i o p t a t y w n y m . Bez t e j k a t e g o r i i m o ż n a się obe j ść ; (13) w s k a z u j e , że t e r m i n y zezwala jące d a d z ą się włączyć do g r u p y t e r m i n ó w r o z k a z u j ą c y c h .

C z w a r t a g r u p a p r a g m a t y c z n y c h t e r m i n ó w log icznych o b e j m u j e t e r m i n y w y k r z y k n i k o w e . M a m y t u o k r z y k i w r o d z a j u „ a c h " , „ o c h " , „ a u " , u ż y w a n e j a k o uczuc iowe w y ł a d o w a n i e się m ó w i ą c e g o . Są t o t e r m i n y e k s p r e s y w n e , p o n i e w a ż da j ąc ujście e m o c j o m , n ie m ó w i ą t e g o . M o ż e m y , oczywis t a , o k r z y k o w i „ a u " p r z y p o r z ą d k o w a ć z d a n i e : „bol i m n i e " ; a le owo „ a u " n i e j e s t znac z e n i o w y m r ó w n o w a ż n i k i e m t ego z d a n i a , co w i d a ć c h o ć b y s t ąd , że n ie d a się z a n e g o w a ć s ł ó w k a „ a u " . O k r z y k t e n j e s t r acze j z n a k i e m w s k a ź n i k o w y m , czyli oznaką , b ó l u ; d l a t e g o t o , g d y k t o ś k r z y k n i e „ a u " , w i e m y , że go bol i . J e d n a k o w o ż , t e n z n a k w s k a ź n i k o w y m a n a t u r ę j ę z y k o w ą ; j e s t e ś m y p rzez n a s z e o toczen ie u w a r u n k o w a n i n a t e n w y r a z , l udz ie zaś p o z o s t a j ą c y w i n n y m ś r o d o w i s k u j ę z y k o w y m u ż y w a j ą i n n y c h w y r a ż e ń . T e r m i n a m i w y k r z y k n i k o w y m i p o s ł u g u j e m y się n i e k i e d y z i n t enc j ą k o m u n i k a t y w n ą . O t o n p . p e ł n e a d m i r a c j i „ a c h " w y p o w i a d a się c z a s a m i z t ą in tenc ją , a b y i i nn i p r zy ł ączy l i się do n a s w p o d z i w i a n i u .

N a t y m z a k o ń c z y m y nasz w y k ł a d o t e r m i n a c h log icznych . P o d a l i ś m y t y l k o z a r y s , zda j ąc sobie s p r a w ę z t ego , że g ł ó w n a część r o b o t y w t e j dz iedz in ie p o z o s t a j e jeszcze d o z rob ien ia , zwłaszcza zaś a n a l i z a i s fo rma l i zowan ie t e r m i n ó w log icznych . S p o ś r ó d n i ch r o z k a z y w y m a g a j ą spec ja lnego o p r a c o w a n i a , j a k o s t a n o w i ą c e t e n r o d z a j w y r a ż e ń , k t ó r e w logice t r a d y c y j n e j nos i ły n a z w ę s ą d ó w w a r t o ś c i u j ą c y c h *.

* Współczesne opracowanie logiki rozkazów, zawierające sugestie w sprawie jej symbolicznego ujęcia, znajduje się w następujących pracach: W. Du-

2 6 9 „Mogę", „wolno mi". 2 7 0 „Możesz palić", „wolno ci palić".

210 Hans Reichenbach

§ 5 8 . T E R M I N Y Z E W N Ę T R Z N E

O m a w i a n e wyże j t r z y k a t e g o r i e , t e r m i n y a r g u m e n t o w e , t e r m i n y f u n k c y j n e i t e r m i n y logiczne , obe jmu ją ogół t e r m i n ó w właśc iwego j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , t j . s y s t e m u j ę z y k o w e g o , k t ó r y w sensie l o g i c z n y m n a z w a ć m o ż n a j e d n y m j ę z y k i e m . J e d n a k ż e j ę z y k p o t o c z n y nie j e s t w t y m z n a c z e n i u j e d n y m sys te m e m j ę z y k o w y m . J e g o g ł ó w n y t r z o n — t o s y s t e m logiczny , p o dz i e lony p rzez n a s n a p o w y ż s z e k a t e g o r i e ; s y s t e m t e n n a z w i j m y j ę z y k i e m p r z e d m i o t o w y m w w ę ż s z y m sensie . Oprócz t e g o s y s t e m u j ę z y k p o t o c z n y o b e j m u j e t e r m i n y m e t a j ę z y k a ; a le w y s t ę p u j ą w n i m i i n n e t e r m i n y , k t ó r e choć na leżą do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , n ie d a d z ą się wciel ić do owego węższego s y s t e m u . Z a k l a s y f i k u j m y w s z y s t k i e t a k i e t e r m i n y j a k o c z w a r t ą k a t e g o r i ę i n a d a j m y i m n a z w ę t e r m i n ó w z e w n ę t r z n y c h t e g o j ę z y k a .

T e r m i n y m e t a j ę z y k o w e m o ż n a podz ie l ić ze w z g l ę d u n a t r z y części m e t a j ę z y k a . Z a c z n i j m y od z b i o r u t e r m i n ó w m e t a j ę z y k o w y c h , u ł o ż o n y c h z t e g o właśn ie p u n k t u widzen ia .

W p o d k l a s i e s y n t a k t y c z n e j m a m y s łowa t a k i e , j a k : „ z d a n i e " , „ z d a n i e s k ł a d o w e " , „ s łowo" , „ m o w a " , „ l i t e r a " , „ t e r m i n " ; p o z a t y m na leżą t u n a z w y k a t e g o r i i g r a m a t y c z n y c h , t a k i e j a k : „ rzeczown ik" , „ o p e r a c j a p r o p o z y c j o n a l n a " , czyl i „dz ia ł an ie z d a n i o -t w ó r c z e " , „ funkc ja z d a n i o w a " . W s k ł a d t e jże p o d k l a s y w c h o d z ą t a k ż e t e r m i n y odnoszące się do t e c h n i k i r a c h u n k u logicznego, t a k i e j a k : „ w y w o d l i w y " , „ r ó w n o s i l n y " .

P o d k l a s a s e m a n t y c z n a o b e j m u j e t e r m i n y na leżące d o g r u p y d e n o t a c y j n e j , t a k i e j a k : czasownik i „ d e n o t o w a ć " , „ w y r a ż a ć " , o raz z w r o t „ jes t n a z y w a n y " . P o n a d t o m a m y t u t e r m i n y , k t ó r e na leżą do g r u p y p r a w d z i w o ś c i , t a k i e j a k : „ p r a w d z i w y " ,

bislav, Zur TJnbegrundbarkeitderForderungssatze, „Theoria",3,1937; J.Jorgensen, Imperatives and Logic, „Erkenntnis", 7, 1938; K. Meriger, A Logic of the Doubtful: On Optative and Imperative Logic, „Reports of a Matli. Colloąuium", 2nd ser., no l , s . 53—64; R. Rand, Logik der Forderungssatze, „Zeitschr. f. Theorie des Rechtes", 1939; A. Hofstadter i J. C. C. McKinsey, On the Logic of Imperatives, „Phil. of Sci.", 6, s. 446—457, 1939. Dalsze uwagi na temat pragmatyki i gramatyki znajdują się w dysertacjach A. Kapłana i W. Holthera z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles.

Analiza języka potocznego 211

„ f a ł s zywy" , „ p r a w d o p o d o b n y " . W g r a m a t y c e t r a d y c y j n e j n iek t ó r e z t y c h t e r m i n ó w zal icza się do p r z y s ł ó w k ó w . K l a s y f i k a c j a t a k a p r o w a d z i do n o n s e n s o w n y c h k o n s t r u k c j i ; n p . , z d a n i e : „ P e t e r wil l p r o b a b l y c o m e " 2 7 1 — i n t e r p r e t o w a ł o b y się w ó w c z a s j a k o zawie ra j ące funkc j ę : „ t o c o m e p r o b a b l y " 2 7 2 . F a k t y c z n i e zaś s łowo „ p r o b a b l y " 2 7 3 w p o w y ż s z y m z d a n i u n ie m o d y f i k u j e c z a s o w n i k a , lecz odnos i się do t ego z d a n i a j a k o do całości i u s t a l a coś n a t e m a t w a r t o ś c i logicznej t e g o z d a n i a *.

T e r m i n a m i n a l e ż ą c y m i do p o d k l a s y s e m a n t y c z n e j są t a k ż e : „ t a u t o l o g i a " , „ a n a l i t y c z n y " , „ s y n t e t y c z n y " , „ sp rzeczność" . Że te r m i n y t e są s e m a n t y c z n e , a n ie s y n t a k t y c z n e , w i d a ć z p o d a n e j p r zez n a s definicj i t y c h t e r m i n ó w , k t ó r a przec ież zawie ra odn ie s ienie do t a b e l p r a w d z i w o ś c i o w y c h . U o g ó l n i o n a def inic ja t a u t o logii r ówn ież p o s ł u g u j e się s ł owem „ p r a w d z i w y " 2 7 4 .

Wreszc i e , do t e r m i n ó w s e m a n t y c z n y c h m e t a j ę z y k a m o ż e m y zal iczyć — m o d a l n o ś c i , t j . t e r m i n y : k o n i e c z n y , m o ż l i w y , n i e m o ż l i w y . P r z y p o m o c y t y c h t e r m i n ó w p o d d a j e się kwal i f ikac j i zda n i a ; w i s toc ie , p r e c y z y j n e z n a c z e n i a t y c h słów m o ż n a zdef in iować j e d y n i e w m e t a j ę z y k u [...] Z g o d n i e z t a k ą i n t e r p r e t a c j ą b ę d z i e m y

* Istnieje inny sposób interpretowania słowa „prawdopodobny", mianowicie jako terminu należącego do języka przedmiotowego, który to termin ustala pewną częstość występowania czegoś. Przy takiej interpretacji słowo „prawdopodobny" uważać będziemy za denotatywny termin syn taktyczny w obrębie klasy terminów logicznych, jako że wyraża on relacje liczbowe. Por. tegoż autora rozprawę tlber die semantische und die Objekt-Auffassung von Wahrscheinlichkeitsausdruckeii w „Journal of Unified Science" („Er-kenntnis"), 8, 1939, s. 50.

2 7 1 „Piotr prawdopodobnie przyjdzie". 2 7 2 „Przyjść prawdopodobnie". 2 7 3 „Prawdopodobnie". 2 7 4 W § 8 autor podaje następującą definicję terminu „tautologia"; „Tauto

logia jest to formuła, która jest prawdziwa bez względu na to, jakie są wartości logiczne sądów elementarnych, z których się ona składa". „Tautologie nazywamy także analitycznymi". Sprzeczność charakteryzuje Reichenbach jako formułę, której matryca prawdziwości w każdej pozycji zawiera fałsz. Wreszcie: „formuły nie będące tautologiami ani sprzecznościami noszą nazwę syntetycznych". W § 41 znajdujemy ogólną definicję tautologii: „Tautologia jest to formuła prawdziwa, nie zawierająca żadnych stałych empirycznych, bądź formuła powstała z tej pierwszej w drodze uszczegółowienia".

L o g i k a i j ę z y k 16

212 Hans Reichenbach

r o z u m i e ć , że z d a n i e : „ P e t e r wil l poss ib ly c o m e " 2 7 5 — znaczy , iż z d a n i e : „ P e t e r wil l c o m e " 2 7 6 — j e s t moż l iwe . I s t n i e j e i n n a i n t e r p r e t a c j a t a k i c h z d a ń , p o d a n a w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m ; p o z n a m y ją n i e b a w e m .

P o d k l a s a t r zec i a s k ł a d a się z t e r m i n ó w p r a g m a t y c z n y c h . M a m y t u , p r z e d e w s z y s t k i m , czasownik „ t w i e r d z i ć " o raz r zeczown ik „ t w i e r d z e n i e " . N a w i a s e m m ó w i ą c , s łowa „ t w i e r d z e n i e " u ż y w a się w t r z e c h r ó ż n y c h z n a c z e n i a c h : p o p ie rwsze , d e n o t u j e ono s a m a k t t w i e r d z e n i a ; p o d r u g i e , w y n i k t ego a k t u , t j . w y r a ż e n i e m a j ą c e p o s t a ć „h puj p o t rzec ie , z d a n i e , k t ó r e zos ta ło s t w i e r d z o n e , t j . zda nie „j?", w y s t ę p u j ą c e w ob ręb i e w y r a ż e n i a „h p u . N a l e ż y z a u w a ż y ć , że n ie m o ż n a zdef in iować c z a s o w n i k a „ t w i e r d z i ć " — p r z y u ż y c i u z n a k u asercj i j a k o t e r m i n u def in iującego. Móg łby k t o ś p r z y p u s z c z a ć , że definicję t a k ą d a ł o b y się u t w o r z y ć , t r a k t u j ą c z d a n i e : ,,'_p' j e s t s t w i e r d z o n e " , j a k o r ó w n o z n a c z n i k w y r a ż e n i a „ h ; p " . P r z y p o r z ą d k o w a n i e t o n ie j es t j e d n a k moż l iwe , g d y ż „h i>" n ie j e s t z d a n i e m (por . § 57).

I n n y m t e r m i n e m p r a g m a t y c z n y m , m a j ą c y m c h a r a k t e r aser t y w n y , j e s t s łowo „ p r z y p u s z c z a l n i e " . M a ono znaczen ie zb l iżone do znaczen i a t e r m i n u „ m o ż l i w e " , a le odnos i się do m ó w i ą c e g o i d l a t e g o j e s t p r a g m a t y c z n e . Z d a n i e : „ P e t e r wil l p r e s u m a b ł y c o m e " 2 7 7 — z n a c z y : „ I p r e s u m e t h a t P e t e r will c o m e " 2 7 8 . T e r m i n t e n m o ż n a t eż i n t e r p r e t o w a ć j a k o n iewłaśc iwy t e r m i n p r z e d m i o t o w y , co w y j a ś n i m y w d a l s z y m ciągu t ego rozdz ia łu . T e r m i n a m i p r a g m a t y c z n y m i t ego r o d z a j u są równ ież : „oczywiśc ie" oraz „ w ą t p l i w e " .

P o n a d t o n a p o t y k a m y t u t e r m i n „znaczen i e " , o ile def iniuje się je p rzez odnies ien ie do sp r awdza lnośc i , t a k j a k w teor i i s p r a w d z a l -ności , czyli weryf ikowalnośc i , znaczen i a (por . § 2). S a m t e r m i n „ s p r a w d z a l n o ś ć " , czyli „wery f ikowa lność" , j e s t t e r m i n e m p r a g m a t y c z n y m , g d y ż z n a c z y t y l e , co : „możl iwość s p r a w d z e n i a , czyl i zwery f ikowan ia , p r zez o b s e r w a t o r a " . T o właśn ie owo odnies ien ie do o b s e r w a t o r a czyn i ze „ s p r a w d z a l n o ś c i " t e r m i n p r a g m a t y c z n y ;

2 7 5 „Możliwe, że Piotr przyjdzie", „Piotr może przyjdzie". 2 7 6 „Piotr przyjdzie". 2 7 7 „Piotr przyjdzie przypuszczalnie". 2 7 8 „Przypuszczam, że Piotr przyjdzie".

Analiza języka potocznego 213

nie zaś odnies ien ie do możl iwośc i , s łowo „ m o ż l i w y " b o w i e m d a się zdef in iować j a k o t e r m i n s e m a n t y c z n y *. A z a t e m w e d l e t e j k o n cepcji „ z n a c z e n i e " d l a t e g o j e s t t e r m i n e m p r a g m a t y c z n y m , że u s t a n a w i a ono własność , k t ó r a p r z y s ł u g u j e z n a k o m ze w z g l ę d u n a ich u ż y t k o w n i k a . M o ż n a też p o d a ć s e m a n t y c z n ą definicję znaczen i a , wed le k t ó r e j z d a n i e j e s t s ensowne , jeżeli j e s t ono p r a w d z i w e l u b fa ł szywe. T a j e d n a k ż e def inicja n ie o k a z u j e się g o d n a po lecen ia , j a k o że j e s t e ś m y z a i n t e r e s o w a n i w u ż y w a n i u t a k i c h j e d y n i e znak ó w , k t ó r e ma ją znaczen ie d la ich u ż y t k o w n i k a .

D o t e r m i n ó w p r a g m a t y c z n y c h m e t a j ę z y k a na leżą jeszcze t a k i e , j a k : „ r o z k a z " , „zezwolen ie" , „ o k r z y k " i „ p y t a n i e " . N a l e ż y z a z n a czyć , że w s z y s t k i e t e t e r m i n y , włącza jąc w t o t e r m i n „ t w i e r d z i ć " , są p o z n a w c z e , ż a d n e j zaś funkc j i i n s t r u m e n t a l n e j n ie spełnia ją .

P r z e j d ź m y t e r a z do o m ó w i e n i a t e r m i n ó w z e w n ę t r z n y c h , k t ó r e nie na leżą do m e t a j ę z y k a . M o ż e m y r o z w a ż a n i e t o powiązać z naszą ana l izą i s t n i en i a f ikcyjnego z § 49 . W p r o w a d z i l i ś m y t a m zmodyf i k o w a n e o p e r a t o r y e g z y s t e n c j a l n e . Czyniąc t a k , p o r z u c i l i ś m y k a t e gor ie logiczne j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o w w ę ż s z y m sensie . P r z y p a t r z m y się t e j p r o c e d u r z e , b a d a j ą c f o r m ę definicji o p e r a t o r ó w e g z y s t e n c j a l n y c h o p a t r z o n y c h z a s t r z e ż e n i e m .

W § 22 p o d a l i ś m y zbiór r egu ł og ran i cza j ących fo rmę definicj i t e r m i n ó w śc iągn ię tych . K i e d y z p u n k t u widzen ia t y c h r egu ł rozw a ż a m y definicję i s t n i en i a bezpoś r edn i eg o , s f o r m u ł o w a n ą p r z y p o m o c y r ó w n o w a ż n o ś c i w z o r ó w ( 1 , § 49) oraz (3 , § 49), w i d z i m y , że def inicja t a n a r u s z a r egu ły 4 — 6 . D e f i n i e n d u m , p r z e d s t a w i o n e za p o m o c ą w z o r u (1 , § 49), z a w i e r a z m i e n n ą związaną ; co więce j , zawie ra ono funkc ję w y s t ę p u j ą c ą w def iniensie (3 , § 49) oraz ope rac j ę p r o p o z y c j o n a l n ą . O tóż j e s t j a s n e , że definicji t ego r o d z a j u n ie m o ż n a z b u d o w a ć bez p o d a n i a og ran iczeń . W (25, § 22) p r z e d s t a wi l i śmy p r z y k ł a d , w k t ó r y m z t a k i e j w łaśn ie definicji w y n i k ł y sprzecznośc i . Def inic ję z d a n i a (1 , § 49), d o k o n a n ą za p o m o c ą

* Jedynie „możliwość techniczna" jest terminem pragmatycznym, ponieważ definiuje się ją za pomocą odniesienia do sił i możliwości ludzkich; por. Reichenbach, Experienee and Prediction, Chicago 1938, Chicago Uni-versity Press, § 6. Ale możliwości technicznej prawie nigdy się nie używa w definicji sprawdzalności.

16*

214 Hans Reichenbach

z d a n i a (3 , § 49), d l a t e g o t y l k o m o ż n a u w a ż a ć za dopuszcza lną , że o p e r a t o r e g z y s t e n c j a l n y w w y r a ż e n i u d e f i n i o w a n y m ( 1 , § 49) zos t a ł o g r a n i c z o n y p rzez z a o p a t r z e n i e go d o p i s k i e m . W t e n sposób odb ieg l i śmy od po jęc ia i s tn i en i a , s t o s o w a n e g o w z w y k ł y m j ę z y k u , a w p r o w a d z i l i ś m y n o w y rodza j i s tn i en ia .

P o s t ę p u j ą c w t e n sposób , w p r o w a d z i l i ś m y j ę z y k z o d m i e n n ą k a t e g o r i ą logiczną i s tn ien ia , a t y m s a m y m — j ę z y k z o d m i e n n ą logiką . T e d w a j ę z y k i są związane r ó w n o w a ż n o ś c i ą w y r a ż e ń ( 1 , § 49) o raz (3 , § 49). Co więce j , o w a r ó w n o w a ż n o ś ć wskazu je , że t o , co j e s t t e r m i n e m l o g i c z n y m w d r u g i m j ę z y k u , d a się p rze łożyć n a t e r m i n e m p i r y c z n y p ie rwszego j ę z y k a ; b e z p o ś r e d n i a e g z y s t e n c j a r zeczy jes t p r z e k ł a d a l n a n a f izyczną egzys t enc j ę s t a n u ciała l udzk iego . W y d a j e się j e d n a k kon i eczne oddzie len ie od siebie t y c h d w ó c h s y s t e m ó w j a k o d w ó c h r ó ż n y c h j ę z y k ó w . T o p r a w d a , że m ó w i ą c , częs to p r z e s k a k u j e m y od j e d n e g o j ę z y k a d o d rug iego , bez w a h a n i a ; a le n ie p o w i n n i ś m y z a p o m i n a ć , że mieszać t y c h d w ó c h j ę z y k ó w nie wo lno .

W y n i k i t e odnoszą się również do i n n y c h r o d z a j ó w i s tn i en i a f ikcy jnego , w p r o w a d z o n y c h w § 49 . K a ż d ą t a k ą dz iedz inę i s tn ie n i a na l eży u w a ż a ć za p r z y n a l e ż n ą do i nnego j ę z y k a . P o d o b n e rozw a ż a n i a zna jdu ją z a s t o s o w a n i e w z g l ę d e m u ż y c i a t e r m i n u „ is tn ien i e " w m a t e m a t y c e . K i e d y m ó w i m y , że i s tn ie je rozwiązan ie r ó w n a n i a a lbo że dwie równoleg łe p rzec ina ją się w n ieskończen ie o d l e g ł y m p u n k c i e , t o p o s ł u g u j e m y się j ę z y k a m i , k t ó r e p o d względ e m s t r u k t u r y logicznej różn ią się od naszego j ę z y k a . J ę z y k i t e są j e d n a k ż e związane z n a s z y m z w y k ł y m j ę z y k i e m za p o m o c ą p e w n y c h re lac j i , p o z w a l a j ą c y c h n a p r z e k ł a d z d a ń , k t ó r e mówią o i s t n i en iu f i k c y j n y m , n a z d a n i a o i s tn i en iu f i z y c z n y m *.

O ana l iz ie t e j n a l e ż y p a m i ę t a ć , g d y m a m y do czyn ien ia z i s tn ien i e m f i k c y j n y m . Wie lość egzys tenc j i j es t n a m d o s t ę p n a t y l k o za

* Bywają wypadki, kiedy istnieniem fizycznym możemy się posłużyć względem zmiennej związanej w definiendum. Wówczas trzeba wykazać, że definicja taka nie prowadzi do sprzeczności. Wydaje się, że tego rodzaju definicje są stosowane w fizyce, gdy istnienie atomów definiuje się za pomocą terminów oznaczających dane obserwacji. Przy bardziej precyzyjnej analizie definicje takie nie są równoważnościami, lecz związkami probabilistycznymi. Takie właśnie stanowisko zajął autor książki niniejszej w dziele pt. Experience

Analiza języka potocznego 215

p o ś r e d n i c t w e m r ó ż n y c h j ę z y k ó w . D l a t e g o m o d y f i k o w a n i e i s tn i en i a p r z y p o m o c y s łowa „ r e a l n e " —• j e s t k o n i e c z n e t y l k o w t e d y , g d y w t y m s a m y m k o n t e k ś c i e u ż y w a m y i n n y c h j ę z y k ó w i p r a g n i e m y z w y k ł y j ę z y k odróżn ić od p o z o s t a ł y c h . W o b r ę b i e zwyk łego j ę z y k a s t o s o w a n i e s łowa „ r e a l n e " — t o z b ę d n y p l e o n a z m , p o n i e w a ż z n a c z y ono t o s a m o , co t e r m i n t a u t o l o g i c z n y „ E x " , zde f in iowany w (11 , § 56). K i e d y m ó w i m y : „n iedźwiedź , k t ó r e g o widz ia łeś o s t a t n i e j n o c y , b y ł c z y m ś r e a l n y m " , n a l e ż y t o r o z u m i e ć t a k : „ozna jmien ie « is tn ie je n i edźwiedź , k t ó r e g o widz ia łeś o s t a t n i e j n o c y » j es t p r a w d z i w e w o b r ę b i e z w y k ł e g o j ę z y k a " .

W r a c a j ą c do z a g a d n i e n i a k lasyf ikac j i t e r m i n ó w : d l a t e g o właś n ie w p r o w a d z i m y k a t e g o r i ę t e r m i n ó w z e w n ę t r z n y c h , n a l e ż ą c y c h d o r ó ż n y c h j ę z y k ó w p r z e d m i o t o w y c h . P o ś r ó d t a k i c h t e r m i n ó w m a m y : „ i s tn i en ie b e z p o ś r e d n i e " , „ i s tn ien ie log i czne" , „ n i e r z e c z y w i s t y " i t d . P o z a t y m w ł ą c z a m y do t e j k l a s y t e r m i n y , k t ó r e odnoszą się do o b i e k t ó w f ikcy jnych . T e r m i n e m t ego r o d z a j u j e s t c za sownik „ p o s t r z e g a ć " , a le t a k ż e t e r m i n „możl i w y " , b o jeśl i się go u ż y j e w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m , t o odnos i się on do p r z e d m i o t ó w f ikcy jnych . Odwołu j ąc się do dawnie j szego p r z y k ł a d u , m o ż e m y powiedz ieć , że p rzy j śc ie P i o t r a j e s t moż l iwe . Z d a r z e n i e d e n o t o w a n e p rzez z w r o t „przy jśc ie P i o t r a " t r a k t u j e się w ó w c z a s j a k o p r z y n a l e ż n e do sfery i s t n i en i a f ikcy jnego ; o b i e k t y w e w n ą t r z t e j sfery dzielą się n a r e a l n e ( lub kon ieczne ) , moż l iwe i n i emoż l iwe , r o z w a ż a n e zaś z d a r z e n i e z a l i c z a m y do d rug ie j z t y c h g r u p . J e s t rzeczą j a sną , iż t a k s k o n s t r u o w a n e w y r a ż e n i e j e s t p r z y k ł a d e m p r z e s t a w i e n i a p i ę t r a j ę z y k o w e g o ; t e r m i n „ m o ż l i w y " j e s t z a t e m , w e d l e t e j i n t e r p r e t a c j i , n i e w ł a ś c i w y m t e r m i n e m j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o . Ale t e n w łaśn i e sposób m ó w i e n i a j e s t f a k t y c z n i e p r a k t y k o w a n y w j ę z y k u p o t o c z n y m . T a k i e s a m e roz w a ż a n i a odnoszą się do i n n y c h m o d a l n o ś c i , t j . do t e r m i n ó w „kon i e c z n y " o raz „ n i e m o ż l i w y " . P o d o b n y m c h a r a k t e r e m o d z n a c z a się t e r m i n p r a g m a t y c z n y „ p r z y p u s z c z a l n i e " , o ile zos t a ł u ż y t y j a k o n iewłaśc iwy t e r m i n p r z e d m i o t o w y .

and Prediction, Chicago 1938, University of Chicago Press, rozdziały I—II . Analizę tego rodzaju związków językowych zamieścił w swej filozoficznej dysertacji dr Norman Dalkey z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles.

216 Hans Reichenbach

N a z y w a j ą c t e t e r m i n y n i ewła śc iwymi t e r m i n a m i p r z e d m i o t o w y m i , n ie c h c e m y w y k l u c z a ć możl iwośc i s k o n s t r u o w a n i a t a k i e g o r a c h u n k u logicznego, w k t ó r y m p o p r a w n i e z o s t a n i e s f o r m u ł o w a n e u ż y c i e t e r m i n ó w t ego r o d z a j u w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m . W t a k i m j e d n a k ż e r a c h u n k u t r z e b a b y znaczen i a o w y c h t e r m i n ó w p r z y j ą ć j a k o p i e r w o t n e . T y l k o w w y p a d k u , g d y idzie o s p r o w a d z e n i e t y c h z n a c z e ń p i e r w o t n y c h do i n n y c h , m a j ą c y c h p r o s t s z ą n a t u r ę , ko n i eczne o k a ż e się z a s t o s o w a n i e m e t a j ę z y k a .

§ 59 . K L A S Y F I K A C J A C Z Ę Ś C I M O W Y

Klasy f ikac j i t e r m i n ó w j ę z y k o w y c h d o k o n u j e się z azwycza j w t r z e c h k r o k a c h . P o p ie rwsze , z d a n i a z łożone dzieli się n a z d a n i a e l e m e n t a r n e . P o d rug i e , z d a n i a e l e m e n t a r n e dzieli się n a cz łony , z w a n e c z ę ś c i a m i z d a n i a ; na leżą do n ich n p . d e s k r y p c j e i p o d o b n e i m w y r a ż e n i a z łożone . P o t r zec ie , części z d a n i a dzieli się n a na jmn ie j s ze j e d n o s t k i , n a c z ę ś c i m o w y . O w e na jmn ie j s ze j e d n o s t k i t o p r z e w a ż n i e poszczególne s łowa; n i e k i e d y j e d n a k m o g ą t o b y ć części s łów, t a k i e j a k sufiks „ e d " czy sufiks l iczby m n o giej „ s " 2 7 9 . D l a p o d z i a ł u n a części m o w y j e s t rzeczą obo ję tną , czy się je p isze o sobno , czy łącznie z i n n y m i j e d n o s t k a m i , j a k o j e d n o s łowo.

P o d z i a ł y t e n ie zawsze są j e d n o z n a c z n e . Z d a n i e e l e m e n t a r n e m o ż e m y zdef in iować a lbo j a k o t a k i e , k t ó r e n ie zawie ra ż a d n y c h operac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h , a lbo t eż j a k o t a k i e , k t ó r e zawie ra r ó ż n e funkc jona ły , po łączone ze sobą za p o m o c ą operac j i p r o p o z y c j o n a l n y c h i ob j ę t e wspó ln ie t y m s a m y m o p e r a t o r e m . Z g o d n i e z t ą definicją, z d a n i e : „ i t exc i t es m e t h a t I h a v e t o do t h i s j o b a l o n e " 2 8 0 , b y ł o b y z d a n i e m e l e m e n t a r n y m . Nie w y d a w a ł o b y się j e d n a k od rzeczy p o t r a k t o w a ć je j a k o z łożone z d w ó c h z d a ń . T o , że p ie rwsze z d a n i e : „ i t exc i t e s m e " 2 8 1 , n ie m a okreś lonego znaczen ia ,

279 \ y j ę Z y k u angielskim sufiks „ed" dodaje się w czasie przeszłym czasowników regularnych, „s" w liczbie mnogiej rzeczowników.

2 8 0 Dosłownie: „to mnie pobudza, że mam tę robotę wykonać sam". 2 8 1 „To mnie pobudza".

A naliza języka potocznego 217

p ó k i się n ie d o d a in fo rmac j i d o t y c z ą c e j z a i m k a „ i t " 2 8 2 , j e s t w s z a k równ ież cechą wie lu i n n y c h z d a ń . N a t o m i a s t d l a celów log icznych m o ż e b y ć d o g o d n e t r a k t o w a n i e t a k i c h i n t e n s j o n a l n y c h p o łączeń z d a ń j a k o j e d n e g o z d a n i a e l e m e n t a r n e g o oraz zas toso w a n i e powyższe j definicj i .

D r u g i podz ia ł j es t t r u d n i e j s z y do okreś len ia . Co n a z w i e m y częśc iami z d a n i a , za leżeć będz ie w duże j m i e r z e od f o r m y , w j ak i e j t o z d a n i e w y s t ę p u j e . E o z w a ż m y z d a n i e : „a M e n d of a soldier c a m e " 2 8 3 . Chc ia łoby się u z n a ć z w r o t „a f r i end of a so ld ie r" 2 8 4

za j e d n ą część, a f unkc j ę „ c a m e " 2 8 5 — za d rugą . G d y j e d n a k p r z e d s t a w i a m y t o z d a n i e w p o s t a c i s y m b o l i c z n e j , p r z y j m u j ą c „ s " z a m i a s t „ so ld ie r" 2 8 6 , „ / " z a m i a s t „ f r i end" 2 8 7 o raz „c" z a m i a s t „ c a m e " , o t r z y m u j e m y :

(aa?)(ay)*(y)-/0», y)-c(x) (1)

Z n i k n ę ł a t u t a j p i e r w s z a część, n a p o t y k a m y zaś t r z y funkc je , j e d n a k o w e w t y m sensie , że n ie m o ż n a w ś r ó d n i ch w y r ó ż n i ć główn e j . W is toc ie , z d a n i e (1) d a ł o b y się r ówn ie ż wys łowić j a k o : „ t h e r e is a soldier w h o was a f r iend of s o m e b o d y w h o c a m e " 2 8 8 . T u t a j dwie funkc je , m i a n o w i c i e „ so ld ie r " o raz „ f r i end" , m o ż n a b y u w a ż a ć za g łówne .

J e ś l i c h c e m y s k o n s t r u o w a ć zap is s y m b o l i c z n y ściślej o d p o w i a d a j ą c y s t r u k t u r z e p r a g m a t y c z n e j , t j . s t r u k t u r z e , k t ó r a u w z g l ę d n i a emfazę i i n n e i n t e n c j e p sycho log iczne , m o ż e m y się p o s ł u ż y ć d e s k r y p c j a m i . M o ż n a więc na sze z d a n i e s fo rmal i zować , u ż y w a j ą c d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h ; p r z y b i e r z e ono w ó w c z a s t a k ą p o s t a ć :

e{(rjx)f[x, (rjij)s(y)]} (2) 2 8 2 „Ono", „to" (ale jako zaimek osobowy). 2 8 3 „Przyszedł przyjaciel żołnierza" (dosłownie: „(jakiś) przyjaciel (jakiegoś)

żołnierza"). 2 8 4 Dosłownie: „(jakiś) przyjaciel (jakiegoś) żołnierza". 2 8 5 „Przyszedł". 2 8 6 „Żołnierz". 2 8 7 „Przyjaciel" 2 8 8 „Istnieje żołnierz, który jest przyjacielem kogoś, kto przyszedł" (do

słownie: „(jakiś) żołnierz... (jakimś) przyjacielem...").

218 Hans Meichenbach

W p r a w d z i e znaczen ie w z o r u (2) j e s t t a k i e s a m o j a k w z o r u (1), a le s fo rmu łowan ie inrie, b o o b e j m u j e j a k o części : „a so ld ie r" 2 8 9

oraz „a f r iend of a so ld ier" . W i d z i m y , że p o d z i a ł n a części z d a n i a o d b y w a się n ie ze w z g l ę d u n a znaczen ie z d a n i a dz ie lonego, lecz ze w z g l ę d u n a t ę , a n i e i n n ą w e r s j ę , w k t ó r e j zdan i e t o s fo rmuł o w a n o .

P o d o b n i e , d e s k r y p c j e ok reś lone są c z łonami z d a n i a wydz ie lo n y m i w t a k i sposób , b y u c z y n i ć zadość w y m a g a n i u w y r a ż e n i a s t r u k t u r y p r a g m a t y c z n e j . W z d a n i u : „ t ł ie k i n g of E n g l a n d was c r o w n e d a t W e s t m i n s t e r A b b e y " 2 9 0 , m a m y dwie cząs tk i a r g u m e n t o w e : „ t h e k i n g of E n g l a n d " 2 9 1 i „ W e s t m i n s t e r A b b e y " 2 9 2 , p o d c z a s g d y funkcją g łówną j e s t „was c r o w n e d " 2 9 3 . G d y za p o m o c ą s y m b o l i p r z e d s t a w i m y t o z d a n i e w p o s t a c i (6, § 47), części t e , rzeczywiśc ie , d a d z ą się w y r a ź n i e w y r ó ż n i ć . N a t o m i a s t w e wzorze (7, § 47) — znikają . A więc r az jeszcze się okazu j e , że d e s k r y p c j e w y r a ż a j ą j e d y n i e t ę , a n ie i nną wers ję d a n e g o z d a n i a .

S t r u k t u r a p r a g m a t y c z n a z d a n i a b y w a z w y k l e u w i d o c z n i o n a dz ięk i w s k a z a n i u czasu p rzez czas g r a m a t y c z n y c z a s o w n i k a . F u n k c j a c z a s o w a — t a k właśn ie m o ż n a n a z w a ć czasow r nik b ę d ą c y nos ic ie lem czasu g r a m a t y c z n e g o — jes t z azwycza j funkc ją g łówną w sensie emfazy . W e wzorze (1) n ie w y r a z i l i ś m y f a k t u , iż funkc ja „ c a m e " , i t y l k o ona , j e s t nosic ie lką a r g u m e n t u czasow e g o ; a przec ież t o właśn ie ów a r g u m e n t czasowy s p r a w i a , że funkc j a „ c a m e " w y s t ę p u j e j a k o g ł ó w n a i, t y m s a m y m , d e t e r m i n u j ąca s t r u k t u r ę w y r a ż o n ą p rzez w z ó r (2). Z d a r z a j ą się j e d n a k w y j ą t k i . O t o n p . z w r o t „ t h e k i n g of E n g l a n d " 2 9 4 n a l e ż y i n t e r p r e t o w a ć j a k o „ t h e p r e s e n t k i n g of E n g l a n d " 2 9 5 , a więc w zwroc ie p i e r w s z y m , t a k s a m o j a k w d r u g i m , z a w a r t e j e s t z aznaczen i e czasu , m i m o że funkc j i t e j n ie p o d k r e ś l o n o .

2 8 9 Dosłownie: „(jakiś) żołnierz". 2 9 0 „Król Anglii koronowany był w Opactwie Westminsterskim". 2 9 1 „(Jedyny) król Anglii" (rodzajnik określony „the" akcentuje, że w da

nym czasie istnieje tylko jedna taka osoba). 2 9 2 „Opactwo Westminsterskie". 2 9 3 „Był koronowany", „został ukoronowany". 2 9 4 „Król Anglii" (w znaczeniu: „(ten oto jedyny) król Anglii)". 2 9 5 „Obecny król Anglii" (rodzajnik „the" zaznacza jedyność).

Analiza języka potocznego 219

P r z e j d ź m y t e r a z d o części m o w y . P u n k t w idzen i a nasze j k l a syf ikacj i j e s t t u w zasadz ie i d e n t y c z n y z t y m , j a k i s t o s u j e m y p r z y g r u p o w a n i u części z d a n i a ; m ianowic i e , k a ż d ą k a t e g o r i ę w y z n a c z a p o z y c j a w ob ręb i e d a n e g o z d a n i a . D o c h o d z i m y j e d n a k do t e g o , że g d y r o z b i j e m y części z d a n i a n a na jmn ie j s ze j e d n o s t k i , t o owe o s t a t e c z n e cząs tk i zawsze są u ż y w a n e w te j s a m e j k a t e g o r i i . W y n i k t e n p o z w a l a n a s k o n s t r u o w a n i e k lasyf ikac j i a b s o l u t n e j .

N p . z w r o t „ t h e p r e s e n t k i n g of E n g l a n d " zos t a ł w p o d a n y m wyże j z d a n i u u ż y t y j a k o a r g u m e n t ; a le a r g u m e n t t e n m a s t r u k t u r ę w e w n ę t r z n ą , k t ó r a w s k a z u j e , iż s łowo „ k i n g " j e s t funkcją , słowo zaś „ E n g l a n d " — i m i e n i e m w ł a s n y m , a z a t e m , o s t a t eczn i e , t e r m i n e m a r g u m e n t o w y m . P o s t ę p u j ą c t ą drogą, u ł o ż y l i ś m y p rzed s t a w i o n ą niżej t a b e l ę części m o w y . T a b e l a t a n ie z a w i e r a k a t e g o r i i t a k i c h , j a k : d e s k r y p c j a , funkc ja czasowa oraz f u n k t o r , p o n i e w a ż są t o części z d a n i a m a j ą c e s t r u k t u r ę w e w n ę t r z n ą ; zamieszczono w niej t e j e d y n i e k a t e g o r i e , w k t ó r y c h sk ł ad w c h o d z ą o s t a t e c z n e części m o w y .

P e w n e wie loznacznośc i w y n i k a j ą s t ąd , że t e n s a m t e r m i n m o ż e na leżeć do r ó ż n y c h k a t e g o r i i . P r z y i m k i , n p . , n a t u r ę funkc j i łączą w sobie z n a t u r ą t e r m i n u log icznego; o to n p . s łowo „ t o " 2 9 6 m o ż n a u w a ż a ć za funkc ję w y r a ż a j ą c ą k i e r u n e k , z a r a z e m zaś za t e r m i n log iczny , w s k a z u j ą c y mie jsce z m i e n n e j . Z a i m k i dz i e r żawcze wyraża ją funkc ję p o s i a d a n i a , a j ednocześn i e z m i e n n ą a r g u m e n t o w ą , n i e k i e d y n a w e t o p e r a t o r j o t a ; „his c o a t " 2 9 7 z n a c z y t y l e , co : „ t h e c o a t b e l o n g i n g t o o?" 2 9 8 . T e r m i n y t a k i e n a z w a ć m o ż n a p ó ł l o -g i c z n y m i ; d l a w y g o d y z a l i c z a m y je do t e r m i n ó w log icznych .

D o funkc j i w ł ą c z a m y j e d y n i e o rzeczn ik i n i eza leżne , a z a t e m nie u w z g l ę d n i a m y t u s y m b o l i n i e k o m p l e t n y c h , k t ó r e n a b i e r a j ą z n a c z e n i a j e d y n i e w po łączen iu z t e r m i n e m f u n k c y j n y m , t a k i c h j a k „ l a s t " 2 9 9 (§ 53) czy pre f iks „ u n " 3 0 0 w y s t ę p u j ą c y w f u n k c j a c h „ u n d o " 3 0 1 , „un fo ld" 3 0 2 i t p .

2 9 6 „Do", „ku". 2 9 7 „Jego marynarka". 2 9 8 „(Ta oto) marynarka należąca do sc-a". 2 9 9 „Ostatni". 3 0 0 „Nie-", „od-", „roz-". 3 0 1 „Rozewrzeć", „rozpuścić", „unicestwić". 3 0 2 „Rozwijać", „rozchylać", „odsłaniać".

220 Hans Reiehenbaeh

Dzie ląc funkc je n a p o d k l a s y n ie p o s ł u g u j e m y się k lasyf ikac ją g r a m a t y c z n ą n a r zeczownik i , p r z y m i o t n i k i i czasownik i , z p r z y c z y n w y ł o ż o n y c h w § 45 . Z a m i a s t t ego s t o s u j e m y p o d z i a ł p r z e d s t a w i o n y w § 52. N ie od rzeczy będz ie s fo rmu łować k i l k a u w a g n a t e m a t t ego podz i a łu .

P o d p u n k t y 1—4 p u n k t u I I n ie s t a n o w i ą p o d k l a s , t y l k o u s t a lają z a sadę , wed le k t ó r e j m o ż n a d o k o n a ć k lasyf ikac j i . T o s a m o d o t y c z y k a t e g o r i i w y m i e n i o n y c h w p u n k c i e I , 1, d l a t e g o nie są one oznaczone k o l e j n y m i l i t e r a m i a l f a b e t u . N a t o m i a s t k a t e g o r ie a — b , w y s t ę p u j ą c e w p u n k t a c h I I , 2 — 4 , są t o p o d k l a s y . W y j a ś n i j m y t o za p o m o c ą p r z y k ł a d u . F u n k c j a „ t a l l e r " 3 0 3 , k l asyf ikow a n a ze wzg lędu n a l iczbę a r g u m e n t ó w , j e s t funkc ją z d w i e m a z m i e n n y m i ; k l a s y f i k o w a n a ze wzg lędu n a j e d n o z n a c z n o ś ć , j e s t funkc ją wie lo-wie loznaczną; k l a s y f i k o w a n a ze wzg lędu n a własnośc i po la , j e s t u n i f o r m a l n a i s p ó j n a ; k l a s y f i k o w a n a ze wzg lędu n a s y m e t r i ę , j e s t a s y m e t r y c z n a ; k l a s y f i k o w a n a ze wzg lędu n a p r z e c h o d n i o ś ć , j e s t p r z e c h o d n i a ; k l a s y f i k o w a n a ze wzg lędu n a z w r o t n o ś ć , j e s t p r z e c i w z w r o t n a ; k l a s y f i k o w a n a ze wzg lędu n a s t r u k t u r ę w e w n ę t r z n ą , j e s t funkc ją p r o s t ą ; k l a s y f i k o w a n a ze w z g l ę d u n a c h a r a k t e r a r g u m e n t ó w , j e s t funkc ją rzeczową; k la s y f i k o w a n a ze wzg lędu n a t y p , j e s t funkc ją t y p u p ie rwszego .

T e r m i n y logiczne odznacza ją się wie lką różnorodnośc ią . T u t a j , b a r d z i e j niż w i n n y c h k a t e g o r i a c h , z ak l a sy f ikowan ie d a n e g o t e r m i n u m o ż e b u d z i ć wą tp l iwośc i .

W n a w i a s a c h w s k a z u j e m y , w m i a r ę możnośc i , o d p o w i e d n i e k a t e g o r i e g r a m a t y k i t r a d y c y j n e j w r a z z p a r o m a p r z y k ł a d a m i .

K l a s y f i k a c j a c z ę ś c i m o w y

I. Argumenty (podmioty, przedmioty) 1. imiona własne („Jan", „Anglia") 2. deskrypcje samozwrotne

a. osób („ja", „ty", „my", „wy")

3 0 3 „Wyższy".

Analiza języka potocznego 221

b. punktów przestrzenno-czasowych (przysłówki przestrzenno -czasowe: „teraz", „wczoraj", „tutaj"; czasy gramatyczne czasowników, sufiks „ed" 3 0 4 )

II . Funkcje 1. podział wedle własności przysługujących zmiennym:

liczba zmiennych, jednoznaczność, własności pola, symetria, przechodni ość , zwrotność

2. podział ze względu na strukturę wewnętrzną a. funkcje proste („ i widzi y") b. funkcje złożone („x is successful" 3 0 5 )

3. podział ze względu na charakter argumentu a. funkcje rzeczowe („spać", „koronować") b. funkcje faktyczne („koronacja", „trzęsienie ziemi")

4. podział wedle typów a. funkcje typu pierwszego (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki:

„dom", „wyższy", „dawać") b. funkcje typów wyższych (rzeczowniki, przysłówki, modyfika

tory, kwalifikatory numeryczne: „kolor", „temperatura", „powoli", „pięknie", „często")

III . Terminy logiczne 1. terminy w roli syntaktycznej

a. terminy odnoszące się do argumentów a. wskazujące miejsce zmiennej (przypadki deklinacyjne rze

czowników, przyimki: sufiks „s" 3 0 6 , „do", „od", „z") fi. wskazujące zmienną (zaimki: „on", „który", „jakiś",

„wszelki") b. terminy odnoszące się do funkcji (strona bierna, sufiks „ly" 3 0 7 ,

sufiksy gerundium i bezokolicznika) c. terminy odnoszące się do argumentu i funkcji (łącznik „jest",

-rodzajniki „the" i „a", sufiksy „ion", „ing" 3 0 8 , spójnik „that" 3 0 9 ) 3 0 4 Sufiks gramatycznego czasu przeszłego czasowników regularnych w ję

zyku angielskim, np. „he print-ed" — „drukował". 3 0 5 „sc ma powodzenie", „łr-owi się udaje". 3 0 6 Za pomocą sufiksu „s" tworzy się w języku angielskim liczbę mnogą

rzeczownika bądź dopełniacz — w sensie dzierżawczym — rzeczownika, zarówno liczby pojedynczej, jak i mnogiej.

3 0 7 Za pomocą sufiksu „ly", dodanego do przymiotnika, tworzy się w języku angielskim przysłówek.

sos języku angielskim sufiksy „ion" oraz „ing" służą m. in. do tworzenia rzeczowników odczasownikowych; poza tym „ing" jest sufiksem imiesłowu czynnego czasu teraźniejszego.

3 0 9 „Że", „ażeby".

222 Hans Reichenbach

d. części syntaktyczne przestankowania (przecinek, średnik) e. terminy denotatywne (relacja funkcyjno-argumentową)

2. terminy w roli semantycznej a. spójniki (operacje propozycjonalne: „lub", „i", „lecz", „je

żeli... to") b. operatory i terminy wskazujące, że zmienna jest wolna („każdy",

„istnieje", „pewien", „dowolny") c. terminy denotatywne (terminy powszechne, takie jak: „przed

miot fizyczny", „istnienie"; liczebniki; „jest" w sensie „jest identyczny")

d. symbole służące do nazywania znaków (cudzysłowy; cudzysłowy przyegzemplarzowe: „ten")

3. terminy w roli pragmatycznej a. terminy asertywne (kropka, tryby czasowników, „tak", „nie") b. terminy pytajne (zaimki pytajne i przysłówki pytajne, znak

zapytania) c. terminy rozkazujące (tryby: rozkazujący i życzący, „shall" oraz

„should" 3 1 0 — w znaczeniu rozkazującym, „may" 3 1 1 , wykrzyknik)

d. terminy wykrzyknikowe („och", „au")

IV. Terminy zewnętrzne 1. terminy metajęzykowe

a. terminy syntaktyczne („zdanie", „słowo", „funkcja propozycjo-nalna", „wywodliwy")

b. terminy semantyczne („denotować", „prawdziwy", „fałszywy", „prawdopodobny", „tautologia", „syntetyczny", „konieczny", „możliwy")

c. terminy pragmatyczne (twierdzenie", „znaczenie", „rozkaz", „pytanie", „przypuszczalny")

2. terminy należące do innych struktur językowych („istnienie bezpośrednie", „postrzegać"; terminy takie, jak „możliwy", użyte jako niewłaściwe terminy przedmiotowe).

Hans Reichenbach, Elements of Symbolic Logic (fragmenty). New York 1948, Macmillan, stron X I I I + 444.

3 1 0 „Powinienem"; tu: formy czasu teraźniejszego oraz przeszłego, czasownika posiłkowego, który w czasie teraźniejszym w drugiej i trzeciej osobie służy do wyrażania obowiązku, nakazu itp. , a w czasie przeszłym ma takież m. in. znaczenie we wszystkich trzech osobach.

3 1 1 „Wolno", „można", „móc" — czasownik posiłkowy, służący do wyrażania możliwości, pozwolenia, dowolności, życzenia lub nadziei.

C z ę ś ć II

W Y B R A N E S T U D I A Z S E M I O T Y K I

L O G I C Z N E J

Gottlob Frege

SENS I N O M I N A T 1

I d e a t o ż s a m o ś c i w y m a g a z a s t a n o w i e n i a . W y w o ł u j e p y t a n i a , n a k t ó r e n i e ł a t w o odpowiedz ieć . Czy t o ż s a m o ś ć j e s t r e lac ją? Re lac ją m i ę d z y o b i e k t a m i ? Czy m i ę d z y n a z w a m i b ą d ź z n a k a m i o b i e k t ó w ? T ę d r u g ą moż l iwość p r z y j ą ł e m w Begriffsschrift. A r g u m e n t y , k t ó r e p r z e m a w i a j ą za nią, są n a s t ę p u j ą c e : „a = au

oraz „a = ft" t o z d a n i a m a j ą c e znaczen ie p o z n a w c z e 2 — w sposób oczywis ty o d m i e n n e ; „a = a" z a c h o d z i a priori i — wed le K a n t a — p o w i n n o zwać się z d a n i e m a n a l i t y c z n y m , g d y t y m c z a s e m z d a n i a k s z t a ł t u „a = &" częs to zawiera ją b a r d z o c e n n e rozwin ięc ie nasze j w iedzy i n ie zawsze da ją się u z a s a d n i ć w sposób a p r i o r y c z n y . O d k r y c i e , że t o n ie j ak i e ś i n n e i n o w e za k a ż d y m r a z e m słońce wschodz i co r a n o , lecz zawsze t o s a m o , b y ł o w a s t r o n o m i i n a p e w n o j e d n y m z n a j b a r d z i e j b r z e m i e n n y c h w k o n s e k w e n c j e . N a w e t i dzis iaj r o z p o z n a n i e ( iden ty f ikac ja ) p l a n e t o i d u czy k o m e t y n ie zawsze b y w a k w e s t i ą oczywis tośc i . G d y b y ś m y chciel i p a t r z e ć n a i d e n t y c z n o ś ć j a k o n a re lac ję z achodzącą m i ę d z y o b i e k t a m i des y g n o w a n y m i p rzez n a z w y „ a " oraz „6" , t o w ó w c z a s „a = b"

1 Tytuł oryginału tJber Sinn und Bedeutung; „Sinn" — „myśl", „znaczenie", „Bedeutung" ,%znaczenie", „doniosłość", „to, co dane do zrozumienia". Terminologię („sens" i „nominat") dostosowano do angielskiej, opartej na pracach Oarnapa (Meaning and Neeessity). Terminów tych używa też w przekładzie na język angielski Herbert Feigl w Beadings in Philosophical Analysis.

2 W oryginale: „Eikenntniswert" „wartość poznawcza", „doniosłość poznawcza".

226 Gottlob Frege

oraz „a = a" n ie w y d a w a ł y b y się n a m r ó ż n y m i od s iebie , o ile va = b" j e s t p r a w d ą . W y r a ż a ł o b y t o re lac ję rzeczy w z g l ę d e m s a m e j siebie, m i a n o w i c i e re lac ję , k t ó r a z a c h o d z i m i ę d z y k a ż d ą rzeczą a nią samą , n i g d y zaś m i ę d z y j e d n ą rzeczą a d rugą . T y m , co p r a g n i e się w y r a z i e za p o m o c ą „a = fc", j e s t — j a k się w y d a j e — że z n a k i czy n a z w y „ a " o raz n a z y w a j ą t ę s a m ą rzecz ; w t y m p r z e t o w y p a d k u m i e l i b y ś m y do czyn ien i a z o w y m i zna k a m i : s t w i e r d z a ł o b y się re lac ję m i ę d z y n i m i . E e l a c j a t a j e d n a k m o g ł a b y zachodz i ć o t y l e t y l k o , o i le one coś n a z y w a j ą , czyl i desygnu ją . P o ś r e d n i c z y w niej n i e j ako związek k a ż d e g o z wym i e n i o n y c h z n a k ó w z t y m s a m y m n o m i n a t e m . J e d n a k ż e związek t e n j e s t a r b i t r a l n y . M e m o ż n a z a b r o n i ć u ż y c i a dowoln ie w s k a z a nego p r o c e s u czy o b i e k t u — j a k o z n a k u czegoś i n n e g o . A z a t e m z d a n i e w r o d z a j u „a = b" n ie o d n o s i ł o b y się do ż a d n e g o f a k t u z e w n ę t r z n e g o , t y l k o j u ż racze j do naszego s p o s o b u d e s y g n o w a n i a f n ie w y r a ż a ł o b y ż a d n e g o a u t e n t y c z n e g o p o z n a n i a . W ł a ś n i e j e d n a k t a k i e a u t e n t y c z n e p o z n a n i e n i e j e d n o k r o t n i e przec ież p r a g n i e m y w y r a z i ć . O ile b y z n a k „ a " różn i ł się o d z n a k u „ 6 " t y l k o j a k o p r z e d m i o t ( t u t a j k s z t a ł t e m ) , a n ie swą rolą, k t ó r ą j a k o z n a k o d g r y w a , t o j e s t n ie s p o s o b e m , w j a k i coś d e s y g n u j e , w ó w c z a s znaczen ie p o z n a w c z e w y r a ż e n i a „a = a" b y ł o b y za sadn iczo t a k i e s a m o j a k w y r a ż e n i a „a = jeśl i „a = bu j e s t p r a w d ą . E ó ż n i c a m o g ł a b y p o w s t a ć t y l k o w t e d y , g d y b y różn i cy m i ę d z y z n a k a m i o d p o w i a d a ł a różn ica w sposobie , w j a k i d a n e są d e s y g n o w a n e o b i e k t y . N i e c h a, b, c b ę d ą l i n i ami p r o s t y m i , ł ą czącymi wie rzcho łk i t r ó j k ą t a ze ś r o d k a m i jego p rzec iwleg łych b o k ó w . P u n k t p r z e cięcia a o raz b j e s t wówczas t e n s a m , co przec ięc ia b o raz c. M a m y więc różne d e s y g n a c j e , czyl i oznaczen ia , t ego s a m e g o p u n k t u , a o d p o w i e d n i e n a z w y („przecięc ie a o raz „przecięc ie b o raz c") z a r a z e m wskazu j ą sposób , w j a k i p u n k t y t e są p r z e d s t a w i o n e . D l a t e g o w o d p o w i e d n i m z d a n i u zos ta je w y r a ż o n e a u t e n t y c z n e p o z n a n i e .

M o ż n a t e d y ze z n a k i e m (z nazwą , z zespo łem słów, z w y r a żen iem) związać nie t y l k o o b i e k t d e s y g n o w a n y , czyli — z g ó d ź m y się n a t a k i e m i a n o — n o m i n a t t ego z n a k u , lecz również sens ( k o n o t a c j ę , znaczen ie ) owego z n a k u , w k t ó r y m t o sensie z a w a r t y

Sens i nominał 227

j e s t sposób oraz k o n t e k s t p r z e d s t a w i e n i a . W n a s z y c h z a t e m p r z y k ł a d a c h n o m i n a t w y r a ż e ń „ p u n k t p rzec ięc ia p r o s t y c h a o r az b" i „ p u n k t przec ięc ia p r o s t y c h b o raz c" b y ł b y t e n s a m , a ich sens — n ie . N o m i n a t w y r a ż e ń „ G w i a z d a W i e c z o r n a " i „ G w i a z d a P o r a n n a " jes t t e n s a m , n a t o m i a s t i ch sens — nie .

Z t ego , co p o w i e d z i a n o , w i d a ć , że p rzez „ z n a k " b ą d ź „ n a z w ę " r o z u m i e m t u d o w o l n e w y r a ż e n i e , k t ó r e funkc jonu j e j a k o imię w ła sne i k t ó r e g o n o m i n a t j e s t w o b e c t ego o k r e ś l o n y m o b i e k t e m (w n a j s z e r s z y m sensie t ego s łowa) . N a t o m i a s t n i e idz ie t u o ż a d n e pojęcie czy re lac ję . T y m i k w e s t i a m i t r z e b a się będz i e za jąć w inn y m eseju . Oznaczen i e p o j e d y n c z e g o o b i e k t u m o ż e się s k ł a d a ć z k i l k u słów czy z r ó ż n y c h z n a k ó w . D l a k r ó t k o ś c i k a ż d e t a k i e oznaczen ie b ę d z i e m y u w a ż a l i za im ię w ła sne .

Sens imien ia w ła snego r o z u m i e k a ż d y , k t o z n a d a n y j ę z y k , czyli ogół oznaczeń , k t ó r y c h częścią j e s t owo i m i ę w ł a s n e *; t o j e d n a k ż e w sposób b a r d z o j e d n o s t r o n n y r z u c a świa t ło n a n o m i n a t , jeśl i t a k o w y i s tn ie je . K o m p l e t n a w iedza o n o m i n a c i e w y m a g a ł a b y t ego , b y ś m y pot ra f i l i , i l ek roć d a n y j e s t d o w o l n y sens , n a t y c h m i a s t powiedz ieć , czy p r z y n a l e ż y on do owego n o m i n a t u . Tego n i g d y n a m się n ie u d a os iągnąć .

Z a z w y c z a j związek m i ę d z y z n a k i e m , j ego s e n s e m i j ego n o m i -n a t e m j e s t t a k i , że z n a k o w i o d p o w i a d a o k r e ś l o n y sens , a t e m u sensowi o d p o w i a d a z n ó w o k r e ś l o n y n o m i n a t ; n a t o m i a s t d a n e m u n o m i n a t o w i (ob iek towi ) n ie m u s i o d p o w i a d a ć t y l k o j e d e n z n a k . W r ó ż n y c h j ę z y k a c h , a n a w e t w t y m s a m y m j ę z y k u , t e n s a m sens o d d a j ą r ó ż n e w y r a ż e n i a . Co p r a w d a , z d a r z a j ą się w y j ą t k i o d t e j r e g u ł y . Z a p e w n e , w k o m p l e t n y m u k ł a d z i e z n a k ó w k a ż d e w y r a ż e n i e p o w i n n o m i e ć swój o k r e ś l o n y sens , j e d n a k ż e j ę z y k i n a t u -

* W przypadku imion naprawdę własnych, takich jak „Arystoteles", opinie co do ich sensu mogą się rozchodzie. Można np. jako sens słowa „Arystoteles" zaproponować: uczeń Platona i nauczyciel Aleksandra Wielkiego. Każdy, kto zaakceptuje ten sens, inaczej rozumieć będzie znaczenie twierdzenia: • „Arystoteles urodził się w Stagirze", aniżeli ktoś, kto za sens słowa „Arystoteles" uważa: pochodzący ze Stagiry nauczyciel Aleksandra Wielkiego. Dopóki nominat pozostaje ten sam, takie fluktuacje sensu są dopuszczalne. Natomiast należy ich unikać w systemie nauki demonstratywnej, nie powinny się też pojawiać w języku doskonałym.

L o g i k a i język 17

228 Gottlob Fregi

r a l n e w wie lo rak i sposób n ie czynią t e m u w y m a g a n i u z a d o ś ć . M u s i m y b y ć zadowolen i , jeś l i d a n e s łowo, p r z y n a j m n i e j w t a k i m s a m y m k o n t e k ś c i e , m a t e n s a m sens . M o ż n a c h y b a za łożyć , że w y r a ż e n i e m a sens , jeśl i j e s t z b u d o w a n e p o p r a w n i e p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m i z a s t ę p u j e imię w ł a s n e . N a t o m i a s t t e g o , czy i s tn ie je d e n o t a c j a o d p o w i a d a j ą c a d a n e j k o n o t a c j i , n a t e j d r o d z e się n ie r o z s t r z y g n i e . S łowa „ciało n ieb iesk ie , n a j b a r d z i e j odległe od Z i e m i " m a j ą sens ; b a r d z o n a t o m i a s t w ą t p l i w e , czy m a j ą o n e n o m i n a t . W y r a ż e n i e „szereg m a j ą c y na jmnie j szą z b i e ż n o ś ć " m a sens ; m o ż n a n a t o m i a s t dowieść , że n ie m a ono n o m i n a t u , g d y ż d l a k a ż d e g o szeregu zb ieżnego d a się zna leźć i n n y , m n i e j zb i eżny . D l a t e g o u c h w y c e n i e s ensu n ie da j e n i e z a w o d n e j g w a r a n c j i , że i s tn ie je o d p o w i a d a j ą c y m u n o m i n a t .

G d y u ż y w a m y słów w z w y k ł y sposób , w ó w c z a s t y m , o c z y m m ó w i m y , są ich n o m i n a t y . Ale m o ż e się z d a r z y ć , że k t o ś p r a g n i e m ó w i ć o s a m y c h s łowach a lbo o ich sensach . Z p i e r w s z y m wyp a d k i e m m a m y do czyn ien ia , g d y k t o ś c y t u j e czyjeś s łowa w m o wie n ieza leżne j (zwykłe j ) . W t y m w y p a d k u s łowa osoby mówiące j n a z y w a j ą (deno tu ją ) b e z p o ś r e d n i o zespół s łów w y g ł o s z o n y c h p r zez t ę d r u g ą osobę , a dop ie ro t e o s t a t n i e m a j ą swe z w y k ł e no m i n a t y . M a m y więc z n a k i z n a k ó w . N a p i śmie p o s ł u g u j e m y się c u d z y s ł o w a m i , o b e j m u j ą c y m i s łowa-ob razy . D l a t e g o t eż s łowa-o b r a z u w cudzys łowie — nie n a l e ż y r o z u m i e ć w z w y c z a j n y sposób .

J e ś l i p r a g n i e m y m ó w i ć o sensie w y r a ż e n i a „-4", m o ż e m y t o u c z y n i ć p o p r o s t u za p o m o c ą z w r o t u „sens w y r a ż e n i a «A»". W m o w i e za leżne j (nie w p r o s t ) m ó w i m y o serfsie n p . słów jak ie j ś i nne j o soby . W i d a ć s t ąd , że t a k ż e w m o w i e za leżne j s łowa n ie m a j ą s w y c h z w y k ł y c h n o m i n a t ó w ; n a z y w a j ą one w ó w c z a s t o , co n o r m a l n i e b y ł o b y ich sensem. Ż e b y t o s fo rmułować zwięźle, p o w i e m y : s łowa w m o w i e za leżnej u ż y w a n e są w sposób z a l e ż n y , czyl i p o ś r e d n i , p r z y t o c z o n y , m a j ą z a l e ż n e , czyli p o ś r e d n i e , p r z y t o c z o n e n o m i n a t y . O d r ó ż n i a m y więc z w y k ł y n o m i n a t s łowa od jego n o m i n a t u z a l e ż n e g o ; i ana log iczn ie sens z w y k ł y od sensu z a l e ż n e g o . A z a t e m za l eżny n o m i n a t s łowa t o jego z w y k ł y sens . O t a k i c h w y j ą t k a c h t r z e b a p a m i ę t a ć , jeśl i się p r a g n i e

Sens i nominat 229

we właśc iwy sposób r o z u m i e ć , j a k w k a ż d y m d a n y m w y p a d k u z n a k i , s ensy i n o m i n a t y są w z a j e m n i e z sobą p o w i ą z a n e .

Z a r ó w n o n o m i n a t , j a k sens z n a k u n a l e ż y o d r ó ż n i ć od sko ja rzo nego z n i m w y o b r a ż e n i a . O ile n o m i n a t z n a k u t o p r z e d m i o t p o s t r z e -żen ia z m y s ł o w e g o , o t y l e m o j e w y o b r a ż e n i e s k o j a r z o n e z t y m z n a k i e m j e s t t o o b r a z w e w n ę t r z n y *, p o w s t a ł y ze w s p o m n i e ń m y c h w r a ż e ń z m y s ł o w y c h i dz i a ł ań , w e w n ę t r z n y c h b ą d ź z e w n ę t r z n y c h . Częs tok roć w y o b r a ż e n i e t o z l ewa się z u c z u c i a m i ; okreś lo-ność r ó ż n y c h jego części m o ż e u l egać z m i a n o m i f l u k t u a c j o m . N a w e t u t e j s a m e j o s o b y d a n e m u sensowi n ie zawsze t o w a r z y s z y t o s a m o w y o b r a ż e n i e . J e s t ono s u b i e k t y w n e ; w y o b r a ż e n i e u j e d n e j o soby n ie j e s t t a k i e s a m o j a k u i n n e j . S t ą d owe r o z m a i t e różn ice m i ę d z y w y o b r a ż e n i a m i z w i ą z a n y m i z j e d n y m i t y m s a m y m sensem. Ma la r z , j eźdz iec i zoolog p r z y p u s z c z a l n i e b a r d z o r ó ż n e wiążą w y o b r a ż e n i a z n a z w ą „ B u e e f a ł " . S k u t k i e m t e g o owo w y o b r a ż e n i e różn i się w sposób z a s a d n i c z y od k o n o t a c j i z n a k u , k t ó r a m o ż e d o s k o n a l e b y ć wspó lną własnośc ią wie lu osób , a z a t e m n ie j e s t częścią czy cechą i n d y w i d u a l n e g o u m y s ł u ; n ie m o ż n a przec ież z a p r z e c z y ć , że l u d z k o ś ć p o s i a d a w s p ó l n y s k a r b myś l i , p r z e k a z y w a n y z p o k o l e n i a n a poko l en i e **.

O ile więc n ie m a z a s t r z e ż e ń p rzec iw m ó w i e n i u bez ogran icze n i a o sensie w odn ies i en iu do w y o b r a ż e ń , o t y l e m u s i m y d l a ścisłości d o d a w a ć , c z y j e t o są w y o b r a ż e n i a i k i e d y w y s t ę p u j ą . M ó g ł b y k t o ś p o w i e d z i e ć : t a k s a m o j a k s łowa są związane z r ó ż n y m i u d w ó c h r ó ż n y c h osób w y o b r a ż e n i a m i , również z w i ą z a n e są i s ensy ; ich t o t a k ż e d o t y c z y . J e d n a k ż e różn i ca t a p o l e g a ł a b y j e d y n i e n a sposob ie k o j a r z e n i a . M e p r z e s z k a d z a o n a o b u t y m o s o b o m w u c h w y c e n i u t e g o s a m e g o sensu , n a t o m i a s t n ie m o g ą

* Obok wyobrażeń można w tym samym rzędzie umieścić postrzeżenia, w których wrażenia zmysłowe i same działania zajmują miejsce owych śladów pozostałych w świadomości. Dla naszych celów różnica ta jest nieważna, zwłaszcza że poza doznaniami i działaniami wspomnienia takowych pomagają w spełnieniu przedstawienia intuicyjnego. „Postrzeżenie" można również rozumieć jako przedmiot, jako że jest ono przestrzenne, czyli dostępne poznaniu zmysłowemu.

** Dlatego jest rzeczą niewskazaną — za pomocą jednego słowa „wyobrażenie" (czy „idea") desygnować rzeczy, które różnią się w sposób zasadniczy.

17*

230 Gottlob Frege

o n e m i e ć t e g o s a m e g o w y o b r a ż e n i a . Si duo idem faciunt, non est idem3. G d y dwie o s o b y w y o b r a ż a j ą sobie t ę s a m ą rzecz , t o j e d n a k k a ż d a z n i c h m a swe w ł a s n e w y o b r a ż e n i e . T o p r a w d a , że o d czasu d o cza su m o ż n a w y k r y ć różn ice m i ę d z y w y o b r a ż e n i a m i b ą d ź n a w e t w r a ż e n i a m i u r ó ż n y c h osób . Ale d o k ł a d n e p o r ó w n a n i e j e s t n i emoż l iwe , p o n i e w a ż w y o b r a ż e n i a t e n ie m o g ą r a z e m w y s t ą p i ć w j e d n e j św iadomośc i .

N o m i n a t i m i e n i a w ła snego t o t e n o b i e k t , k t ó r y ono d e s y g n u j e ; w y o b r a ż e n i e , k t ó r e m o ż e m y m i e ć z a r a z e m , j e s t c z y m ś c a ł k i e m s u b i e k t y w n y m ; sens z a w i e r a się p o ś r o d k u : n ie j e s t s u b i e k t y w n y , j a k w y o b r a ż e n i e , a le t e ż n ie j e s t o w y m o b i e k t e m . N a s t ę p u j ą c e p o r ó w n a n i e m o ż e p o m ó c w w y j a ś n i e n i u t y c h za leżnośc i . K t o ś o b s e r w u j e ks i ężyc p rzez t e l e s k o p . K s i ę ż y c d a się p r z y r ó w n a ć do n o m i n a t u ; j e s t p r z e d m i o t e m obse rwac j i , d a n y m za p o ś r e d n i c t w e m o b r a z u r zeczywis t ego , r z u c o n e g o p rzez o b i e k t y w do w n ę t r z a t e l e s k o p u , o raz za p o ś r e d n i c t w e m o b r a z u s i a t k ó w k o w e g o , p o w s t a łego w o k u o b s e r w a t o r a . T e n p i e r w s z y o b r a z p o r ó w n a ć m o ż n a z s ensem, d r u g i zaś z p r z e d s t a w i e n i e m (bądź w y o b r a ż e n i e m w zna czen iu p s y c h o l o g i c z n y m ) . O b r a z r z e c z y w i s t y we w n ę t r z u t e l e s k o p u j e s t j e d n a k ż e r e l a t y w n y ; za leży o d p u n k t u w i d z e n i a ; m i m o t o j e s t o b i e k t y w n y , o t y l e że m o ż e s łużyć k i l k u o b s e r w a t o r o m . D a ł o b y się w p r o w a d z i ć t ego r o d z a j u u r z ą d z e n i a , b y k i l k u obse rwat o r ó w mog ło zeń k o r z y s t a ć . Ale k a ż d y z n i c h m i a ł b y t y l k o swój w ł a s n y o b r a z s i a t k ó w k o w y . Z p o w o d u różne j b u d o w y oczu n ie m o ż n a b y os iągnąć — n a w e t p o d o b i e ń s t w a g e o m e t r y c z n e g o ; r ze c z y w i s t a z g o d n o ś ć b y ł a b y w k a ż d y m raz i e n i e m o ż l i w a . M o ż n a b y p o r ó w n a n i e t o szczegółowo z b a d a ć , z a k ł a d a j ą c , iż o b r a z s i a t k ó w k o w y , p o w s t a ł y u o s o b y A, m o ż n a u c z y n i ć w i d z i a l n y m d la a l b o g d y b y o s o b a A m o g ł a widz ieć w l u s t r z e swój w ł a s n y o b r a z s i a t k ó w k o w y . W t e n sposób d a ł o b y się c h y b a p o k a z a ć , j a k p r z e d s t a w i e n i e m o ż e u l ec p r z e t w o r z e n i u n a o b i e k t ; a le m i m o t o n i g d y b y o n o n i e b y ł o d l a ( zewnę t r znego ) o b s e r w a t o r a t y m , c z y m j e s t d l a o s o b y p r z e ż y w a j ą c e j d a n e w y o b r a ż e n i e . J e d n a k ż e r o z w a ż a n i a b i e g n ą c e w t y m k i e r u n k u n a z b y t o d w o d z ą n a s o d t e m a t u .

8 „Grdy dwaj robią to samo, nie jest to t y m samym".

Sens i nominat 231

O b e c n i e m o ż e m y się z a p o z n a ć z t r z e m a p o z i o m a m i r ó ż n i c d o t y c z ą c y c h słów, w y r a ż e ń i c a łych z d a ń . E ó ż n i c a t a k a m o ż e d o t y c z y ć t y l k o s t r o n y w y o b r a ż e n i o w e j , a l bo p o n a d t o sensu , a le n ie n o m i n a t u , a l b o wreszc ie r ówn ież n o m i n a t u . W odn ies i en iu d o p i e rwszego z t y c h p o z i o m ó w n a l e ż y z a u w a ż y ć , iż n a s k u t e k n ieokreś lonośc i ko re l ac j i m i ę d z y w y o b r a ż e n i a m i a s łowami , d l a j e d n e j o s o b y m o ż e z a c h o d z i ć różn i ca , k t ó r e j k t o i n n y n ie d o s t r z e g a . R ó ż n i c e w o b r ę b i e p r z e k ł a d u z o r y g i n a ł u n ie p o w i n n y właśc iwie w y k r a c z a ć p o z a ów p i e r w s z y p o z i o m . P o ś r ó d różn i c s p o t y k a n y c h w t e j dz iedz in ie — w y m i e n i m y c i en iowan ie i z a b a r w i e n i a , k t ó r e j>oezja s t a r a się n a d a ć s e n s o m . T o c i en iowan ie i k o l o r y t n i e są o b i e k t y w n e . K a ż d y s łuchacz l u b c z y t e l n i k m u s i j e d o d a ć , z g o d n i e z a l u z j a m i p o e t y czy mówiącego . Z a p e w n e , s z t u k a b y ł a b y n iem o ż l i w a bez p e w n e g o p o k r e w i e ń s t w a l u d z k i c h w y o b r a ż e ń ; n i g d y j e d n a k n i e d a się n a p e w n o s twie rdz ić , j a k da lece z o s t a ł y zreal i z o w a n e i n t e n c j e p o e t y .

O d t ą d j u ż n ie b ę d z i e m y więcej w s p o m i n a l i o w y o b r a ż e n i a c h i o b r a z o w a n i u ; m ó w i ł o się o n ich p o t o t y l k o , ż e b y n ie m i e s z a ć w y o b r a ż e n i a w y w o ł a n e g o p r zez s łowo — z j ego s ensem b ą d ź z jego n o m i n a t e m .

A b y u ł a t w i ć k r ó t k i e i p r e c y z y j n e wys łowien ie się, m o ż e m y p r z y j ą ć n a s t ę p u j ą c e s f o r m u ł o w a n i a :

I m i ę w ł a s n e (słowo z n a k , zespół z n a k ó w , w y r a ż e n i e ) w y r a ż a swój sens , a d e s y g n u j e , czyl i o z n a c z a swój n o m i n a t . P r z y j m u j e m y , że z n a k w y r a ż a swój sens , a d e s y g n u j e swój n o m i n a t .

B y ć m o ż e , że od p e w n e g o j u ż czasu n a r a ż a m y się n a n a s t ę p u jącą ob iekc ję ze s t r o n y idea l i s tów b ą d ź s c e p t y k ó w : „Mówiłeś bez w a h a n i a o k s i ę ż y c u j a k o o p r z e d m i o c i e ; a le s k ą d wiesz , że n a z w a «ks iężyc» m a n a p r a w d ę n o m i n a t ? S k ą d wiesz , że — w ogóle — coś m a n o m i n a t ? " O d p o w i a d a m , że n ie j e s t n a s z y m z a m i a r e m m ó w i ć o w y o b r a ż e n i u ks i ężyca a n i że n ie z a d o w a l a ł b y n a s t a k i sens , g d y m ó w i m y „ k s i ę ż y c " ; z a m i a s t t e g o , z a k ł a d a m y t u no m i n a t . Całkowic ie b y ś m y się rozminę l i z w ł a ś c i w y m z n a c z e n i e m , g d y b y ś m y przy ję l i , że w z d a n i u : „ K s i ę ż y c j e s t mn ie j s zy n iż Ziem i a " b y ł a m o w a o w y o b r a ż e n i a c h . G d y b y o t o n a m chodz i ło , u ż y l i b y ś m y t a k i e g o z w r o t u , j a k „ m o j e w y o b r a ż e n i e K s i ę ż y c a "

232 Gottlob Frege

O c z y w i s t a , za łożenie t o m o ż e b y ć b ł ę d n e i t ego r o d z a j u b ł ę d y z d a r z a ł y się o d czasu do czasu . J e d n a k ż e k w e s t i a , czy j e s t rzeczą możl iwą, że zawsze m y l i m y się w te j sp rawie , m o ż e t u p o z o s t a ć n i e r o z s t r z y g n i ę t a ; d l a u z a s a d n i e n i a , że chodz i n a m o n o m i n a t z n a k u , w y s t a r c z y n a r az ie o d w o ł a ć się do n a s z y c h i n t enc j i w t r a k c i e m ó w i e n i a i m y ś l e n i a ; n a w e t g d y b y ś m y mie l i u c z y n i ć za s t r zeżen ie : o ile t a k i n o m i n a t i s tn ie je .

D o t y c h c z a s b r a l i ś m y p o d u w a g ę sens i n o m i n a t t a k i c h t y l k o w y r a ż e ń , s łów i z n a k ó w , k t ó r e n a z y w a m y i m i o n a m i w ł a s n y m i . T e r a z p r z e j d z i e m y do b a d a n i a sensu i n o m i n a t u całego z d a n i a ozna jmia jącego . Z d a n i e t a k i e z a w i e r a w sobie sąd w znaczen iu l o g i c z n y m * . Czy t e n sąd n a l e ż y u w a ż a ć za sens b ą d ź n o m i n a t t a k i e g o z d a n i a ? P r z y j m i j m y n a raz ie , że m a ono n o m i n a t . J e ś l i więc z a s t ę p u j e m y w n i m j ak i e ś s łowo i n n y m s łowem, m a j ą c y m t e n s a m co p ie rwsze n o m i n a t , lecz o d m i e n n y sens , t o w ó w c z a s t a k i e zas t ąp ien ie n ie m o ż e m i e ć w p ł y w u n a n o m i n a t owego z d a n i a . Z d a j e m y sobie j e d n a k s p r a w ę , że w t a k i c h p r z y p a d k a c h sąd log iczny u l ega z m i a n i e ; n p . sąd log iczny w z d a n i u : „ G w i a z d a P o r a n n a j e s t c i a ł em o ś w i e t l o n y m przez S ł o ń c e " — różn i się od s ą d u w z d a n i u : „ G w i a z d a W i e c z o r n a j e s t c i a ł em o ś w i e t l o n y m p rzez S łońce" . K t o ś , k t o b y n ie wiedzia ł , że G w i a z d a W i e c z o r n a t o t o s a m o co G w i a z d a P o r a n n a , m ó g ł b y j e d e n z t y c h s ądów u w a ż a ć za p r a w d z i w y , a d r u g i za f a ł szywy. Ó w z a t e m sąd n ie m o ż e b y ć n o m i n a t e m naszego z d a n i a ; t r z e b a go n a t o m i a s t będz ie u z n a ć za sens t ego z d a n i a . Ale co z n o m i n a t e m ? Czy w ogóle m o ż n a s t a w i a ć t a k i e p y t a n i e ? Może z d a n i e j a k o całość — m a t y l k o sens , a n ie m a n o m i n a t u ? W k a ż d y m raz ie m o ż n a się spodz iewać , że i s tn ie ją t a k i e z d a n i a — t a k j a k i s tn ie ją s k ł a d n i k i z d a ń m a j ą c e sens , a n ie m a j ą c e n o m i n a t u . Z a p e w n e z d a n i a , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą i m i o n a w ł a s n e p o z b a w i o n e n o m i n a t u , m u s z ą b y ć zdan i a m i t e g o właśn ie t y p u . Z d a n i e : „ G ł ę b o k o u ś p i o n y O d y s zos ta ł w I t a c e w y s a d z o n y ze s t a t k u n a l ą d " — oczywiśc ie m a sens . P o n i e w a ż j e d n a k w ą t p l i w e j e s t , czy w y s t ę p u j ą c e w n i m imię

* Przez „sąd w znaczeniu logicznym" rozumiem nie subiektywne akty myślenia, lecz ich obiektywną zawartość, która może być wspólną własnością wielu. [W oryginale występuje tu termin „Gredanke" — „myśl"].

Sens i nominat 233

„ O d y s " m a n o m i n a t , j e s t również w ą t p l i w e , czy m a go całe t o z d a n i e . J e s t j e d n a k rzeczą pewną , że k a ż d y , k t o n a ser io u w a ż a je za p r a w d z i w e a lbo za fa ł szywe, z a r a z e m i m i e n i u „ O d y s " p r z y pisuje n o m i n a t , nie t y l k o zaś sens ; p o n i e w a ż , oczywis t a , t o właśn ie n o m i n a t o w i t ego imien ia p r z y z n a j e się ów p r e d y k a t a l bo go odm a w i a . T e n , k t o owego n o m i n a t u n ie u z n a j e , n ie m o ż e m u p r z y z n a w a ć a n i o d m a w i a ć p r e d y k a t u . M o ż n a b y w y s u n ą ć a r g u m e n t , że r o z w a ż a n i a n a t e m a t n o m i n a t u t ego i m i e n i a p o s u w a j ą się t u da l e j , niż t o j e s t k o n i e c z n e ; m o ż n a b y się zadowol ić sensem, o ile po z o s t a j e m y p r z y sądzie l og i cznym. G d y b y t y l k o sens t ego zdan i a ( t j . ów sąd logiczny) b y ł d l a n a s w s z y s t k i m , t o wówczas n ie t r z e b a b y się z a j m o w a ć n ó m i n a t a m i s k ł a d n i k ó w z d a n i a , g d y ż j e d y n i e sens t y c h s k ł a d n i k ó w m o ż e m i e ć znaczen ie d l a sensu ca łego zdan ia . W s p o m n i a n y sąd log icz r iy^pozos ta je t e n s a m , bez w z g l ę d u n a t o , czy imię „ O d y s " m a n o m i n a t , czy t eż n ie m a . F a k t , iż w ogóle n i e p o k o i m y się o n o m i n a t s k ł a d n i k a z d a n i o w e g o , w s k a z u j e , że powszechn i e u z n a j e m y b ą d ź p o s t u l u j e m y i s tn ien ie n o m i n a t u sam e g o z d a n i a . D a n y sąd logiczny p r z e s t a j e n a s i n t e r e s o w a ć , skoro t y l k o się o r i e n t u j e m y , że j e d n e j z jego części b r a k n o m i n a t u . D l a t e g o właśn ie d a się u z a s a d n i ć , iż d o p o m i n a m y się o n o m i n a t z d a n i a , n ie t y l k o zaś o jego sens . C z e m u j e d n a k p r a g n i e m y , a b y k a ż d e imię w ł a s n e mia ło n ie sens j e d y n i e , lecz również i n o m i n a t ? D laczego s a m sens n ie w y s t a r c z y ? O d p o w i a d a m y : d l a t e g o że t y m , co m a d l a n a s znaczen ie , j e s t w a r t o ś ć log iczna . N i e zawsze j e d n a k t a k j e s t . kSłuchając ep ik i n p . , j e s t e ś m y z a f a s c y n o w a n i eufonią j ę z y k a , a t a k ż e s e n s e m z d a ń oraz w y w o ł a n y m i w y o b r a ż e n i a m i i w z r u s z e n i a m i . K i e d y zaś p r z e c h o d z i m y do kwes t i i p r a w d z i w o ś c i , t o p o r z u c a m y oceny a r t y s t y c z n e n a rzecz r o z w a ż a ń n a u k o w y c h . D l a t e g o k w e s t i a , czy i m i ę „ O d y s " m a n o m i n a t , j e s t d l a n a s niei s t o t n a t a k d ługo , j a k d ługo p e r c y p u j e m y d a n y wiersz j a k o dzieło s z t u k i *. A więc właśn ie u b i e g a n i e się o p r a w d ę j e s t t y m , co k a ż e n a m p r z e n i k n ą ć p o z a sens , do n o m i n a t u .

U p r z y t o m n i l i ś m y sobie , że m a m y p o s z u k i w a ć n o m i n a t u zda -

* Pożądane byłoby mieć określenie na znaki, które mają tylko sens. Gdybyśmy je nazwali znakami „ikonicznymi", czyli „obrazami", to słowa aktora na scenie byłyby obrazami; nawet sam aktor byłby obrazem.

234 Gottlob Frege

ni&, i l ekroć n o m i n a t y s k ł a d n i k ó w z d a n i a są t ą rzeczą, k t ó r a m a d l a n a s znaczen ie , i że t a k j e s t zawsze i t y l k o wówczas , g d y idzie n a m o w a r t o ś ć logiczną.

W t e n sposób zos t a l i śmy — j a k s a m i w i d z i m y — p r z e k o n a n i , że n a l e ż y p r z y j ą ć w a r t o ś ć l o g i c z n ą z d a n i a j a k o jego n o m i n a t . P r z e z w a r t o ś ć logiczną z d a n i a r o z u m i e m t o , że j e s t ono p r a w d z i w e a l b o fa ł szywe. M e m a ż a d n y c h i n n y c h w a r t o ś c i log icznych . D l a k r ó t k o ś c i — j e d n ą n a z y w a ć b ę d ę P r a w d ą , a d r u g ą F a ł s z e m . K a ż d e z d a n i e ozna jmia jące , w k t ó r y m chodz i właśn ie o n o m i n a t y słów, w i n n o z a t e m b y ć u w a ż a n e za imię w ł a s n e ; a j ego n o m i n a t — jeśl i t a k o w y i s tn ie je — t o a lbo P r a w d a , a lbo F a ł s z . T e d w a o b i e k t y u z n a j e , c hoc i a żby t y l k o mi lcząco , k a ż d y w ogóle, k t o sądzi , k t o u t r z y m u j e , że coś j e s t p r a w d z i w e , a więc n a w e t s c e p t y k . N a z y w a n i e w a r t o ś c i log icznych o b i e k t a m i m o ż e n a r az ie rob i ć w r a ż e n ie k a p r y s u a lbo zwyk łe j g r y słów, z k t ó r e j n ie m o ż n a wyc iągnąć ż a d n e g o w a ż n e g o w n i o s k u . T o , co n a z y w a m o b i e k t e m , d a się p r z e d y s k u t o w a ć j e d y n i e w związku z n a t u r ą po jęć i re lacj i . P r o b l e m t e n odłożę d o i nne j r o z p r a w y . M o ż n a j e d n a k n a w e t i t u s p r a w ę w y j a ś n i ć : w k a ż d y m akc ie sądzen ia * — bez w z g l ę d u n a t o , j a k b a r d z o oczywis tego — r o b i się k r o k z p i ę t r a s ądów log icznych n a p i ę t r o n o m i n a t ó w ( f ak tów o b i e k t y w n y c h ) .

Nęc ić m o ż e t r a k t o w a n i e s t o s u n k u s ą d u logicznego do P r a w d y — nie j a k o re lac j i sensu w z g l ę d e m n o m i n a t u , lecz j a k o re lac j i p o d m i o t u w z g l ę d e m orzeczn ika . K t o ś m ó g ł b y Słusznie powiedz i eć : „ S ą d logiczny, że 5 t o l i czba p i e rwsza , j e s t p r a w d z i w y " . P r z y b l i ż s z y m j e d n a k z b a d a n i u z a u w a ż a m y , że n ie m ó w i się t u n iczego więcej niż w z d a n i u p r o s t y m : „5 j e s t l iczbą p ie rwszą" . T o w y j a ś n i a , że . re lac j i s ą d u logicznego w z g l ę d e m P r a w d y n ie w o l n o p o r ó w n y w a ć z re lac ją p o d m i o t u w z g l ę d e m o rzeczn ika . P o d m i o t i o rzeczn ik (w r o z u m i e n i u l og i cznym) są przec ież s k ł a d n i k a m i s ą d u log icznego ; w y s t ę p u j ą o n e n a t y m s a m y m p i ę t r z e , co p o z n a n ie . Ł ą c z ą c p o d m i o t z o rzeczn ik iem, zawsze d o c h o d z i m y — t y l k o do s ą d u log icznego; w t e n sposób n i g d y n ie p r z e c h o d z i m y od s ensu do n o m i n a t u a n i o d s ą d u logicznego do jego w a r t o ś c i log iczne j .

* Akt sądzenia to nie tylko zrozumienie myśli, czyli sądu logicznego, lecz również uznanie jego prawdziwości. [W oryginale „Urteil" — „sąd"].

Sens i nominat 235

P o z o s t a j e m y n a t y m s a m y m p i ę t r z e i n i g d y n ie w s t ę p u j e m y n a n a s t ę p n e . T a k s a m o j a k S łońce n ie m o ż e b y ć częścią s ądu log icznego, również n ie m o ż e nią b y ć w a r t o ś ć log iczna , j a k o że n ie j e s t o n a sensem, lecz o b i e k t e m .

J e ś l i n a s z e p r z y p u s z c z e n i e (że n o m i n a t z d a n i a t o j ego w a r t o ś ć logiczna) j e s t s łuszne , w ó w c z a s o w a w a r t o ś ć log iczna m u s i p o zos t ać n i e z m i e n i o n a , g d y j ak i ś s k ł a d n i k z d a n i a z a s t ę p u j e m y w y r a ż e n i e m m a j ą c y m t e n s a m n o m i n a t , lecz o d m i e n n y sens . I s t o t n i e , Le ibn iz s t w i e r d z a : „ E a d e m s u n t , q u a e sibi m u t u o s u b s t i t u i p o s s u n t , s a lva v e r i t a t e " 4 . Cóż — p o z a wa r to śc i ą logiczną — m o ż n a b y zna leźć t a k i e g o , co p r z y s ł u g i w a ł o b y p o w s z e c h n i e k a ż d e m u bez w y j ą t k u z d a n i u i w z g l ę d e m czego o d g r y w a ł y b y i s t o t n ą ro lę no -m i n a t y składników^ owego z d a n i a o raz co p o z o s t a w a ł o b y n iezmien i o n e p r z y z a s t ą p i e n i a c h w s k a z a n e g o t y p u ?

Jeże l i , t e r a z , w a r t o ś ć log iczna z d a n i a j e s t j ego n o m i n a t e m , t o w s z y s t k i e z d a n i a p r a w d z i w e m a j ą t e n s a m n o m i n a t i p o d o b n i e w s z y s t k i e z d a n i a fa ł szywe. I m p l i k u j e t o , że w n o m i n a c i e z d a n i a wszelkie szczegóły u leg ły z a m a z a n i u . T y m więc , co n a s i n t e r e su j e , n i g d y n ie m o ż e b y ć j e d y n i e ó w n o m i n a t ; s a m sąd log iczny , z n o w u , n ie d o s t a r c z a w i e d z y ; czyn i t o — t y l k o ów sąd log iczny wespó ł z o d p o w i a d a j ą c y m m u n o m i n a t e m , t j . wa r to śc i ą logiczną. Sądzen ie m o ż n a u w a ż a ć za p r z e c h o d z e n i e od s ą d u logicznego do jego n o m i n a t u , t j . do jego w a r t o ś c i log iczne j . T o , oczywis t a , n ie m a b y ć definicją. Sądzen ie j e s t w is tocie c z y m ś o s o b l i w y m i j e d y n y m w s w y m r o d z a j u . M o ż n a b y rzec , że po l ega ono n a r o z r ó ż n i a n i u części w ob ręb i e w a r t o ś c i log iczne j . T o roz różn i an i e n a s t ę p u j e w s k u t e k u c i e k a n i a się do d a n e g o s ą d u logicznego. K a ż d y sens , p r z y n a l e ż n y do w a r t o ś c i log iczne j , n a swój w ł a s n y sposób odpowia d a ł b y t e j ana l iz ie . J e d n a k ż e s łowa „część" u ż y ł e m t u w szczególny s p o s ó b : p r zen io s ł em n a całość o raz część re lac ję z d a n i a w z g l ę d e m jego n o m i n a t u . U c z y n i ł e m t o , t r a k t u j ą c n o m i n a t s łowa j a k o część

4 „Tożsame są [wyrażenia], wzajemnie zastępowalne, z zachowaniem prawdziwości". Idzie tu o wyrażenia równoważne; gdy w zdaniu zastąpimy dane wyrażenie jego równoważnikiem, wartość logiczna tego zdania nie ulegnie — jak wiadomo — zmianie; wyjątek stanowią m. in. wypowiedzi przytoczone.

236 Gottlob Frege

n o m i n a t u z d a n i a , o ile s a m o t o s łowo j e s t częścią owego z d a n i a . Co p r a w d a , t a k i e p o s t a w i e n i e s p r a w y m o ż e b u d z i ć za s t r zeżen i a , p o n i e w a ż co się t y c z y n o m i n a t u — t o t e n , j a k o całość , o raz j e d n a z jego części n ie wyznacza j ą , r a z e m wz ię te , owej pozos t a ł e j części ; a t a k ż e p o n i e w a ż s łowo „część" w odn ies i en iu do ciał m a zwycza jowo o d m i e n n e r o z u m i e n i e . N a l e ż a ł o b y d la o d d a n i a t ego , co wyże j z a r y s o w a n o , u k u ć spec ja lne w y r a ż e n i e .

Obecn ie p o d d a m y d a l s z e m u b a d a n i u p r z y p u s z c z e n i e , że war tość log iczna z d a n i a j e s t jego n o m i n a t e m . S tw ie rdz i l i śmy , że po zos ta j e o n a n i e z m i e n i o n a , g d y j ak ie ś w y r a ż e n i e w ob ręb i e t ego z d a n i a za s t ąp i ć s y n o n i m e m . N a t o m i a s t n ie r o z w a ż a l i ś m y jeszcze w y p a d k u , w k t ó r y m s a m o owo w y r a ż e n i e m a j ą c e u lec w y m i a n i e j e s t z d a n i e m . J e ś l i nasz p o g l ą d j e s t s łuszny , t o w a r t o ś ć logiczna z d a n i a , zawie ra jącego i n n e z d a n i e j a k o swą część, m u s i p o z o s t a ć n i e z m i e n i o n a , g d y ową część z a s t ą p i m y i n n ą wypowiedz ią , k t ó r a m a t ę samą, co p o p r z e d n i a , w a r t o ś ć logiczną. W y j ą t k ó w na l eży się spodz iewać , o ile owo całe z d a n i e a lbo o w a jego część s formułow a n e są w m o w i e n ieza leżne j b ą d ź z a l e ż n e j ; b o w t e d y , j a k e ś m y widziel i , n o m i n a t y s łów n ie są z w y k ł y m i n o m i n a t a m i . Z d a n i e w m o w i e n ieza leżne j m a j a k o swój n o m i n a t w d a l s z y m ciągu zdanie , n a t o m i a s t z d a n i e w m o w i e za leżne j m a j a k o swój n o m i n a t — sąd log iczny .

Z w r ó c i m y z a t e m u w a g ę n a z d a n i a p o d r z ę d n e (czyli za leżne) . P r z e d s t a w i a j ą się one j a k o części s t r u k t u r y z d a n i o w e j , k t ó r a — z p u n k t u w i d z e n i a logiki — również r o b i w r a ż e n i e z d a n i a , a n a w e t w y g l ą d a t a k , j a k g d y b y b y ł a z d a n i e m g ł ó w n y m . T u t a j j e d n a k s t a j e m y w o b e c kwes t i i , czy do z d a ń z a l e ż n y c h — t a k ż e odnos i się t o , iż n o m i n a t a m i są w a r t o ś c i log iczne . W i e m y już , że n ie j es t t a k , jeśl i idzie o z d a n i a w m o w i e za l eżne j . G r a m a t y c y u w a ż a j ą z d a n i a p o d r z ę d n e za coś, co z a s t ę p u j e części z d a n i a , i zgodn ie z t y m dzielą j e n a p o d m i o t o w e , w z g l ę d n e o raz oko l i czn ikowe 5 . M o g ł o b y t o suge rować , że n o m i n a t e m z d a n i a p o d r z ę d n e g o n ie j e s t w a r t o ś ć log iczna , lecz r a c z e j , iż m a on c h a r a k t e r p o d o b n y do

5 Ta niewyczerpująca klasyfikacja zdań podrzędnych uległa — także w gramatyce niemieckiej — modyfikacjom.

Sens i nominat 237

n o m i n a t u r z e c z o w n i k a , p r z y m i o t n i k a czy p r z y s ł ó w k a 6 ; k r ó t k o m ó w i ą c , t a k i e j części z d a n i a , k t ó r e j s e n s e m nie j e s t ca ły sąd log iczny , t y l k o j ego część. J e d y n i e g r u n t o w n e b a d a n i a m o g ą wyj a ś n i ć t ę s p r a w ę . N ie b ę d z i e m y t u szli ściśle p o d r o d z e w y t y c z o n e j p rzez g r a m a t y k ę , lecz z g r u p u j e m y t o , co j e s t p o r ó w n y w a l n e p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m . N a p r z ó d w y s z u k a j m y t a k i e p r z y k ł a d y , w k t ó r y c h — j a k e ś m y właśn ie p r z y p u s z c z a l i — sens z d a n i a p o d r z ę d n e g o t o n ie s a m o w y s t a r c z a l n y sąd log iczny .

P o ś r ó d z d a ń d o p e ł n i a j ą c y c h , z a c z y n a j ą c y c h się od „że" , s p o t y k a m y m o w ę zależną, w k t ó r e j -— j a k e ś m y widzie l i — s ł o w o m p r z y s ł u g u j ą n o m i n a t y n ie w p r o s t (za leżne) , b ę d ą c e t y m s a m y m , co z w y k l e j e s t s e n s e m t y c h słów. W t y m więc w y p a d k u t a k i e z d a n i e m a j a k o swój n o m i n a t n ie w a r t o ś ć logiczną, lecz sąd log iczny ; jego zaś s e n s e m n ie j e s t sąd log iczny , lecz sens s łów „sąd log iczny , i ż . . . " , b ę d ą c y t y l k o częścią s ą d u log icznego , o d p o w i a d a j ą c e g o całej s t r u k t u r z e z d a n i o w e j . Z d a r z a się t o w związku ze s łowami : „ m ó w i ć " , „ s łyszeć" , „ b y ć z d a n i a " , „ b y ć p r z e k o n a n y m " , „wnioskow a ć " i t p . * I n a c z e j m a się rzecz , i w sposób b a r d z i e j skompl iko w a n y , z t a k i m i s ł o w a m i , j a k : „ u z n a w a ć " , „wiedz ieć" , „ w i e r z y ć " ; r o z w a ż y m y t o p ó ź n i e j .

M o ż n a z a u w a ż y ć , że w t y c h w y p a d k a c h n o m i n a t z d a n i a pod r z ę d n e g o t o i s t o t n i e sąd log iczny , p o n i e w a ż t o , czy ów sąd j e s t p r a w d z i w y , czy t eż f a ł szywy, n ie m a z n a c z e n i a d l a p r a w d z i w o ś c i ca łego z d a n i a . P o r ó w n a j m y n p . n a s t ę p u j ą c e d w a z d a n i a : „ K o p e r n i k wierzy ł , że o r b i t y p l a n e t są k o l i s t e " oraz „ K o p e r n i k wierzy ł , że z jawisko r u c h u S łońca j e s t w y w o ł a n e p rzez r z e c z y w i s t y r u c h Z i e m i " . M o ż n a t u j e d n o z d a n i e p o d r z ę d n e za s t ąp i ć d r u g i m , n ie w p ł y w a j ą c n a p r a w d z i w o ś ć całości . Sens z d a n i a n a d r z ę d n e g o w r a z z p o d r z ę d n y m — t o j e d e n sąd log i czny ; p r a w d z i w o ś ć zaś całości

* W wypowiedzi: „A kłamał, że widział B", zdanie podrzędne denotuje sąd logiczny, o którym powiedziano, po pierwsze, że A stwierdził go jako prawdę, i po drugie, że A był przekonany o jego fałszywości.

,J Autor zapewne dlatego wymienia te właśnie części mowy, że uważa, iż w obrębie zdania złożonego zdania podrzędne podmiotowe, względne oraz okolicznikowe są odpowiednikami, kolejno, rzeczownika jako podmiotu, przymiotnika jako przydawki oraz przysłówka jako okolicznika — w obrębie zdania prostego.

238 Gottlob Frege

nie poc i ąga za sobą a n i p r a w d z i w o ś c i , a n i fa ł szywości z d a n i a p o d r z ę d n e g o . W t e g o t y p u w y p a d k a c h n ie wo lno z a s t ę p o w a ć w z d a n i u p o d r z ę d n y m j e d n e g o w y r a ż e n i a d r u g i m , m a j ą c y m t e n s a m , co t a m t o , n o m i n a t . T a k i e g o za s t ąp i en i a d o k o n a ć m o ż n a j e d y n i e m i ę d z y w y r a ż e n i a m i m a j ą c y m i t e n s a m n o m i n a t za l eżny , czyl i t e n s a m z w y c z a j o w y sens . G d y b y k t o ś m i a ł w n i o s k o w a ć : n o m i n a t z d a n i a t o n ie jego w a r t o ś ć log iczna ( „ p o n i e w a ż w t e d y d a n e z d a n i e zawsze m o ż n a b y z a s t ą p i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę samą, co t a m t o , w a r t o ś ć l og iczną" ) , w ó w c z a s za wiele b y dowodz i ł ; r ó w n i e d o b r z e m o ż n a b y u t r z y m y w a ć , że n o m i n a t e m słów „ G w i a z d a P o r a n n a " n ie j e s t W e n u s , p o n i e w a ż nie zawsze m o ż n a s łowem „ W e n u s " za s t ąp i ć s łowa „ G w i a z d a P o r a n n a " . J e d y n ą p o p r a w n ą k o n k l u z j ą j e s t , że n o m i n a t z d a n i a t o n i e z a w s z e jego w a r t o ś ć log iczna , o raz że s łowa „ G w i a z d a P o r a n n a " n ie zawsze są n a z w ą p l a n e t y W e n u s ; g d y ż i s t o t n i e n ie j e s t t a k , g d y słów t y c h u ż y ć z ich n o m i n a t e m z a l e ż n y m . Z t a k i m w y j ą t k o w y m w y p a d k i e m m a m y do czyn ien i a właśn ie w z d a n i a c h dop ie ro co r o z w a ż a n y c h , k t ó r y c h n o m i n a t j es t s ą d e m log i cznym.

G d y m ó w i m y : „ w y d a j e się, że . . . " , t o c h c e m y przez t o p o wiedzieć : „ w y d a j e m i się, że . . . " b ą d ź „ j e s t e m z d a n i a , że . . . " A t o z n o w u t e n s a m w y p a d e k . P o d o b n i e z w y r a ż e n i a m i t a k i m i , j a k : „c ieszyć s ię" , „ ż a ł o w a ć " , „ a p r o b o w a ć " , „n ie p o c h w a l a ć " , „mieć nadz i e j ę " , „ b a ć s ię" . G d y W e l l i n g t o n p o d kon iec b i t w y p o d Bel le-Al l iance 7 b y ł r a d , że n a d c h o d z ą P r u s a c y , u p o d ł o ż a jego r a d o ś c i leżało p e w n e p r z e k o n a n i e . G d y b y w ó w c z a s zos t a ł o s z u k a n y , n ie c ieszy łby się m n i e j , b y l e b y t y l k o n a d a l wie rzy ł ; z a n i m zaś doszed ł do p r z e k o n a n i a , że P r u s a c y n a d c h o d z ą , z a p e w n e się z t ego n ie cieszył , c h o c i a ż b y n a w e t j u ż się zbl iżal i .

J a k p r z e k o n a n i e l u b w i a r a m o ż e s t a n o w i ć p o d s t a w ę uczuc i a , t a k s a m o m o ż e b y ć p o d s t a w ą i n n e g o p r z e k o n a n i a , t a k i e g o j a k w r o z u m o w a n i u . W z d a n i u : „ K o l u m b w n i o s k o w a ł z ku l i s tośc i Z iemi , że m ó g ł b y , żeglując n a z a c h ó d , d o t r z e ć do I n d i i " , m a m y j a k o n o m i n a t y j ego części d w a s ą d y log iczne : że Z i emia j e s t k u -

7 Używana przez Niemców nazwa bitwy pod Waterloo; pochodzi od nazwy folwarku La Belle Alliance, opodal miejscowości Waterloo, zajętego przez środkowe zgrupowanie wojsk francuskich.

Sens i nominat 239

l i s t a o raz że K o l u m b , p o d r ó ż u j ą c n a z a c h ó d , m ó g ł b y d o t r z e ć do I n d i i . W a ż n e j e s t t u t a j t y l k o t o , że K o l u m b b y ł p r z e k o n a n y zar ó w n o o j e d n y m , j a k i o d r u g i m oraz że t o p i e rwsze p r z e k o n a n i e s t w a r z a p o d s t a w ę d l a d rug i ego . N ie m a zaś z n a c z e n i a d l a p r a w d z i wości naszego z d a n i a t o , czy Z i e m i a n a p r a w d ę j e s t k u l i s t a i czy K o l u m b m ó g ł b y d o t r z e ć do I n d i i w z a m i e r z o n y sposób . N a t o m i a s t n ie będz ie bez znaczen i a , jeś l i s łowo „ Z i e m i a " z a s t ą p i m y s ł o w a m i : „ p l a n e t a , k t ó r e j t o w a r z y s z y s a t e l i t a o ś r e d n i c y większe j n iż j e d n a c z w a r t a ś r e d n i c y owej p l a n e t y " . T u t a k ż e m a m y do czyn ien i a z z a l e ż n y m i n o m i n a t a m i słów.

Z d a n i a oko l i czn ikowe celu, ze s p ó j n i k i e m „ t a k , b y " , również t u t a j na leżą ; ów cel, t o o c z y w i s t a sąd log iczny ; s t ą d : n o m i n a t y za leżne słów w y p o w i e d z i a n y c h w t r y b i e ł ą c z ą c y m 8 .

Z d a n i e p o d r z ę d n e , ze s p ó j n i k a m i „ a b y " , „ b y " p o c z a s o w n i k a c h „ r o z k a z y w a ć " , „ p r o s i ć " , „n ie p o z w a l a ć " , w y s t ę p u j e w m o w i e n ieza leżne j w t r y b i e r o z k a z u j ą c y m 9 . E o z k a ź n i k i n ie m a j ą n o m i -n a t ó w , t y l k o sens . I s t o t n i e , r o z k a z y czy p r o ś b y n ie są s ą d a m i l o g i c z n y m i , a le są t ego s a m e g o t y p u , co s ą d y . D l a t e g o s ł owom w z d a n i a c h z a l e ż n y c h p o „ r o z k a z y w a ć " , „ p r o s i ć " e t c . p r z y s ł u g u j ą n o m i n a t y za leżne . N o m i n a t więc t a k i e g o z d a n i a , t o n ie w a r t o ś ć log iczna , lecz r o z k a z , p r o ś b a i t p .

Z p o d o b n ą s y t u a c j ą s p o t y k a m y się w w y p a d k u p y t a ń zależn y c h , w z w r o t a c h t a k i c h , j a k : „ w ą t p i ć , c z y " , „n ie o r i e n t o w a ć się, c o " . Ł a t w o z a u w a ż y ć , że t u t a j t a k ż e n a l e ż y i n t e r p r e t o w a ć s łowa j a k o m a j ą c e n o m i n a t y za leżne . Z d a n i a p y t a j n e zawis łe , zawie ra j ą c e : „ k t o " , „ c o " , „gdz i e " , „ k i e d y " , „ j a k " , „ p o c z y m " e t c , częs to są n a p o z ó r b a r d z o zb l iżone do z d a ń oko l i czn ikowych , w k t ó r y c h s ł o w o m p r z y s ł u g u j ą i ch z w y k ł e n o m i n a t y . W y p a d k i t e o d r ó ż n i a się p o d w z g l ę d e m j ę z y k o w y m za p o m o c ą t r y b u c z a s o w n i k a . W t r y b i e ł ą c z ą c y m m a m y p y t a n i e za l eżne i za l eżne n o m i n a t y s łów, t a k iż i m i e n i a w ła snego n ie m o ż n a z a z w y c z a j za s t ąp i ć inn y m i m i e n i e m t e g o s a m e g o o b i e k t u .

W d o t y c h c z a s r o z w a ż a n y c h w y p a d k a c h , s łowa w z d a n i u pod -8 Tryb łączący występuje w zdaniach celowych, m. in. w języku niemieckim

i niekiedy angielskim. 9 Odnosi się to m. in. do gramatyki niemieckiej.

240 Gottlob Frege

r z ę d n y m m i a ł y n o m i n a t y za leżne ; dz ięk i t e m u s ta ło się z rozumia łe , że i n o m i n a t s a m e g o z d a n i a p o d r z ę d n e g o j e s t za l eżny , t z n . że n ie j e s t n i m w a r t o ś ć log iczna , lecz sąd log iczny , r o z k a z , p r o ś b a , p y t a n i e . O w o z d a n i e p o d r z ę d n e m o ż n a b y t r a k t o w a ć j a k rzeczownik , a n a w e t j a k imię w ł a s n e t e g o s ą d u logicznego, r o z k a z u e t c , w k t ó r e g o rol i z d a n i e t a k i e f u n k c j o n u j e w obręb ie d a n e j s t r u k t u r y z d a n i o w e j .

P r z e j d z i e m y t e r a z do r o z w a ż e n i a z d a ń p o d r z ę d n y c h i n n e g o t y p u , w k t ó r y c h s ł owom p r z y s ł u g u j ą ich z w y k ł e n o m i n a t y , m i m o że sąd log iczny n ie w y s t ę p u j e t a m j a k o sens , a w a r t o ś ć log iczna j a k o n o m i n a t . J a k t o moż l iwe , na j lep ie j wy jaśn ią p r z y k ł a d y .

„Ten, kto odkrył eliptyczność orbit planetarnych, umarł w nędzy".

G d y b y w t y m p r z y k ł a d z i e sens z d a n i a p o d r z ę d n e g o b y ł s ądem log i cznym, t o m u s i a ł b y d a ć się w y r a z i ć t a k ż e w z d a n i u g ł ó w n y m . Tego j e d n a k nie m o ż n a z rob ić , p o n i e w a ż p o d m i o t g r a m a t y c z n y „ t e n , k t o " n ie m a n ieza leżnego sensu . P o ś r e d n i c z y on t y l k o w rel ac j ach w z g l ę d e m drug ie j części t ego z d a n i a : „ u m a r ł w n ę d z y " . D l a t e g o sensem z d a n i a p o d r z ę d n e g o n ie j e s t p e ł n y sąd log iczny , a n o m i n a t e m z d a n i a p o d r z ę d n e g o n ie j e s t w a r t o ś ć log iczna , lecz K e p l e r . M o ż n a b y w b r e w t e m u tw ie rdz i ć , że j e d n a k w sensie całości z a w a r t y j es t , j a k o j ego część, sąd log iczny ; mianowic i e sąd, iż b y ł k t o ś , k t o j a k o p i e r w s z y w y k r y ł e l ip tyczność o rb i t p l a n e t a r n y c h ; b o jeśl i ca łość u z n a j e m y za p r a w d ę , t o n ie m o ż e m y z a p r z e c z y ć t e j części . N iewą tp l iw ie t a k ; a le t y l k o d l a t e g o , że w p r z e c i w n y m raz ie z d a n i e p o d r z ę d n e : „ T e n , k t o o d k r y ł e l ip tycz ność e t c . " — nie m i a ł o b y wca le n o m i n a t u . I l e k r o ć się coś s twier dza , t y l e k r o ć z g ó r y p r z y j m u j e się za łożenie , iż u ż y t e i m i o n a własne , p r o s t e czy z łożone , m a j ą n o m i n a t y . T a k więc jeśl i s twierd z a m y : „ K e p l e r u m a r ł w n ę d z y " , t o z a k ł a d a m y , że n a z w i s k o „ K e p l e r " kogoś l u b coś d e s y g n u j e . J e d n a k ż e sąd log iczny , iż n a z w i s k o „ K e p l e r " kogoś l u b coś d e s y g n u j e , n ie zawie ra się — p o m i m o t ego , co wyże j — w sensie z d a n i a : „ K e p l e r u m a r ł w nę - * d z y " . G d y b y t a k b y ł o , t o zap rzeczen ie n ie b r z m i a ł o b y : „ K e p l e r n ie u m a r ł w n ę d z y " , lecz: „ K e p l e r n ie u m a r ł w n ę d z y l u b n a z w i s k o « K e p l e r » p o z b a w i o n e j e s t n o m i n a t u " . T o , że n a z w i s k o „ K e p l e r "

Sens i nominat 241

kogoś l u b coś d e s y g n u j e , j e s t właśc iwie za łożen iem z a r ó w n o t w i e r d z e n i a : „ K e p l e r u m a r ł w n ę d z y " , j a k i j ego negac j i . O t ó ż j e s t t o w a d a j ę z y k ó w , że w ich ob ręb i e moż l iwe są w y r a ż e n i a , k t ó r e choć p o d w z g l ę d e m swej f o r m y g r a m a t y c z n e j widoczn ie p r z e z n a czone są do d e s y g n o w a n i a j ak iegoś o b i e k t u , przec ież t ego war u n k u n ie spełnia ją w p e w n y c h w y p a d k a c h ; t o b o w i e m za leży od p r a w d z i w o ś c i d a n e g o z d a n i a . N a p r z y k ł a d więc od p r a w d z i w o ś c i z d a n i a : „ B y ł k t o ś , k t o o d k r y ł e l i p tyczność o r b i t " , za leży , czy z d a n i e p o d r z ę d n e : „ t en , k t o o d k r y ł e l i p tyczność o r b i t " , rzeczywiście d e s y g n u j e j a k ą ś osobę , czy t eż t y l k o w y w o ł u j e p o z ó r t e g o , p o d c z a s g d y f a k t y c z n i e n ie m a n o m i n a t u . Mog łoby się więc zdawać , że nasze z d a n i e p o d r z ę d n e z a w i e r a j a k o część swego sensu — sąd log iczny , iż i s tn i a ł k t o ś , k t o o d k r y ł e l i p tyczność o rb i t . G d y b y t a k b y ł o , t o zap rzeczen ie m u s i a ł o b y b r z m i e ć : „ T e n , k t o p i e rwszy o d k r y ł e l i p tyczność o rb i t , n ie u m a r ł w n ę d z y , b ą d ź nie b y ł o n ikogo , k t o o d k r y ł e l i p tyczność o w y c h o r b i t " . T o , rzecz oczywis t a , w y p ł y w a z n i edoskona łośc i j ę z y k a , od k t ó r e j — n a w i a s e m m ó wiąc — n a w e t j ę z y k s y m b o l i c z b y ana l i zy logicznej n ie j e s t ca łkowicie w o l n y ; w n i m t a k ż e m o g ą w y s t ę p o w a ć z n a k i z łożone, k t ó r e sp rawia ją t a k i e wrażen i e , j a k g d y b y coś d e s y g n o w a ł y , t y m c z a s e m zaś , p r z y n a j m n i e j d o t y c h c z a s , n ie m a j ą n o m i n a t u , n p . szereg n i ezb ieżny n i e s k o ń c z o n y . M o ż n a t ego u n i k n ą ć — n p . za p o m o c ą spec ja lne j u m o w y , że n o m i n a t e m t a k i e g o szeregu m a b y ć l i czba 0. N a l e ż y ż ą d a ć , a b y w logicznie d o s k o n a ł y m j ę z y k u (w j ę z y k u logiki fo rmalne j ) k a ż d e w y r a ż e n i e , k t ó r e w sposób g r a m a t y c z n i e p o p r a w n y z b u d o w a n o j a k o imię w ł a s n e — z u p r z e d n i o w p r o w a d z o n y c h symbo l i , rzeczywiśc ie d e s y g n o w a ł o j a k i ś o b i e k t ; i ż eby ż a d n e g o s y m b o l u n ie w p r o w a d z a ć j a k o im ien i a własnego , jeśl i n ie m a pewnośc i , że p r z y s ł u g u j e m u n o m i n a t . N a l e ż y do z w y c z a j u w t e k s t a c h log icznych o s t r zegać p r z e d d w u z n a c z n o ś c i ą w y r a ż e ń j a k o ź r ó d ł e m b ł ędów. U w a ż a m za co n a j m n i e j r ó w n i e w s k a z a n e os t r zegać p r z e d i m i o n a m i w ł a s n y m i n a pozó r , k t ó r e n ie ma ją n o m i n a t ó w . H i s t o r i a m a t e m a t y k i m a wiele do o p o w i e d z e n i a na t e m a t b ł ędów, k t ó r e p o c h o d z ą z t e g o właśn ie ź ród ła . D e m a g o g i c z n e , n iewłaśc iwe użyc i e z d a r z a się t u równ ie częs to (a m o ż e i częściej) j a k w w y p a d k u w y r a ż e ń d w u z n a c z n y c h . „ W o l a l u d u " m o ż e b y ć

242 Gottlob Frege

t ego p r z y k ł a d e m ; ł a t w o b o w i e m u s t a l i ć , że n ie i s tn ie je ż a d e n p o w s z e c h n i e p r z y j ę t y n o m i n a t t ego w y r a ż e n i a . N i e bez z n a c z e n i a więc j e s t r a z n a zawsze zn i szczyć ź ród ło t y c h b ł ę d ó w , p r z y n a j m n i e j zaś p r ze szkodz i ć ich w y s t ę p o w a n i u n a t e r e n i e n a u k i . W ó w c z a s t a k i e za s t r zeżen i a , j a k t e , k t ó r e ś m y o m a w i a l i w y ż e j , s t a n ą się n iemożl iwe , p o n i e w a ż w t e d y b ę d z i e w i d a ć , iż t o , czy imię własne m a swój n o m i n a t , n i g d y n ie m o ż e za leżeć od p r a w d z i w o ś c i s ą d u log icznego .

R o z w a ż a n i a na sze m o ż n a z t y c h z d a ń p o d m i o t o w y c h rozsze rzyć n a logicznie p o k r e w n e z d a n i a w z g l ę d n e i oko l i czn ikowe .

Z d a n i a w z g l ę d n e również s tosu je się p r z y b u d o w i e z łożonych i m i o n w ł a s n y c h , choc iaż w o d r ó ż n i e n i u od z d a ń p o d m i o t o w y c h — t e p ie rwsze n ie w y s t a r c z ą s a m e do t ego celu. T e z d a n i a wzg l ędne m o g ą u c h o d z i ć za r ó w n o w a ż n e p r z y d a w k o m . Z a m i a s t : „pierw i a s t e k k w a d r a t o w y l iczby 4, k t ó r y j e s t mn i e j s z y od 0" — m o ż e m y t eż powiedz i eć : „ u j e m n y p i e r w i a s t e k k w a d r a t o w y l i czby 4 " . M a m y t u w y p a d e k , k i e d y z w y r a ż e n i a po jęc iowego t w o r z y się z łożone imię w łasne , p r z y p o m o c y r o d z a j n i k a okreś lonego w l iczbie po je d y n c z e j 1 0 . J e s t t o w k a ż d y m raz ie dozwolone , g d y d a n e pojęc ie * d o t y c z y j e d n e g o i t y l k o j e d n e g o o b i e k t u . W y r a ż e n i e po jęc iowe m o ż n a z b u d o w a ć w t a k i sposób , b y jego cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e zos t a ły w s k a z a n e p r zez z d a n i a wzg lędne , j a k w n a s z y m p r z y k ł adz i e — przez z d a n i e : „ k t ó r y j e s t m n i e j s z y od 0" . O c z y w i s t a , t a k i e z d a n i e wzg lędne , t a k s a m o j a k — wyże j — z d a n i a p o d m i o t o w e , n ie odnoszą się do s ą d u logicznego j a k o do swego sensu , a n i do w a r t o ś c i logicznej j a k o do swego n o m i n a t u . Sens ich j e s t t y l k o częścią s ą d u logicznego, k t ó r ą w wie lu w y p a d k a c h m o ż n a w y r a z i ć p r z y p o m o c y p r o s t e j p r z y d a w k i . T a k j a k w z d a n i a c h p o d m i o t o w y c h — b r a k t u t a j n ieza leżnego p o d m i o t u , i d l a t e g o n ie m o ż n a sensu t ego z d a n i a p o d r z ę d n e g o p r z e d s t a w i ć w n i e z a l e ż n y m z d a n i u g ł ó w n y m .

* Zgodnie z naszymi poprzednimi uwagami, takie wyrażenie zawsze powinno mieć zagwarantowany nominat, np. na podstawie specjalnej umowy, iż nominatem tym ma być liczba 0, o ile nie istnieje żaden przedmiot bądź przedmioty denotowane przez to wyrażenie.

1 0 Dotyczy to języka niemieckiego (m. in.).

Sens i nominat 243

Miejsca, d a t y i p r z e d z i a ł y czasowe są z p u n k t u w i d z e n i a logik i o b i e k t a m i ; d l a t e g o s y m b o l j ę z y k o w y okreś lonego mie j sca , chwi l i l u b o k r e s u czasu n a l e ż y u w a ż a ć za imię w ła sne . Z d a n i a m i o k o l i c z n i k o w y m i mie j sca l u b czasu m o ż n a się więc p r z y t w o r z e n i u t a k i c h i m i o n w ł a s n y c h p o s ł u g i w a ć w s p o s ó b a n a l o g i c z n y do w s p o m n i a n e g o w w y p a d k u z d a ń p o d m i o t o w y c h i w z g l ę d n y c h . P o d o b n i e t w o r z y ć m o ż n a w y r a ż e n i a p o j ę ć o z n a c z a j ą c y c h mie j sca e t c . T u t a j r ówn ież — co w a r t o z a u w a ż y ć — sensu z d a ń p o d r z ę d n y c h n ie m o ż n a o d d a ć w z d a n i u g ł ó w n y m , p o n i e w a ż b r a k i s t o t n e g o sk ładn i k a , m i a n o w i c i e ok reś l en ia mie j s ca i c za su ; j e d y n i e a luz ję do n iego czyn i z a i m e k w z g l ę d n y b ą d ź spó jn ik *.

E ó w n i e ż w z d a n i a c h w a r u n k o w y c h , t a k s a m o j a k t o widziel i ś m y w w y p a d k u z d a ń p o d m i o t o w y c h , w z g l ę d n y c h i okol iczni -k o w y c h , w y s t ę p u j e e l e m e n t z a w i e r a j ą c y n i eokreś loną w s k a z ó w k ę , k t ó r e m u o d p o w i a d a a n a l o g i c z n y s k ł a d n i k w n a s t ę p n i k u . W z a j e m n i e związane , t e d w a z d a n i a t w o r z ą r a z e m całość w y r a ż a j ą c ą z r e g u ł y j e d e n t y l k o sąd log iczny . W z d a n i u : „ J e ś l i l i czba j e s t m n i e j s z a od 1, a w iększa od 0, t o je j k w a d r a t t a k ż e j e s t mn ie j s zy o d 1, a w iększy o d 0" s k ł a d n i k i e m t y m j e s t w z d a n i u w a r u n k o -

* Jednakże w odniesieniu do tych zdań łatwo sobie wyobrazić kilka interpretacji. Sens zdania: „Po t y m jak Szlezwik Holsztyn został oderwany od Danii, Prusy i Austria poróżniły się ze sobą" — można by też oddać za pomocą: „Po oderwaniu Szlezwiku Holsztynu o4 Danii Prusy i Austria poróżniły się ze sobą". W tym sformułowaniu jest wystarczająco jasne, żeśmy nie powinni traktować go jako części tego sensu, iż Szlezwik Holsztyn kiedyś został oderwany od Danii; lecz raczej że jest to założenie konieczne dla samego istnienia nominatu wyrażenia „po oderwaniu Szlezwiku Holsztynu od Danii". Jednakże nasze zdanie można by także interpretować i w ten sposób, że Szlezwik Holsztyn został kiedyś oderwany od Danii. Ten wypadek rozważymy później. Ażeby jaśniej zdać sobie sprawę z tej różnicy, postawmy się w położenie Chińczyka, który słabo znając historię Europy uważa za fałsz to, iż Szlezwik Holsztyn był kiedykolwiek oderwany od Danii. Chińczyk ten owo zdanie, w pierwszym z podanych jego rozumień, uważać będzie za ani prawdziwe, ani fałszywe. Odmówi mu chyba w ogóle nominatu, ponieważ zdanie zależne nie miałoby nominatu. Owo zdanie zależne — jedynie pozornie podaje determinację czasową. Jeśli jednak ten Chińczyk rozumieć będzie nasze zdanie w drugi sposób, to wówczas uzna, że wyraża ono sąd logiczny, zdaniem jego — fałszywy, a ponadto że zawiera składnik, który — według niego — pozbawiony jest nominatu.

L o g i k a i j ę z y k 18

244 Gottlob Frege

w y m słowo „ l i czba" , a w n a s t ę p n i k u — słowo „ j e j " . W ł a ś n i e dz ięki t e j n ieokreś lonośc i sens całego o k r e s u w a r u n k o w e g o n a b i e r a c h a r a k t e r u u n i w e r s a l n e g o , j a k i e g o oczeku je się od p r a w a . A le t e ż w t e n właśn ie sposób doszło d o t ego , iż s a m o z d a n i e wa r u n k o w e n ie m a p e ł n e g o s ą d u logicznego j a k o swego sensu o raz że wespó ł z n a s t ę p n i k i e m w y r a ż a j e d e n sąd log iczny , k t ó r e g o części n ie są j u ż s ą d a m i . M e zawsze t a k b y w a , iż a k t s ą d z e n i a h i p o t e t y c z n e g o ko re lu j e d w a a k t y sądzen ia . P o s t a w i e n i e s p r a w y w t e n ( lub p o d o b n y ) sposób r ó w n a ł o b y się u ż y c i u słów „ a k t sąd z e n i a " w t y m s a m y m sensie , k t ó r y p r z y p i s a ł e m s łowom „sąd l o g i c z n y " . W t a k i m w y p a d k u m u s i a ł b y m powiedz i eć : w h i p o t e t y c z n y m sądzie l o g i c z n y m są z sobą związane d w a s ą d y log iczne . T a k j e d n a k m o g ł o b y b y ć t y l k o p r z y b r a k u s k ł a d n i k a d e n o t u j ą c e g o w sposób n i e o k r e ś l o n y *; a le w ó w c z a s z n i k ł a b y t eż u n i w e r s a l ność .

J e ś l i m o m e n t cza sowy m a się w sposób n i e s p r e c y z o w a n y w s k a zać w z d a n i u w a r u n k o w y m i w n a s t ę p n i k u , t o n i e r z a d k o os iąga się t e n s k u t e k p r z y p o m o c y tempus praesens11 c z a s o w n i k a , co w ó w c z a s n ie k o n o t u j e czasu t e raźn ie j szego . T a właśn ie f o r m a g r a m a t y c z n a w y s t ę p u j e z a m i a s t zawie ra jącego n i e s p r e c y z o w a n ą w s k a z ó w k ę e l e m e n t u w z d a n i u g ł ó w n y m i z a l e ż n y m . O t o p r z y k ł a d : „ K i e d y S łońce z n a j d u j e się n a d Z w r o t n i k i e m E a k a , n a pó łku l i pó łnocne j j e s t n a j d ł u ż s z y d z i e ń " . T u t a j również n ie d a się w zdan i u g ł ó w n y m w y r a z i ć sensu z d a n i a za leżnego . Sens t e n b o w i e m t o n i e p e ł n y sąd log iczny ; g d y b y ś m y powiedz ie l i : „S łońce z n a j du je się n a d Z w r o t n i k i e m E a k a " , t o m ó w i l i b y ś m y o chwi l i obecne j i p r zez t o z m i e n i l i b y ś m y sens . P o d o b n i e i sens z d a n i a g łównego t a k ż e n ie j e s t s ą d e m l o g i c z n y m ; dop ie ro całość , z łożona ze z d a n i a g łównego i p o d r z ę d n e g o , mieśc i w sobie sąd log iczny . Może się t eż z d a r z y ć , że w sposób n i e s p r e c y z o w a n y w s k a z a n y c h j e s t k i l k a s k ł a d n i k ó w , w s p ó l n y c h z d a n i u w a r u n k o w e m u i n a s t ę p n i k o w i .

J e s t rzeczą oczywis tą , iż z d a n i e p o d m i o t o w e , z a w i e r a j ą c e : „ k t o " , „ c o " , o raz z d a n i a oko l i czn ikowe ze s ł o w a m i : „ g d z i e " ,

*Niekiedy nie występuje żadna wyraźna wskazówka językowa, i interpretacja musi zależeć od całego kontekstu.

1 1 Ł a c ; „(gramatyczny) czas teraźniejszy".

Sens i nominat 245

„ k i e d y " , „gdz ieko lwiek" , „ k i e d y k o l w i e k " , n a l e ż y — o t y l e , o ile chodz i o ich sens — częs to i n t e r p r e t o w a ć t a k , j a k z d a n i a w a r u n k o w e ; n p . : „ T e n , k t o d o t y k a smoły , b r u d z i s i ę" .

Z d a n i a w a r u n k o w e m o ż n a t a k ż e z a s t ą p i ć w z g l ę d n y m i . Sens w y m i e n i o n e g o w y ż e j z d a n i a d a się o d d a ć za p o m o c ą z d a n i a : „ K w a d r a t l i czby , k t ó r a j e s t m n i e j s z a od 1, a w iększa od 0, j e s t mn ie j s zy o d 1, a w iększy od 0" .

Z u p e ł n i e inacze j rzecz się m a w w y p a d k u , g d y j a k o ów w s p ó l n y e l e m e n t z d a n i a g łównego i p o d r z ę d n e g o w y s t ę p u j e imię w ł a s n e . W z d a n i u : „ N a p o l e o n , k t ó r y z d a ł sobie s p r a w ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w a n a s w y m p r a w y m s k r z y d l e , osobiście p o p r o w a d z i ł wo j sko n a pozyc j e w r o g a " — z o s t a ł y w y r a ż o n e d w a s ą d y log iczne :

1) N a p o l e o n z d a ł sobie s p r a w ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w a n a s w y m p r a w y m s k r z y d l e .

2) N a p o l e o n osobiście p o p r o w a d z i ł wo j sko n a p o z y c j e w r o g a . K i e d y i gdz ie się t o s t a ło , m o ż n a — p r a w d ę p o w i e d z i a w s z y —

us t a l i ć t y l k o n a p o d s t a w i e k o n t e k s t u ; n a l e ż y j e d n a k u z n a ć za okreś lone w t e n właśn ie sposób . J e ś l i w y g ł a s z a m y całe n a s z e z d a n i e j a k o t w i e r d z e n i e , t o t y m s a m y m s t w i e r d z a m y j ednocześn i e o b a j ego z d a n i a s k ł a d o w e . J e ś l i j e d n o z n i ch j e s t fa ł szywe, t o i ca łość s t a j e się fa ł szem. M a m y t u w y p a d e k , w k t ó r y m s a m o z d a n i e za leżne m a j a k o swój sens — p e ł n y sąd log iczny (o ile u z u p e ł n i ł oby się j e w s k a z a n i e m czasu i mie j sca ) . D l a t e g o n o m i n a t t a k i e g o z d a n i a za leżnego — t o w a r t o ś ć log iczna . M o ż e m y z a t e m oczek iwać , że d a się j e z a s t ąp i ć z d a n i e m m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, n ie p o w o d u j ą c p rzez t o z m i a n y p r a w d z i w o ś c i całej w y p o w i e d z i . T a k j e s t r zeczywiśc ie ; n a l e ż y j e d n a k p a m i ę t a ć , że z p r z y c z y n c z y s t o g r a m a t y c z n y c h jego p o d m i o t e m m u s i b y ć „ N a p o l e o n " ; t y l k o w ó w c z a s b o w i e m z d a n i e t o m o ż n a p r z e d s t a w i ć w fo rmie z d a n i a wzg lędnego , związanego ze s ł owem „ N a p o l e o n " . J e ś l i do p u s z c z a się p o s t u l a t , a b y p r z e d s t a w i ć j e w t e j fo rmie , o raz jeśl i p r z y j m u j e się k o n i u n k c j ę z „ i " , w t e d y zas t r zeżen ie t o odp a d a .

P o d o b n i e , w z d a n i a c h p o d r z ę d n y c h ze s p ó j n i k i e m „ c h o c i a ż " d o c h o d z i do w y r a ż e n i a p e ł n y c h s ą d ó w log icznych . S p ó j n i k t e n w is toc ie n ie m a ż a d n e g o sensu a n i n i e w p ł y w a n a sens t a k i e g o

18*

246 Gottlob Frege

z d a n i a ; r acze j n a ś w i e t l a go w swoi s ty sposób *. N i e w p ł y w a j ą c n a p r a w d z i w o ś ć całości , m o ż n a owo z d a n i e p o d r z ę d n e za s t ąp i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną; wówczas j e d n a k w s p o m n i a n e n a ś w i e t l e n i e s ensu ł a t w o m o g ł o b y się o k a z a ć n ies to sowne , t a k j a k b y k t o ś m i a ł s m u t n ą p i e śń z a ś p i e w a ć w sposób wesoły .

W t y c h o s t a t n i c h p r z y k ł a d a c h z p r a w d z i w o ś c i ca łego z d a n i a z łożonego w y n i k a ł a i m p l i k a c y j n i e p r a w d z i w o ś ć z d a ń s k ł a d o w y c h . Z o d m i e n n ą s y t u a c j ą m a m y d o czyn ien ia , g d y przez s a m o z d a n i e p o d r z ę d n e w a r u n k o w e zos ta je w y r a ż o n y k o m p l e t n y sąd log iczny ; m i a n o w i c i e g d y w z d a n i u , w y r a ż a j ą c y m t a k i sąd , z a m i a s t sk ładn i k a , k t ó r y s t a n o w i j e d y n i e w s k a z ó w k ę , w y s t ę p u j e imię w ła sne l u b coś, co p o c z y t u j e się za r ó w n o w a ż n e i m i e n i u w ł a s n e m u . W zda n i u : „ Jeże l i s łońce j u ż wzeszło , t o n i ebo b a r d z o j e s t z a c h m u r z o n e " — c z a s e m g r a m a t y c z n y m j e s t czas t e r aźn ie j szy , z a t e m ok reś lony . Miejsce również n a l e ż y u w a ż a ć za okreś lone . M o ż n a t u powiedz ieć , że re lac ję u s t a n o w i o n o t a k , iż n ie z d a r z a się w y p a d e k , w k t ó r y m p o p r z e d n i k m a j a k o swój n o m i n a t P r a w d ę , a n a s t ę p n i k — F a ł s z . Całe p r z e t o d a n e z d a n i e j e s t p r a w d z i w e , jeżel i s łońce jeszcze n ie wzeszło ( w s z y s t k o j e d n o , czy n i ebo j e s t b a r d z o z a c h m u r z o n e , czy n ie) , a t a k ż e jeżel i s łońce wzeszło i n i ebo j e s t z a s n u t e c iężk imi c h m u r a m i . W o b e c t e g o że t y m , co o d g r y w a rolę , są t y l k o w a r t o ś c i logiczne , m o ż n a z a t e m , n ie zmien ia j ąc w a r t o ś c i logicznej ca łego o k r e s u w a r u n k o w e g o , k a ż d e ze z d a ń s k ł a d o w y c h za s t ąp i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną. W t y m też w y p a d k u w s p o m n i a n e n a ś w i e t l e n i e sensu zazwycza j w y d a w a ł o b y się n i e s t o s o w n e ; sąd log iczny , o k t ó r y m m o w a , m ó g ł b y się ł a t w o o k a z a ć a b s u r d e m 1 2 ; n i e m a t o j e d n a k n ic wspó lnego z war to śc i ą logiczną n a s z e g o z d a n i a . T r z e b a zawsze p a m i ę t a ć , że u b o c z n i e b u d z ą się m y ś l i s k o j a r z o n e ; n ie są one j e d n a k f a k t y c z n i e w y r a ż o n e , i d l a t e g o n ie n a l e ż y i ch b r a ć w r a c h u b ę ; ich w a r t o ś c i logiczne nie m o g ą o d g r y w a ć ro l i **.

* Tak samo w wypadkach „ale" oraz „a jednak". ** Sąd logiczny, odpowiadający cytowanemu zdaniu, można by i tak

sformułować: „albo słońce jeszcze nie wzeszło, albo niebo jest bardzo zachmurzone". Wskazuje to, jak rozumieć zdanie złożone tego typu .

1 2 W znaczeniu potocznym.

Sens i nominał 247

R o z w a ż y l i ś m y , m a m y nadz i e j ę , p r o s t e t y p y z d a ń . Z b i e r z m y t e r a z t o , d o c z e g o ś m y doszl i .

Sens z d a n i a p o d r z ę d n e g o n ie j e s t z a z w y c z a j s ą d e m l o g i c z n y m , lecz j e d y n i e j ego częścią. N o m i n a t z a t e m t a k i e g o z d a n i a n ie j e s t w a r t o ś c i ą logiczną. P r z y c z y n ą t e g o b y w a : a l b o t o , że s ł o w o m w z d a n i u p o d r z ę d n y m o d p o w i a d a j ą — t y l k o n o m i n a t y za leżne , t a k iż t o n o m i n a t , a n ie sens t a k i e g o z d a n i a j e s t s ą d e m l o g i c z n y m , a l b o t o , że owo z d a n i e p o d r z ę d n e , p o n i e w a ż z a w i e r a w sobie s k ł a d n i k b ę d ą c y n i e s p r e c y z o w a n ą w s k a z ó w k ą , j e s t d l a t e g o w ł a ś n i e n i e k o m p l e t n e , t a k iż dop i e ro wespó ł ze z d a n i e m n a d r z ę d n y m w y r a ż a sąd log iczny . J e d n a k ż e b y w a j ą w y p a d k i , w k t ó r y c h sens z d a n i a p o d r z ę d n e g o j e s t k o m p l e t n y m s ą d e m l o g i c z n y m , i w ó w c z a s z d a n i e t a k i e m o ż n a za s t ąp i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, n ie zmien ia j ąc p rzez t o w a r t o ś c i logicznej ca łego zda n i a z łożonego ; t o z n a c z y , o t y l e , o ile n i e s t a ją n a d r o d z e ż a d n e p r z e s z k o d y g r a m a t y c z n e .

D o k o n u j ą c p r z e g l ą d u r ó ż n y c h s p o t y k a n y c h z d a ń p o d r z ę d n y c h , d a się z ł a twośc ią wy l i czyć k i l ka , k t ó r e n ie b ę d ą na leżyc ie p a s o w a ł y d o ż a d n e j z w y r ó ż n i o n y c h k l a s . O ile się o r i en tu j ę , p r z y c z y n a t e g o leży w t y m , że z d a n i a t e n ie m a j ą t a k c a ł k i e m p r o s t e g o sensu . W y d a j e się, iż p r a w i e zawsze z g ł ó w n y m s ą d e m l o g i c z n y m , k t ó r y w y r a ż a m y , ł ą c z y m y s ą d y s k o j a r z o n e ; t e , jeśl i n a w e t się ich n i e w y r a ż a , r ówn ież s łuchaczowi k o j a r z ą się z n a s z y m i s łowami , zgodn ie z p r a w a m i psycho log i i . A p o n i e w a ż z jawia ją się one j a k o s k o j a r z o n e a u t o m a t y c z n i e z n a s z y m i s ł o w a m i ( t a k j a k w w y p a d k u g łównego s ą d u logicznego) , m i m o w s z y s t k o p r a g n i e m y t a k i e s ą d y s k o j a r z o n e w y r a z i ć w r a z z g ł ó w n y m i s ą d a m i logiczn y m i . Sens* z d a n i a s t a j e się p rzez t o b o g a t s z y , i ł a t w o m o ż e się z d a r z y ć , że b ę d z i e m y mie l i p r o s t s z e s ą d y niż z d a n i a . W p e w n y c h w y p a d k a c h z d a n i e d a się i n t e r p r e t o w a ć w t e n sposób , w i n n y c h m o ż e p o w s t a ć wą tp l iwość , czy ów s k o j a r z o n y sąd log iczny n a l e ż y d o sensu d a n e g o z d a n i a , czy t e ż t y l k o m u t o w a r z y s z y *. M o ż n a b y u w a ż a ć , że w z d a n i u : „ N a p o l e o n , k t ó r y z d a ł sobie s p r a w ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w a n a s w y m p r a w y m s k r z y d l e , osobiście p o -

* Może to być ważne dla kwestii, czy dane twierdzenie jest kłamstwem, przysięgą czy też krzywoprzysięstwem.

248 Gottlob Frege

p r o w a d z i ł wo j sko n a p o z y c j e w r o g a " — w y s t ę p u j ą n ie t y l k o d w a p o p r z e d n i o w y m i e n i o n e s ą d y logiczne , lecz ró wn i eż sąd , iż z d a n i e sobie s p r a w y z n i e b e z p i e c z e ń s t w a b y ł o p r z y c z y n ą , d l a k t ó r e j p o p r o w a d z i ł swe woj sko n a w r o g a . M o ż n a się i s t o t n i e z a s t a n a w i a ć , czy sąd t e n zos t a ł t y l k o z l e k k a z a s u g e r o w a n y , czy t eż f a k t y c z n i e w y r a ż o n y . R o z w a ż m y k w e s t i ę , czy n a s z e z d a n i e s t a ł o b y się fałszem, g d y b y p o s t a n o w i e n i e N a p o l e o n a u f o r m o w a ł o się, z a n i m z d a ł o n sobie s p r a w ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w a . G d y b y n a s z e z d a n i e b y ł o p r a w d z i w e — n a w e t p o m i m o t e g o , t o w ó w c z a s owego sko ja rzo n e g o s ą d u logicznego n i e p o w i n n o b y się u w a ż a ć za część sensu w s p o m n i a n e g o z d a n i a . W w y p a d k u a l t e r n a t y w n y m s y t u a c j a j e s t d o s y ć s k o m p l i k o w a n a : m i e l i b y ś m y c h y b a w t e d y s ą d y log iczne p r o s t s z e an iże l i z d a n i a . G d y b y ś m y t e r a z zas tąp i l i z d a n i e : „ N a p o l e o n z d a ł sobie s p r a w ę z n i e b e z p i e c z e ń s t w a n a s w y m p r a w y m s k r z y d l e " — i n n y m z d a n i e m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, n p . : „ N a p o l e o n m i a ł p o n a d 45 l a t " , z m i e n i ł o b y t o n ie t y l k o nasz p i e r w s z y sąd log iczny , a le t a k ż e i t r z e c i ; a t y m s a m y m m o g ł o b y t o zmien i ć również w a r t o ś ć logiczną t e g o t r zec iego s ądu , m i a n o wicie w p r z y p a d k u , jeśl i j ego wiek n ie b y ł p r z y c z y n ą jego decyzj i w s p r a w i e p o p r o w a d z e n i a wo j sk n a w r o g a . A z a t e m j e s t rzeczą j a sną , że w t a k i c h w y p a d k a c h z d a n i a m a j ą c e t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną n i e zawsze m o g ą się w z a j e m z a s t ę p o w a ć . D a n e z d a n i e — j e d y n i e dz ięk i po łączen iu z i n n y m — w y r a ż a coś więce j , n i ż b y w y r a ż a ł o w y s t ę p u j ą c samodz ie ln ie .

R o z w a ż m y obecn ie w y p a d k i , w k t ó r y c h z d a r z a się t o z r egu ły . W z d a n i u : „ B e b e l i m a g i n u j e sobie , że f r a n c u s k ą żądzę z e m s t y d a ł o b y się zaspoko ić zwraca j ąc Alzac ję i L o t a r y n g i ę " — w y r a ż o n e są d w a s ą d y logiczne , k t ó r e j e d n a k ż e n i e o d p o w i a d a j ą z d a n i u g ł ó w n e m u i p o d r z ę d n e m u , m i a n o w i c i e :

1) B e b e l wie rzy , że f r a n c u s k ą żądzę z e m s t y d a ł o b y się zaspok o i ć z w r a c a j ą c Alzac ję i L o t a r y n g i ę .

2) F r a n c u s k i e j ż ą d z y z e m s t y n ie m o ż n a za spoko ić zwraca j ąc Alzac ję i L o t a r y n g i ę .

W s f o r m u ł o w a n i u p ie rwszego z t y c h s ą d ó w s ł o w o m z d a n i a p o d r z ę d n e g o p r zys ługu j ą n o m i n a t y za l eżne ; t y m c z a s e m t y m sam y m s ł o w o m w s f o r m u ł o w a n i u d rug i ego s ą d u logicznego p rzys łu -

Sens i nominat 249

gują ich z w y k ł e n o m i n a t y . W i d z i m y z a t e m , że z d a n i e p o d r z ę d n e w n a s z y m w y j ś c i o w y m z d a n i u z ł o ż o n y m n a l e ż y f a k t y c z n i e in t e r p r e t o w a ć w d w o j a k i sposób , t j . j a k o m a j ą c e r ó ż n e n o m i n a t y , z k t ó r y c h j e d e n j e s t s ą d e m log i cznym, a d r u g i — war to śc i ą logiczną . Ana log i c z na s y t u a c j a w y s t ę p u j e p o w s z e c h n i e w w y p a d k u w y r a ż e ń t a k i c h , j a k : „wiedz ieć" , „ u z n a w a ć " , „ w i a d o m o " .

Z d a n i e p r z y c z y n o w e i związane z n i m z d a n i e g łówne w y r a ż a j ą k i l k a s ą d ó w log icznych , k t ó r e j e d n a k z d a n i o m t y m n i e odpowia da j ą w sposób j e d n o - j e d n o z n a c z n y . Z d a n i e : „ W o b e c t ego że c iężar właśc iwy l o d u j e s t mn ie j szy niż w o d y , lód p ł y w a w w o d z i e " , s t w i e r d z a :

1. Ciężar właśc iwy l o d u j e s t mn ie j s zy niż w o d y . 2. J e ż e l i coś m a c iężar w ła śc iwy mn ie j s z y niż w o d a , t o p ł y w a

w n i e j . 3 . L ó d p ł y w a w wodz ie . Trzec iego z t y c h s ą d ó w log icznych n ie n a l e ż a ł o b y m o ż e w y

m i e n i a ć w y r a ź n i e , j a k o że w y n i k a on z d w ó c h p i e r w s z y c h . J e d n a k ż e a n i sąd p i e r w s z y w r a z z t r z e c i m , a n i d r u g i w r a z z t r z e c i m n i e o d d a ł y b y w sposób k o m p l e t n y sensu naszego z d a n i a . W i d z i m y więc , iż p r zez z d a n i e p o d r z ę d n e : „ w o b e c t e g o że c iężar w ła śc iwy l o d u j e s t m n i e j s z y niż w o d y " — w y r a ż o n y zos t a j e z a r a z e m n a s z p i e r w s z y sąd log iczny i część d r u g i e g o . A z a t e m naszego z d a n i a p o d r z ę d n e g o n ie m o ż n a za s t ąp i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną; b o w t e n sposób g o t o w i ś m y z m i e n i ć n a s z d r u g i sąd log iczny i ł a t w o m o g l i b y ś m y w p ł y w a ć n a j ego w a r t o ś ć logiczną.

P o d o b n a s y t u a c j a z a c h o d z i w w y p a d k u z d a n i a : „ G d y b y żelazo b y ł o lżejsze n iż w o d a , p ł y w a ł o b y w n i e j " . M a m y t u t a j d w a s ą d y log iczne : że że lazo n ie j e s t lżejsze o d w o d y i że cokolwiek j e s t lżejsze n iż w o d a , p ł y w a w n i e j . I z n o w u p rzez z d a n i e p o d r z ę d n e w y r a ż o n y zos ta j e p i e r w s z y z t y c h s ą d ó w i część d r u g i e g o . J e ś l i p o p r z e d n i o o m a w i a n e z d a n i e : „ P o t y m j a k S z l e z w i k - H o l s z t y n zos t a ł o d e r w a n y od D a n i i , P r u s y i A u s t r i a p o r ó ż n i ł y się ze sobą" — i n t e r p r e t u j e m y j a k o zawie ra j ące sąd log iczny , iż S z l e z w i k - H o l s z t y n swego czasu zos t a ł o d e r w a n y o d D a n i i , t o w ó w c z a s m a m y : p o p i e rwsze , t e n właśn ie sąd, p o d rug i e , sąd , iż w czas ie , ściślej okreś lon y m p rzez c y t o w a n e z d a n i e za leżne , P r u s y i A u s t r i a po różn i ł y

250 Gottlob Frege

się ze sobą. R ó w n i e ż i t u t a j p r zez t o z d a n i e p o d r z ę d n e w y r a ż o n y zos ta j e n ie t y l k o j e d e n sąd log iczny , a le i część d rug iego . D l a t e g o najczęście j n i e m o ż n a owego z d a n i a p o d r z ę d n e g o zas t ąp i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną.

T r u d n o w y c z e r p a ć w s z y s t k i e możl iwośc i w y s t ę p u j ą c e w j ę z y k u ; m a m j e d n a k nadz ie j ę , że — p r z y n a j m n i e j w zasadz ie — u j a w n i ł em p r z y c z y n y , d la k t ó r y c h , p r z y n i e z m i e n n e j p r a w d z i w o ś c i ca łego z d a n i a z łożonego, n i e zawsze m o ż n a z d a n i e p o d r z ę d n e z a s t ą p i ć i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną. P r z y c z y n y t e są n a s t ę p u j ą c e :

1. t o , że owo z d a n i e p o d r z ę d n e n ie d e n o t u j e w a r t o ś c i l og iczne j , g d y w y r a ż a t y l k o część s ą d u log icznego;

2 . t o , że owo z d a n i e p o d r z ę d n e w p r a w d z i e d e n o t u j e w a r t o ś ć logiczną, a le n ie j e s t do t e j j e d n e j funkc j i og ran i czone , g d y j ego sens o b e j m u j e p o z a j e d n y m s ą d e m l o g i c z n y m t a k ż e część d rug i ego . P i e r w s z y w y p a d e k zachodz i :

a) p r z y z a l e ż n y c h n o m i n a t a c h s łów; b) jeśl i j a k a ś część z d a n i a j e s t j e d y n i e w s k a z ó w k ą poś redn i ą ,

a n ie i m i e n i e m w ł a s n y m . W d r u g i m w y p a d k u owo z d a n i e p o d r z ę d n e n a l e ż y i n t e r p r e t o

w a ć w d w o j a k i s p o s ó b ; m i a n o w i c i e : r az z j ego z w y k ł y m n o m i n a t e m , k i e d y indz ie j — z jego n o m i n a t e m z a l e ż n y m ; a lbo t eż s e n s części t ego z d a n i a p o d r z ę d n e g o m o ż e z a r a z e m b y ć s k ł a d n i k i e m i n n e g o s ą d u logicznego, k t ó r y w r a z z s ą d e m log i cznym, w y r a ż o n y m b e z p o ś r e d n i o w o w y m z d a n i u p o d r z ę d n y m , da ją c a ł k o w i t y sens z d a n i a g łównego i p o d r z ę d n e g o .

Z t e g o w y n i k a z w y s t a r c z a j ą c y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m , iż w y p a d k i , w k t ó r y c h z d a n i e p o d r z ę d n e n ie d a się zas t ąp ić i n n y m , m a j ą c y m t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, n ie oba la ją naszego z a p a t r y w a n i a , że w a r t o ś ć log iczna z d a n i a j e s t jego n o m i n a t e m , a sens z d a n i a — s ą d e m log i cznym.

W r ó c i m y do naszego p u n k t u wyjśc ia . O ile p r z e d t e m r ó ż n i c ę p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i a p o z n a w c z e g o m i ę d z y „a = aa o r a z „a = b" d o s t r z e g a l i ś m y w ogó lnych z a r y s a c h , o t y l e t e r a z s t a j e się o n a j a s n a dz ięk i f a k t o w i , iż d l a p o z n a w c z e g o znaczen i a z d a n i a sens t ego z d a n i a , t j . w y r a ż o n y w n i m sąd log iczny , j e s t n i e

Sens i nominat 251

m n i e j i s t o t n y niż j ego n o m i n a t , czyl i j ego w a r t o ś ć log iczna . J e ś l i a = bj t o n o m i n a t t e g o „ a " j e s t f a k t y c z n i e t e n s a m co n o m i n a t t e g o „&", a z a t e m t a k ż e w a r t o ś ć log iczna w y r a ż e n i a „a = b" j e s t t a k a s a m a j a k w y r a ż e n i a „a = a". M i m o t o sens w y r a ż e n i a „fe" m o ż e b y ć r ó ż n y o d sensu w y r a ż e n i a „ a " ; a z a t e m również i sąd log iczny , w y r a ż o n y p rzez „a = 6", m o ż e się różn ić od s ą d u log icznego, w y r a ż o n e g o p rzez „a = a" ; w t e d y t e d w a z d a n i a n ie m a j ą t a k i e g o s a m e g o z n a c z e n i a p o z n a w c z e g o . A więc jeśl i , t a k j a k wyże j , p rzez „ a k t s ą d z e n i a " r o z u m i e m y p r z e c h o d z e n i e od s ą d u logicznego do jego w a r t o ś c i log iczne j , t o w ó w c z a s m o ż e m y t a k ż e powiedz ieć , że t e d w a a k t y sądzen ia są r ó ż n e .

Gottlob Frege, liber Sinn und Bedeutuny. „Zeitschrift fur Philosophie und Philosophische Kritik", 100, 1892; przekład angielski w zbiorze Beadings in PhilosopJiieal Analysis, ed. Herbert Feigl and Wilfrid Sellars, New York 1949, Appleton-Oentury-Orofts, Inc.

Bertrand Russell

DENOTO W A N I Ę

P r z e z „ z w r o t d e n o t u j ą c y " r o z u m i e m t a k i z w r o t , j a k k a ż d y z p o n i ż s z y c h : „ a m a n " x , „ s o m e m a n " 2 , „ a n y m a n " 3 , „a l l m e n " 4 , „ t h e p r e s e n t K i n g of E n g l a n d " 5 , „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " 6 , „ t h e c e n t r ę of m a s s of t h e So la r S y s t e m a t t h e f i rs t i n s t a n t of t h e t w e n t i e t h c e n t u r y " 7 , „ t h e r e v o l u t i o n of t h e s u n r o u n d t h e e a r t h " 8 . A więc z w r o t j e s t z w r o t e m d e n o t u j ą c y m — wyłączn i e n a m o c y swej f o r m y . M o ż e m y roz różn i ć t r z y w y p a d k i : (1) Z w r o t m o ż e b y ć z w r o t e m d e n o t u j ą c y m , a m i m o t o n iczego n ie d e n o t o w a ć ; n p . „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " . (2) Z w r o t m o ż e d e n o t o w a ć j e d e n o k r e ś l o n y o b i e k t ; n p . „ t h e p r e s e n t K i n g of E n g l a n d " d e n o t u j e p e w n e g o m ę ż c z y z n ę 9 . (3) Z w r o t m o ż e d e n o t o w a ć w sposób n i e j a s n y ; n p . „ a m a n " d e n o t u j e n ie — wie lu ludz i , lecz j ak i egoś n i eok reś lonego cz łowieka . I n t e r p r e t a c j a t a k i c h z w r o t ó w s p r a w i a

1 „(Jakiś) człowiek", „(jakiś) mężczyzna". 2 „Jakiś człowiek", „pewien człowiek", „jakiś mężczyzna", „pewien

mężczyzna". 3 „Każdy człowiek", „pierwszy lepszy człowiek", „każdy mężczyzna",

„pierwszy lepszy mężczyzna". 4 „Wszyscy ludzie", „wszyscy mężczyźni". 5 „(Ten oto) obecny król Anglii", „(jedyny) obecny król Anglii". 6 „(Ten oto) obecny król Francji". 7 „Środek masy systemu słonecznego w pierwszej chwili dwudziestego

stulecia". 8 „Obrót Słońca wokół Ziemi". 9 Rozprawa ta została opublikowana po raz pierwszy w r. 1905, kiedy

na tronie zasiadał król Edward VII .

254 Bertrand Bussell

nie l a d a t r u d n o ś c i ; n a p r a w d ę , b a r d z o t r u d n o z b u d o w a ć t e o r i ę , k t ó r a b y n ie b y ł a n a r a ż o n a n a z a r z u t y f o r m a l n e . W s z y s t k i m j e d n a k z n a n y m m i t r u d n o ś c i o m s t a w i a czoło — o t y l e , o ile m o g ę się z o r i e n t o w a ć — t eo r i a , k t ó r ą m a m właśn i e w y ł o ż y ć .

P r o b l e m d e n o t o w a r n a m a b a r d z o d u ż e z n a c z e n i e n ie t y l k o w logice i m a t e m a t y c e , lecz równ ież w teor i i p o z n a n i a . W i e m y n p . , że ś r o d e k m a s y s y s t e m u s łonecznego w okreś lone j chwi l i t o p e w i e n o k r e ś l o n y p u n k t , i m o ż e m y o n i m w y p o w i e d z i e ć wiele s ą d ó w log i c z n y c h ; n ie j e s t j e d n a k n a s z y m u d z i a ł e m b e z p o ś r e d n i e p o z n a n i e t ego p u n k t u , z n a m y go j e d y n i e n a p o d s t a w i e op isu . R ó ż n i c a m i ę d z y p o z n a n i e m b e z p o ś r e d n i m a w i e d z ą o c z y m ś t o różn i ca m i ę d z y p o s t r z e g a n i e m rzeczy a d o c i e r a n i e m do n i c h — j e d y n i e za p o m o c ą z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h . Częs to się z d a r z a , iż w i e m y , że p e w i e n z w r o t d e n o t u j e w sposób n i e d w u z n a c z n y , choc iaż t ego , co on d e n o t u j e , n ie z n a m y w sposób b e z p o ś r e d n i ; t a k właśn ie j es t w p o w y ż s z y m w y p a d k u z o w y m ś r o d k i e m m a s y . W pe rcepc j i z a z n a j a m i a m y się z p r z e d m i o t a m i pe rcepc j i , a w m y ś l e n i u — z p r z e d m i o t a m i m a j ą c y m i b a r d z i e j a b s t r a k c y j n y c h a r a k t e r log iczny , n i ekon ieczn ie n a t o m i a s t z p r z e d m i o t a m i d e n o t o w a n y m i p rzez z w r o t y z łożone ze słów, k t ó r y c h z n a c z e n i a z n a m y . Ż e b y Avymienić b a r d z o w a ż n y p r z y k ł a d : n ie m a c h y b a p o w o d u p r z y p u s z c z a ć , że k i e d y k o l w i e k o s i ą g a m y p o z n a n i e cudze j p sych ik i , skoro n i g d y w p r o s t je j n ie p o s t r z e g a m y ; t o z a t e m , co o niej w i e m y , u z y s k u j e się za p o m o c ą d e n o t o w a n i a . W s z e l k i e m y ś l e n i e m u s i b r a ć swój p o c z ą t e k od p o z n a n i a z m y s ł o w e g o , n a s t ę p n i e j e d n a k rozwi ja się w m y ś l e n i e o wie lu r zeczach , k t ó r y c h b e z p o ś r e d n i o n ie z n a m y .

T o k moich w y w o d ó w będz ie n a s t ę p u j ą c y . Z a c z n ę od p r z e d s t a wien ia teor i i , za k t ó r ą m a m z a m i a r się opowiedz ieć *; n a s t ę p n i e o m ó w i ę t eo r i e F r e g e g o i M e i n o n g a , w y k a z u j ą c , c z e m u ż a d n a z n ich m n i e n ie z a d o w a l a ; da le j p o d a m a r g u m e n t y n a rzecz m e j w ła sne j t eo r i i ; wreszc ie w s k a ż ę p o k r ó t c e jej k o n s e k w e n c j e f i lozoficzne.

* Sprawę tę omawiałem w Principles of Mathematies, rozdz. V oraz § 476. Teoria, której tam bronię, jest niemal zupełnie taka sama, jak Fregego, różni się zaś zupełnie od teorii, której mam bronić w następujących niżej rozważaniach.

Denotowanie 255

T e o r i a m o j a j e s t , k r ó t k o m ó w i ą c , n a s t ę p u j ą c a . J&ko pod&ta-w o w e p r z y j m u j ę po jęc ie z m i e n n e j ; w y r a ż e n i e m „C (%)" pos ługu ję się d l a o z n a c z e n i a s ą d u logicznego *, k t ó r e g o s k ł a d n i k i e m j e s t x, z m i e n n a z a s a d n i c z o i ca łkowic ie n i eok re ś lona . M o ż e m y t e d y rozw a ż y ć d w a po jęc i a : „C (x) j e s t zawsze p r a w d z i w e ' 4 o raz „0 (x) j e s t n i e k i e d y p r a w d z i w e " **. W ó w c z a s w s z y s t k o , n i c oraz c o ś n a l e ż y r o z u m i e ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

C (wszys tko ) z n a c z y : „C (x) j e s t zawsze p r a w d z i w e " ; C (nic) z n a c z y : „«0 (x) j e s t f a ł szem» j e s t zawsze p r a w

d z i w e " ; C (coś) z n a c z y : „ M e p r a w d ą j e s t , że «C (x) j e s t f a ł szem»

j e s t zawsze p r a w d z i w e "

Po jęc ie „C (x) j e s t z awsze p r a w d z i w e " p r z y j ę t o t u j a k o o s t a t e c z n e i n ie da j ące się zdef in iować , p o z o s t a ł e zaś def iniuje się za p o m o c ą n iego . Z a k ł a d a się, że w s z y s t k o , n i c o raz c o ś , g d y w y s t ę p u j ą s amodz ie ln i e , n ie m a j ą ż a d n e g o z n a c z e n i a , n a t o m i a s t p r z y p i s u j e się z n a c z e n i e k a ż d e m u sądowi l o g i c z n e m u , w k t ó r y m s łowa t e figurują . J e s t t o z a s a d a t eo r i i d e n o t o w a n i a , za k t ó r ą p r a g n ę się opowiedz ieć : m i a n o w i c i e że z w r o t y d e n o t u j ą c e n i g d y s a m e p rzez się n ie m a j ą j ak i egoko lw iek znaczen i a , lecz że k a ż d y sąd log iczny , w k t ó r e g o s ł o w n y m s f o r m u ł o w a n i u w y s t ę p u j ą , m a z n a c z e n i e . W s z y s t k i e t r u d n o ś c i zw iązane z d e n o t o w a n i e m są, j a k sądzę , r e z u l t a t e m b ł ę d n e j a n a l i z y s ądów log icznych , k t ó r y c h s formułow a n i e s łowne z a w i e r a z w r o t y d e n o t u j ą c e . P o p r a w n ą ana l i zę , jeś l i się n ie m y l ę , m o ż n a da le j p r z e d s t a w i ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b .

O t o p r z y p u ś ć m y , że p r a g n i e m y z i n t e r p r e t o w a ć sąd log iczny : „ I m e t a m a n " 1 0 . J e ś l i t o j es t p r a w d a , t o s p o t k a ł e m p e w n e g o

* Ściślej — funkcji zdaniowej. ** Drugie z nich da się zdefiniować przy pomocy pierwszego, jeśli przyj

miemy, że ma ono znaczyć: „Nieprawdą jest, że «C (x) jest fałszem» jest zawsze prawdziwe?"

*** Niekiedy zamiast tego skomplikowanego zwrotu używać będę wyrażenia: „C (x) nie jest zawsze fałszywe" lub „C (x) jest niekiedy prawdziwe", jako w założeniu, n a m o c y d e f i n i c j i , znaczącego to samo, co ów skomplikowany zwrot.

1 0 „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", „Spotkałem (jakiegoś) mężczyznę".

256 Bertrand Bussell

okreś lonego cz łowieka ; n ie t o j e d n a k s t w i e r d z a m . W e d ł u g b r o n ione j p r z e z e m n i e t eor i i t y m . co s t w i e r d z a m , j e s t :

„ « S p o t k a ł e m x o raz x j e s t l u d z k i e » n ie j e s t zawsze f a ł s z y w e " .

W ogóle, def in iu jąc k l a s ę l udz i j a k o k l a sę o b i e k t ó w m a j ą c y c h orzeczn ik l u d z k i , m ó w i m y , że :

„C (a m a n ) " z n a c z y : „«C (x) o raz x j e s t l u d z k i e » n ie j e s t zawsze f a ł s zywe" .

P o z o s t a w i a się t u s a m o „a m a n " , ca łkowic ie p o z b a w i o n e znaczen ia , n a t o m i a s t n a d a j e się znaczen i e k a ż d e m u sądowi l o g i czn emu , w k t ó r e g o s f o r m u ł o w a n i u s ł o w n y m w y s t ę p u j e „ a m a n " .

R o z w a ż m y z ko le i sąd log iczny : „ W s z y s c y ludz i e są ś m i e r t e l n i " . S ą d t e n * j e s t w rzeczywis tośc i h i p o t e t y c z n y i s t a n o w i , że - j e ś l i coś j e s t cz łowiek iem, t o j e s t śmie r t e l ne . Czyli s t a n o w i , że jeśl i x j e s t cz łowiek iem, t o x j e s t śmie r t e lne , bez wzg lędu n a t o , c z y m x j e s t . A z a t e m p o d s t a w i a j ą c j e s t l u d z k i e " n a mie jsce „x j e s t człow i e k i e m " , o t r z y m u j e m y :

„ W s z y s c y ludz ie są ś m i e r t e l n i " z n a c z y : „«Jeże l i x j e s t l u d z k i e , t o x j e s t śmie r t e lne» j e s t zawsze p r a w d z i w e " .

To j e s t właśn ie t o , co w logice fo rma lne j w y r a ż a się za p o m o c ą powiedzen i a , że „wszyscy ludz ie są ś m i e r t e l n i " z n a c z y : „«x j e s t ludzkie)) imp l iku j e , iż «x j e s t śmier te lne)) d l a wsze lk ich war tośc i # -a" . W sposób b a r d z i e j ogó lny p o w i a d a m y :

„C (wszyscy l u d z i e ) " z n a c z y : „«Jeże l i x j e s t l u d z k i e , t o C (x) j e s t p rawdziwe)) j e s t zawsze p r a w d z i w e " .

P o d o b n i e :

„C ( żadn i l u d z i e ) " z n a c z y : „«Jeże l i x j e s t l u d z k i e , t o C {x) j e s t fałszywe)) j e s t zawsze p r a w d z i w e " .

„C ( n i e k t ó r z y l u d z i e ) " z n a c z y ć b ę d z i e t o s a m o , co : „ C ( a m a n ) " * * ,

* Jak mądrze wykazał p. Bradley w Logice, Księga I, rozdz. II. ** Z psychologicznego punktu widzenia, w wyrażeniu „C (a man)" tkwi

sugestia, iż idzie o j e d n e g o t y l k o , a w wyrażeniu „C (niektórzy ludzie)" — że o w i ę c e j n i ż j e d n e g o ; nam jednak wolno pominąć te sugestie — w zarysie wstępnym.

Denotowanie 257

zaś

„C (a m a n ) " z n a c z y : „ N i e p r a w d a , że «C (x) o r az x j e s t l u d z k i e » j e s t zawsze f a ł s zywe" .

„C ( k a ż d y cz łowiek)" z n a c z y ć b ę d z i e t o s a m o , co : „C (wszyscy l u d z i e ) " .

P o z o s t a j e p o d a ć i n t e r p r e t a c j ę z w r o t ó w z a w i e r a j ą c y c h t h e 1 1 . Są t o n i ewą tp l iw ie n a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c e i n a j t r u d n i e j s z e spoś ród z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h . W e ź m y j a k o p r z y k ł a d : „ T h e f a t h e r of C h a r l e s T T w a s e x e c u t e d " 1 2 . W z d a n i u t y m s t w i e r d z a się, że i s tn i a ł j ak i ś x, k t ó r y b y ł o jcem K a r o l a I I , i że zos t a ł s t r a c o n y . O tóż t h e , u ż y t e w sposób ścisły, poc i ąga za sobą j e d y n o ś ć ; co p r a w d a , m ó w i m y : „ t h e son of S o - a n d - s o " 1 3 , n a w e t jeśl i So -and - so m a k i l k u s y n ó w , b a r d z i e j j e d n a k p o p r a w n e b y ł o b y w t a k i m w y p a d k u „a son of S o - a n d - s o " 1 4 . D l a n a s z y c h z a t e m celów p r z y j m u j e m y , że t h e poc iąga ża~sobą j e d y n o ś ć . A^więc g d y p o w f a d a m y : „ ^ T M ^ i r r l a t h e r of Char les I I " 1 5 , t o n ie t y l k o s t w i e r d z a m y , że x p o z o s t a w a ł w o k r e ś l o n y m s t o s u n k u p o k r e w i e ń s t w a w z g l ę d e m K a r o l a I I , lecz również , że n i k t p o z a t y m w t y m ż e s t o s u n k u n ie p o z o s t a w a ł . R e l a c j ę , o k t ó r e j m o w a , bez za łożen ia j e d y n o ś c i i bez z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h , w y r a ż a z d a n i e : „x b e g a t Char le s I I " 1 6 . A b y o t r z y m a ć r ó w n o w a ż n i k z d a n i a : „x w a s t h e f a t h e r of Char les I I " , m u s i m y d o d a ć : „ Je ś l i y j e s t r ó ż n y o d #-a, t o y n ie spłodzi ł K a r o l a I I " , l u b — co j e s t r ó w n o w a ż n e — „Jeże l i y spłodził K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z # - e m " . A z a t e m : „x j e s t o j cem K a r o l a I I " , p r z e c h o d z i w : „a? spłodzi ł K a r o l a I I ; o raz «jeżeli y spłodzi ł K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z x-em» j e s t zawsze p r a w dz iwe w odn ies i en iu do # -a" .

1 1 Rodzajnik, czyli przedimek określony; „ten", „ta", „to", „ci", „te"; „jedyny".

1 2 „Ojciec Karola II został stracony". 1 3 „(Ten oto) syn Takiego a takiego", „(ten oto) syn Tego a tego"; „(jedyny)

syn Takiego a takiego", „(jedyny) syn Tego a tego". 1 4 „(Jakiś) syn Takiego a takiego, „(któryś) syn Tego a tego". 16 „x był ojcem Karola II". 16 „x spłodził Karola II".

258 Bertrand Bussell

A więc „Ojciec K a r o l a I I z o s t a ł s t r a c o n y " p r z e c h o d z i w :

„ N i e j e s t zawsze fa ł szem w odn ies i en iu do x, że x sp łodzi ł K a r o l a I I * i że x zos t a ł s t r a c o n y , i że «jeśli y sp łodzi ł K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z x-em» j e s t zawsze p r a w d z i w e w odn ies i en iu d o y - a " .

I n t e r p r e t a c j a t a m o ż e się w y d a w a ć n ieco n i e p r a w d o p o d o b n a , j a j e d n a k obecn ie n i e p o d a j ę u z a s a d n i e n i a , t y l k o p r z e d s t a w i a m

\ t eo r i ę . A b y p o d a ć i n t e r p r e t a c j ę w y r a ż e n i a „C ( t h e f a t h e r of Char

les I I ) " , gdz ie C z a s t ę p u j e dowo lną w y p o w i e d ź o n i m , w i n n i ś m y t y l k o w p o w y ż s z y m p o d s t a w i ć C (x) z a m i a s t „x zos t a ł s t r a c o n y " . Z a u w a ż m y , że w e d ł u g powyższe j i n t e r p r e t a c j i , bez w z g l ę d u n a t o , j a k i m b y C t w i e r d z e n i e m b y ć mog ło , „C ( t h e f a t h e r of Char les I I ) " — i m p l i k u j e :

„Nie j e s t zawsze fa ł szem w odn ies i en iu do a?, że «jeśli y spłodził K a r o l a I I , t o y j e s t t o ż s a m y z x-em» j e s t zawsze p r a w d z i w e w odn ies ien iu do 2 /-a",

czyl i t o , co w z w y k ł y m j ę z y k u w y r a ż a m y m ó w i ą c : „Char les I I h a d one f a t h e r a n d n o m o r e " 11. J e ś l i p r z e t o w a r u n e k t e n n ie j e s t spe łn iony , t o k a ż d y sąd log iczny , m a j ą c y p o s t a ć : „C (ojciec K a r o l a I I ) " , s t a j e się fa ł szem. T a k więc n p . k a ż d y sąd log iczny , m a j ą c y k s z t a ł t : „C ( t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e 1 8 ) " , j e s t f a ł szywy.

\ W i e l k a t o z a l e t a n in ie jsze j t eo r i i . W y k a ż ę p ó ź n i e j , że n ie sprzec iwia się t o p r a w u sprzecznośc i , j a k b y się mog ło w p ie rwsze j chwi l i w y d a w a ć .

U w a g i p o w y ż s z e da ją r e d u k c j ę wsze lk ich s ądów log icznych , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą z w r o t y dęnotnj.ące^ d o s f o r m u ł o w a ń w o l n y c h od t a k i c h z w r o t ó w . D laczego kon ieczn ie t r z e b a t a k i e j r e d u k c j i d o k o n a ć , p o s t a r a m y się w y k a z a ć w t o k u da lsze j d y s k u s j i .

Ś w i a d e c t w e m n a rzecz p o w y ż s z e j t eo r i i są - t rudnośc i , n ieu n i k n i o n e c h y b a , g d y z w r o t y d e n o t u j ą c e , s p o t y k a n e w s ł o w n y c h s f o r m u ł o w a n i a c h s ądów log icznych , t r a k t u j e m y j a k o w y r a ż e n i a , k t ó r e w y s t ę p u j ą z a m i a s t z w y k ł y c h s k ł a d n i k ó w t y c h sądów. S p o ś r ó d teor i i , d o p u s z c z a j ą c y c h t a k i e sk ł adn ik i , n a j p r o s t s z a j e s t

1 6 „Karol II miał tylko jednego ojca". 1 7 „(Ten oto) obecny król Francji", „(jedyny) obecny król Francji".

Denotowanie 259

t e o r i a M e i n o n g a *. T e o r i a t a k a ż d y p o p r a w n y p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m z w r o t d e n o t n j ą c y u w a ż a za w y r a ż e n i e , k t ó r e w y s t ę p u j e z a m i a s t j ak iegoś o b i e k t u . T a k więc „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " , „ t h e r o u n d s ą u a r e " 1 9 e t c . m a j ą t o b y ć a u t e n t y c z n e o b i e k t y ^ P r z y z n a j e się, że o b i e k t y t a k i e n ie i s t n i e j ą 2 0 , n i e m n i e j j e d n a k u w a ż a się j e za o b i e k t y . J e s t t o z a p a t r y w a n i e , k t ó r e s a m o w sobie k r y j e t r u d n o ś c i ; ^ g ł ó w n y j e d n a k z a r z u t po lega n a t y m , że t a k i e o b i e k t y — w e d ł u g p o w s z e c h n e j op in i i — częs to n a r u s z a j ą p r a w o sprzecznośc i . U t r z y m u j e się n p . , j a k o b y ( j edyny) i s tn i e j ący o b e c n y k r ó l F r a n c j i i s tn ia ł , a z a r a z e m n ie i s tn ia ł , j a k o b y ( t e n o to ) o k r ą g ł y k w a d r a t b y ł ok rąg ły , a z a r a z e m n i eok rąg ły , e t c . T o zaś j e s t n ie do p r zy j ęc i a ; jeśl i więc m o ż n a zna leźć j a k ą k o l w i e k t eo r i ę , k t ó r a b y u n i k n ę ł a t e g o r e z u l t a t u , t o n a p e w n o trzeba je j d a ć

P o w y ż s z e g o p o g w a ł c e n i a p r a w a sp rzecznośc i u n i k a t e o r i a F r e g e g o . R o z r ó ż n i a on w zwroc ie d e n o t u j ą c y m d w a e l e m e n t y , k t ó r e m o ż e m y n a z w a ć z n a c z e n i e m i d e n o t a c j ą **. O t o n p . w y r a ż e n i e „ ś r o d e k m a s y s y s t e m u s łonecznego n a p o c z ą t k u d w u dz ies tego s t u l ec i a " j e s t wysoce z łożone p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i a , n a t o m i a s t j ego d e n o t a c j ą t o o k r e ś l o n y p u n k t , a więc coś p r o s t e g o . S y s t e m s łoneczny , d w u d z i e s t e s tu lec ie e t c . są s k ł a d n i k a m i w s p o m n i a n e g o z n a c z e n i a ; n a t o m i a s t d e n o t a c j ą , o k t ó r e j m ó w i m y , W ogóle n ie m a ż a d n y c h s k ł a d n i k ó w ***. J e d n ą z za le t t e g o

* Zobacz Untersuchungen zur Gegenstandstheorie und Psychologie, Leipzig 1904, pierwsze trzy artykuły (Meinonga, Amesedera i Mally'ego).

** Zob. Gottlob Frege, tlber Sinn und Bedeutung, „Zeitschr. f. Philos. und Philos. Kritik", 1892 [w niniejszym tomie zob. s. 225—251].

*** Frege rozróżnia te dwa elementy, znaczenie i denotację, wszędzie, a nie tylko w złożonych zwrotach denotujących. A zatem to właśnie z n a c z e n i a składników zespołu denotującego wchodzą w skład jego z n a c z e n i a , nie zaś ich d e n o t a c j ą . W sądzie logicznym: „Mont Blanc ma ponad 1000 m wysokości" — to właśnie, zdaniem Fregego, z n a c z e n i e wyrażenia „Mont Blanc", a nie faktycznie istniejąca góra, jest składnikiem z n a c z e n i a tego sądu. [W cytowanym tekście Fregego terminy „znaczenie" („Sinn") i „detonacja" („Bedeutung") oddano w przekładzie, odpowiednio, przez 'fśeits^i „nominat"].

1 9 „(Ten oto) okrągły kwadrat. 2 0 „ S u b s i s t " — „istnieją", ale w sposób zależny, niesamodzielny, nie-

samoistny, w przeciwieństwie do istnienia niezależnego, samodzielnego („exist"). L o g i k a i j ę z y k 19

p i e r w s z e ń s t w o .

260 Bertrand Russell

roz różn i en i a j e s t t o , że p o k a z u j e ono , d laczego n i e r az w a r t o s twie rdz ić i d e n t y c z n o ś ć ^ G d y m ó w i m y : „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " 2 1 , s t w i e r d z a m y i d e n t y c z n o ś ć d e n o t a c j i p r z y j e d n o czesnej różn i cy znaczen i a . N i e b ę d ę j e d n a k p o w t a r z a ł a r g u m e n t ó w p r z e m a w i a j ą c y c h za t ą teor ią , j a k o że je j t w i e r d z e n i a p r z y t o c z y ł e m gdz ie indz ie j (loc. c i t . ) , a t e r a z idzie m i o ich p r z e d y s k u t o w a n i e .

J e d n a z p i e r w s z y c h t r u d n o ś c i , k t ó r e s ta ją p r z e d n a m i , g d y p r z y j m u j e m y pog l ąd , iż z w r o t y d e n o t u j ą c e w y r a ż a j ą znaczen ie , a d e n o t u j ą d e n o t a c j ę *, wiąże się z w y p a d k a m i , k i e d y owej d e n o t a c j i , j a k się okazu je , b r a k . G d y m ó w i m y : „ T h e K i n g of E p g l a n d is b a l d u 2 2 , n ie j e s t t o — w y d a w a ł o b y się — w y p o w i e d ź o z ł o ż o n y m z n a c z e n i u „ t h e K i n g of * E n g l a n d " 2 3 , lecz o k o n k r e t n y m cz łowieku , d e n o t o w a n y m przez t o znaczen ie . Ale t e r a z r o z w a ż m y : „ T h e K i n g of F r a n c e is b a l d " 2 4 . N a p o d s t a w i e p a r a -l e l i zmu f o r m y — t o również p o w i n n o b y ć o d e n o t a c j i z w r o t u „ t h e K i n g of F r a n c e " . T e n j e d n a k z w r o t — aczko lwiek m a z n a c z e n i e , o ile m a je „ t h e K i n g of E n g l a n d " — n a p e w n o n ie m a d e n o t a c j i , p r z y n a j m n i e j w ż a d n y m o c z y w i s t y m sensie . M o ż n a b y z a t e m myś l eć , iż „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " p o w i n n o b y ć nons e n s e m ; n ie j e s t t o j e d n a k n o n s e n s , w o b e c t ego że j e s t t o po p r o s t u fałsz. A lbo z n ó w r o z w a ż m y t a k i o to sąd log iczny : „ Jeże l i u j e s t k lasą , k t ó r a m a t y l k o j e d e n e l e m e n t , t o t e n j e d y n y e l e m e n t jes t e l e m e n t e m k l a s y u", czy t eż — m o ż n a t o i t a k s fo rmułować — „If u is a u n i t c l a s s , t h e u is a u" 2 5 . Sąd t e n p o w i n i e n b y ć z a w s z e p r a w d z i w y , p o n i e w a ż jegoT"nas tępnik j e s t p r a w d z i w y , i l ekroć p r a w d z i w y j e s t p o p r z e d n i k . Ale „ t h e u" t o z w r o t d e n o t u j ą c y ,

* W teorii tej mówię będziemy, że dany zwrot denotujący w y r a ż a znaczenie; a zarówno o owym zwrocie, jak i wspomnianym znaczeniu będziemy mówili, że d e n o t u j ą one denotację. Natomiast w teorii, której bronię, nie istnieje żadne z n a c z e n i e , tylko niekiedy — d e n o t a c j a .

2 1 „Scott jest (jedynym) autorem «Waverleya»'\ 2 2 „(Ten oto) król Anglii jest łysy", „(jedyny obecnie) król Anglii jest

łysy". 2 3 „(Ten oto) król Anglii", „(jedyny obecnie) król Anglii". 2 4 „(Ten oto) król Francji jest łysy", „(jedyny obecnie) król Francji jest

łysy". 2 5 „Jeżeli u jest klasą jednostkową, to (to oto jedyne) u jest (jakimś) u".

Denotowanie 261

właśn ie więc o j ego d e n o t a c j i , n i e zaś o z n a c z e n i u p o w i e d z i a n o , że j e s t ( p e w n y m ) u. N o , a jeśli u n i e j e s t k l a są j e d n o s t k o w ą , t o „ t h e u" n i czego - c h y - b a - n i e d e n o t u j e ; n a s z z a t e m sąd log i czny — w y g l ą d a ł o b y n a t o , że s t a j e się n o n s e n s e m , skoro t y l k o u p r z e s t a j e b y ć k l a są j e d n o s t k o w ą .

Ale przec ież j e s t rzeczą z rozumia łą , że t a k i e s ą d y log iczne n i e s ta ją się n o n s e n s a m i , d l a t e g o t y l k o że ich p o p r z e d n i k i są fa ł szywe . K r ó l w Burzy m ó g ł b y r z e c : „ Je ś l i F e r d y n a n d n ie u t o n ą ł , F e r d y n a n d j e s t m y m j e d y n y m s y n e m " . O tóż „ m ó j j e d y n y s y n " t o z w r o t d e n o t u j ą c y , k t ó r y — n a p i e r w s z y r z u t o k a — m a d e n o t a c j ę w t e d y i t y l k o w t e d y , g d y m a m d o k ł a d n i e j e d n e g o s y n a . N i e m n i e j j e d n a k p o w y ż s z a w y p o w i e d ź p o z o s t a ł a b y p r a w d z i w a , g d y b y F e r d y n a n d rzeczywiśc ie u t o n ą ł . A z a t e m m u s i m y a l b o z a p e w n i ć d e n o t a c j ę w w y p a d k a c h , g d y n a p i e r w s z y r z u t o k a je j b r a k , a lbo t eż zrez y g n o w a ć z p o g l ą d u , że t o właśn ie o ową d e n o t a c j ę c h o d z i w sąd a c h log icznych , zawie ra j ących z w r o t y d e n o t u j ą c e . O p o w i a d a m się za d r u g ą z t y c h możl iwośc i . P i e r w s z ą m o ż n a p r z y j ą ć , t a k j a k t o u c z y n i ł Me inong , u z n a j ą c o b i e k t y , k t ó r e n ie i s tn ie ją 2 6 , a z a p r z e - / czając , j a k o b y b y ł y one p o s ł u s z n e p r a w u sp rzecznośc i ; t e g o j e d n a k n a l e ż y w m i a r ę m o ż n o ś c i u n i k a ć . I n n e wyjśc ie w randach tejże( p ie rwsze j możl iwośc i ( idzie ciągle o w s p o m n i a n ą t u a l t e r n a t y w ę ) w y b r a ł F r e g e , k t ó r y def in icyjn ie z a w a r o w u j e p e w n ą c z y s t o u m o w n ą d e n o t a c j ę , w w y p a d k a c h g d y w p r z e c i w n y m raz i e wca l e b y je j n ie b y ł o . T a k więc „ t h e K i n g of F r a n c e " m a d e n o t o w a ć k l a s ę ze row^f^fche on ly son of Mr . S o - a n d - s o " 2 6 a ( k t ó r y t o pan" m a j a k się p a t r z y r o d z i n ę dz ies ięc ioosobową) m a d e n o t o w a ć k l a s ę w s z y s t ^ k i ch jego s y n ó w , i t d , Ale t a p r o c e d u r a , choć m o ż e i n ie d o p r o w a d z a ; d o f a k t y c z n e g o b ł ę d u log icznego, t o j e d n a k j e s t w sposób o c z y w i s t y s z t u c z n a i n ie da je właśc iwej a n a l i z y n a s z e g o p r z e d m i o t u . J e ś l i się więc z g o d z i m y , że z w r o t y d e n o t u j ą c e z a z w y c z a j m a j ą t e d w i e s t r o n y , m ianowic i e znaczen ie i d e n o t a c j ę , t o w y p a d k i , w k t ó r y c h — j a k się zda je — n ie m a ż a d n e j d e n o t a c j i , s p r a w i a j ą / t r u d n o ś c i z a r ó w n o p r z y za łożen iu , iż rzeczywiśc ie i s tn ie je d e n o - \ t a c j a , j a k p r z y za łożen iu , iż t a k o w e j n a p r a w d ę n ie m a . \

2 6 „Subsist"; zob. przypis 20, s. 259. 1

2 6 a „(Ten oto) jedyny syn pana Takiego a takiego". 19*

262 Bertrand Bussell

Teor ię logiczną m o ż n a w y p r ó b o w a ć b a d a j ą c , w j ak i e j m i e r z e r a d z i sobie o n a z ł a m i g ł ó w k a m i ; i z d r o w y t o sposób p o s t ę p o w a n i a , r o z m y ś l a j ą c n a d logiką z a d a w a ć sobie d o r o z w i ą z a n i a możl iwie j a k na jwięce j ł amig łówek , t e b o w i e m służą p o d o b n e m u celowi, j a k e k s p e r y m e n t y w f izyce. D l a t e g o p o d a m t r z y ł amig łówki , k t ó r e t e o r i a d o t y c z ą c a d e n o t o w a n i a p o w i n n a m ó c r o z w i ą z a ć ; n a s t ę p n i e zaś p o k a ż ę , że m o j a t e o r i a j e rozwiązu je .

(1) J e ż e l i a j e s t i d e n t y c z n e z 6, t o coko lwiek j e s t p r a w d ą o j e d n y m z n ich , j e s t t eż p r a w d ą o d r u g i m , o raz k a ż d e z t y c h d w ó c h m o ż n a p o d s t a w i ć n a mie jsce pozos t a ł ego w d o w o l n y m sądzie l o g i c z n y m , n ie zmien i a j ąc p rzez t o p r a w d z i w o ś c i a n i fa łszywości owego s ą d u . O t ó ż J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m 2 7 „ W a v e r l e y a " ; i f a k t y c z n i e S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a v e r l e y a " . M o ż e m y z a t e m p o d s t a w i ć S c o t t n a mie j sce a u t o r „ W a v e r l e y a " 2 8 i t y m s a m y m dowieść , że J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t S c o t t e m . A j e d n a k z a i n t e r e s o w a n i e p r a w e m i d e n t y c z n o ś c i t r u d n o p r z y p i s a ć p i e r w s z e m u d ż e n t e l m e n o w i E u r o p y .

(2) N a m o c y p r a w a wy łączonego ś r o d k a m u s i b y ć p r a w d ą a l b o „ A j e s t B " , a l b o „ A n ie j e s t B " . A z a t e m p r a w d ą b y ć m u s i a l b o : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is b a l d " , a l b o : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " . A j e d n a k g d y b y ś m y wyl iczy l i r z e c z y łyse , n a s t ę p n i e zaś r zeczy n ie łyse , t o n a ż a d n e j z t y c h l is t n ie z n a l e ź l i b y ś m y ( jedynego) obecnego k r ó l a F r a n c j i . Hegl i śc i , k t ó r z y k o c h a j ą s y n t e z ę , wyc i ągną p r a w d o p o d o b n i e wniosek , że nos i o n p e r u k ę .

(3) E o z w a ż m y sąd log iczny : „ A różn i się o d B " . J e ś l i t o p r a w d a , t o i s tn ie je różn i ca m i ę d z y A oraz B , co m o ż n a w y r a z i ć w p o s t a c i z d a n i a : „ T h e dif ference b e t w e e n A a n d B s u b s i s t s " 2 9 . J e ś l i j e d n a k fa ł szem je s t , iż A r ó ż n i się o d B , t o n ie m a różn i cy m i ę d z y A oraz B , co m o ż n a w y r a z i ć w p o s t a c i z d a n i a : „ T h e dif-

2 7 „The author" — „(jedynym) autorem". 2 8 „The author of «Waverley»" „(jedyny) autor «Waverleya»". 2 9 „(Ta, o której mowa) różnica między A oraz B istnieje" [„Subsists";

zob. przypis 20, s. 259].

Denotowanie 263

ference b e t w e e n A a n d B does n o t s u b s i s t " 3 0 . J a k ż e j e d n a k j ak i ś p i e - b y t 3 1 m o ż e b y ć p o d m i o t e m s ą d u logicznego? „Myś lę , w ięc j e s t e m " w c a l e n ie j e s t b a r d z i e j oczywi s t e n i ż : „ J e s t e m p o d m i o t e m s ą d u log icznego , więc j e s t e m " , p o d w a r u n k i e m że „ j e s t e m " u ż y t o d l a s t w i e r d z e n i a s u b z y s t e n c j i , czyl i b y c i a *, n i e zaś egzys t enc j i . W y g l ą d a ł o b y więc n a t o , że zap rzeczen i e b y c i a czegokolwiek m u s i zawsze m i e ć c h a r a k t e r w e w n ę t r z n i e sp rzeczny- a le widz ie l i śmy , w związku z M e i n o n g i e m , iż u z n a n i e b y c i a — t a k ż e n i e k i e d y p r o w a d z i d o sprzecznośc i . A z a t e m jeśB"""Arofaz"'B n ie różn ią się od s iebie , t o z a r ó w n o m n i e m a n i e , że i s tn ie je , j a k m n i e m a n i e , że n ie i s tn i e j e t a k i o b i e k t , j a k „ t h e di f ference b e t w e e n A a n d B " , w y d a j ą się j e d n a k o w o n iemoż l iwe .

S t o s u n e k o m a w i a n e g o z n a c z e n i a do o m a w i a n e j d e n o t a c j i poc iąga za sobą d o s y ć d z i w n e t r u d n o ś c i i j u ż o n e s a m e s t a r c z ą c h y b a za d o w ó d , iż t eo r i a , k t ó r a do n i ch p r o w a d z i , m u s i b y ć b ł ę d n a .

G d y p r a g n i e m y m ó w i ć o z n a c z e n i u z w r o t u d e n o t u j ą c e g o , w p rzec iw ieńs tw ie do jegi5 d e n o t a c j i , t o n a t u r a l n y m s p o s o b e m jes t t u u ż y c i e c u d z y s ł o w ó w . 0 | o n p . m ó w i m y :

Ś r o d e k m a s y s y s t e m u s łonecznego t o p u n k t , n ie zaś zespó ł d e n o t u j ą c y 3 2 ; N

„ Ś r o d e k m a s y s y s t e m u s łonecznego" t o zespół d e n o t u j ą c y , n ie zaś p u n k t .

A lbo t e ż :

P i e r w s z y wiersz „E leg i i " G r a y a j e s t s ą d e m l o g i c z n y m . „ P i e r w s z y wiersz «Blegi i» G r a y a " n ie j e s t s ą d e m l o g i c z n y m .

B i o r ą c z a t e m d o w o l n y z w r o t d e n o t u j ą c y , p o w i e d z m y C, p r a g n i e m y r o z w a ż y ć re lac ję m i ę d z y C o raz „ C " , gdz ie r ó ż n i c a m i ę d z y t y m i d w o m a e l e m e n t a m i m a t a k i c h a r a k t e r , j a k w p r z y t o c z o n y c h wyże j d w ó c h p r z y k ł a d a c h .

* Używam tych słów jako synonimów [zob. przypis 20, s. 259]. 3 0 „(Ta, o której mowa) różnica między A oraz B nie istnieje". 3 1 „A non-ent i ty"V- „(jakiś) nie-byt", „(jakaś) nicość", „coś nie istnieją

cego", „coś, co ńfe jest bytem". 3 2 „A denoting complex".

264

P r z e d e w s z y s t k i m : p o w i a d a m y , że g d y w y s t ę p u j e C, t o właśn ie d e n o t a c j a j e s t t y m , o c z y m się m ó w i ; g d y n a t o m i a s t w y s t ę p u j e „C" , t o t y m c z y m ś jest z n a c z e n i e . O tóż t a r e l ac ja znaczen i a i d e n o t a c j i n i e j e s t j e d y n i e j ę z y k o w a w Obrębie owego iwrotu: m u s i t u wchodz i ć w g rę r e l ac ja log iczna , k t ó r ą w y r a ż a m y m ó w i ą c , że d a n e z n a c z e n i e 4 e n o t ^ ^ 4 a r n ą r - d e n o t a c j ę r - f f l e trudiro&ć^ k t ó r a p r z e d n a m i s ta je , po lega n a t y m , iż n ie u d a j e n a m się z a r a z e m / z a c h o w a ć związku z n a c z e n i a i d e n o t a c j i o r a z n ie d o p u ś c i ć do t ego , / b y b y ł y one j e d n y m i t y m s a m y m ; a t a k ż e n a t y m , iż do owego z n a c z e n i a n ie m o ż n a d o t r z e ć i nacze j , j a k t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m , Zwrotów d e n o t u j ą c y c h . Dz ie je się t o w n a s t ę p u j ą c y sposób . /"

J e d e n i t e n s a m z w r o t C m i a ł m i e ć z a r ó w n o znaczen ie , j a k dd i n o t a c j ę . Ale jeśl i m ó w i m y o „ z n a c z e n i u owego C" 3 3 , da j e t o nanjl znaczen ie odpowiedn i e j d e n o t a c j i (o ile w ogóle j e s t t a k o w e ) . „Znaczen ie p ie rwszego wie r sza «Elegi i» G r a y a " j e s t t a k i e s a m o j a k : „Znaczen i e z d a n i a : « W i e c z o r n y d z w o n obwieszcza p o g r z e b gasnącego d n i a 3 4 » " , a n ie j e s t t a k i e s a m o j a k : „Znaczen i e z w r o t u : «p ie rwszy wiersz »Elegi i« G r a y a » " . Ż e b y więc u z y s k a ć znaczen ie , o k t ó r e n a m chodz i , m u s i m y m ó w i ć n ie o „ z n a c z e n i u owego C", lecz o „ z n a c z e n i u « C » 3 5 , k t ó r e j e s t i d e n t y c z n e z s a m y m „ C " . Ana log i czn i e : „TJeno tMja owego C " 3 6 n ie ozna c z a d e n o t a c j i , o k t ó r ą n a m chodz i , lecz o z n a c z a coś, co d e n o t u j e (o ile w ogóle d e n o t u j e ) , t o , co j e s t d e n o t o w a n e p rzez d e n o t a c j ę , o k t ó r ą n a m chodz i . M e c h n p . „ C " będz i e t o „zespół d e n o t u j ą c y , k t ó r y wys t ę p u j e w d r u g i m z p o w y ż s z y c h p r z y k ł a d ó w " . W ó w c z a s C = „p i e rwszy wiersz «Elegi i» G r a y a " , a d e n o t a c j a owego C = Wiec z o r n y d z w o n obwieszcza p o g r z e b ga snącego d n i a . Ale t y m , co m y ś m y c h c i e l i mieć j a k o o m a w i a n ą d e n o t a c j ę , b y ł o : „ P i e r w s z y wiersz «Elegi i» G r a y a " . A z a t e m n ie u d a ł o n a m się u z y s k a ć t ego , c zegośmy chciel i .

T r u d n o ś ć . i k w i ą c ą - J Ł J i i o ^ ę n i u o z n a c z e n i u zespo łu denotu ją -

3 3 „The meaning of C" — „znaczenie Cea". 3 4 „The curfew tolls the knell of parting day" — (dosłownie) „Hasło do

gaszenia ogni wydzwania podzwonne odchodzącemu dniu". 3 5 „The meaning of «C»" — „znaczenie (zwrotu) «C»". 3 6 „The denotation of C" —- „denotacja Cea".

Denotowanie 265

cego m o ż n a t a k s c h a r a k t e r y z o w a ć . W t y m m o m e n c i e g d y u m i e s z c z a m y ów ze spó ł - w a d z i e l o g i c z n y m , s ąd t e n z a c z y n a b y ć s ą d e m o odpowiedn ie j d e n o t a c j i ; g d y więc b u d u j e m y sąd log iczny , k t ó r e g o p o d m i o t e m j e s t „znaczen ie owego C", t o w ó w c z a s p o d m i o t t e n — t o znaczen ie (o ile w ogóle j e s t t a k o w e ) o d p o w i e d n i e j d e n o t a c j i ; a t o n ie b y ł o z a m i e r z o n e . S k ł a n i a t o n a s do powiedze n ia , że g d y r o z r ó ż n i a m y znaczen ie i d e n o t a c j ę , t o m u s i m y się z a j m o w a ć t a k i m o t o z n a c z e n i e m : z n a c z e n i e t o m a d e n o t a c j ę o raz j e s t p e w n y m zespo łem, i n ie i s tn ie je n i c i n n e g o , p o z a o w y m z n a c z e n i e m , co m o ż n a b y - n a z w a ć t a k i m zespo łem i o c z y m m o ż n a b y powiedz ieć , że m a z a r ó w n o znaczen ie , j a k d e n o t a c j ę . Właśc i w y m s f o r m u ł o w a n i e m , jeśl i idz ie o o m a w i a n e z a p a t r y w a n i e , bę -będz ie , iż p e w n e z n a c z e n i a m a j ą d e n o t a c j ę .

T o j e d n a k s p r a w i a t y l k o , że n a s z a t r u d n o ś ć , t k w i ą c a w m ó wien iu o z n a c z e n i a c h , s t a j e się b a r d z i e j w i d o c z n a . T f z ^ j U l i j T n y b o w i e m , iż C j e s t n a s z y m ze spo ł em; w ó w c z a s p o w i n n i ś m y p o wiedzieć , że C j e s t z n a c z e n i e m t ego zespo łu . N i e m n i e j j e d n a k , i l ekroć C w y s t ę p u j e bez c u d z y s ł o w u , t y l e k r o ć t o , co się m ó w i , n ie s tosu je się do owego znaczen ia , lecz t y l k o d o odpowiedn i e j d e n o t a c j i , t a k j a k w t e d y , g d y p o w i a d a m y : Ś r o d e k m a s y s y s t e m u s łonecznego j e s t „punk tem. Ą więc , a b y b y ł a m o w a o s a m y m O, czyl i a b y p o w s t a ł sąd log iczny o o w y m znaczen iu , n a s z y m p o d -m i o t e m _ n i 0 m o ż e b y ć C. ty lko , coś , p rzez , co 0 j g s t j d e n o t o ^ a a e . -A z&tem „ 0 " , k t ó r e j e s t t y m wła śn i e^ezego u ż y w a m y , g d y c h c e m y m ó w i ć o w s p o m n i a n y m znaczen iu , m u s i b y ć n ie o w y m z n a c z e n i e m , lecz c z y m ś , p r zez co owo znaczen ie j e s t d e n o t o w a n e . C więc n ie m o ż e b y ć s k ł a d n i k i e m t e g o zespo łu ( t a k j a k jGsttfifft w zwrocie „zna czenie owego C" 3 6 a ) ; b o jeś l i C się p o j a w i w t y m zespole , w ó w c z a s t y m , co w y s t ą p i , b ę d z i e jego deno tac j ą , a n i e j ego znaczen ie , n ie m a zaś ż a d n e j d rog i p o w r o t n e j o d d e n o t a c j i do z n a c z e ń , p o n i eważ k a ż d y o b i e k t m o ż e b y ć d e n o t o w a n y p r zez n i eog ran i czoną l iczbę r ó ż n y c h z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h .

W y d a w a ł o b y się p r z e t o , że „ C " o raz C są r ó ż n y m i b y t a m i , t a k i m i że 0 j e s t d e n o t o w a n e p r zez „ C " ; t o j e d n a k n i e m o ż e s t a -

3 6 a „The meaning of C".

266 Bertrand Bussell

n o w i ć w y t ł u m a c z e n i a , pcmiawąż re lac ja „ C " w z g l ę d e m O pozos t a j e ca łkowic ie t a j e m n i c z a ; i gdz ie m a m y n a t r a f i ć n a ów d e n o t u j ą c y zespół „ 0 " , p r zez k t ó r y T T m a b y ć d e n o t o w a n e f P o z a t y m , g d y 0 z j awia się w sądzie l o g i c z n y m , w ó w c z a s t y m , co w y s t ę p u j e , j e s t n i e t y l k o o d p o w i e d n i a d e n o t a c j a ( jak z o b a c z y m y w n a s t ę p n y m u s t ę p i e ) ; n a r az i e j e d n a k , w świe t le r o z w a ż a n y c h p o g l ą d ó w , C — t o t y l k o d e n o t a c j a , znaczen i e zaś zos t a j e ca łkowic ie p rzesu n i ę t e do „ C " . J e s t t o g m a t w a n i n a n ie d o r o z w i k ł a n i a i c h y b a dowodz i , że całe roz różn ien ie z n a c z e n i a o raz d e n o t a c j i zos ta ło źle p o m y ś l a n e . ;., £:>

Tego , że znaczen i e j e s t c z y m ś i s t o t n y m , g d y w sądzie log i c z n y m p o j a w i a się z w r o t d e n o t u j ą c y , f o r m a l n i e d o w o d z i c y t o w a n a ł a m i g ł ó w k a n a t e m a t a u t o r a „ W a v e r l e y a " . Sąd log iczny ^ S c o t t b y ł a u t o r e m « W a v e r l e y a » " 3 6 b -— m a własność n ie p r z y s ł u gującą s ądowi : „ S c o t t b y ł S c o t t e m " , t ę m ianowic i e , że J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy t o p r a w d a . T e więc d w a s ą d y logiczne n ie są i d e n t y c z n e ; a z a t e m z a r ó w n o znaczen i e z w r o t u „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , j a k j e g o d e n o t a c j a — m u s L b y ^ jeżel i o b s t a j e m y p r z y pog lądz ie , k t ó r e m u roz różn ien ie t o j e s t właśc iwe . A j e d n a k , j a k e ś m y dop ie ro co widziel i , d o p ó k i t r z y m a m y się t e g o p o g l ą d u , j e s t e ś m y z m u s z e n i tw ie rdz i ć , że t y l k o o w a deno t a c j a m o ż e b y ć c z y m ś i s t o t n y m . T r z e b a więc o m a w i a n y p u n k t w idzen i a od rzuc ić .

P o z o s t a j e p o k a z a ć , w j a k i sposób w s z y s t k i e t e r o z w a ż a n e ł a m i g ł ó w k i rozwiązu je się p r z y p o m o c y teor i i , k t ó r ą ś m y wyj a śn i a l i n a p o c z ą t k u t e g o a r t y k u ł u .

Z g o d n i e z p o g l ą d e m , k t ó r e g o j e s t e m z w o l e n n i k i e m , z w r o t d e n o t u j ą c y — t o w p i e r w s z y m rzędz ie c z ę ś ć z d a n i a , i n ie m a on, p o d o b n i e j a k większość p o j e d y n c z y c h słów, ż a d n e g o z n a c z e n i a n a w ł a s n y swój r a c h u n e k . J e ś l i m ó w i ę : „ S c o t t w a s a m a n " 3 7 , t o j e s t t o w y p o w i e d ź m a j ą c a p o s t a ć : „a? w a s a m a n " 3 8 — i m a o n a s łowo „ S c o t t " j a k o swój p o d m i o t . J e ś l i n a t o m i a s t m ó w i ę : „ T h e a u t h o r

3 6 ł ) „Scott was the author of «Waverley»". 3 7 „Scott był (jakimś) człowiekiem", „Scott był (pewnym) mężczyzną". 38 „x był (jakimś) człowiekiem", „a? był (pewnym) mężczyzną".

Denotowanie 267

of « \Vaver l ey» was a m a n " 3 9 , t o n ie j e s t t o w y p o w i e d ź , m a j ą c a p o s t a ć : „,r w a s a m a n " , i n ie m a o n a s łów: „ T h e a u t h o r of « W a -verley>>" j a k o swego p o d m i o t u . S k r a c a j ą c w y p o w i e d ź s formułow a n ą n a p o c z ą t k u t ego a r t y k u ł u , m o ż e m y — z a m i a s t : „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » w a s a m a n " — powiedz ieć , j a k n a s t ę p u j e : „ O n e a n d on ly one e n t i t y w r o t e « W a v e r l e y » , a n d t h a t one w a s a m a n " 4 0 . (Nie j e s t t o t a k ściśle t o , co się m a n a myś l i , j a k w wyp a d k u p ie rwsze j w y p o w i e d z i ; a le ł a t w i e j t o z rozumieć ) . Mówiąc więc ogóln ie : p r z y j m i j m y , że p r a g n i e m y powiedz ieć , iż ( j edyny) a u t o r « W a v e r l e y a » m i a ł w łasność <Ź>, a w ó w c z a s t o , co p r a g n i e m y powiedz ieć , r ó w n o w a ż n e j e s t z d a n i u : „ J e d n a i t y l k o j e d n a i s t o t a n a p i s a ł a « W a v e r l e y a » i i s t o t a t a m i a ł a w ła sność # " .

W y j a ś n i e n i e d e n o t a c j i j e s t t e r a z n a s t ę p u j ą c e . K a ż d y sąd log iczny , w k t ó r y m w y s t ę p u j e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , i n t e r p r e t o w a n y j a k w y ż e j , n p . sąd „ S c o t t w a s t h e a u t h o r of « W a -v e r l e y » " (czyli „ S c o t t b y ł i d e n t y c z n y z ( j e d y n y m ) a u t o r e m « W a v e r l e y a » " 4 1 ) — s ta j e się s ą d e m : „ O n e a n d on ly o n e e n t i t y w r o t e « W a v e r l e y » , a n d S c o t t w a s i d e n t i c a l w i t h t h a t o n e " 4 2 ; a l bo w r a c a j ą c do p o s t a c i w pe łn i r o z w i n i ę t e j : „ I t is n o t a l w a y s false of x t h a t x w r o t e « W a v e r l e y » , t h a t i t is a l w a y s t r u e of y t h a t if y w r o t e « W a v e r l e y » y is i d e n t i c a l w i t h x, a n d t h a t S c o t t is i d e n t i c a l w i th ,r" 4 3 . J e ś l i więc „ C " j e s t z w r o t e m d e n o t u j ą c y m , t o m o ż e się z d a r z y ć , że i s tn ie je j e d e n b y t x (nie m o ż e t u b y ć więcej niż j e d e n ) , w odn ies ien iu d o k t ó r e g o p r a w d z i w y j e s t sąd log iczny „x j e s t i d e n t y c z n e z C", o ile sąd t e n i n t e r p r e t u j e się j a k w y ż e j . M o ż e m y p r z e t o powiedz ieć , iż ów b y t x t o d e n o t a c j ą w s p o m n i a nego z w r o t u „ C " . S c o t t z a t e m j e s t d e n o t a c j ą z w r o t u „ t h e a u t h o r

#

3 9 „(Jedyny) autor «Waverleya» był (jakimś) człowiekiem", „(ten oto) autor «Waverleya» był (pewnym) mężczyzną".

4 0 „Jedna i tylko jedna istota napisała «Waverleya» i istota ta była (jakimś/pewnym) człowiekiem/mężczyzną".

4 1 „Scott was identical with the author of «Waverley»". 4 2 „Jedna i tylko jedna istota napisała «Waverleya» i Scott był identyczny

z tą istotą". 4 3 „Nie zawsze jest fałszem w odniesieniu do x, że x napisał «Waveiieya»,

gdy zawsze jest prawdą w odniesieniu do y, że jeśli y napisał «Waverleya», to y jest identyczn3 r z x, oraz że Scott jest identyczny z x".

268 Bertrand Bussell

of « W a v e r l e y » " . O w o „ C " w cudzys łowie b ę d z i e p o p r o s t u z w r o t e m , n ie zaś c z y m ś , co m o ż n a b y n a z w a ć o d p o w i e d n i m z n a c z e n i e m . Z w r o t t e n per se n ie m a ż a d n e g o znaczen i a , p o n i e w a ż w ż a d n y m sądzie l og i cznym, z a w i e r a j ą c y m go, p o p e ł n y m rozwin ięc iu owego s ą d u — z w r o t u t e g o n ie będz ie , r ozp łyn i e się.

W i d a ć t e r a z , że ł a m i g ł ó w k a n a t e m a t c iekawośc i J e r z e g o I V m a b a r d z o p r o s t e rozwiązan ie . S ą d log iczny : „ S c o t t w a s t h e a u t f a o r of «Waveriey>^L r - k t ó r y - w p o p r z e d n i m u s t ę p i e zos t a ł n a p i s a n y w p o s t a c i n i e s k r ó c o n e j , wca le n ie z a w i e r a s k ł a d n i k a „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » , n a k t ó r e g o mie jsce m o ż n a b y p o d s t a w i ć „ S c o t t " . Wca l e t o nie ko l idu je z p r awdz iwośc i ą w n i o s k ó w w y n i k a j ą c y c h z d o k o n a n i a t ego , co j e s t p o d w z g l ę d e m w e r b a l n y m p o d s t a w i e n i e m „ S c o t t " n a mie jsce „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , b y l e t y l k o „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " w y s t ę p o w a ł w r o z w a ż a n y m sądzie j a k o z w r o t w u ż y c i u p r y m a r n y m , czyli p o d s t a w o w y m . B ó ż n i c a m i ę d z y ^ p r x m a r u y m ~ a s e k u n d a r n y m , czyl i w t ó r n y m , u ż y c i e m z w r o t ó w d e a o t u j ą c y c h jes t t a k a o t o :

G d y m ó w i m y : „ J e r z y TV p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy t a k a t a k " — l u b g d y m ó w i m y : „ T o a t o j e s t d z i w n e " , czy : „To a t o j e s t p r a w d ą " e t c , owo „ t a k a t a k " b ą d ź „ to a t o " m u s i b y ć s ą d e m log i cznym. Z a ł ó ż m y t e r a z , iż „ t a k a t a k " czy „ t o a t o " z a w i e r a w sobie z w r o t d e n o t u j ą c y . M o ż e m y ów z w r o t d e n o t u j ą c y u s u n ą ć a lbo z o b r ę b u p o d r z ę d n e g o s ą d u logicznego „ t a k a t a k " , a lbo z o b r ę b u całego t ego s ą d u log icznego, w k t ó r y m „ t a k a t a k " j e s t j e d y n i e s k ł a d n i k i e m . W za leżnośc i od t e g o , j a k p o s t ą p i m y , p o w s t a n ą r ó ż n e s ądy . S ły sza ł em o p e w n y m d r a ż l i w y m właści cielu j a c h t u , że g d y k t o ś z gości , w idząc ów j a c h t p o r az p i e rwszy , z a u w a ż y ł : „Myś la ł em, że t w ó j j a c h t j e s t w iększy niż w rzeczywis tośc i " 4 4 , t e n odpowiedz i a ł : „ M e , m ó j j a c h t n i e j e s t w iększy ńiż w r zeczywis to śc i " 4 5 . Gość ów m i a ł n a m y ś l i : „ W y m i a r y , k t ó r e — j a k m y ś l a ł e m — m a t w ó j j a c h t , są większe od t y c h , k t ó r e m a on

4 4 „I thought your yacht was larger than it is" — (dosłownie): „Myślałem, że twój jacht jest większy, niż jest.

4 5 „No, my yacht is not larger than it is" — (dosłownie): „Nie, mój jacht nie jest większy, niż jest".

Denotowanie 269

f a k t y c z n i e " ; p r z y p i s a n o zaś jego s ł owom t a k i e znaczen i e : „Myślał em, że w y m i a r y t w e g o j a c h t u są większe od w y m i a r ó w t w e g o j a c h t u " . Ż e b y wróc ić do J e r z e g o I V i „ W a v e r l e y a " — g d y m ó w i m y : „George I V w i s h e d t o k n o w w h e t h e r S c o t t w a s t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " 4 6 , t o n o r m a l n i e m a m y n a m y ś l i : „ J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy j e d e n i t y l k o j e d e n człowiek n a p i s a ł « \ V a v e r l e y a » i czy S c o t t j e s t o w y m cz łowiek i em" 4 7 ; a le m o ż e m y t a k ż e mieć n a m y ś l i : „ J e d e n i t y l k o j e d e n cz łowiek n a p i s a ł « W a -v e r l e y a » , a J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t o w y m cz łowiek iem" 4 8 . P r z y t e j d rug ie j i n t e r p r e t a c j i „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " m a c h a r a k t e r p r y m a r n y , p r z y p ie rwsze j zaś — s e k u n d a r n y . T ę d r u g ą i n t e r p r e t a c j ę m o ż n a w y r a z i ć p r z y p o m o c y z d a n i a „ J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć — co się t y c z y t ego cz łowieka , k t ó r y f a k t y c z n i e n a p i s a ł « W a v e r l e y a » — czy t o S c o t t " 4 9 . B y ł a b y t o p r a w d a , g d y b y n p . J e r z y I V z o b a c z y ł S c o t t a z d a l e k a i z a p y t a ł : „Czy t o S c o t t ? " S e k u n d a r n e użyc ie z w r o t u d e n o t u j ą c e g o zdef in iować m o ż n a j a k o t a k i e , w k t ó r y m w y s t ę p u j e on w sądzie l o g i c z n y m b ę d ą c y m j e d y n i e s k ł a d n i k i e m r o z w a ż a nego s ą d u logicznego, p r z y c z y m w s p o m n i a n e za s t ąp i en i e z w r o t u d e n o t u j ą c e g o w i n n o zos t ać d o k o n a n e w ob ręb i e p, n ie zaś w ob rę bie całego o m a w i a n e g o sądu . T a k i e j d w u z n a c z n o ś c i , j a k m i ę d z y u ż y c i e m p r y m a r n y m a s e k u n d a r n y m , t r u d n o u n i k n ą ć w j ę z y k u ; n ie p r z y n o s i o n a j e d n a k s z k o d y , o ile m a m y się p r z e d nią n a bacz nośc i . W logice fo rma lne j ł a t w o j e j , rzecz j a s n a , u n i k n ą ć .

P o w y ż s z e roz różn ien ie u ż y c i a p r y m a r n e g o i s e k u n d a r n e g o da je n a m również m o ż n o ś ć rozwiązan i a kwes t i i , czy ( j edyny) o b e c n y k r ó l F r a n c j i j es t łysy , czy t eż n ie , a t a k ż e w ogóle z a g a d n i e n i a s t a n u logicznego z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h , k t ó r e n iczego n ie d e n o -

4 6 „Jerzy IV pragnął się dowiedzieć, czy Scott jest (jedynym) autorem «Waverleya»".

4 7 „George IV wished to know whether one and only one man wrote «Wa-verley» and Scott was that man".

4 8 „One and only one man wrote «Waverley» and George IV wished to know whether Scott was that man".

4 9 „George IV wished to know, concerning the man who in fact wrote «Waverley», whether he was Scott".

270 Bertrand Bussell

tu ją . J e ś l i „ C " j e s t z w r o t e m d e n o t u j ą c y m , n p . „ t h e t e r m h a v i n g t h e p r o p e r t y F" 5 0 , t o w ó w c z a s :

„O m a wła sność 0" 5 1 z n a c z y * : „ J e d e n i t y l k o j e d e n t e r m i n m a w s p o m n i a n ą w ł a s n o ś ć F i t e n ż e t e r m i n m a ową wła sność 0U 52. J e ś l i t e r a z o w a własność F n ie p r z y s ł u g u j e ż a d n e m u t e r m i n o w i b ą d ź p r z y s ł u g u j e k i l k u t e r m i n o m , t o z t e g o w y n i k a , że „C m a własność <£" j e s t fa ł szem d l a w s z e l k i c h w a r t o ś c i z m i e n n e j 0. A z a t e m : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is b a l d " j e s t n a p e w n o fa ł szywe; a „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " j e s t fa ł szywe, o ile z n a c z y :

„ I s t n i e j e ( jakaś) i s t o t a , k t ó r a j e s t t e r a z k r ó l e m F r a n c j i i n i e j e s t ł y s a " 5 3 ,

j e s t n a t o m i a s t p r a w d z i w e , o ile z n a c z y :

„ F a ł s z e m je s t , że : i s tn ie je ( j akaś) i s t o t a , k t ó r a j e s t t e r a z k r ó l e m F r a n c j i i j e s t ł y s a " 5 4 .

T o z n a c z y : „ T h e K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " j e s t fa łszem, jeśl i „ t h e K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e w u ż y c i u p r y m a r n y m , p r a w d ą zaś — jeśl i w s e k u n d a r n y m . W s z y s t k i e więc s ą d y logiczne , w k t ó r y c h „ t h e K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e w u ż y c i u p r y m a r n y m , są fałs z y w e ; z a p r z e c z e n i a t a k i c h s ą d ó w są p r a w d z i w e , w n ich j e d n a k „ t h e K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e w u ż y c i u s e k u n d a r n y m . T a k o t o u n i k n ę l i ś m y w n i o s k u , że ów k r ó l F r a n c j i m a p e r u k ę .

T e r a z m o ż e m y t a k ż e z r o z u m i e ć , w j a k i sposób z a p r z e c z y ć , że i s tn ie je o b i e k t t a k i , j a k różn i ca m i ę d z y A oraz B , w w y p a d k u g d y A oraz B się n ie różnią . J e ś l i A o raz B się różnią , t o i s tn i e j e j e d e n i t y l k o j e d e n b y t x t a k i , że : „# j e s t ową różn icą m i ę d z y A

* Jest to interpretacja skrótowa, nie zaś ściślejsza. 5 0 „(Jedyny) termin mający (tę oto) własność F". 5 1 „C has the property & u . 5 2 „One and only one term has the property F, and that one has the pro

perty 0 " . 5 3 „There is an ent i ty which is no w King of France and is not bald". 5 4 „It is false that there is an entity which is now King of France and is

bald".

Denotowanie 271

o r a z B " — t o sąd log iczny p r a w d z i w y ; jeżel i A o raz B się n ie różnią , t o t a k i b y t x n ie i s tn ie je . Z g o d n i e z a t e m z n i e d a w n o wyj a ś n i o n y m z n a c z e n i e m d e n o t a c j i , „ t h e dif ference b e t w e e n A a n d B " 5 5 m a d e n o t a c j ę , g d y A oraz B są r ó ż n e , n ie m a zaś — w p r z e c i w n y m raz ie . B ó ż n i c a t a s tosu je się w ogóle do p r a w d z i w y c h i f a ł s z y w y c h s ą d ó w log i cznych . J eże l i „&BZ>" z n a c z y : va p o zos t a j e w s t o s u n k u B w z g l ę d e m &", t o g d y allb j e s t p r a w d ą , w ó w c z a s i s tn ie je t a k i b y t , j a k ów s t o s u n e k B m i ę d z y a o raz b; g d y aRb j e s t fa ł szem, b y t t a k i n ie i s tn ie je . Z k a ż d e g o więc s ą d u log icznego m o ż n a z rob ić z w r o t d e n o t u j ą c y , k t ó r y d e n o t u j e j a k ą ś i s tn ie jącą rzecz , jeś l i ów sąd j e s t p r a w d z i w y , n ie d e n o t u j e zaś .żadnego b y t u , jeśl i ów sąd j e s t f a ł szywy. N p . p r a w d ą j e s t (p rzyn a j m n i e j b ę d z i e m y t a k myś leć ) , że Z i e m i a o b r a c a się wokó ł S łońca , a fa ł szem je s t , że S łońce o b r a c a się w o k ó ł Z i e m i ; a z a t e m p rzez „ o b r ó t Z iemi wokó ł S ł o ń c a " 5 6 j e s t d e n o t o w a n y j a k i ś b y t , g d y t y m c z a s e m „ o b r ó t S łońca w o k ó ł Z i e m i " 5 7 n ie d e n o t u j e ż a d n e g o b y t u *.

M o ż n a t e r a z w n a l e ż y t y sposób zająć się c a ł y m k r ó l e s t w e m b y t ó w n ie i s t n i e j ą c y c h r ea ln i e , t a k i c h j a k : „ o k r ą g ł y k w a d r a t " , „ p a r z y s t a l i czba p i e rwsza , r ó ż n a od 2 " 5 8 , „ A p o l l o " , „ H a m l e t " e t c . W s z y s t k o t o są z w r o t y d e n o t u j ą c e , k t ó r e n iczego n ie deno tu j ą . S ą d log iczny o Apol l in ie z n a c z y t y l e , co sąd o t r z y m a n y w w y n i k u p o d s t a w i e n i a t ego , co w e d ł u g s łown ika k l a s y c z n e g o r o z u m i e się p rzez Apo l l i na , n p . „bóg s łońca" 5 9 . W s z y s t k i e s ą d y log iczne , w k t ó r y c h w y s t ę p u j e Apo l lo , w i n n o się i n t e r p r e t o w a ć wed le p o w y ż s z y c h regu ł , d o t y c z ą c y c h z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h . J e ś l i „ A p o l l o " w y s t ę p u j e w u ż y c i u p r y m a r n y m , t o sąd log iczny , z awie r a j ący t e n w y r a z , j e s t f a ł s zywy ; jeśl i zaś m a m y użyc i e s e k u n d a r n e , t o o d p o w i e d n i sąd log iczny m o ż e b y ć p r a w d z i w y . P o d o b n i e t e ż :

* Sądy logiczne, z których wywodzi się takie byty , nie są identyczne ani z tymi bytami, ani też z sądami, iż owym bytom przysługuje subzystencja.

5 5 „(Omawiana) różnica między A oraz B". 5 6 „The revolution of the earth round the sun". 5 7 „The revolution of the sun round the earth". 5 8 „The even prime other than 2" — „(jedyna) parzysta liczba pierwsza,

różna od 2". 5 9 „The sun-god" — „(jedyny) bóg słoneczny".

Bertrand Bussell

„ T h e r o u n d s ą u a r e is r o u n d " 6 0 z n a c z y : „ I s t n i e j e j e d e n i t y l k o j e d e n b y t x, k t ó r y j e s t ok rąg ły i k w a d r a t o w y , i b y t t e n j e s t o k r ą g ł y " 6 1 , a t o sąd log iczny fa ł szywy, n ie zaś — j a k u t r z y m u j e Me i nong — p r a w d z i w y .

„ I s t o t a n a j d o s k o n a l s z a o d z n a c z a się wsze lk imi d o s k o n a ł o ś c i a m i ; e g z y s t e n c j a t o d o s k o n a ł o ś ć ; z a t e m I s t o t a n a j d o s k o n a l s z a is t n i e j e " 6 2 — p r z e c h o d z i w :

„ J e s t j e d e n i t y l k o j e d e n b y t x, k t ó r y j e s t n a j d o s k o n a l s z y ; b y t t e n o d z n a c z a się wsze lk imi d o s k o n a ł o ś c i a m i , e g z y s t e n c j a t o doskona łość , z a t e m b y t ó w i s t n i e j e " 6 3 .

J a k o d o w ó d , n ie spe łn ia t o swego z a d a n i a n a s k u t e k b r a k u uza s a d n i e n i a p r z e s ł a n k i : „ I s t n i e j e j e d e n i t y l k o j e d e n b y t x, k t ó r y j e s t n a j d o s k o n a l s z y " *.

P a n Ma c Cali ( „Mind" , N . S., n r 54 o raz n r 55 , s. 40.1) rozróżn i a i n d y w i d u a dwo jak i ego r o d z a j u : r e a lne i n i e r ea lne ; w związku z t y m k l a sę zerową def iniuje j a k o k l a sę z łożoną ze wszys tk i ch i n d y w i d u ó w n i e r e a l n y c h . T k w i w t y m założenie , iż z w r o t y t a k i e , j a k „ t h e p r e s e n t K i n g o | F r a n c e " , k t ó r e n ie d e n o t u j ą ż a d n e g o i n d y w i d u u m rea lnego , n i e m n i e j j e d n a k d e n o t u j ą j ak ie ś i n d y w i d u u m , t y l e że nierealne. . J e s t - t o w zasadz ie t eo r i a M e i n o n g a ; widz ie l i śmy zaś p o w ó d , k t ó r y k a ż e ją odrzuc ić , t e n mianowic ie , iż ko l idu je o n a z p r a w e m sprzecznośc i . P r z y p o m o c y nasze j teor i i d e n o t o w a n i a p o t r a f i m y obron ić pog ląd , że n i e m a i a d n y c h i n d y -

* Można przeprowadzić rozumowanie, które by wykazało w sposób niezbity, że istnieją wszystkie elementy klasy istot najdoskonalszych; można też dowieść formalnie, że klasa ta nie może mieć w i ę c e j niż jeden element; ale, jeśli przyjąć definicję doskonałości jako posiadanie wszelkich predykatów pozytywnych, można dowieść prawie tak samo formalnie, iż klasa ta nie ma ani jednego elementu.

6 0 „(Jedyny) okrągły kwadrat jest okrągły", „(ten oto) okrągły kwadrat jest okrągły".

6 1 „There is one and only one entity x which is round and sąuare, and that entity is round".

6 2 „The most perfect Being has all perfections; existence is a perfection; therefore the most perfect Being exists".

6 3 „There is one and only one entity x which is most perfect; that one has all perfections; existence is a perfection; therefore that one exists".

Denotowanie 273

widuu i iw-J i i e rea lnych ; z t y m j e d n a k , iż k l a s a c e r o w a to-kla&a nie zawie ra j ąca ż a d n y c h e l e m e n t ó w , n ie zaś k l a sa , k t ó r a j a k o swe e l e m e n t y zawie ra w s z y s t k i e i n d y w i d u a n i e rea lne .

E z e c z ą w a ż n ą j e s t z d a n i e sobie s p r a w y , j a k i w p ł y w n a s z a t e o r i a w y w i e r a n a i n t e r p r e t a c j ę definicji z b u d o w a n y c h p r z y p o m o c y z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h . Większość definicji m a t e m a t y c z n y c h m a t a k i c h a r a k t e r , n p . : „«m — n» m e a n s « t h e n u m b e r w h i c h , a d d e d t o iij g ives m » " 6 4 . A z a t e m „m — n" def iniuje się j a k o znaczące 6 5

t o s a m o , co p e w i e n z w r o t d e n o t u j ą c y ; zgodz i l i śmy się j e d n a k , że i zo lowane z w r o t y d e n o t u j ą e e n ie m a j ą ż a d n e g o znaczen i a . A więc def inic ja t a f a k t y c z n i e p o w i n n a p r z y b r a ć t a k ą p o s t a ć : „ A n y p r o p o s i t i o n c o n t a i n i n g «m — n» is t o m e a n t h e p r o p o s i t i o n w h i c h r e su l t s f rom s u b s t i t u t i n g for <<m n» « t h e n u m b e r w h i c h , a d d e d to n, g ives m»u 6 6 ^ . i 3 t r z y n i a n y w w y n i k u sąd log iczny i n t e r p r e t u j e się w T n y ś l p o d a n y c h j u ż r e g u ł i n t e r p r e t o w a n i a s ądów log icznych , w k t ó r y c h s ł o w n y m s f o r m u ł o w a n i u z a w a r t y j e s t z w r o t d e n o t u j ący . W w y p a d k u g d y m o raz n są t a k i e , iż j e s t j e d n a i t y l k o j e d n a l i czba Xj k t ó r a , d o d a n a do n, da j e m, i s tn ie je p e w n a l i czba <r, k t ó r ą m o ż n a p o d s t a w i ć n a mie j sce m — n w k a ż d y m sądzie l o g i c z n y m , z a w i e r a j ą c y m m — ??, n ie wywołu j ąc p r zez t o z m i a n y p r a w d z i wości b ą d ź fa łszywości owego sądu . Ale w i n n y c h w y p a d k a c h w s z y s t k i e sądy logiczne, w k t ó r y c h „ M — nu w y s t ę p u j e w użyc iu p r y m a r n y m , są fa ł szywe. \

P o w y ż s z a t e o r i a t ł u m a c z y p r z y d a t n o ś ć i d e n t y c z n o ś c i . M k t , I k t o n ie p isze ks iążk i log iczne j , n i g d y n ie m a o c h o t y powiedz ieć „x j e s t xUj a j e d n a k t w i e r d z e n i a o i d e n t y c z n o ś c i częs to fo rmu łu j e się w t a k i e j p o s t a c i , j a k : „ S c o t t w a s t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » "

b4 „«m — n» znaczy: <<liczba, która, dodana do n, daje m»". W oryginale zarówno „w, —- w,", jak „liczba, która, dodana do n, daje w" figurują bez cudzysłowów. Słowo „rneans" obok przyjętego sensu „znaczy" ma jeszcze m. in. i drugi: „oznacza", tu jednak kontekst podsuwa pierwszą z tych możliwości.

6 5 „Meaning"; w sprawie dwuznaczności tego terminu zob. przypis 64. 6 , 1 „Każdy sąd logiczny, zawierający «m >i», winien znaczyć tyle, co

sąd logiczny, który powstaje w wyniku podstawienia na miejscu «m — n» zwrotu: «liczba, która, dodana do n, daje m»". W oryginale „m — n" (w pierwszym wypadku) występuje bez cudzysłowu.

274 Bertrand Bussell

b ą d ź „ t h o u a r t t h e m a n " 6 7 . Z n a c z e n i a t a k i c h s ądów log icznych n ie sposób p o d a ć , n ie pos ługu j ąc się p o j ę c i e m i d e n t y c z n o ś c i , m i m o że n ie są t o p o p r o s t u o z n a j m i e n i a , iż „ S c o t t " j e s t i d e n t y c z n y z i n n y m t e r m i n e m , m i a n o w i c i e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , a l bo że „ t h o u a r t " j e s t i d e n t y c z n e z i n n y m t e r m i n e m , m i a n o w i c i e „ t h e m a n " 6 8 . „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n a j k r ó c e j m o ż n a w y r a z i ć c h y b a j a k o : „ S c o t t w r o t e « W a v e r l e y » ; a n d i t is a l w a y s t r u e of y t h a t if y w r o t e <<Waver le3a>L r ^ is i d e n t i c a l w i t h S c o t t " 6 9 . W t e n w l a $ n r e ~ s p o s ó b I d e n t y c z n o ś ć w k r a c z a d o : „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " ; i ze wzg lędu n a t a k i e właśn ie zas to sowan ie w a r t o i d e n t y c z n o ś ć u t r z y m a ć .

A o t o jeszcze j e d e n i n t e r e s u j ą c y w y n i k powyższe j t eo r i i de-n o t o w a n i a : g d y i s tn ie je coś, z c z y m n ie m a m y b e z p o ś r e d n i e g o k o n t a k t u p o z n a w c z e g o , lecz j e d y n i e definicję za p o m o c ą z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h , t o w ó w c z a s t e s ą d y logiczne , w k t ó r y c h dochodz i do p r z e d s t a w i e n i a owej r zeczy za p o m o c ą j ak iegoś z w r o t u deno tu j ącego , n ie zawiera ją f a k t y c z n i e t e j r zeczy j a k o s k ł a d n i k a , lecz z a m i a s t t ego w y s t ę p u j ą w n i ch s k ł a d n i k i w y r a ż o n e p rzez o w y c h k i l k a słów w s p o m n i a n e g o z w r o t u d e n o t u j ą c e g o . W k a ż d y m więc sądzie l o g i c z n y m , k t ó r y m o ż e m y z r o z u m i e ć (czyli n ie t y l k o w t y c h , o k t ó r y c h p r a w d z i w o ś c i b ą d ź fa łszywości p o t r a f i m y r o z s t r z y g a ć , lecz w e w s z y s t k i c h , o k t ó r y c h m o ż e m y p o m y ś l e ć ) , w s z y s t k i e s k ł a d n i k i t o b y t y r e a l n e , z k t ó r y m i m a m y b e z p o ś r e d n i k o n t a k t p o z n a w c z y . E z e c z y t a k i e , j a k m a t e r i a (w t a k i m sensie , w j a k i m m a t e r i a w y s t ę p u j e w fizyce) o raz dusze i n n y c h ludz i , z n a m y t y l k o za p o ś r e d n i c t w e m z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h , t z n . n ie p o s t r z e g a m y ich , t y l k o w i e m y o n i ch j a k o o c z y m ś , co m a t a k i e a t a k i e włas nośc i . A zatem - , ' choc iaż m o ż n a z b u d o w a ć funkc je z d a n i o w e C(#), k t ó r e m u s z ą p o z o s t a w a ć w m o c y d l a t a k i e j a t a k i e j cząs teczk i m a t e r i a lne j czy d l a d u s z y t ego a t ego , t o j e d n a k nie z n a m y sądów log icznych , s t w i e r d z a j ą c y c h , iż t e r zeczy , k t ó r e w i e m y , m u s z ą b y ć

6 7 „Tyś jest (tym właśnie) człowiekiem". 6 8 W tym zdaniu wyrażenia, wzięte w cudzysłów, w oryginale występują

bez cudzysłowu. 6 9 „Scott napisał «Waverleya» oraz zawsze jest prawdą w odniesieniu

do y, że jeśli y napisał «Waverleya», to jest on identyczny ze Scottem."

Denotowanie 275

p r a w d z i w e , n i e m o ż e m y b o w i e m u c h w y c i ć o w y c h r z e c z y w i s t y c h b y t ó w , o k t ó r e chodz i . W i e m y t y l k o t y l e : „ T e n a t e n m a duszę , k t ó r e j p r z y s ł u g u j ą t a k i e a t a k i e w łasnośc i " , n ie w i e m y n a t o m i a s t , że „ A m a t a k i e a t a k i e w ła snośc i " , gdz ie A j e s t w ła śn i e ową duszą , o k t ó r e j m o w a . W t a k i m w y p a d k u w i a d o m e są n a m włas nośc i p e w n e j r zeczy , n i e z n a m y n a t o m i a s t z w ła snego doświadcze n i a s a m e j t e j r zeczy i — co za t y m idz ie — n ie z n a m y t eż a n i j e d n e g o s ą d u logicznego, k t ó r e g o s k ł a d n i k i e m j e s t t a w ł a ś n i e rzecz .

O wie lu i n n y c h k o n s e k w e n c j a c h za l ecanego p r z e z e m n i e p o g l ą d u n ie b ę d ę w s p o m i n a ł . Chcę t y l k o us i ln ie p ros i ć c z y t e l n i k a , b y n ie p o d e j m o w a ł decyz j i p r z e c i w k o t y m z a p a t r y w a n i o m — n a co m ó g ł b y m i e ć o c h o t ę n a s k u t e k ich p o z o r n i e n a d m i e r n e g o s k o m p l i k o w a n i a — z a n i m s a m n ie s p r ó b u j e s k o n s t r u o w a ć wła sne j t eo r i i n a t e m a t d e n o t a c j i . P r ó b a t a , j a k sądzę , p r z e k o n a go , że — bez w z g l ę d u n a t o , j a k a b ę d z i e o w a p r a w d z i w a t e o r i a — n ie m o ż e \ o n a o d z n a c z a ć się t a k ą p r o s t o t ą , j ak ie j m o ż n a b y z r a z u oczek iwać .

Bertrand Russell, On Benoting. „Mind", 1905, X I V ; przedruk w Beadings in Philosophical Analysis, ed. Herbert Feigl and Wilfrid Sellars, New York 1949, Appleton-Century-Crofts, Inc.

L o g i k a i j ę z y k 2 0

Bertrand Russell

D E S K R Y P C J E

W rozdz ia l e p o p r z e d n i m m i e l i ś m y d o c z y n i e n i a ze s ł o w a m i a l l 1 o raz s o m e 2 ; w n i n i e j s z y m r o z w a ż a ć b ę d z i e m y słowo t h e 3

w l iczbie p o j e d y n c z e j , a w n a s t ę p n y m — w l iczbie m n o g i e j . Może się w y d a ć p r z e s a d ą p o ś w i ę c a n i e d w ó c h rozdz i a łów j e d n e m u s łowu, a le d l a f i l o z o f a - m a t e m a t y k a m a ono o g r o m n ą don ios łość : t a k j a k Gramatyk B r o w n i n g a 4 — n a t e m a t e n k l i t y k i de5, i j a z b u d o w a ł b y m d o k t r y n ę n a t e m a t t e g o s łowa, g d y b y m b y ł „ m a r t w y o d s t ó p aż do p a s a " , a n i e j e d y n i e w więz ien iu .

Mie l i śmy już okaz ję w s p o m n i e ć o „ f u n k c j a c h d e s k r y p t y w n y c h " , czyl i o w y r a ż e n i a c h t a k i c h , j a k : „ t h e f a t h e r of x" 6 czy „ t h e s ine of xu 7 . N a l e ż y j e de f in iować , okreś l iwszy u p r z e d n i o „ d e s k r y p c j e " .

„ D e s k r y p c j a " m o ż e b y ć d w o j a k i e g o r o d z a j u : o k r e ś l o n a l u b n i e o k r e ś l o n a (czyli d w u z n a c z n a ) . D e s k r y p c j a nieakr^ŚliinaU^-AW*o# m a j ą c y p o s t a ć „a s o - a n d - s o " 8 , d e s k r y p c j a zaś o k r e ś l o n a t o z w r o t

1 „Wszystek", „wszystko", „wszyscy", „każdy". 2 „Niektórzy", „niektóre", „pewien". 3 Rodzajnik, czyli przedimek określony: „(ten)", „(ta)", „(to)", „(ci)",

..(te)", „(jedyny)". 4 Por. Robert Browning (1812—1889), The Gramrnarian's Funeral (1855). 5 Gr.; czyt. „de" — „zaś", „a", „natomiast", „tymczasem". 6 „Ojciec #-a". 7 „(Ten oto) sinus a?-a".

8 „(Jakiś) taki a taki", „(jakiś) ten a ten", „(pewien) taki a taki", „(pewien) ten a ten".

20*

278 Bertrand Bussell

m a j ą c y p o s t a ć , , the s o - a n d - s o " 9 (w l iczbie p o j e d y n c z e j ) . Z a c z n i j m y od p ie rwsze j z n i c h .

„ K o g o ś s p o t k a ł ? " — „ S p o t k a ł e m ( jakiegoś) m ę ż c z y z n ę " 1 0 — „ T o b a r d z o n i e s p r e c y z o w a n e ok reś l en i e" . W nasze j więc t e r m i n o logii n ie o d c h o d z i m y o d p o t o c z n e g o r o z u m i e n i a . A o t o n a s z e p y t a n i e : Co f a k t y c z n i e t w i e r d z ę , g d y t w i e r d z ę : „ I m e t a m a n " 1 1 ? P r z y j m i j m y n a r az i e , że t w i e r d z e n i e m o j e j e s t p r a w d z i w e i że w rzeczywis tośc i s p o t k a ł e m J o n e s a . E z e c z j a s n a , iż t y m , co twier dzę , n i e b ę d z i e : „ I m e t J o n e s " 1 2 . Mogę powiedz i eć : „ S p o t k a ł e m ( jakiegoś) m ę ż c z y z n ę , a le t o n ie b y ł J o n e s " ; w t a k i m w y p a d k u , choć k ł a m i ę , t o j e d n a k n ie p r z e c z ę s a m e m u sobie , co u c z y n i ł b y m , g d y b y m m ó w i ą c , iż s p o t k a ł e m jak iegoś m ę ż c z y z n ę , n a p r a w d ę m i a ł n a myś l i , że s p o t k a ł e m J o n e s a . E z e c z j a s n a również , iż osoba , d o k t ó r e j m ó w i ę , m o ż e z r o z u m i e ć t o , co m ó w i ę , n a w e t jeśl i j es t z i n n e g o k r a j u i n i g d y o J o n e s i e n ie s łysza ła .

M o ż n a j e d n a k pó j ść d a l e j : n ie t y l k o Tonos, ale żaden rfiPffiy-wistgk cz łowiek n ie wchodzi~w-~obręl) m e j HyEPwiędzi.^ S t a j ę się t o oczywi s t e , g d y j e s t o n a f a ł szywa , w ó w c z a s b o w i e m n i e _ m a j ^ u ż w i ę k s z y c h p o d s t a w , b y m n i e m a ć , że t o J o n e s w c h o d z i w o b r ę b m e j w y p o w i e d z i , niż że k t o k o l w i e k i n n y . I s t o t n i e , w y p o w i e d ź t a p o z o s t a ł a b y s e n s o w n a , choć w ż a d e n sposób n ie m o g ł a b y b y ć p r a w d z i w a , n a w e t g d y b y n ie i s t n i a ł ż a d e n w ogóle człowiek. „ I m e t & u n i c o r n " 1 3 czy „ I m e t a s e a - s e r p e n t " 1 4 t o zupe łn ie sensowne. W i ę r d z e n i a ^ jeś l i w i e m y , co b y t o znaczy ło — b y ć j e d n o r o ż c e m c z x w ę ż e m m o r s k i m , czyl i j a k a j e s t def in ic ja t y c h j y t w o -r ó w z b a j k i . A więc t y l k o t o coś, co n a z w a ć m o ż n a p o j ę c i e m , w c h o d z i w o b r ę b owego s ą d u log icznego . W w y p a d k u „ j e d n o r o ż c a " n p . , i s tn ie je wy łączn ie o d p o w i e d n i e po jęc ie : n ie m a t eż nigdzie^ czegoś t a k i e g o , j a k n p . cień, czegoś n i e r ea lnego , co b y n a z w a ć

9 „(Ten oto) taki a taki", „(ten oto) ten a ten", „(jedyny) taki a taki", „(jedyny) ten a ten".

1 0 „I met a man" — „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", „Spotkałem (pewnego) mężczyznę".

1 1 „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", Spotkałem (pewnego) mężczyznę. 1 2 „Spotkałem Jonesa". 1 3 „Spotkałem (jakiegoś) jednorożca". 1 4 „Spotkałem (jakiegoś) węża morskiego".

Deshrypcje > / 279

m o ż n a „a u n i c o r n " 1 5 . D l a t e g o t e ż , sko ro s e n s o w n e (choć fa ł szywe) jesfpOwied35enle „ F m e t a u n i c o r n " , t o — rzecz j a s n a •— t e n sąd log iczny , g d y go p o d d a ć p o p r a w n e j ana l i z i e , n i e b ę d z i e z a w i e r a ć s k ł a d n i k a „a u n i c o r n " , b ę d z i e j ednak"^znwierać*— pojęc ie „ u n i c o r n " 1 6 .

K w e s t i a „n i e r ea lnośc i " , w y r a s t a j ą c a p r z e d n a m i w t y m m o m e n c i e , j e s t n i e z w y k l e w a ż n a . W p r o w a d z o n a w b ł ą d p r zez g r a m a t y k ę , większość t y c h log ików, k t ó r z y z a j m o w a l i się w s p o m n i a n ą kwes t i ą , r o z w i ą z y w a ł a ją, k i e r u j ą c się b ł ę d n y m i zaisadami. U w a ż a l i on i f o r m ę g r a m a t y c z n ą za p r z e w o d n i c z k ę w ana l i z i e b a r d z i e j p e w n ą , n iż n ią j e s t w rzeczywis tośc i . Me^wiedz ie l i t e ż , j a k i e różn i ce w o b r ę b i e f o r m y g r a m a t y c z n e j są w a ż n e , „ l^mąt Jon&&" oraz „ Ł m e t a m a n " u w a ż a n o b y t r a d y c y j n i e za s ą d y m a j ą c e t ę s a m ą p o s t a ć , a n a p r a w d ę m a j ą one zupe łn i e r ó ż n ą p o s t a ć : p i e r w s z y w y m i e n i a p e w n ą r z e c z ywi s t ą osobę , J o n e s a , g d y t y m c z a s e m d r u g i z a w i e r a w\ąob ie funkcję z d a n i o w ą K m ) rozwin ięc iu <JaJ e z d a n i e : „ F u ^ k ^ a « S p o t ^ a l e m i^ą i x j ^ ^ l u d z k i e H g e s t nife^iedy f r m w d z i ^ ą " . ( N a l e ż y p a m i ę t ^ s ^ ż e u m ó w i l i ś m y się u ż y w a ć s ł o > a „nifekiedy^^jako n i e imp l iku j ącego „więcej n iż j e d e n r a z " ) . T e n sąd log iczny — oczywiście n ie m a p o s t a c i „ I m e t x", k t ó m t t a m a c z y is tnieBie s ą d u log icznego „ I m e t a u n i c o r n " , w b r e w f a k t o w i T i ż . n i e i s t n i e j ę ż ą d n a rzecz t a k a , j a k „a u n i c o r n " .

Z W a ł u ajVaratu funkc j i z d a n i o w y c h wie lu log ików doszło d o w n i o s k u , że i s tn ie ją o b i e k t y n i e r ea lne . M e i c o n g * n p . a r g u m e n t u j e , że m o ż n a m ó w i ć o „ ( te j o to ) z ło te j g ó r z e " 1 7 czy „ ( t y m o to) o k r ą g ł y m k w a d r a c i e " 1 8 i t d . ; m o ż n a b u d o w a ć p r a w d z i w e s ą d y log iczne , w Ktorycfrnsą o n e p o d m i o t a m i ; a z a t e m m u s i i m p r z y s ł u g i w a ć p e w n e g o r o d z a j u i s tn ien ie log iczne , g d y ż w p r z e c i w n y m raz i e o w e sądy , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą , b y ł y b y b e z s e n s o w n e . W t e o r i a c h t a k i c h , b r a k , j a k sądzę , t e g o p o c z u c i a r zeczywis tośc i , k t ó r e n a l e ż y z a c h o w a ć n a w e t w n a j b a r d z i e j a b s t r a k c y j n y c h r o z w a ż a n i a c h .

* TJntersuclmngen zur Gegensłandstheorie und Psychologie, 1904. 1 5 „(Jakiś) jednorożec", „(pewien) jednorożec. 1 6 „Jednorożec". 1 7 „The golden mountain". 1 8 „The round sąuare".

280 Bertrand Bussell

Logice , s k ł o n n y b y ł b y m tw ie rdz i ć , n ie wo lno w w i ę k s z y m s t o p n i u u z n a w a ć j e d n o r o ż c a , an iże l i t o l e ru je się t o w zoologi i ; l og ika bo w i e m z a j m u j e się ś w i a t e m r e a l n y m t a k s a m o zgodn ie z p r a w d ą j a k zoologia , m i m o że jego b a r d z i e j a b s t r a k c y j n y m i i o g ó l n y m i cechami. Twie rdz i ć , że j e d n o r o ż c e i s tn ie ją w h e r a l d y c e , l i t e r a t u r z e czy w f an t az j i — t o j a k n a j b a r d z i e j ż a ło sny i m a r n y w y k r ę t . T o , co i s tn ie je w h e r a l d y c e , n i e j e s t zwie rzęc iem z k r w i i kośc i , k t ó r e samodz ie ln i e b i e g a i o d d y c h a . T y l k o o b r a z e m l u b o p i s e m s ł o w n y m . P o d o b n i e , u t r z y m y w a ć , iż n p . H a m l e t i s tn ie je w s w y m w ł a s n y m świecie, m i a n o w i c i e w świecie i m a g i n a c j i Szeksp i r a , t a k s a m o n a p r a w d ę , j a k ( p o w i e d z m y ) N a p o l e o n i s t n i a ł w z w y k ł y m świecie, t o głosić coś r o z m y ś l n i e b a ł a m u t n e g o b ą d ź t e ż t a k po g m a t w a n e g o , że aż t r u d n o u w i e r z y ć . I s t n i e j e t y l k o j e d e n świa t , ś w i a t „ r e a l n y " : jego częścią j e s t w y o b r a ź n i a S z e k s p i r a ; t a k ż e te m y ś l i , k t ó r e m i a ł o n p i sząc Hamleta, są r e a l n e . T a k i e ż są i te m y ś l i , k t ó r e m y m a m y c z y t a j ą c t ę s z t u k ę . Ale t o n a l e ż y właśn ie d o i s t o t y fikcji , że t y l k o owe myś l i , u c z u c i a i t d . Szeksp i r a i j ego c z y t e l n i k ó w są r e a l n e , n ie i s tn ie je zaś oprócz n i c h ż a d e n o b i e k t y w n y H a m l e t . Jeś l i śc ie wzięl i p o d u w a g ę w s z y s t k i e u c z u c i a w z b u d z o n e p r z e z N a p o l e o n a w p i s z ą c y c h i c z y t a j ą c y c h h i s to r i ę , tośc ie n ie z e t k n ę l i się z n i m : n a t o m i a s t w w y p a d k u H a m l e t a n a t y m się s p r a w a k o ń c z y . G d y b y n i k t n ie m y ś l a ł o H a m l e c i e , n i c b y z n iego n i e p o z o s t a ł o , g d y b y n i k t n i e m y ś l a ł o N a p o l e o n i e , j u ż on b y się z a r a z t y m zajął , ż e b y o n i m p o m y ś l a n o . P o c z u c i e r zeczywis tośc i j e s t w logice n i e z b ę d n e i k t o k o l w i e k n i m żonglu je , w m a w i a j ą c , że H a m l e t o w i p r z y s ł u g u j e i nnego r o d z a j u b y t r e a l n y , w y ś w i a d c z a w t e n sposób n iedźwiedz ią p r z y s ł u g ę m y ś l i . M o c n e poczuc i e rzeczywistości j e s t b a r d z o p o t r z e b n e p r z y p r z e p r o w a d z a n i u p o prawnej a n a l i z y s ą d ó w log icznych o j e d n o r o ż c a c h , z ł o t y c h g ó r a c h , o k r ą g ł y c h k w a d r a t a c h o raz i n n y c h t a k i c h p s e u d o o b i e k t a c h .

^Zgodnie z p o c z u c i e m rzeczywis to śc i b ę d z i e m y s t a n o w c z o tw ie rdz i ć , że w ana l iz ie s ą d ó w log i cznych n ie n a l e ż y p r z y j m o w a ć n iczego „ n i e r e a l n e g o " . A le przec ież jeśl i n i e m a n ic n i e rea lnego , m o ż e k t o ś z a p y t a ć , t o j a k ż e m o g l i b y ś m y coś n i e r ea lnego p r z y j ąć? O d p o w i e d ź j e s t n a s t ę p u j ą c a : g d y z a j m u j e m y się s ą d a m i

Deskrypcje 281

l og icznymi , t o p o c z ą t k o w o m a m y d o czyn ien i a z s y m b o l a m i , i jeśl i b ę d z i e m y p r z y p i s y w a l i z n a c z e n i e g r u p o m s y m b o l i , k t ó r e z n a c z e n i a n ie mają , t o p o p a d n i e m y w b ł ą d p r z y j m o w a n i a r zeczy n i e r e a l n y c h w t y m j e d y n y m sensie , w j a k i m t o j e s t moż l iwe , mianowic i e j a k o o b i e k t ó w o p i s a n y c h . W sądzie l o g i c z n y m : „ I m e t a u n i c o r n " — p e ł n e c z t e r y s łowa, r a z e m wz ię t e , t w o r z ą s e n s o w n y sąd log iczny , a s a m o słowo „ u n i c o r n " j e s t s ensowne , w t a k i m s a m y m a k u r a t z n a c z e n i u j a k s łowo „ m a n " . N a t o m i a s t owe d w a słowa, „a u n i c o r n " , nie s t a n o w i ą ^ p o d r z ę d n e j g r u p y , m a j ą c e j swe wła sne znaczen ie . A z a t e m jeśl i b ł ę d n i e p r z y p i s u j e m y sens t y m d w ó m s łowom, t o p r z y ł a p u j e m y się n a t y m , iż os iodła ł n a s „( jakiś) j e d n o r o ż e c " i że wzię l i śmy n a swe b a r k i c iężar z a g a d n i e n i a , j a k m o ż e i s tn ieć t a k a rzecz n a świecie, w k t ó r y m n ie m a ż a d n y c h j e d n o r o ż c ó w . „A u n i c o r n " t o d e s k r y p c j a n i eokreś lona , k t ó r a n iczego n ie opisuje . N i e j e s t t o zaś d e s k r y p c j a n i eok re ś lona , k t ó r a opisuje coś n ie rea lnego . T a k i sąd log iczny , j a k : j e s t n i e r e a l n e " , t y l k o w ó w c z a s m a znaczen ie , g d y „ # " — t o d e s k r y p c j a , ok re ś lona b ą d ź n i eok re ś lona ; sąd t e n w t e d y będz ie p r a w d z i w y , k i e d y „ # " jes t d e s k r y p c j a , k t ó r a n iczego n ie op isu je . Ale bez w z g l ę d u n a t o , czy o w a d e s k r y p c j a „ # " coś opisu je , czy t eż n iczego n ie opisu je , n ie j e s t o n a w ż a d n y m raz i e s k ł a d n i k i e m t e g o s ą d u logicznego, w k t ó r y m w y s t ę p u j e ; p o d o b n i e j a k p r z e d chwilą „ a u n i c o r n " , n ie j e s t t o g r u p a p o d r z ę d n a , m a j ą c a swe w ł a s n e znaczen ie . W s z y s t k o to"T w y n i k a z f a k t u , iż g d y „x" j e s t d e s k r y p c j a , t o „o? j e s t n i e r e a l n e " czy n ie i s t n i e j e " n ie j e s t n o n s e n s e m , lecz zawsze m a sens , a n i ek i edy j e s t p r a w d ą .

M o ż e m y t e r a z p r z y s t ą p i ć do z b u d o w a n i a ogólnej definicj i z n a c z e n i a sądów log icznych , z a w i e r a j ą c y c h d e s k r y p c j e n ie ok reś lone . Z a ł ó ż m y , że p r a g n i e m y s f o r m u ł o w a ć p e w n ą w y p o wiedź o „(jakim^~taEin^a t a k i m " 1 9 , gdz ie „ t a c y a t a c y " 2 0 t o t e o b i e k t y , k t ó r e m a j ą p e w n ą własność czyl i t e o b i e k t y

1 9 „A so-and-so" — „(jakiś) ten a ten", „(pewien) ten a ten", „(pewien) taki a taki".

2 0 „So-and-so" — „ci a ci", „te a te", „tacy a tacy", „takie a takie".

282 Bertrand Bussell

d l a k t ó r y c h f u n k c j a z d a n i o w a 0x j e s t p r a w d z i w a . ( Jeś l i weźm i e m y „a m a n " 2 1 j a k o n a s z p r z y k ł a d „( jakiegoś) t a k i e g o a t a k i e g o " , t o 0x d a : „x is h u m a n " 2 2 ) . A t e r a z zechc ie jmy p r z y p i s a ć

g d y Wx j e s t p r a w d z i w e . ( N p . w w y p a d k u „ L m e t a m a n " 2 3 , Wjc b ę dz ie t o : „ I m e t x" 2 4 ) . O t ó ż sąd log iczny , iż „( jakiś) t a k i a t a k i " m a własność W, t o n i e sąd k s z t a ł t u „¥x". G d y b y t a k b y ł o , t o „( jakiś) t a k i a t a k i i k b y ł o b y i d e n t y c z n e z x, d l a p e w n e g o o d p o wiedn iego x\ i choć (pon iekąd) m o ż e t o b y ć p r a w d ą w p e w n y c h w y p a d k a c h , n ie j e s t nią n a p e w n o w w y p a d k u t a k i m , j a k „a un i c o r n " . TęjL„ właśn ie f a k t , iż w y p o w i e d ź , że ( j ak iemuś) t a k i e m u a t a k i e m u p r z y s ł u g u j e w ła sność W, n ie j e s t wypowiedz i ą m a j ą c ą k s z t a ł t Wx, s p r a w i a , iż „( jakiś) t a k i a t a k i " m o ż e b y ć , w p e w n y m d a j ą c y m się j a s n o zdef in iować sensie , „ n i e r z e c z y w i s t y " . Defi n ic ja t a j e s t n a s t ę p u j ą c a :

W y p o w i e d ź , że „ o b i e k t m a j ą c y wła sność 0 m a też własność Wu

7

z n a c z y : „ Ł ą c z n e s tw ie rdzen i e 0x o raz Wx n ie zawsze jes t f a ł s zywe" .

Z p u n k t u w idzen i a logiki j e s t t o t a k i s a m sąd log iczny , j a k i m o ż n a b y w y r a z i ć s ł o w a m i : „ N i e k t ó r e 0 są *F"; a le p o d w z g l ę d e m r e t o r y c z n y m z a c h o d z i t u różn ica , p o n i e w a ż w p i e r w s z y m w y p a d k u t k w i suges t i a j e d n o s t k o w o ś c i , a w d r u g i m — m n o g o ś c i . ;

\ M e j e s t t o j e d n a k ż e szczegół w a ż n y . "Ważne j e s t t o , że s ądy lo- j | g iczne — w e r b a l n i e rzecz b io rąc — o „ ( j aMmś) tajkim ą t a k i m " , \ ! g d y j e we właśc iwy sposób zana l i zować , j ne z a b i e r a j ^ / s k ł a d n i k a j \ r e p r e z e n t o w a n e g o p rzez t e n /Zwrot. D l a t e g o j ^ ł a ś n i ^ ' s ą d y Jfekie i /

m o g ą b y ć s ensowne , n a w e t g d y n i e i s t n i e j e ż a d n a J ^ k a rzejśz j ak j ( jakiś) t a k i 7 a t a k i . ! I

2 1 „(Jakiś) człowiek", „(pewien) człowiek", „(jakiś) mężczyzna", „(pewien) mężczyzna".

22 „x jest ludzkie, x jest człowiekiem". 2 3 „Spotkałem (jakiegoś) człowieka", „Spotkałem (jakiegoś) mężczyznę,"

„Spotkałem (pewnego) człowieka", „Spotkałem (pewnego) mężczyznę". 2 4 „Spotkałem #-a".

Deskrypcje 283

Defin ic ja i s t n i e n i a , w odn ies ien iu do d e s k r y p c j i n ieokreś lo n y c h , w y n i k a z t ego , co p o w i e d z i a n o n a k o ń c u p o p r z e d n i e g o / rozdz ia łu . M ó w i m y , że „ ludz ie i s tn ie ją" 2 5 l u b „( jakiś) człowiek / i s t n i e j e " 2 6 , jeśl i f unkc j a z d a n i o w a j e s t l u d z k i e " b y w a n i ek i edy I p r a w d z i w a ; ogólnie zaś „( jakiś) t a k i a t a k i " i s tn ie je , jeżel i „% jes t t a k i e a t a k i e " 2 7 b y w a n i e k i e d y p r a w d ą . M o ż e m y t o w y r a z i e \, w i n n y m j ę z y k u . S ą d log iczny „ S o c r a t e s is a m a n " 2 8 j e s t bez w ą t p i e n i a r ó w n o w a ż n y sądowi „ S o c r a t e s is h u m a n " 2 9 , a le t o n i ezupe łn i e t e n s a m sąd. O w o i s 3 0 w „ S o c r a t e s is h u m a n " w y r a ż a re lac ję p o d m i o t u o raz o r zeczn ika ; n a t o m i a s t i s w „ S o c r a t e s is a m a n " w y r a ż a i d e n t y c z n o ś ć . T o w s t y d d la r o d z a j u Judzkiego , że p o s t a n o w i o n o t e g o s a m e g o s łowa „ j e s t " u ż y ć d la o d d a n i a t y c h d w ó c h zupe łn ie r ó ż n y c h idei , w s t y d , n a k t ó r y j ę z y k logiki form a l n e j z n a j d u j e oczywiście l e k a r s t w o . I d e n t y c z n o ś ć w „ S o c r a t e s is a m a n " t o i d e n t y c z n o ś ć z a c h o d z ą c a m i ę d z y o b i e k t e m n a z w a n y m (jeśli u z n a ć „ S o c r a t e s " za n a z w ę , co p o d l e g a z a s t r z e ż e n i o m , o k t ó r y c h późnie j ) a o b i e k t e m o p i s a n y m w sposób n i e j ednoz n a c z n y . O b i e k t n i e j ednoznaczn i e o p i s a n y b ę d z i e „ i s t n i a ł " 3 1 , o ile p r z y n a j m n i e j j e d e n t a k i sąd log iczny j e s t p r a w d z i w y , czyl i o ile i s tn ie je p r z y n a j m n i e j j e d e n p r a w d z i w y sąd log iczny , m a j ą c y fo rmę „a? is a s o - a n d - s o " 3 2 , gdz ie „ # " t o n a z w a . C h a r a k t e r y s t y c z n e jes t dla de sk rypc j i n i e o k r e ś l o n y c h (w p rzec iw ieńs tw ie do okreś lon y c h ) , że m o ż e i s tn ieć sporo p r a w d z i w y c h s ą d ó w log icznych , m a j ą c y c h p o w y ż s z y k s z t a ł t — S o c r a t e s is a m a n , P l a t o is a m a n , e t c . A z a t e m „(pewien) człowiek i s t n i e j e " w y n i k a s t ąd , że i s tn ie je S o k r a t e s , P l a t o n czy k t o k o l w i e k i n n y . N a t o m i a s t w w y p a d k u d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h sąd log iczny , m a j ą c y p o s t a ć , k t ó r a o d p o -

2 5 „Men exist". 2 6 „A man exists" — „(pewien) człowiek istnieje", „(jakiś) mężczyzna

istnieje", „(pewien) mężczyzna istnieje". 2 7 is so-and-so". 2 8 „Sokrates jest (pewnym) człowiekiem". 2 9 „Sokrates jest człowieczy", „Sokrates jest ludzki". 3 0 „Jest". 3 1 „Exist". 32 „x jest (jakimś) takim a takim", „x jest (pewnym) tym a tym".

284 Bertrand Bussell

w i a d a p o w y ż s z e j , m i a n o w i c i e „x is t h e . s o - a n d - s o " 3 3 (gdzie „ # " t o n a z w a ) , m o ż e b y ć p r a w d z i w y co n a j w y ż e j d l a j e d n e j t y l k o war tośc i #-a . D o c h o d z i m y t u d o p r o b l e m u d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h , k t ó r e n a l e ż y zdef in iować w sposób a n a l o g i c z n y do z a s t o s o w a n e g o w o b e c d e s k r y p c j i n i e o k r e ś l o n y c h , a le n ieco b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y .

Z b l i ż a m y się t e r a z do g łównego z a g a d n i e n i a n in ie jszego rozdz ia łu , m i a n o w i c i e do definicj i s łowa t h e 3 4 (w l iczbie p o j e d y n czej) . J e d e n b a r d z o w a ż n y p u n k t , d o t y c z ą c y definicji z w r o t u „a s o - a n d - s o " , s tosu je się bez z m i a n do „ t h e s o - a n d - s o " ; poszuk i w a n a def inic ja t o def inic ja s ądów log icznych , w k t ó r y c h t e n z w r o t f iguruje , a n i e def inic ja s a m e g o t e g o z w r o t u , o s o b n o wys tępu ją cego. W w y p a d k u z w r o t u „a s o - a n d - s o " s p r a w a j e s t zupe łn i e o c z y w i s t a : n i k o m u b y c h y b a nie p rzysz ło do g łowy , że „a m a n " t o j ak i ś o k r e ś l o n y p r z e d m i o t , k t ó r y m o ż n a b y , s a m j e d e n , zdefiniow a ć . S o k r a t e s j e s t ( p e w n y m ) cz łowiek iem, P l a t o n j e s t ( p e w n y m ) cz łowiek iem 3 5 , A r y s t o t e l e s j e s t ( p e w n y m ) cz łowiek iem 3 6 ; n ie m o ż e m y j e d n a k z t e g o w y w n i o s k o w a ć , że „a m a n " z n a c z y t y l e co „ S o k r a t e s " , a t a k ż e t y l e co „ P l a t o n " o raz t y l e co „ A r y s t o t e l e s " , p o n i e w a ż t e t r z y i m i o n a m a j ą r ó ż n e znaczen i a . M e m n i e j j e d n a k g d y się wyl iczy ło w s z y s t k i c h l udz i n a świecie, t o n ie pozos t a j e n ic , o c z y m m o ż n a powiedz i eć : „ T h i s is a m a n , a n d n o t on ly so, b u t , i t is t h e «a m a n » , t h e ą u i n t e s s e n t i a l e n t i t y t h a t is j u s t a n indef in i te m a n w i t h o u t b e i n g a n y b o d y in p a r t i c u l a r " 3 7 . O c z y w i s t a , j e s t rzeczą zupe łn i e j a sną , że w s z y s t k o t o , co i s tn ie je n a świecie, j e s t ok re ś l on e : jeśl i t y m c z y m ś j e s t cz łowiek, będz i e t o p e w i e n o k r e ś l o n y c z ł o w i e k - t e n , a n ie i n n y . N i e m o ż e z a t e m i s tn ieć n a świecie t a k i b y t j a k „a m a n " , s t a n o w i ą c y p r z e c i w i e ń s t w o o k r e ś l o n y c h ludz i .

33 „x jest (tym oto) tym a tym", „x jest (tym oto) takim a takim", „a? jest (jedynym) t y m a tym", nx jest (jedynym) takim a takim".

3 4 Kodzajnik, czyli przedimek określony: „ten", „ta", „to", „ci", „te". 3 5 „Plato is a man". 3 6 „Aristotle is a man". 3 7 „To jest (pewien) człowiek, a co więcej — t o jest t e n o t o j e d y n y

«(pewien) człowiek», byt kwintesencjalny, który jest wyłącznie nieokreślonym człowiekiem, nie będąc żadnym konkretnym poszczególnym człowiekiem".

^ c x - - Deskrypcje^ 285

I s k u t k i e m t ego j e s t rzeczą, n a t u r a l n ą , że n ie de f in iu j emy /Samego „a m a n " , lecz t y l k o t e s ą d y logiczne , w k t ó r y c h ono y y s t ę p u j e .

W w y p a d k u „ t h e s o - a n d - s o " s p r a w a p r z e d s t a w i a sfe t a k s a m o , t y l e że — n a p i e r w s z y r z u t o k a — w sposób m n i e j o c z y w i s t y . Że t a k b y ć m u s i , m o ż e m y w y k a z a ć , r o z w a ż a j ą c różn icę m i ę d z y n a z w ą a d e s k r y p c j a o k r e ś l o n ą . W e ź m y j a k o p r z y k ł a d sąd log iczny : „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " 3 8 . M a m y t u imię w ł a s n e „ S c o t t " o raz d e s k r y p c j e „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " 3 9 , o k t ó r y c h się tw ie rdz i , iż odnoszą się do t e j s a m e j osoby . Ową różn icę m i ę d z y n a z w ą a wsze lk imi i n n y m i s y m b o l a m i m o ż n a wyj a śn i ć w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : /

N a z w a j e s t s y m b o l e m p r o s t y m , k t ó r e g o znaczen i e t o coś, cfo\ m o ż e w y s t ę p o w a ć j e d y n i e j a k o p o d m i o t , czyl i coś, co w jpóz-j dz ia le X I I I zde f in iowa l i śmy j a k o „ i n d y w i d u u m " czy „ j e d n o s t k ę " . ! A s y m b o l e m „ p r o s t y m " j e s t t a k i , k t ó r y n ie m a części b ę d ą c y c h 1

s y m b o l a m i . O t o n p . „ S c o t t " j e s t s y m b o l e m p r o s t y m , b o choć m a części (mianowic ie poszczegó lne l i t e ry ) , części t e n ie są s y m b o l a m i . N a t o m i a s t „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n ie j e s t s y m b o l e m p r o s t y m , g d y ż poszczególne s łowa, t w o r z ą c e t e n z w r o t , t o części , k t ó r e są s y m b o l a m i . J eże l i , za leżn ie od okol iczności , w s z y s t k o t o , co rob i w r a ż e n i e i n d y w i d u u m , f a k t y c z n i e p o d l e g a da l sze j ana l iz ie , bę d z i e m y mus ie l i się zadowol i ć c z y m ś , co m o ż n a n a z w a ć „ indy w i d u a m i w z g l ę d n y m i " ; b ę d ą n i m i t e r m i n y , k t ó r e w o b r ę b i e o m a wianego k o n t e k s t u n i g d y n ie b y w a j ą inacze j a n a l i z o w a n e i n i g d y n ie w y s t ę p u j ą inacze j j a k t y l k o w rol i p o d m i o t u . A w t a k i m raz ie b ę d z i e m y się t eż mus ie l i zadowol ić „ n a z w a m i w z g l ę d n y m i " . Ze s t a n o w i s k a naszego obecnego p r o b l e m u , mianowic i e definicj i d e s k r y p c j i , n a t o z a g a d n i e n i e , czy t e n a z w y są b e z w z g l ę d n e , czy t eż t y l k o wzg lędne , m o ż n a n ie z w r a c a ć u w a g i , gdyż d o t y c z y ono r ó ż n y c h p i ę t e r w h i e r a r ch i i „ t y p ó w " , p o d c z a s g d y m y m u s i m y zes tawić t a k i e p a r y , j a k „ S c o t t " o raz „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , w k t ó r y c h k a ż d y z c z łonków odnos i się do t ego s a m e g o o b i e k t u , a więc p r o b l e m t y p ó w n ie p o w s t a j e . M o ż e m y z a t e m chwi lowo p rzy j ąć , iż n a z w y m o g ą b y ć b e z w z g l ę d n e ; n ic z t e g o , co b ę d z i e m y

3 8 „Scott jest (jedynym) autorem «Waverleya»". 3 9 „(Jedyny) autor «Waverleya»", „(ten oto) autor «Waverleya»".

286 Bertrand Bussell

musie l i powiedz ieć , n ie b ę d z i e za leża ło od t ego za łożen ia , n a t o m i a s t s fo rmu łowan ie m o ż e dz ięk i t e m u u lec n i e z n a c z n e m u sk rócen iu .

M a m y więc p o r ó w n a ć dwie r zeczy : (1) n a z w ę , k t ó r a j e s t s y m b o l e m p r o s t y m , b e z p o ś r e d n i o d e s y g n u j ą c y m p e w n e i n d y w i d u u m , k t ó r e j e s t je j z n a c z e n i e m , i m a j ą c y m t o znaczen ie n a w ła sną r ę k ę , n ieza leżnie od z n a c z e ń wsze lk ich i n n y c h s łów; (2) d e s k r y p c j e , z łożoną z k i l k u słów, k t ó r y c h z n a c z e n i a są j u ż u s t a l o n e i da ją w r ezu l t a c i e t o , co n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o „ z n a c z e n i e " owej de sk rypc j i .

Sąd log iczny , zawie ra j ący d e s k r y p c j e , n ie j e s t i d e n t y c z n y z t y m , co zeń p o w s t a j e , g d y p o d s t a w i ć n a z w ę , n a w e t jeżel i t a n a z w a n a z y w a t e n s a m o b i e k t , k t ó r y o w a d e s k r y p c j a opisu je . „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " t o oczywiśc ie i n n y sąd niż „ S c o t t is S c o t t " 4 0 : p i e r w s z y z n i c h j e s t f a k t e m h i s t o r y c z n o l i t e r a c k i m , a d r u g i b a n a l n y m t r u i z m e m . I jeśl i w s t a w i m y kogoko lwiek innego niż S c o t t a n a mie jsce „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " , nasz sąd log iczny s t a n i e się fa ł szem, a z a t e m n a p e w n o j u ż n ie będz ie t y m s a m y m s ą d e m . Ale , m o ż n a powiedz ieć , nasz sąd log iczny m a zasadn iczo t a k ą s a m ą p o s t a ć , j a k n p . : „ S c o t t is Sir W a l t e r " 4 1 , w k t ó r y m — j a k się t w i e r d z i — dwie n a z w y odnoszą się do t e j s ame j osoby . N a t o t a k a o d p o w i e d ź : J e ś l i „ S c o t t is Sir W a l t e r " f a k t y c z n i e z n a c z y „ t h e p e r s o n n a m e d « S c o t t » is t h e p e r s o n n a m e d «Sir W a l t e r » " 4 2 , t o n a z w t y c h u ż y w a s i ę . j a k o d e s k r y p c j i , czyłi ową osobę , z a m i a s t n a z w a ć , opisuje się j a k o noszącą wymien ione , imię . J e s t t o sposób , w j a k i częs to w p r a k t y c e u ż y w a się n a z w , i z w y k l e n ie m a we frazeologi i n ic , co b y w s k a z y w a ł o , czy u ż y w a się ich t a k właśn ie , czy t eż j a k o n a z w . G d y n a z w y u ż y w a się w p r o s t , j e d y n i e a b y w s k a z a ć , o c z y m m ó w i m y , n ie n a l e ż y o n a do s tw ie rdzonego f a k t u ; a n i t eż n ie s t a n o w i części n i e p r a w d y , o i le n a s z e t w i e r d z e n i e j e s t a k u r a t fa ł szywe: j e s t p o p r o s t u częścią symbo l ik i , za p o m o c ą k t ó r e j w y r a ż a m y naszą m y ś l . T o , co c h c e m y w y r a z i ć , j e s t c z y m ś t a k i m , co d a ł o b y się (na p r z y k ł a d ) p rze łożyć

4 0 „Scott jest Scottem". 4 1 „Scott jest Sir Walterem". 4 2 „(Ta) osoba, którą nazywa się Scott, jest (tą) osobą, która nazywa się

Sir Walter".

Deskrypcje 287

n a j ę z y k o b c y ; c z y m ś , czego k o n k r e t n e s łowa są nos ic ie lami , n ie zaś częścią. N a t o m i a s t g d y b u d u j e m y sąd log iczny o „( te j ) osobie , k t ó r a się n a z y w a « S c o t t » " 4 3 , n a z w i s k o „ S c o t t " wchodz i w sk ł ad t ego , co t w i e r d z i m y , n ie t y l k o zaś w sk ł ad j ę z y k a u ż y t e g o d o b u d o w y t e g o t w i e r d z e n i a . N a s z sąd u l egn ie przec ież z m i a n i e , jeśl i p o d s t a w i m y z a m i a s t p o p r z e d n i e g o z w r o t : „ ( t a ) osoba , k t ó r a się n a z y w a «Sir W a l t e r » " 4 4 . Ale d o p ó k i u ż y w a m y n a z w j a k o n a z w , t o czy p o w i e m y „ S c o t t " , czy t eż „Sir W a l t e r " , j e s t t a k s a m o o b o j ę t n e w z g l ę d e m t e g o , co t w i e r d z i m y , j a k t o , czy m ó w i m y p o ang ie l sku , czy t eż p o f r a n c u s k u . A z a t e m d o p ó k i u ż y w a się n a z w j a k o n a z w , „ S c o t t is Sir W a l t e r " j e s t r ó w n i e b a n a l n y m s ą d e m l o g i c z n y m j a k : „ S c o t t is S c o t t " . T o właśn ie j e s t dokończe n i e m d o w o d u , iż „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n ie będz ie t y m s a m y m s ą d e m log i cznym, co p o w s t a ł y z p o d s t a w i e n i a j ak ie j ś n a z w y n a mie jsce „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " 4 5 , bez w z g l ę d u n a t o , j a k ą n a z w ę p o d s t a w i m y .

G d y u ż y w a m y z m i e n n e j i m ó w i m y o funkc j i z d a n i o w e j , n p . &x, proces z a s t o s o w a n i a w y p o w i e d z i o g ó l n y c h o x-ie do w y p a d k ó w szczególnych po legać będz ie n a p o d s t a w i a n i u n a z w y n a mie jsce l i t e ry „#" , p r z y za łożen iu że 0 j e s t t o funkc ja , k t ó r a j a k o swe a r g u m e n t y m a i n d y w i d u a . P r z y j m i j m y n p . , że <Px j e s t „zawsze p r a w d z i w e " ; n i echa j będz i e t o , p o w i e d z m y , „ p r a w o t o ż s a m o ś c i " , x ~- - x» M o ż e m y w ó w c z a s n a mie jsce „ # " p o d s t a w i ć dowoln ie wyb r a n ą n a z w ę , a o t r z y m a m y sąd p r a w d z i w y .

P r z y j m u j ą c chwi lowo, iż „ S o k r a t e s " , „ P l a t o n " i „ A r y s t o t e l e s " t o n a z w y ( b a r d z o n i e b a c z n e za łożenie) , m o ż e m y n a p o d s t a w i e p r a w a toż samośc i w y w n i o s k o w a ć , że S o k r a t e s j e s t S o k r a t e s e m , P l a t o n j e s t P l a t o n e m i A r y s t o t e l e s j e s t A r y s t o t e l e s e m . N a t o m i a s t p o p e ł n i m y b łąd , jeśl i b ę d z i e m y us i łowal i w y c i ą g n ą ć wniosek , bez d o d a t k o w y c h p r ze s ł anek , iż ( j edyny) a u t o r « W a v e r l e y a » j e s t ( j e d y n y m ) a u t o r e m « W a v e r l e y a » 4 6 . W y n i k a t o z t e g o , czegośmy

„The person całled Scott". „The person called «Sir Walter»". „(Ten oto jedyny) autor «Waverleya»". „The author of «Waverley» is the author of «Waverley»".

288 Bertrand Bussell

właśn ie dowiedl i , m ianowic i e , że jeś l i p o d s t a w i m y j a k ą ś n a z w ę n a mie jsce „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " 4 7 w p e w n y m sądzie log i c z n y m , t o o t r z y m a n y sąd różn ić się będz ie od p ie rwszego . T o znaczy , s tosu jąc t e n w y n i k d o naszego o b e c n e g o w y p a d k u : je żeli „a?" j e s t nazwą , wówczas „x = n ie j e s t t y m s a m y m s ą d e m log i cznym, co „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » is t h e a u t h o r of « W a v e r -l e y » " 4 8 , bez w z g l ę d u n a t o , j a k ą n a z w ą b ę d z i e „ # " . A z a t e m z f a k t u , iż w s z y s t k i e s ą d y logiczne , m a j ą c e p o s t a ć „x = x" są p r a w d z i w e , n ie m o ż n a bez d a l s z y c h ceregiel i — w y c i ą g n ą ć w n i o s k u , że ( j edyny) a u t o r „ W a v e r l e y a " j e s t ( j e d y n y m ) a u t o r e m „ W a v e r -l e y a " . W rzeczywis tośc i s ą d y logiczne m a j ą c e p o s t a ć „ t h e so-and - so is t h e s o - a n d - s o " 4 9 n ie zawsze są p r a w d z i w e : t r z e b a ż e b y the so-and-so i s t n i a ł o ( t e r m i n t e n w k r ó t c e z o s t a n i e w y j a ś n i o n y ) . T o n i e p r a w d a , że ( j edyny) o b e c n y k r ó l F r a n c j i j e s t ( j e d y n y m ) o b e c n y m k r ó l e m F r a n c j i 5 0 a lbo że ( t en o to) o k r ą g ł y k w a d r a t j e s t ( t y m oto) o k r ą g ł y m k w a d r a t e m 5 1 . G d y w s t a w i a m y d e s k r y p i ^ ę n a mie jsce n a z w y , funkc je z d a n i o w e , k t ó r e są „zawsze p r a w d z i w e 4 4 , m o g ą się s t a ć fa ł szywe, jeś l i ' t a d e s k r y p c j a n iczego n ie op isu je . N i e m a w t y m nic z a g a d k o w e g o , skoro t y l k o sobie u ś w i a d o m i m y (co zos ta ło dowiedz ione w p o p r z e d n i m us t ęp ie ) , że g d y p o d s t a w i a m y d e s k r y p c j e , t o o t r z y m a n y w y n i k n ie j e s t war tośc i ą funkc j i z d a n i o w e j , o k t ó r e j m o w a .

M a m y t e r a z m o ż n o ś ć zdef in iowania s ądów log icznych , w k t ó r y c h w y s t ę p u j e d e s k r y p c j a ok re ś lona . J e d y n ą rzeczą od różn ia jącą „ t h e s o - a n d - s o " od „ a s o - a n d - s o " j e s t d o m n i e m a n i e j e d n o s t k o -wości . N ie m o ż n a m ó w i ć o „ t h e i n h a b i t a n t of L o n d o n " 5 2 , pon ie w a ż byc i e m i e s z k a ń c e m L o n d y n u t o a t r y b u t n ie j e d n o s t k o w y . N ie m o ż n a m ó w i ć o „ t h e K i n g of ^France" 5 3 , p o n i e w a ż t a k o w y nie is t -

4 7 „(Ten oto) autor «Waverleya»", „(jedyny) autor «Waverleya»". 4 8 „(Jedyny) autor «Waverleya» jest (jedynym) autorem «Waverleya»". 4 9 „(Ten oto) taki a taki jest (tym oto) takim a takim", „(ten oto) ten a ten

jest (tym oto) t y m a tym", „(jedyny) ten a ten jest (jedynym) tym a tym". 5 0 „The present King of France is the present King of France". 5 1 „The round sąuare is the round sąuare". 5 2 „(Jedyny) mieszkaniec Londynu", „(ten oto) mieszkaniec Londynu". 5 3 „(Jedyny obecnie) król Francji".

Deskrypcje 289

nie je ; m o ż n a n a t o m i a s t m ó w i ć o „ t h e p r e s e n t K i n g of E n g l a n d " 5 4 . T a k więc p rzez s ą d y logiczne o „ t h e s o - a n d - s o " — zawsze i m p l i k o w a n e są o d p o w i a d a j ą c e i m s ą d y o „a so - and - so" , z t y m uzupe łn i e n i em, że n ie i s tn ie je więcej niż j e d e n so-and-so. T a k i s ą d l o g i c z n y , j a k : „ S c o t t is t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n ie m ó g ł b y b y ć p r a w d z i w y , g d y b y „ W a v e r l e y " n i g d y n ie zos t a ł n a p i s a n y a lbo g d y b y n a p i s a ł o go k i l k u l u d z i : i t a k s a m o n ie m ó g ł b y b y ć p r a w d z i w y ż a d e n i n n y sąd log iczny , p o w s t a ł y z funkc j i z d a n i o w e j x n a s k u t e k p o d s t a wien ia „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " n a mie jsce „ # " . M o ż n a p o wiedz ieć , że „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " z n a c z y : „ T a w a r tość ir-a, d l a k t ó r e j «x n a p i s a ł o ' W a v e r l e y a ' » j e s t p r a w d ą " . A z a t e m n p . sąd log iczny : „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » was S c o t c h " , po c iąga za sobą:

(1) „x n ap i s a ło « W a v e r l e y a » " — j e s t n ie zawsze fa ł szem; (2) „jeśli x o raz y n a p i s a ł o « W a v e r l e y a » , t o x o raz y są iden

t y c z n e " — j e s t zawsze p r a w d ą ; (3) „jeśli x n a p i s a ł o « W a v e r l e y a » , t o x b y ł o S z k o t e m " —

jes t zawsze p r a w d ą .

Te t r z y s ą d y logiczne, p r ze łożone n a j ę z y k p o t o c z n y , głoszą:

(1) p r z y n a j m n i e j j e d e n człowiek n a p i s a ł « W a v e r l e y a » ; (2) na jwyże j j e d e n człowiek n a p i s a ł « W a v e r l e y a » ; (3) t e n , k t o n a p i s a ł « W a v e r l e y a » , b y ł S z k o t e m .

W s z y s t k i e t e t r z y s ądy w y n i k a j ą i m p l i k a c y j n i e z: „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » w a s S c o t c h " . I n a o d w r ó t , t e t r z y s ą d y r a z e m wz ię te (lecz n ie ż a d n e d w a z n i ch ) impl iku ją , że ( j edyny) a u t o r « W a v e r l e y a » b y ł S z k o t e m . A z a t e m m o ż n a u w a ż a ć , że t e t r z y s ą d y logiczne , r a z e m wzię te , określają , co się r o z u m i e p rzez sąd : „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » w a s S c o t c h " .

M o ż e m y nieco up rośc i ć t e t r z y s ą d y logiczne . P i e r w s z y w r a z z d r u g i m są r ó w n o w a ż n e p o w i e d z e n i u : „ I s t n i e j e p e w i e n t e r m i n c, t a k i że : «x n a p i s a ł o 'Waye r l eya ' ) ) — j e s t p r a w d ą , g d y x j e s t c, fałs z e m zaś , g d y x n i e j e s t c" . I n n y m i s ł o w y : „ I s t n i e j e p e w i e n t e r -

5 4 „(Jedynym) obecnym królu Anglii", „(tym oto) obecnym królu Anglii"; wydane, gdy królem Anglii był Jerzy V.

290 Bertrand Bussell

m i n Cj t a k i że «x n a p i s a ł o c W a v e r l e y a ' » — j e s t zawsze r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m «x j e s t c»". ( D w a s ą d y log iczne są „ r ó w n o w a ż n e " , o ile o b a są p r a w d z i w e b ą d ź o b a fa ł szywe) . M a m y t u , p r z e d e w s z y s t k i m , dwie funkc je X-2bl „X n a p i s a ł o « W a v e r l e y a » " o raz „x j e s t c", i b u d u j e m y funkc ję w s p o m n i a n e g o c, r o z w a ż a j ą c r ó w n o w a ż n o ś ć t y c h d w ó c h funkc j i #-a p r z y wsze lk ich w a r t o ś c iach #-a ; n a s t ę p n i e p r z e c h o d z i m y do s tw ie rdzen i a , iż o t r z y m a n a funkc j a owego c j e s t „n i ek i edy p r a w d z i w a " , czyl i że j e s t o n a p r a w d z i w a d la j e d n e j p r z y n a j m n i e j w a r t o ś c i — z m i e n n e j c. (Oczywiście n ie m o ż e o n a b y ć p r a w d z i w a d la więcej n iż j e d n e j wa r tośc i — z m i e n n e j c). T e d w a w a r u n k i , r a z e m wz ię te , def iniuje się j a k o o d d a j ą c e znaczen ie t w i e r d z e n i a : „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » e x i s t s " 5 5 .

M o ż e m y t e r a z zdef in iować w y r a ż e n i e : „ t h e t e r m sa t i s fy ing t h e func t i on &x e x i s t s " 5 5 a . J e s t t o f o r m a ogólna , k t ó r e j p r z y p a d k i e m szczegó lnym b y ł p o w y ż s z y p r z y k ł a d . „ T h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " j e s t t o „ t h e t e r m sa t i s fy ing t h e func t i on 'a? w r o t e « W a v e r l e y » ' " 5 6 . E ó w n i e ż „ t h e s o - a n d - s o " zawsze będz i e w y m a g a ć o d w o ł a n i a się do p e w n e j funkc j i z d a n i o w e j , m ianowic i e do funkc j i def iniującej własność , k t ó r a czyn i z j ak ie j ś r zeczy a so-and-so.

Definic ja n a s z a j e s t n a s t ę p u j ą c a : „ T h e t e r m sa t i s fy ing t h e func t ion 0x e x i s t s " z n a c z y t y l e , co :

„ I s t n i e j e p e w i e n t e r m i n c, t a k i że 0x j e s t zawsze r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m «x j e s t <?»".

A b y zdef in iować : „ t h e a u t h o r of « « W a v e r l e y » w a s S c o t c h " , m u s i m y jeszcze wziąć p o d u w a g ę t r z ec i z n a s z y c h t r z e c h s ą d ó w log icznych , m i a n o w i c i e : „ T e n , k t o n a p i s a ł « W a v e r l e y a » , b y ł S z k o t e m " . U c z y n i się t e m u zadość , p o p r o s t u d o d a j ą c , iż owo c, o k t ó r y m m o w a , m a b y ć S z k o t e m . A z a t e m : „ t h e a u t h o r of « W a v e r -ley» w a s S c o t c h " — t o t y l e , co :

„ I s t n i e j e p e w i e n t e r m i n e, t a k i że : (1) %x n ap i s a ło « W a v e r -

5 5 „Istnieje (jedyny) autor «Waveileya»". 5 5 a „Istnieje (jedyny) termin, spełniający funkcję „Istnieje (ten oto)

termin, spełniający funkcję <Px". 5 6 „(Jedyny) termin, spełniający funkcję: <Px napisało «Waverleya»",

„(ten oto) termin, spełniający funkcję: 0x napisało «Waverleya»",

Deskrypcje 291

l e y a » ' j e s t zawsze r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m 9x j e s t c\oraz, (2) c j e s t S z k o t e m " .

A ogóln ie ; „ T h e t e r m sa t i s fy ing &x sat isf ies Wxu 5 7 , def in iuje się j a k o m a j ą c y t a k i e o t o z n a c z e n i e :

„ I s t n i e j e p e w i e n t e r m i n e, t a k i że : (1) 0x j e s t zawsze r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m je s t <?' o raz (2) Wc j e s t p r a w d ą " .

J e s t t o def inicja s ą d ó w log icznych , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą d e s k r y p c j e .

M o ż n a mieć wiele w i a d o m o ś c i n a t e m a t p e w n e g o op i sanego t e r m i n u , czyl i z n a ć wiele s ądów log icznych d o t y c z ą c y c h „ t h e s o - a n d - s o " , n ie wiedząc j ednocześn ie , co t o j e s t the so-and-so, t o z n a c z y n ie zna jąc ż a d n e g o s ą d u logicznego, m a j ą c e g o p o s t a ć „x is t h e s o - a n d - s o " 5 8 , gdz ie „ # " t o n a z w a . W o p o w i a d a n i u de t e k t y w i s t y c z n y m s ą d y o „ ( t y m ) cz łowieku , k t ó r y d o k o n a ł d a n e g o c z y n u " 5 9 , g r o m a d z i się w t e j nadz ie i , że w k o ń c u w y s t a r c z ą o n e do w y k a z a n i a , iż t o w łaśn ie A j e s t sp rawcą . M o ż n a n a w e t pozwol ić sobie n a t w i e r d z e n i e , że w ż a d n e j t a k i e j w iedzy , k t ó r a d a się w y raz i ć s ł o w a m i — z w y j ą t k i e m słów „ t e n " , „ ó w " oraz p a r u i n n y c h , k t ó r y c h znaczen ie z m i e n i a się za leżnie od okol icznośc i — n ie w y s t ę p u j ą ż a d n e n a z w y w śc i s łym sensie , a t e , co rob ią w r a ż e n i e n a z w — n a p r a w d ę są d e s k r y p c j a m i . M o ż e m y sensownie z a p y t y w a ć , czy H o m e r i s tn ia ł , czego b y ś m y n ie mog l i u c z y n i ć , g d y b y „ H o m e r " b y ł o nazwą . S ą d log iczny „ t h e so -and-so e x i s t s " w * j e s t s e n s o w n y , p r a w d z i w y a lbo f a ł s zywy ; lecz jeśl i a j e s t the so-and-so (gdzie „ a " t o n a z w a ) , w ó w c z a s s łowa „a e x i s t s " 5 9 b są b e z s e n s o w n e . T o t y l k o w odn ies ien iu do d e s k r y p c j i — o k r e ś l o n y c h b ą d ź n ieo k r e ś l o n y c h — m o ż n a w sposób s e n s o w n y d e k l a r o w a ć i s t n i e n i e ; b o jeśl i „ a " j e s t nazwą , t o m u s i ono coś n a z y w a ć : s łowo, k t ó r e

5 7 „(Jedyny) termin, spełniający &x, spełnia ^ic", „(ten oto) termin, spełniający &x, spełnia *Fx".

58 „x jest ("tym"<5to) tym a tym", „a? jest (tym oto) takim a takim", „x jest (jedynym) t y m a tym", „a? jest (jedynym) takim a takim".

5 9 „The man who did the deed". / 5 9 a „(Ten oto) taki a taki istnieje", „(Jedyny) taki a taki istnieje". 5 9 t ) „a istnieje".

L o g i k a i j ę z y k 21

292 Bertrand Bussell

niczego n ie -nazywa, n ie j e s t nazwą , i d l a t e g o jeżel i w y s t ę p u j e w rol i n a z w y , t o s t a je się s y m b o l e m p o z b a w i o n y m z n a c z e n i a ; t y m c z a s e m zaś d e s k r y p c j a , t a k a j a k „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " , n ie s t a je się n i ezdo lna do w y s t ę p o w a n i a w sposób s e n s o w n y , z t ego t y l k o p o w o d u , że n iczego n ie op isu je ; a n ie s ta je się dz ięk i t e m u , że j e s t o n a s y m b o l e m z ł o ż o n y m , k t ó r e g o ..znaczenie, wywodz i się ze z n a c z e ń s y m b o l i s k ł a d o w y c h . I t a k , g d y p y t a m y , czy i s tn i a ł H o m e r , t o s łowa „ H o m e r " u ż y w a m y j a k o sk rócone j d e s k r y p c j i : m o ż e m y j e za s t ąp i ć n p . s ł o w a m i : „ t h e a u t h o r of t h e « I l i ad» a n d t h e « O d y s s e y » " 6 0 . T a k i e s a m e u w a g i s tosują się d o p r a w i e w s z y s t k i c h u ż y ć t ego , co r o b i w r a ż e n i e i m i o n w ł a s n y c h .

G d y d e s k r y p c j e w y s t ę p u j ą w s ą d a c h log icznych , t r z e b a k o niecznie od różn ić , co m o ż n a n a z w a ć ich w y s t ę p o w a n i e m „ p r y m a r n y m " , czyli p o d s t a w o w y m , a co „ s e k u n d a r n y m " , czyli w t ó r n y m . R o z r ó ż n i e n i e a b s t r a k c y j n e j e s t n a s t ę p u j ą c e . D e s k r y p c j a w y s t ę p u j e w u ż y c i u „ p r y m a r n y m " , g d y sąd log iczny , w k t ó r y m o n a f iguruje , p o w s t a ł z p o d s t a w i e n i a owej d e s k r y p c j i n a mie j sce „a?" w p e w n e j funkc j i zdan iowe j @xm, d e s k r y p c j a w y s t ę p u j e w u ż y c i u „ s e k u n d a r n y m " , g d y w r ezu l t a c i e p o d s t a w i e n i a jej n a mie jsce „ # " w funkc j i @x p o w s t a j e t y l k o c z ę ś ć o m a w i a n e g o s ą d u logicznego. W y j a ś n i t o p r z y k ł a d . t R o z w a ż m y z d a n i e : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is b a l d 6 1 . ^ ,The p r e s e n t K i n g of F r a n c e " w y s t ę p u j e t u t a j w u ż y c i u p r y m a r n y m , a ca ły t e n sąd log iczny j e s t f a ł s zywy . F a ł s z y w y j e s t k a ż d y sąd log iczny , w k t ó r y m w y s t ę p u j e w użyc iu p r y m a r n y m d e s k r y p c j a n ie op i su jąca n iczego. A t e r a z r o z w a ż m y z d a n i e : „ T h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e is n o t b a l d " 6 2 . T o j e s t d w u z n a c z n e . J e ś l i n a p r z ó d w e ź m i e m y : „x is b a l d " 6 3 , n a s t ę p n i e pod s t a w i m y „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " n a mie jsce „ # " i wreszcie z a p r z e c z y m y w y n i k , t o „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " w y s t ą p i

6 0 „(Jedyny) autor «Iliady» i «Odysei», „(ten oto) autor «Iliady» i «Ody-sei»".

6 1 „(Jedyny) obecny król Francji jest łysy", „(ten oto) obecny król Francji jest łysy".

fl2 „(Jedyny) obecny król Francji nie jest łysy", „(ten oto) obecny król Francji nie jest łysy".

6 3 „a? jest łyse".

Deskrypcje 293

w u ż y c i u s e k u n d a r n y m i na sz sąd log iczny będz ie p r a w d z i w y ; jeśl i zaś w e ź m i e m y : „x is n o t b a l d " 6 4 — i p o d s t a w i m y „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " n a mie j sce „ # " , t o „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e " w y s t ą p i w u ż y c i u p r y m a r n y m i sąd t e n będz i e f a ł szywy . P o m i e s z a n i e u ż y c i a p r y m a r n e g o z s e k u n d a r n y m j e s t ź r ó d ł e m s t a ł y c h b ł ędów, t a m gdz ie w g r ę w c h o d z ą d e s k r y p c j e .

W m a t e m a t y c e d e s k r y p c j e w y s t ę p u j ą g łównie w p o s t a c i f u n k c j i d e s k r y p t y w n y c h , czyl i „ t h e t e r m h a v i n g t h e r e l a t i on li t o y" 6 5 b ą d ź „ t h e E of y" 6 6 , j a k m o ż n a powiedz ieć n a za sadz i e ana log i i w z g l ę d e m „ t h e f a t h e r of yu 6 7 i z w r o t ó w p o d o b n y c h . P o w i e d z e n i e n p . : „Ojciec ?/-greka j e s t b o g a t y " , t o t y l e , co powie dzen ie , że n a s t ę p u j ą c a funkc j a z d a n i o w a z m i e n n e j c: „c j e s t b o g a t e o raz «x sp łodzi ł y g r e k a » , j e s t zawsze r ó w n o w a ż n e w z g l ę d e m «x j e s t <?»" — jes t „n i ek i edy p r a w d z i w a " , t z n . j e s t p r a w d z i w a d l a j e d n e j p r z y n a j m n i e j w a r t o ś c i — z m i e n n e j c. Oczywiśc ie n ie m o ż e ona b y ć p r a w d z i w a d la więcej niż j e d n e j w a r t o ś c i .

Zwięźle z a r y s o w a n a w n in i e j s zym rozdz ia le t e o r i a d e s k r y p c j i m a wielkie znaczen ie d la logiki i t eor i i n a u k i . Ale d la celów m a t e m a t y k i — b a r d z i e j filozoficzne części t e j t eor i i n ie są i s t o t n e i d l a t e g o zos t a ły p o m i n i ę t e w p o w y ż s z y m w y k ł a d z i e , k t ó r y ogran iczył się do s p r a w w m a t e m a t y c e na jkon ieczn ie j s zych .

Bertrand Russell, Descriptions. Rozdział XVI z książki: Bertrand Russell, I titroduction to Mathematical PMlosophy, London 1919, Allen and Unwin; przedruk w Semantics and Philosophy of Language. A Collection of Beadings, ed. Leonard Linsky, "Trbana 1952, The University of Illinois Press.

64 „x nie jest łyse". 0 5 „Terminu pozostającego w stosunku R względem t/". 6 6 „R ygreka". 6 7 „Ojciec ygreka".

\

21*

C. A. Mace

P R Z E D S T A W I A N I E A W Y R A Ż A N I E

W o s t a t n i c h l a t a c h wiele p o ż y t k u p rzyn ios ło d o k o n a n e p rzez I . A . E i c h a r d s a roz różn ien ie m i ę d z y „ n a u k o w y m " a „ e m o -t y w n y m " , czyl i „ w z r u s z e n i o w y m " , p o s ł u g i w a n i e m się j ę z y k i e m . Mówi się t a m mianowic i e , że d a n e k o n k r e t n e wygłoszen ie z d a n i a m o ż n a wlać d o f o r m y t w i e r d z e n i a — w d w o j a k i m celu. O w o wyg łoszone z d a n i e m o ż e r e p r e z e n t o w a ć , czyl i p r z e d s t a w i a ć , p e w i e n f a k t czy sąd , b ą d ź t eż m o ż e w y r a ż a ć p e w n e wz ruszen i e czy j ak i ś i n n y , c z y s t o s u b i e k t y w n y s t a n u m y s ł u . G d y p o m i e s z a m y t ę funkc ję p o z n a w c z ą ze wzruszen iową , p o w s t a j e k ł o p o t . Ce lem t e g o k o m u n i k a t u j e s t w y s u n i ę c i e suges t i i , a b y u t r z y m a ć p o ż y t e c z n e p u n k t y w s p o m n i a n e g o roz różn ien ia , p e w n e i n n e zaś lepie j w y z y s k a ć za p o m o c ą s f o r m u ł o w a n i a i ch od n o w a . P r o p o n u j ę zas t ąp ien ie t ego j e d n e g o roz różn ien i a d w o m a i n n y m i : (1) ogóln i e j s z y m r o z r ó ż n i e n i e m „ p r z e d s t a w i a j ą c y c h " i „ w y r a ż a j ą c y c h " funkcj i z d a n i a , (2) b a r d z i e j s zczegó łowym r o z r ó ż n i e n i e m p r z e d s t a w i a n i a bezpoś r edn i ego i p o ś r e d n i e g o .

Okre ś l an i e d rug iego s p o s o b u u ż y c i a j ę z y k a j a k o s p o s o b u „ w z r u s z e n i o w e g o " zwęża n i e p o t r z e b n i e t ę funkc ję , k t ó r e j m o ż n a n a j d o g o d n i e j p r z e c i w s t a w i ć r e p r e z e n t o w a n i e . B a r d z i e j p o d s t a w o w e j e s t roz różn ien ie p r z e d s t a w i a n i a f a k t u l u b s ą d u o raz w y r a ż a n i a s t a n u u m y s ł u . Z b y t n i nac i sk n a s t a n y w z r u s z e n i o w e zachęc i ł d o p rzy j ęc i a mi lczącego za łożen ia , iż t w i e r d z e n i a n a u k o w e m a j ą c h a r a k t e r c zys to p r z e d s t a w i a j ą c y i p o z b a w i o n e są funkc j i e k s p r e s y w n e j . T y m c z a s e m wca le t a k n ie j e s t . T w i e r d z e n i e n a u k o w e

296 C. A. Mace

j e s t w y r a z e m w i a r y b ą d ź p r z y p u s z c z e n i a . Cechą szczególną d y s k u r s u n a u k o w e g o j e s t n ie t o , że j e s t on czys to r e p r e z e n t u j ą c y , lecz t o , że w y r a ż a t y l k o n iewie le spoś ród m o ż l i w y c h s t a n ó w u m y s ł u , i t o t a k i c h n a ogół, k t ó r e są j a s n e i p r z e z r o c z y s t e .

G d y ważn ie j sza j e s t f unkc j a e k s p r e s y w n a t w i e r d z e n i a , t o n a o d w r ó t : o b i e k t y w n y jego o d p o w i e d n i k s t a j e się zazwycza j c i e m n y ; b y ł o b y j e d n a k ż e n i e m a l n iemoż l iwe w s k a z a n i e p r z y k ł a d u k o n k r e t n e g o w y r a ż e n i a , w k t ó r y m b y j e d n a z funkcj i , p r z e d s t a w i a n i e b ą d ź w y r a ż a n i e , ca łkowic ie zan ik ł a . Twie rdzen i e , że t e n a t e n „ k r a j schodz i n a p s y " , n ie d o s t a r c z a okreś lone j i n fo rmac j i n a t e m a t w y d a r z e ń w o w y m k r a j u . W y r a ż a ono p r z e d e w s z y s t k i m uczuc i a , j a k i e w związku z t y m i w y d a r z e n i a m i żywi m ó w i ą c y . Ale twier dzen ie t o d o t y c z y przec ież w y p a d k ó w , k t ó r y c h c h a r a k t e r zos ta ł b a r d z o ogó ln ikowo n a s z k i c o w a n y .

F u n k c j ę e k s p r e s y w n a z d a n i a def iniuje się za p o m o c ą odn ie s ienia do re lac j i z a c h o d z ą c y c h m i ę d z y t y m z d a n i e m a p o p r z e d z a j ą c y m j e s t a n e m u m y s ł u ; funkc je zaś p r z e d s t a w i a j ą c ą i referencyjną, czyl i oznaczającą , def iniuje się za p o m o c ą re lac j i owego z d a n i a do f a k t u l u b sądu , w z g l ę d e m k t ó r e g o w s p o m n i a n y s t a n u m y s ł u p o z o s t a j e w t y m czy i n n y m s t o s u n k u , n a l e ż ą c y m do p e w n e j k l a s y re lac j i . Moją tezą j e s t , że do p r z e d s t a w i e n i a f a k t ó w czy s ą d ó w d o c h o d z i w t y c h t y l k o z d a n i a c h , k t ó r e z a r a z e m wyraża j ą j ak i ś s t a n u m y s ł u ; a t a k ż e — że wszelkie t w i e r d z e n i a w y r a ż a j ą c e s t a n u m y s ł u zawie ra ją z a r a z e m odnies ien ie do j ak iegoś f a k t u l u b s ądu . G d y b y t o s t a n o w i s k o u d a ł o się u t r z y m a ć , t o w ó w c z a s b y ł o b y b ł ę d e m t r a k t o w a n i e w s p o m n i a n y c h d w ó c h funkc j i j ę z y k a j a k o a l t e r n a t y w n y c h . Są one w sposób i s t o t n y k o n i u n k c y j n e . A l t e r n a t y w n e zaś s ta ją się n a s k u t e k d a l e k o idącej degenerac j i . J e ś l i w y r a ż e n i e n i ezdo lne j e s t w s k a z a ć swego o b i e k t y w n e g o o d p o w i e d n i k a , t o m o ż e się w r ezu l t a c i e s t a ć czys to wz ruszen iowe . J e ś l i p r z e s t a j e o d d a w a ć s t a n u m y s ł u , t o , b y ć m o ż e , zas ługu je n a m i a n o „ p r z e d m i o t o w e g o " i wy łączn ie „ n a u k o w e g o " .

B r a k mie j sca n ie p o z w a l a m i n a o b r o n ę a n i n a w e t n a wyjaśn ie n i e t e g o ws z ys tk i ego , co — o c z y w i s t a — w y m a g a w y j a ś n i e n i a i o b r o n y . Z a d o w o l ę się p o c z y n i e n i e m p a r u w s t ę p n y c h obserwac j i p e w n y c h szczegó lnych p r z y p a d k ó w .

Przedstawianie a wyrażanie 297

P r z y p u ś ć m y , że m ó g ł b y i s tn ieć i że i s tn ie je f a k t , k t ó r y po lega p o p r o s t u n a t y m , iż p e w n a o k r e ś l o n a w ła sność Qx ( n p . j ak i ś szczególny odc ień czerwieni) j ednol ic ie p o k r y w a okreś loną p o wie rzchn ię P 1 ? w o k r e ś l o n y m czasie T . I n n y m i s łowy, i s tn ie je f a k t z łożony z e l e m e n t ó w Q 1 ? P 1 ? T x , p o ł ą c z o n y c h w t a k i sposób , w j a k i własność , mie j sce i czas b y w a j ą po łączone , g d y o w a włas ność z a j m u j e t o mie jsce we w s p o m n i a n y m czasie . D l a k r ó t k o ś c i , n a z w i j m y t e n f a k t — F x .

J e s t rzeczą jasną , że F x n ie m o ż e zos t ać p r z e d s t a w i o n y dz ięk i — że t a k p o w i e m — swej w ł a s n e j , t kwiące j w n i m m o c y . D o t a k i e g o p r z e d s t a w i e n i a d o c h o d z i t y l k o n a s k u t e k t ego , że ów f a k t p o zos ta j e w p e w n y c h s t o s u n k a c h w z g l ę d e m o r g a n i z m u zdo lnego do p o s t r z e g a n i a i m ó w i e n i a . P o s t r z e ż e n i e p rzez t e n o r g a n i z m f a k t u F x

j e s t i n n y m z kole i f a k t e m . N a z w i j m y go F 2 . F 2 t e d y , j a k o że w y s t ę p u j e w k o n t e k ś c i e p s y c h o - f i z y c z n y m , d a się w y r a z i ć . W s p o m n i a n y o r g a n i z m m o ż e wygłos ić zb ió r s łów r ó w n o w a ż n y c h w z g l ę d e m : „ Q Ł z a j m u j e P x w c iągu TV 4 . M o ż n a powiedz ieć , że t e n zb ió r s łów r e p r e z e n t u j e F l 7 a w y r a ż a F 2 .

G d y F 2 po l ega n a świadomośc i , że Q x z a j m u j e mie jsce P x

w ciągu T u t o w ó w c z a s wszelkie e l e m e n t y F x są z a r a z e m e lement a m i F x . S ( „ p o d m i o t " p o s t r z e g a j ą c y F x ) „ z a z n a j o m i ł s ię" z Q 1 , P 1

oraz T x . Twie rdzen i e , że — w ob ręb i e p e w n e g o a k t u p o s t r z e ż e n i a j ak i egoś f a k t u — S m u s i się z a z n a j o m i ć z w s z y s t k i m i e l e m e n t a m i t e g o f a k t u , j e s t j e d y n i e i n n y m s p o s o b e m s tw ie rdzen i a , że w s z y s t k i e e l e m e n t y t ego f a k t u są e l e m e n t a m i faktu* świadomośc i .

Ale F 2 — j e s t t o n i emn ie j p e w n e — z a w i e r a e l e m e n t y n ie b ę d ą c e e l e m e n t a m i f a k t u F x . Z t ego c h o ć b y p o w o d u , że jeśl i S po s t r zega , iż Q x z a jmu je mie jsce Px w c iągu T n t o S m u s i t o p r z e ż y w a ć w p e w n y m czasie . D l a u n i k n i ę c i a n i e d o g o d n o ś c i o p e r o w a n i a f a k t a m i , w k t ó r y c h d w a r a z y w y s t ę p u j e d o k ł a d n i e t e n s a m czas , m o ż e m y za łożyć , że F 2 po l ega n a t y m , iż S w czasie T 2 p o s t r z e g a , że Q x z a j m u j e P Ł w c iągu T x . Z g o d n i e z s zacowną t r a d y c j ą m o ż e m y m ó w i ć o T x j a k o o czasie w o b r ę b i e o r z e k a n i a , zaś o T 2 j a k o o czasie o r z e k a n i a .

P o z o s t a j e jeszcze za jąć się S-em; na jp rośc ie j zaś będz ie zdef in iować j e j a k o mie jsce o r z e k a n i a — w p r z e c i w s t a w i e n i u d o

298 C. A. Mace

mie j sca w o b r ę b i e o r z e k a n i a , t a k j a k czas o r z e k a n i a p r zec iws t a w ia się czasowi w ob ręb i e o r z e k a n i a . M o ż n a więc F 2 okreś l ić w n a s t ę p u j ą c e j p o s t a c i : W c z a s i e T 2 w i d a ć z m i e j s c a P 2 , ż e Q x z a j m u j e m i e j s c e P1 w c i ą g u Tv Z a s a d n i c z o t o p i c z n a n a t u r a S, czyl i t o , że w swej i s toc ie j e s t ono p e w n y m mie j scem, w y ł a n i a się z n a s t ę p u j ą c y c h r o z w a ż a ń . G d y a n a l i z u j e m y : „ T o j e s t c z e r w o n e " , w sposób , j a k i p o d s u w a n a m s f o r m u ł o w a n i e : „Czerw o n o t u t a j t e r a z " , w ó w c z a s s łowo „ t u t a j " z a c h o w u j e swe „prze s t r z e n n e " znaczen ie . Czerwono j e s t w mie j scu , k t ó r e p o z o s t a j e w p e w n y m o k r e ś l o n y m s t o s u n k u do czegoś i nnego , co j e s t „ t a m " . W m i a r ę j a k coraz b a r d z i e j o d r y w a m y u w a g ę od wszelk ich rzeczy p o z a t y m , d a n y c h n a m w p o l u widzen ia , d o c h o d z i m y w sposób n a t u r a l n y do s f o r m u ł o w a n i a o m ó w i o n e g o f a k t u w p o s t a c i : „Czerw o n o t a m t e r a z " , gdz ie „ t a m " z n a c z y , iż mie jsce , o k t ó r e idzie , z n a j d u j e się n a p r z e c i w m n i e . A więc właśn ie t a m — w przec i w ieńs tw ie do t u t a j , gdz ie j a się zna jdu j ę . O mie j scu w o b r ę b i e o r z e k a n i a — p o w i a d a m i a się z a p o m o c ą odnies ien ia d o mie j sca o r z e k a n i a . O c z y w i s t a , b y ł o b y c z y m ś w r o d z a j u p a s z k w i l u , g d y b y ś m y pos t r zega jącego opisa l i j e d y n i e j a k o mie jsce . M e j e s t on „ p u s t y m m i e j s c e m " , lecz mie j scem z a j ę t y m przez i nną włas ność , p o w i e d z m y Q 2 . S t ą d g d y w fakcie p r z e d s t a w i o n y m m a m y j e d n ą własność , j e d n o mie jsce i j e d e n czas , t o w fakcie w y r a ż o n y m w y s t ę p u j ą dwie własnośc i , d w a mie j sca i d w a czasy *.

W związku z F x o raz F 2 w s p o m n i e ć t r z e b a o jeszcze j e d n e j r zeczy . W większośc i „ a k t ó w p o s t r z e g a n i a " — a j a m y ś l ę , że d o t y c z y t o w s z y s t k i c h — nie d a się w t e n sposób z a n a l i z o w a ć F 2 , a b y u j a w n i ć , że z a w i e r a ono F x j a k o swoją część. F a k t y t y p u F 2

w y m a g a j ą a n a l i z y p r z y u ż y c i u p e w n e j re lac j i w i e l o k r o t n e j , k t ó r a ł ączy w s z y s t k i e e l e m e n t y t ego , co j e s t r e p r e z e n t o w a n e , z e l ement a m i t ego , co j e s t w y r a ż a n e .

R e l a c j e F x o raz F 2 w z g l ę d e m z d a n i a , k t ó r e r e p r e z e n t u j e p i e r w s z y z t y c h f a k t ó w , a w y r a ż a d rug i , są z łożone w sposób

* W przypadku szczególnym, gdy ja sam postrzegam, że jestem tutaj teraz (o ile rzeczywiście to postrzegam), pewne Q, pewne P oraz pewne T są elementami faktów reprezentowanych. Są one również jedynymi elementami faktu wyrażonego, ale w tym fakcie każdy z nich występuje dwa razy.

Przedstawianie a wyrażanie 299

u t r u d n i a j ą c y ana l i zę . F a k t ó w t y p u F x — w ogóle n ie d a się w y r a z i ć . F a k t y t y p u F 2 m o ż n a a lbo p r z e d s t a w i ć , a l bo w y r a z i ć . Ale p o d c z a s g d y za p o m o c ą t ego s a m e g o z d a n i a w y r a ż a m y j e d e n f a k t , a p r z e d s t a w i a m y i n n y , ż a d n e z d a n i e n ie m o ż e z a r a z e m p r z e d s t a w i a ć i w y r a ż a ć t ego s a m e g o f a k t u . G d y p o w i a d a m : „ Q x j e s t t a m t e r a z " , t o p r z e d s t a w i a m f a k t F 1 ? a w y r a ż a m F 2 . G d y zaś m ó w i ę : „ Z d a j ę sobie s p r a w ę , że Q x j e s t t a m t e r a z " , t o p r z e d s t a w i a m F 2 , w y r a ż a m n a t o m i a s t f a k t F 3 , k t ó r y p o z o s t a j e w t a k i m s t o s u n k u do F 2 j a k F 2 — do F x w p o p r z e d n i m p r z y p a d k u . W y d a j e się, iż ż a d n e z w y k ł e z d a n i e n ie j e s t z b u d o w a n e w t a k i sposób , b y t o umoż l i wiało n a m ł a t w e odróżn ien ie e l e m e n t ó w t ego , co r e p r e z e n t o w a n e , od e l e m e n t ó w t ego , co j e d y n i e w y r a ż a n e . Z a r ó w n o p o j e d y n c z e s łowa, j a k i z d a n i e w całości , s łużą d w o j a k i e m u celowi. S łowa „ je s t " , „ b y ł " i t d . s t a l e są z a t r u d n i o n e : r e p r e z e n t u j ą c czas w obrę b ie o r z e k a n i a , a w y r a ż a j ą c czas o r z e k a n i a ; r e p r e z e n t u j ą c sp lo t e l e m e n t ó w , a w y r a ż a j ą c a k t s tw ie rdzen i a . J e d y n i e sk ra jn i e s z t u c z n y s y s t e m symbo l i czny czyn i m o ż l i w y m odróżn ien ie r e p r e z e n t o w a n ia od w y r a ż a n i a .

T y l e w związku z tezą, że w z w y k ł y m j ę z y k u p r z e d s t a w i a n i e zawsze poc iąga za sobą w y r a ż a n i e , czyl i ekspres j ę . T e z a o d w r o t n a , iż ż a d e n z w y k ł y j ę z y k n ie j e s t c zys to e k s p r e s y w n y , w y m a g a ł a b y u z a s a d n i e n i a b a r d z i e j szczegółowego niż t o , n a j a k i e t u t a j m o ż e m y sobie pozwol ić . P o k r ó t c e , je j o b r o n a p o s t ę p o w a ł a b y p o t a k i e j l in i i :

Po jęc ie czys to e m o t y w n e g o p o s ł u g i w a n i a się j ę z y k i e m z n a j du je — j a k się zda je — opa rc i e w d o k t r y n i e , wed le k t ó r e j i s tn ie ją s t a n y czys to s u b i e k t y w n e ; p o g l ą d t e n d a się w p r a w d z i e d o b r z e wy ja śn i ć h i s t o r y c z n i e , a le t e ż n iewie le w n i m , co b y g o d n e b y ł o po lecen ia . B a r d z i e j poc i ąga j ąca j e s t i n n a moż l iwość : f o rmu łu j e się ją z azwycza j w p o s t a c i z d a n i a , że k a ż d y s t a n u m y s ł u m a swój „ o b i e k t y w n y o d p o w i e d n i k " ; a le w t y m p u n k c i e m o ż n a o b r a ć inną d rogę . F a k t y f izyczne i p s y c h i c z n e n ie są w z a j e m p r z y p o r z ą d k o w a n e — a n i w z n a c z e n i u d u a l i s t y c z n y m , a n i w n e u t r a l n y m m o n i s t y c z n y m . D o w o l n e m u m o ż l i w e m u f a k t o w i f i z y c z n e m u o d p o w i a d a zb iór m o ż l i w y c h f a k t ó w p s y c h i c z n y c h . Zawie ra j ą one w s z y s t k i e e l e m e n t y o d p o w i a d a j ą c e g o i m f a k t u f izycznego, a po n a d t o jeszcze i n n e e l e m e n t y . S k ł o n n y j e s t e m m y ś l e ć , że n i e k t ó r e

soo G. A. Mace

e l e m e n t y f a k t ó w p s y c h i c z n y c h są s w o i s t y m i e l e m e n t a m i t y c h f a k t ó w , a le również m o ż n a p r z y j ą ć , j a k o a l t e r n a t y w n y , p o g l ą d „ b e h a w i o r y s t y c z n y " b ą d ź „ f i zyka l i s t yczny" . W k a ż d y m raz ie f a k t p s y c h i c z n y zawsze będz ie się o d z n a c z a ł t y m , że się do czegoś odnos i .

N a j w a ż n i e j s z y m j e d n a k ż e p u n k t e m w d o k t r y n i e j ę z y k a wzruszeniowego jes t t o , że zdan i e , w y g ł o s z o n e w p o s t a c i t w i e r d z e n i a , m o ż e b y ć — j e d y n i e w y r a z e m wzruszen ia . W o b e c t ego p o g l ą d u i s tn ie ją b a r d z i e j szczegółowe zas t r zeżen ia . Co w y d a j e m i się p e w n e w odnies ien iu do t w i e r d z e ń p o e t ó w , p o l i t y k ó w i filozofów ( p r z y p a d k i z w y k l e c y t o w a n e ) , t o t y l e t y l k o , że : (1) twier dzen i a t e w y r a ż a j ą wzruszen ie oraz (2) n ie s t w i e r d z a się w n ich t ego , co zda ją się one dos łownie głosić. B e z p o d s t a w n y n a t o m i a s t j e s t wn iosek , że ogran icza ją się d o w y r a ż a n i a emoc j i ; pozos t a j e w s z a k o t w a r t a d r u g a możl iwość , mianowic i e , iż r z e k o m e twie r dzen ie o j e d n e j r zeczy m o ż e p o s ł u ż y ć j a k o ś rodek t e c h n i c z n y d o s tw ie rdzen i a czegoś innego .

O d p o w i e d n i e w t ego r o d z a j u w y p a d k a c h j e s t n ie owo b a r d z o ogólne roz różn ien ie m i ę d z y r e p r e z e n t o w a n i e m a w y r a ż a n i e m , lecz m i ę d z y d w o m a j a s k r a w o r ó ż n i ą c y m i się s p o s o b a m i p r z e d s t a w i a n ia , że idzie o t ę czy i n n ą rzecz . W z r o z u m i e n i u , co się m ó w i w w y p o w i e d z i a c h s t w i e r d z a j ą c y c h w sposób b a r d z i e j p o ś r e d n i , wielką p o m o c ą j e s t z a s a d a , k t ó r ą m o ż n a op i sać j a k o z a s a d ę zgodnośc i w z r u s z e ń : J e ż e l i t a k i s a m e l e m e n t s u b i e k t y w n y b y w a w y w o ł a n y u o d b i o r c y p r z e z s ą d p j a k p r z e z s ą d q, t o w ó w c z a s d o p o w i a d o m i e n i a o ą p o s ł u ż y ć m o ż e s t w i e r d z e n i e p (zwłaszcza w tekśc ie p o e t y c k i m ) .

O c z y w i s t a , p o e t a op ie ra się n ie n a t e j j e d n e j zasadz ie . T o właśn ie j e s t ź r ó d ł e m wie lk ich k o m p l i k a c j i , że w j ę z y k u p o e t y c k i m z a c h o d z i s u b t e l n e p o m i e s z a n i e z a s a d b e z p o ś r e d n i e g o o z n a c z a n i a z za sadą o z n a c z a n i a n a p o d s t a w i e zgodnośc i w z r u s z e ń . W t y m s a m y m z d a n i u j e d n o słowo b y w a u ż y t e w t e n sposób , że bezp o ś r e d n i o się odnos i do swego o d p o w i e d n i k a , p o d c z a s g d y p o zos t a ł e czynią t o p o ś r e d n i o .

Lep ie j z n a n y (filozofom) j e s t p r z y p a d e k wielos łowia m e t a f izycznego. Mówi się, że n i e j edno w y r a ż e n i e filozoficzne t o n o n sens , zupe łn ie p o z b a w i o n y z n a c z e n i a ; i że b io log iczna f u n k c j a

Przedstawianie a wyrażanie 301

t y c h w y p o w i e d z i po l ega p o p r o s t u n a w y r a ż e n i u i w y ł a d o w a n i u w z r u s z e ń d a n e g o filozofa. Mnie j c h y b a k r a ń c o w y p o g l ą d zos t a ł s f o r m u ł o w a n y p rzez A . J . A y e r a w p o s t a c i t a k częs to c y t o w a n e g o e p i g r a m u , że wiele spoś ród w y p o w i e d z i fi lozofów p o w i n n o się p u b l i k o w a ć n a ł a m a c h „ T h e L o n d o n M e r c u r y " *, n ie zaś w „Mindz i e " . W związku z t y m o d c z u w a m w a h a n i e , czy s a m ó w e p i g r a m zas ługu je n a ogłoszenie w „ M e r k u r y m " , czy t eż w „Mindz i e " . P o n i e w a ż z a w i e r a o n g łęboką p r a w d ę filozoficzną, m u s z ę się opowiedz ieć za „ M i n d e m " . Z a r a z e m j e d n a k o w a p r a w d a zos t a ł a t a k d o b r z e — i t a k „ p l a s t y c z n i e " — s f o r m u ł o w a n a , że wed le z a w a r t e g o w niej k r y t e r i u m zas ługu je równ ież n a ogłoszenie w „ M e r k u r y m " . P o d o b n i e — j a k sk łonny j e s t e m m n i e m a ć — c h o ć w nieco o d m i e n n y sposób , rzecz się m a ze w s p o m n i a n y m wie los łowiem m e t a f i z y c z n y m . N i e r a z b y w a t o p r z y p u s z c z a l n i e swego r o d z a j u n o n s e n s , a le czyż — t a k j a k w poezj i — nie j e s t t o t e n t y p n o n s e n s u , k t ó r e g o z a d a n i e m — p r z e k a z y w a n i e sensu ' }

Z d a n i a , o k t ó r y c h m o w a , jeśl i się j e w właśc iwy sposób p rze łoży , są p r z y n a j m n i e j s ensowne . M a m wrażen i e , że s k ł a n i a t o , b y po de j r zewać o p e w i e n b r a k zwyk łe j i n tu i c j i p sycho log iczne j kogoś , k t o p r z y p u s z c z a , że k a ż d y z a w s z e m ó w i c a ł k o w i t e n o n s e n s y . G d y n a t c h n i e n i poec i i f i lozofowie, co zeszli n a m a n o w c e , w y d a j e n a m się, iż n ic — t y l k o be łkoczą , t o j uż nie p o d w p ł y w e m miłos ierdz ia , a le idąc za t y m , co p r a w d o p o d o b n e , p o w i n n i ś m y powz iąć p r z y p u s z c z e n i e , że l udz i e ci, p o p r o s t u , u ż y w a j ą słów w j ak i ś n i e z w y k ł y sposób . I n t e r e s u j ą c a w t e j s y t u a c j i j e s t n ie t y l e k w e s t i a , czy t o , co oni twie rdzą , b ę d z i e a k u r a t p r a w d z i w e , ile w j a k i sposób m o g l i b y ś m y z r o z u m i a l e p o k a z a ć , co on i chcą powiedz ieć . O b e c n i e filozofowie a n a l i t y c y są zajęci p r ó b a m i u s t a l a n i a z n a c z e n i a z d a ń , w k t ó r y c h s łowa z o s t a ł y u ż y t e w z w y k ł y sposób . Ale p r ę d z e j czy późn ie j m u s i się wyłon ić n a s t ę p n e z a g a d n i e n i e : czy j ę z y k e m o t y w n y n ie m o ż e mieć swej w ła sne j logiki .

C. A. Mace, Representation and Expression. „Analysis", 1934, Vol. 1, No. 3; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Black well.

* „The London Mercury". Czasopismo literackie wydawane przez J. C. Squire'a, Londyn 1919—1939.

A. M. Mach er

W Y R A Ż E N I A WSKAZUJĄCE A IMIONA W Ł A S N E

W a r t y k u l e t y m s p r ó b u j ę w y j a ś n i ć p e w n e n i e p o r o z u m i e n i a , z w i ą z a n e z w y r a ż e n i a m i w s k a z u j ą c y m i o raz i m i o n a m i w ł a s n y m i , odwo łu j ąc się do j ę z y k a f a k t y c z n i e s t o s o w a n e g o w ce lach k o m u n i k a t y w n y c h .

J ę z y k b y w a u ż y w a n y z a r ó w n o s y m b o l i c z n i e , j a k i s u g e s t y w n i e . Śc iś le j : k a ż d e z d a n i e s y m b o l i z u j e p r z y n a j m n i e j p e w n ą część swego znaczen i a , r e s z t a n a t o m i a s t b y w a w wie lu z d a n i a c h t y l k o s u g e r o w a n a . (Mówię t u o „częśc i" z n a c z e n i a d a n e g o z d a n i a w t a k i m o t o sens ie : t o , co z n a c z y w y r a ż e n i e : „ C o ś j e s t ś m i e r t e l n e " , b ę d z i e częścią t e g o , co z n a c z y w y r a ż e n i e : „ S o k r a t e s j e s t ś m i e r t e l n y " ) . Mówię , że z d a n i e „ s y m b o l i z u j e " swe znaczen i e , o ile owo z n a c z e n i e j e s t z r o z u m i a ł e (d la k a ż d e g o , k t o z n a j ę z y k d a n e g o z d a n i a ) j e d y n i e dz ięk i k o m p o z y c j i i s t r u k t u r z e t e g o z d a n i a ; p o w i a d a m n a t o m i a s t , że z d a n i e „ s u g e r u j e " swe znaczen ie , jeś l i k a ż d y , k t o n a p o d s t a w i e t e g o z d a n i a m a z rozum i e ć j ego znaczen ie , m u s i wziąć p o d u w a g ę c z y n n i k i i n n e niż k o m p o z y c j a i s t r u k t u r a w y p o w i e d z i ( n p . k o n t e k s t , w k t ó r y m ono w y s t ę p u j e ) . I n n y m i s łowy, j ę z y k z o s t a ł u ż y t y „ s u g e s t y w n i e " , o i le s łuchacz m a d o p e w n e g o s t o p n i a domyślać s i ę z n a c z e n i a .

„ K o m p o z y c j a i s t r u k t u r a " , o k t ó r e j t u m ó w i ę , j e s t t o k o m p o z y c j a i s t r u k t u r a g r a m a t y c z n a (czy t e ż , j a k b y powiedz i a ł filolog, ś c i ś l e j — l e k s y k a l n a i g r a m a t y c z n a ) — czyl i t o , że d a n e z d a n i e s k ł a d a się z t a k i c h a t a k i c h s łów (nie zaś z i n n y c h ) , z r e l a t y w i z o w a n y c h w z a j e m n i e p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m

304 A. M. Maclver

w t a k i , a n ie i n n y sposób . Mogę t eż d o d a ć , iż z góry p r z e s ą d z a m , że t o t y l k o „ z d a n i e j a k o t y p " (nazwą t ą pos ługu je się E a m s e y i inni ) m a p i e r w o t n i e t a k ą k o m p o z y c j ę i s t r u k t u r ę . J e ś l i m ó w i m y , że t zw . „ e g z e m p l a r z z d a n i a " m a s t r u k t u r ę i k o m p o z y c j ę g r a m a t y c z n ą (że dzieli się on n a s łowa, z k t ó r y c h j e d n o j e s t p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m , d r u g i e o rzeczen iem g ł ó w n y m i td . , i t d . ) , t o czyn i m y t o t y l k o w sensie p o c h o d n y m : j e s t t o j e d y n i e s k r ó t o w y sposób p o w i e d z e n i a , że t ę s t r u k t u r ę i k o m p o z y c j ę m a „ z d a n i e j a k o t y p " , k t ó r e g o p r z y p a d k i e m szczegó lnym jes t nasz „ e g z e m p l a r z z d a n i a " . W y m ó w i o n y „ e g z e m p l a r z z d a n i a " m o g ą dzielić f o n e t y c y , a n a p i s a n y — grafologowie , i t o n a cząs tk i w obręb ie części, ad infinitum; n a t o m i a s t ż a d n e j z t y c h części n ie m o ż n a n a z w a ć „ s ł o w e m " , c h y b a t y l k o w t y m sensie , że są t o s łowa, n a k t ó r e podz ie lono „ z d a n i e j a k o t y p " , a dop ie ro p r z y p a d k i e m szczególn y m t ego o s t a t n i e g o j e s t nasz „ e g z e m p l a r z z d a n i a " (słowo u w a ż a m y za „część" „ z d a n i a j a k o t y p u " w t y m sensie , że m o ż e o n o b y ć c z y m ś w s p ó l n y m d w ó m t a k i m z d a n i o m , r ó ż n i ą c y m się i>od i n n y m i wzg lędami ) . T o w y d a j e m i się p o d s t a w o w ą rzeczą w teor i i j ę z y k a , m i m o że r z a d k o w y r a ź n i e u z n a w a n ą . W y n i k a o n a bezp o ś r e d n i o z p o g l ą d u , że j ę z y k — o t y l e , o ile j e s t s y m b o l i c z n y — jes t t eż k o n w e n c j o n a l n y : właśn ie b o w i e m u m o w a m u s i w iązać ze z n a c z e n i e m coś, co m o ż n a p o w t a r z a ć , a z a t e m coś, co nie m o ż e b y ć p o s z c z e g ó l n y m i k o n k r e t n y m w y r a ż e n i e m ( „ e g z e m p l a r z e m z d a n i a " ) , t y l k o m u s i b y ć „ t y p e m " , w z g l ę d e m k t ó r e g o owo w y r a żenie j e s t t y l k o j e d n y m z p r z y p a d k ó w szczególnych .

Z w y k ł y j ę z y k j e s t w b a r d z o z n a c z n e j mie rze s u g e s t y w n y . K a ż d y , k t o z a s t a n a w i a się n a d zwyk łą rozmową , m u s i z a u w a ż y ć , j a k wiele ze znaczen i a swych w y p o w i e d z i m ó w i ą c y p o z o s t a w i a d o m y s ł o w i s łuchacza , j ego z d r o w e m u r o z s ą d k o w i ( t j . s ądowi o t y m , co r o z m ó w c a p r a w d o p o d o b n i e m i a ł n a myś l i ) . W rozm o w i e n a p r z e d m i e ś c i a c h L e e d s k t o ś m ó w i : „ I sha l l b e go ing t o t o w n s o o n " x , i p o z o s t a w i a d o m y s ł o w i s ł uchacza ( zak łada jąc , że d o m y ś l i się on t ra fn ie ) , czy idzie m u o t o , że za j a k ą ś g o d z i n ę u d a się do ś ródmieśc i a L e e d s , czy t eż że, p o w i e d z m y , w p r z y s z ł y m

1 „Wkrótce udam się do miasta"

Wyrażenia wskazujące a imiona własne 305

t y g o d n i u po jedz ie do L o n d y n u . N iewą tp l i w i e n a j b a r d z i e j i n t e r e su jące j e s t s y m b o l i c z n e s t o s o w a n i e j ę z y k a ; j e s t ono w s z a k j e d y n y m ś r o d k i e m u m o ż l i w i a j ą c y m p o w i a d o m i e n i e o ca łkowic ie n o w y m z n a c z e n i u ( t j . t a k i m , że n ie m o ż e m y oczek iwać , b y k t o ko lwiek zdo ła ł się go domyś l i ć ) . Ale czys to s y m b o l i c z n e pos ług i wan ie się j ę z y k i e m b y w a n i e m a l wy łączn i e o g r a n i c z o n e do n a u k i filozofii; a w ą t p i ę , czy n a w e t t u t a j j e s t ono c z y m ś więcej niż t y l k o p e w n ą idea lną gran icą , do k t ó r e j u c z o n y b ą d ź filozof us i łu je się zb l iżyć ( s tosu jąc p r e c y z y j n i e zde f in iowane t e r m i n y , a p r o k s y m a c j ę f o r m y g r a m a t y c z n e j do logicznej i td . , i t d . ) .

K a ż d e j e d n a k z d a n i e c o ś s y m b o l i z u j e ( n a w e t t a k i e , k t ó r e g łównie suge ru je ) : i s tn ie je coś, co m o ż n a z rozumieć n a p o d s t a w i e s a m e j t y l k o k o m p o z y c j i i s t r u k t u r y t ego z d a n i a , jeśl i się zna d a n y j ę z y k ; inacze j n ie b y ł o b y t o w ogóle z d a n i e , lecz t y l k o j ak i ś o k r z y k . N p . w s p o m n i a n e z d a n i e : „1 sha l l b e go ing t o t o w n s o o n " — z r o z u m i e k a ż d y , k t o zna j ę z y k angie lsk i , n a w e t jeśl i n ic zgoła n ie wie n a t e m a t k o n t e k s t u ( t j . jeśl i , p o w i e d z m y , n a p o t k a t o z d a n i e j a k o p r z y k ł a d c y t o w a n y w g r a m a t y c e ang ie l sk ie j ) ; dowie się z t ego z d a n i a p r z y n a j m n i e j t y l e , że k t o ś p r z y p u s z c z a , iż u d a się k i edyś do j ak iegoś m i a s t a (a n ie , że n p . w p e w n y m ogrodz ie zoo log icznym są lwy) .

Bywają j e d n a k ż e t a k i e f o r m y j ę z y k o w e , k t ó r e s tosu je się t y l k o wówczas , g d y t o , co d a n e z d a n i e ściśle symbo l i zu je , s t a n o w i za ledwie ma łą część t e g o , co m ó w i ą c y chce p r z e k a z a ć ; całej zaś , b a r d z o w a ż n e j , r e s z t y na l eży się domyś l i ć n a p o d s t a w i e k o n t e k s t u . (Użyc ie więc t a k i e j f o r m y t o n i e j ako w e z w a n i e , b y t ego r o d z a j u d o m y s ł powziąć ) . D o f o r m t y c h należą, j a k sądzę , w y r a ż e n i a w s k a z u j ą c e i i m i o n a w ła sne . J e s t e m p r z e k o n a n y , że ca ła b ł ę d n a t e o r i a „ imion logicznie w ł a s n y c h " p o w s t a ł a n a s k u t e k fa ł szywego p r ze świadczen i a , iż w j ę z y k u może do jść do s y m b o l i z o w a n i a p e w n e g o i n d y w i d u a l n e g o f a k t u p o s t r z e g a l n e g o — w całości , g d y t y m c z a s e m n a p r a w d ę t y l k o jego c z ę ś ć (mianowic ie o d p o w i a d a j ą c y m u f a k t o g ó l n y ) m o ż e p o d l e g a ć s y m b o l i z o w a n i u , r e s z t a zaś — j e d y n i e s u g e r o w a n i u .

G d y n p . w s k a z u j ą c cza rno-b ia ł ego p t a k a z z a k r z y w i o n y m d z i o b e m , p o w i a d a m do kogoś , k t o n i g d y t a k i e g o p t a k a n ie wi-

306 A. M. Mac Iv er

dz ia ł : „ T o j e s t a w o c e t t ą " 2 , wówczas owo z d a n i e n ie s y m bol izuje ściśle n iczego p o n a d t o , że coś j e s t a w o c e t t ą (czyli i n n y m i s łowy, że a w o c e t t ą i s tn i e j e ) ; t o z n a c z y : t y l e t y l k o m o ż e z t e g o z d a n i a z r o z u m i e ć o s o b a n i e z n a j ą c a k o n t e k s t u . U ż y w a m j e d n a k z a i m k a wskazu jącego „ t o " , g d y ż w rzeczywis tośc i za leży m i n ie n a t y m , b y p r z e k a z a ć m e m u s łuchaczowi ową b a r d z o n ieokreś loną ( lub ogólną) m y ś l , lecz n a t y m , b y z a k o m u n i k o w a ć m u coś znaczn i e b a r d z i e j ok re ś lonego : że, m ianowic i e , t e n o t o p t a k p r z e d n a m i t o właśn ie a w o c e t t ą ; t o zaś n a p o d s t a w i e c y t o w a n e g o z d a n i a zroz u m i e ć m o ż e t y l k o t e n , k t o z n a k o n t e k s t i b ie rze go p o d u w a g ę .

B ł ę d n e b y ł o b y t w i e r d z e n i e , że w t y m w y p a d k u p e ł n e zna czenie , o k t ó r e m i idzie , j e s t s y m b o l i z o w a n e , w p r a w d z i e n ie p rzez s a m o t o z d a n i e , a le p r zez w iększy s y m b o l , k t ó r e g o j e d n ą częścią j e s t ono właśn ie , d r u g ą zaś — w s k a z a n i e p rzeze m n i e t ego a k u r a t p t a k a . W s k a z a n i e p a l c e m — t o p o p r o s t u ś r o d e k (a użyc ie s łowa „ t o " , w po łączen iu z g e s t e m w s k a z u j ą c y m — t o d r u g i ś rodek) do u z y s k a n i a pewnośc i , iż m ó j s łuchacz , u s ł y s z a w s z y wyg łoszone p r z e z e m n i e z d a n i e , zwróc i u w a g ę n a t e g o właśn ie p t a k a i dz ięk i t e m u — z a p e w n e p o p r a w n i e się d o m y ś l i , o co m i idzie . G d y b y on już p r z e d t e m p a t r z y ł n a t ego p t a k a , w s k a z y w a n ie m o ż n a b y sobie d a r o w a ć , p o d o b n i e j a k u ż y c i e s łowa „ t o 4 . G d y b y ś m y n p . oba j by l i zajęci o g l ą d a n i e m s t a d a p t a k ó w , wś ród k t ó r y c h t y l k o j e d e n j e s t c za rno -b i a ły , m ó g ł b y m p o p r o s t u po wiedz ieć : „ P t a k c z a r n o - b i a ł y j e s t a w o c e t t ą " 3 , i mieć p r z y t y m w y s t a r c z a j ą c ą p e w n o ś ć , że r o z m ó w c a m ó j p o p r a w n i e się d o m y ś l i , o co m i chodz i . M ó g ł b y m n a w e t z r ó w n y m s k u t k i e m powiedz ieć : „ T h e r e ' s a n a v o c e t f e e d i n g a l i t t l e a p a r t f r o m a l l t h e o t h e r b i r d s " 4 , o ile b y ł t y l k o j e d e n p t a k , k t ó r y s z u k a ł sobie p o ż y w i e n i a w p e w n e j odległości od i n n y c h (p rzy c z y m słowo „ T h e r e " 5 n ie j e s t z a i m k i e m w s k a z u j ą c y m , lecz

2 Podobny do bociana lub czapli, długonogi ptak brodzący (Becurvirostra). 3 „The black-and-white bird is an avocet" — „(Jedyny tutaj) ptak czarno

biały jest awocettą". 4 „To a w o c e t t ą szuka pożywienia w pewnej odległości od reszty pta

ków". 5 Dosłownie: „tam"; w tym wypadku wyraża emfazę i jest równoważni

kiem zwrotu „to", „to właśnie".

Wyrażenia wskazujące a imiona własne 307

zos ta ło u ż y t e zupe łn ie t a k s a m o j a k w z d a n i u : „ T h e r e ' s mi l e s tones o n t h e D o v e r r o a d " 6 , gdz ie po łożono nac i sk n a słowie „ t h e r e ' s " 7 ) . Z d a n i e : „ T h e r e is a n a v o c e t feeding a p a r t f rom t h e o t h e r b i r d s " 8

symbo l i zu j e d o k ł a d n i e t o s a m o . co m o ż n a b y o d d a ć za p o m o c ą z d a n i a : T h e r e is a flock of b i r d s , one of w h i c h is feeding a p a r t f rom t h e o t h e r s a n d is a n a v o c e t " 9 , k t ó r e m a — j a k w i d a ć — c h a r a k t e r w pe łn i ogó lny ; j e d n a k ż e m ó j r o z m ó w c a u w a ż a , iż p r a w d o p o d o b n i e n ie p o w i e d z i a ł b y m t ego , g d y b y t o n ie p o z o s t a wa ło w p e w n y m związku ze sceną r o z g r y w a j ą c ą się p r z e d n a m i ; dz ięk i t e m u właśn ie u z y s k u j e on m o ż n o ś ć z i d e n t y f i k o w a n i a a w o c e t t y .

D o t a k r o z u m i a n y c h d e m o n s t r a t i w ó w m u s i m y zal iczyć z a i m k i o sobowe , t a k i e j a k : „ j a " o raz „ t y " , „ w y " , a t a k ż e p r z y s ł ó w k i w s k a z u j ą c e , t a k i e j a k : „ t u t a j " , „ t a m " , „ t e r a z " , „ w t e d y " . N p . z d a n i e m : „ ( J a ) j e s t e m w L e e d s " m ó g ł b y m się pos łużyć p o p r a w n i e w celu p r z e k a z a n i a s łuchaczowi ( p o w i e d z m y , p rzez te lefon) s ądu , że A. M. M a c l v e r b y ł w L e e d s w o k r e ś l o n y m czasie (mianowic ie w t e d y , g d y w y g ł a s z a ł e m owo z d a n i e ) ; j e d n a k ż e t a m o j a w y p o w i e d ź n ie s y m b o l i z u j e w s p o m n i a n e g o sądu , p o n i e w a ż n ic zgoła w je j s t r u k t u r z e a n i w k o m p o z y c j i n ie w s k a z u j e , że t o c h o d z i o A . M. M a c l v e r a . Co n a j w y ż e j , symbo l i zu j e o n a sąd, że k t o ś n ie t y l k o p r z e b y w a w L e e d s , a le p o n a d t o m ó w i , że się t a m z n a j d u j e ; n a t o m i a s t k t o t o j e s t , s łuchacz m a się s a m d o m y ś l i ć n a p o d s t a w i e czegoś spoza wygłoszonego z d a n i a .

(Czasy g r a m a t y c z n e c z a s o w n i k ó w m a j ą równ ież t a k r o z u m i a n y

6 „Są kamienie milowe przy drodze do Dover". 7 „Są"; „właśnie, że są". 8 W tym wypadku, ponieważ idzie tylko o to, co cytowana wypowiedź

symbolizuje, stosowniejszy będzie przekład: „Istnieje (pewna) awocetta, która, właśnie szuka sobie pożywienia w pewnej odległości od reszty ptaków"; lub: „(Jakaś) awocetta szuka sobie właśnie pożywienia w pewnej odległości od reszty ptaków".

9 „Jest (pewne) stado ptaków, z których jeden szuka sobie właśnie pożywienia w pewnej odległości od reszty, i jest on awocetta".

Przekład ten oddaje, co cytowana wypowiedź symbolizuje. Gdyby miał oddać również, co wypowiedź ta sugeruje w danej sytuacji, powinien by zaczynać się od słów: „Oto stado ptaków; jeden z n i c h . . . " etc. L o g i k a i j ę z y k 2 2

308 A. M. Maclver

c h a r a k t e r w s k a z u j ą c y , g d y ż użyc i e p e w n e g o czasu g r a m a t y c z n e g o j e s t r ó w n o w a ż n e z a s t o s o w a n i u p r z y s ł ó w k a wskazu jącego b ą d ź z w r o t u p r z y s ł ó w k o w e g o , t a k i c h j a k : „ t e r a z " czy „ j u ż p r z e d t e m " ) .

P o w i e d z i a ł e m , że z d a n i e , w k t ó r y m w y s t ę p u j e w y r a ż e n i e wskazu jące , r o z u m i e m y dz ięk i zwrócen iu się do k o n t e k s t u wypowiedz i . T r z e b a j e d n a k d o d a ć , że i s tn ie ją d w a r o d z a j e k o n t e k s t ó w , k t ó r e n a z y w a ć b ę d z i e m y k o n t e k s t a m i „ e k s t r a l i n g w i -s t y c z n y m i " , czyl i „ p o z a j ę z y k o w y m i " , o raz „ i n t r a l i n g w i -s t y c z n y m i " , czyli „ w e w n ą t r z j ę z y k o w y m i " . P o z a j ę z y k o w y m k o n t e k s t e m w y r a ż e n i a są okol iczności z e w n ę t r z n e , w k t ó r y c h o n o w y s t ę p u j e ; we w s z y s t k i c h d o t y c h c z a s o w y c h p r z y k ł a d a c h k o n t e k s t , 0 k t ó r y chodzi ło , b y ł w łaśn ie p o z a j ę z y k o w y ( fak t , że m a m y p r z e d sobą t y l k o j e d n e g o p t a k a cza rno -b i a ł ego ; f a k t , że osobą mówiącą j e s t A . M. M a c l v e r i td . , i t d . ) . n a t o m i a s t k o n t e k s t e m w e w n ą t r z -j ę z y k o w y m j e s t szereg z d a ń , w y g ł o s z o n y c h w po łączen iu ze zda n i e m r o z w a ż a n y m , b ą d ź n a w e t n ie w y g ł o s z o n y c h , g d y ż i t a k są oczywis te .

W y r a ż e n i e w s k a z u j ą c e może , w y s t ę p u j ą c w d a n y m z d a n i u , s u g e r o w a ć jego znaczen ie a l b o dz ięk i t e m u , że odnos i się d o k o n t e k s t u p o z a j ę z y k o w e g o , a l bo t eż — że w s k a z u j e n a k o n t e k s t w e w n ą t r z j ę z y k o w y . J e ś l i n p . m ó w i ę : „ O n b y ł w H a r r o w 1 w B a l l i o l " , k ł a d ą c l e k k i nac i sk n a s łowo „ o n " oraz sk ie rowując w z r o k k u p e w n e j osobie , r o z u m i e ć się będz ie — właśn ie dz ięk i t e m u o d w o ł a n i u się do okol iczności p o z a j ę z y k o w y c h — że t o c h o d z i o t ę , a n ie i n n ą . o s o b ę . J eże l i n a t o m i a s t t o s a m o z d a n i e : „ O n b y ł w H a r r o w i w B a l l i o l " w y s t ę p u j e w .opisie s t a n o w i ą c y m część powieśc i , t o wówczas p e ł n e znaczen ie t e j w y p o wiedz i s t a n i e się d o s t ę p n e dz ięk i p o z n a n i u p o p r z e d z a j ą c y c h ( lub n i e k i e d y na s t ępu j ących ) , z d a ń t egoż opisu , k t ó r e w s u m i e s t a n o w i ą k o n t e k s t w e w n ą t r z j ę z y k o w y ; n ie o d w o ł u j e m y się zaś do n iczego p o z a zespo łem z d a ń s k ł a d a j ą c y c h się n a w s p o m n i a n ą powieść .

Su ge s t i ę co do z n a c z e n i a d a n e j w y p o w i e d z i , po lega jącą n a o d w o ł a n i u się do k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o , m o ż n a zawsze (w p rzec iw ieńs tw ie do suges t i i p rzez odwołan i e się d o k o n t e k s t u poza j ęzykowego) w y e l i m i n o w a ć w d r o d z e p r z e f o r m u ł o w a n i a wy-

Wyrażenia wskazujące a imiona własne 309

powiedz i . T o s a m o , co zos ta ło p r z e d s t a w i o n e w szeregu z d a ń , m o ż n a zawsze p o d a ć w j e d n y m d ł u ż s z y m z d a n i u . W y b ó r j e d n e j z p o m i ę d z y t y c h d w ó c h możl iwośc i j e s t wy łączn i e k w e s t i ą s t y l i s tyczną . P o p r a w n y s t y l l i t e r ack i w n i e k t ó r y c h j ę z y k a c h , n p . w łacinie czy niemieckiifr , po lega n a u j m o w a n i u za p o m o c ą j e d n e g o d ługiego z d a n i a — t e g o s a m e g o , co w p o p r a w n e j ang ie l szezyźnie w y r a z i l i b y ś m y w k i l k u z d a n i a c h k r ó t s z y c h : a le szereg z d a ń k r ó t k i c h j e s t m o ż l i w y w łac in ie czy n i e m i e c k i m , a j e d n o z d a n i e d ług ie j e s t m o ż l i w e w a n g i e l s k i m ; t y l e że n ie j e s t t o „ d o b r y s t y l " . G d y j e d n a k w e ź m i e m y z d a n i e , k t ó r e g o p e ł n e znaczen ie u z y s k u j e się dz ięk i odn ies i en iu do k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o , i zastąp i m y j e d n y m d ł u g i m z d a n i e m ca ły zespół z d a ń s t a n o w i ą c y c h k o n t e k s t , w r a z z n a s z y m z d a n i e m , t o w ó w c z a s zn ikn ie suges t i a po lega jąca n a o d w o ł a n i u się do k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o : t o , co d o t y c h c z a s b y ł o j e d y n i e s u g e r o w a n e , t e r a z s t a je się s y m b o l i zowane . W e ź m y n p . t a k ą p a r ę z d a ń : „ L o r d A u b r e y d e V e r e p r z e c h a d z a ł s i ę p o P i c c a d i l l y . W r ę k u t r z y m a ł l a s e c z k ę " . R o z w a ż m y d r u g i e z d a n i e . T y l k o część jego z n a c z e n i a j e s t p rzez n ie s y m b o l i z o w a n a , g d y ż n a p o d s t a w i e k o m p o z y c j i i s t r u k t u r y m o ż e m y się j e d y n i e z o r i e n t o w a ć , że k t o ś t r z y m a ł w r ę k u l a seczkę w p e w n e j s y t u a c j i ; a b y się dowiedz ieć , k t o t o b y ł i k i e d y t o b y ł o , m u s i m y się o d w o ł a ć do p o p r z e d n i e g o z d a n i a . G d y n a t o m i a s t z a s t ą p i m y t e d w a z d a n i a j e d n y m d ł u ż s z y m , t o o t r z y m a m y : „ L o r d A u b r e y d e V e r e p r z e c h a d z a ł s i ę p o P i c c a d i l l y t r z y m a j ą c w r ę k u l a s e c z k ę " ; w z d a n i u t y m suges t i a , po lega jąca n a odes ł an iu do k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o , zn ik ła .

I m i ę w ł a s n e s tosu je się p o d o b n i e j a k w y r a ż e n i e w s k a z u j ą c e , z t ą różnicą, że s łuży ono j e d y n i e do t ego , b y s u g e r o w a ć odnies ienie do k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ę z y k o w e g o . N a j p r o s t s z y p r z y p a d e k t o w y s t ę p o w a n i e i m i e n i a w ła snego w powieśc i . Ż e b y zac y t o w a ć p r z y k ł a d W . E . J o h n s o n a — o t o p o c z ą t e k b a j k i : „ P e w n e g o r a z u b y ł s o b i e c h ł o p i e c i m i e n i e m J a n e k . J e d n e g o d n i a J a n e k c h c i a ł i ś ć n a r y n e k " — i t d . , p r z y c z y m s t a l e u ż y w a się i m i e n i a „ J a n e k " . M o ż n a b y j e d n a k (choć b y ł o b y t o n i e w y g o d n e ) opuśc ić im ię w ł a s n e ł zacząć t a k : „ P e w n e g o r a z u b y ł s o b i e c h ł o p i e c , k t ó r y j e d n e g o d n i a c h c i a ł i ś ć n a r y -

2 2 *

310 A. 31. Maclver

n e k " — i opowiedz ieć całą h i s to r i ę o J a n k u — w j e d n y m d ł u g i m z d a n i u , z ł o ż o n y m z o g r o m n e g o szeregu p o d r z ę d n y c h z d a ń względn y c h , w ogóle a n i r a z u n ie w y m i e n i a j ą c im ien i a „ J a n e k " . W jęz y k u ang ie l sk im s t a ł o b y się t o , oczywis t a , b a r d z o p r ę d k o w niez n o ś n y sposób n i e z g r a b n e , zwłaszcza g d y b y do t e j h i s t o r y j k i w p r o w a d z i ć więcej p o s t a c i ; wówczas b o w i e m nie b y ł o b y w i a d o m o , do k t ó r e j z n ich odnos i się d a n y z a i m e k w z g l ę d n y . N a t o m i a s t w j ę z y k a c h ( t a k i c h j a k ł ac ina czy g r e k a ) p o s i a d a j ą c y c h imies łowy o d m i e n n e , dek l inu jące się z u w a g i n a p r z y p a d e k g r a m a t y c z n y , l iczbę g r a m a t y c z n ą i r o d z a j g r a m a t y c z n y , co s p r a w i a , że lepiej w i a d o m o — p r z y n a j m n i e j n i e k i e d y — do czego się d a n e w y r a ż e n ie odnos i , m o ż n a b y w s p o m n i a n ą p r o c e d u r ę s t o sować w znaczn ie s z e r s z y m zak res i e ; w zasadz ie zaś — bez og ran iczeń . I m i ę w ł a s n e j e s t w rzeczywis tośc i n i c z y m i n n y m j a k t y l k o s t y l i s t y c z n y m s u b s t y t u t e m z a i m k a wzg lędnego . (S t ąd w y n i k a , że imię w ła sne m a j e d y n i e donios łość j ęzykową , n ie zaś logiczną) .

W p o d a n y m p r z y k ł a d z i e h i s t o r y j k a z a c z y n a się od z d a n i a e g z y s t e n c j a l n e g o : „ P e w n e g o r a z u b y ł s o b i e c h ł o p i e c " , co s p r a w i a , że n ie m a t u wca le o d w o ł a n i a się do k o n t e k s t u poza język o w e g o . G d y b y t o b y ł a h i s t o r i a a u t e n t y c z n a , n ie zaś zmyś l en i e l i t e r ack ie , t o je j p o c z ą t k i e m z p u n k t u w idzen i a logiki m o g ł o b y b y ć z d a n i e w s k a z u j ą c e ; n p . : „ W i d z i s z t e g o t a m c h ł o p c a ? O t ó ż n a i m i ę m u J a n e k " — i o p o w i a d a n i e rozwi ja się da l e j , t a k j a k za p i e r w s z y m r a z e m , p r z y c z y m imię „ J a n e k " w y s t ę p u j e j a k o s u b s t y t u t z a i m k a wzg lędnego , odnoszącego się do owego p ie rwszego z d a n i a . A lbo t e ż owo odnies ien ie m o g ł o b y b y ć po ś r edn i e ; n p . : „Widz i sz t a m t e n d o m ? O t ó ż m i e s z k a w n i m c h ł o p i e c i m i e n i e m « J a n e k » " — i z n o w u o p o w i a d a n i e rozwi ja się j a k p r z e d t e m . (Albo wreszc ie — co j a s n o u k a z u j e n a t u r ę w y r a ż e n i a wskazu jącego — m ó g ł b y b y ć i t a k i p o c z ą t e k : „ W i d z i s z d o m w ś r ó d d r z e w n a s z c z y c i e w z g ó r z a 0 ? O t ó ż . . . " i t d . ) . W y s t ę p u j e t u n i ewą tp l iwie odnies ien ie p o z a j ę z y k o w e , n ie pod lega jące e l iminac j i ; dzie je się t a k j e d n a k n ie dz ięk i i m i e n i u w ł a s n e m u (gdyż ono odwołu je się wy łączn ie do k o n t e k s t u w e w n ą t r z j ęzykowego) , lecz t y l k o dz ięk i w y r a ż e n i u w s k a z u j ą c e m u 1 0 , do k t ó r e g o

1 0 Tutaj: dzięki domyślnemu zaimkowi osobowemu „ty".

Wyrażenia wskazujące a imiona własne 311

owo imię w ł a s n e się odnos i . Cała h i s t o r i a o J a n k u j e s t j e d y n i e b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y m p r z y p a d k i e m s z c z e g ó l n y m z a s a d y , k t ó r ą i l u s t ru j e p r z y k ł a d : „ T o j e s t a w o c e t t a " ( b ę d ą c y r ó w n o w a ż n i k i e m p o w i e d z e n i a : „ T o j e s t c h ł o p i e c , k t ó r y . . . " , czy „ T o j e s t d o m , w k t ó r y m m i e s z k a c h ł o p i e c , k t ó r y . . . " ) . O p o w i a d a n i e n a s z e , p ó k i idz ie o r e p r e z e n t o w a n i e s y m b o l i c z n e , m o g ł o b y b y ć h i s to r i ą o j a k i m k o l w i e k c h ł o p c u ; n i k t n a p o d s t awie s a m e j t y l k o zna jomośc i j ę z y k a angie l sk iego n ie m ó g ł b y powiedz ieć , o k i m t o m o w a ; s łuchacz j e d n a k m a p o w ó d , a b y d o m y ś l a ć s i ę , że j e s t t o o p o w i a d a n i e o t y m wła śn i e ch łopcu , k t ó r e g o widz i , czy t eż — k t ó r y m i e s z k a w u j r z a n y m p r z e z słuc h a c z a d o m u .

Z d a n i a wskazu j ącego , do k t ó r e g o odwołu ję się u ż y w a j ą c imien ia własnego , n ie m u s z ę w y g ł a s z a ć , o ile idz ie o coś i t a k wiad o m e g o . J e ś l i p r a g n ę w s p ó ł c z e s n e m u w y k s z t a ł c o n e m u A n g l i k o w i powiedz ieć , coś o p a n u B a l d w i n i e 1 1 , n ie m u s z ę z a c z y n a ć od s łów: „ W i d z i s z t o m i e j s c e , g d z i e w ł a ś n i e s t o i m y . O t ó ż j e s t t o c z ę ś ć z n a c z n i e w i ę k s z e g o o b s z a r u z w a n e g o A n g l i ą i p o z o s t a j ą c e g o p o d j e d n y m r z ą d e m ; a o b e c n y m p r e m i e r e m t e g o r z ą d u j e s t c z ł o w i e k , k t ó r y n a z y w a s i ę S t a n l e y B a l d w i n " . Mogę t o w s z y s t k o p r z y j ą ć za rzecz oczywis tą i zacząć p o p r o s t u w t e n s p o s ó b : „ D o w i e d z i a ł e m s i ę , ż e B a l d w i n w y g ł o s i ł p r z e m ó w i e n i e " . P o d o b n i e , współ czesny powieśc iop i sa rz n ie r o z p o c z y n a swego u t w o r u — w s t y l u b a ś n i o w y m , od s łów: „ P e w n e g o r a z u b y ł s o b i e . . . " U w a ż a on , że czy t e ln ik s a m t o u z u p e ł n i i d l a t e g o z a c z y n a n p . t a k : „ « D o d i a b ł a » — p o w i e d z i a ł a K s i ę ż n a " . Wciąż j e d n a k j e s t t o z roz u m i a ł e dz ięki t e m u t y l k o , że c z y t e l n i k i s t o t n i e dośp iewuje sobie o w o : „ P e w n e g o r a z u b y ł a K s i ę ż n a " , j a k o coś, co powieśc iop i sa rz b y nap i sa ł , g d y b y t o u z n a ł za w a r t e z a c h o d u . Ana log iczn ie , z d a n i e : „ D o w i e d z i a ł e m s i ę , ż e B a l d w i n w y g ł o s i ł p r z e m ó w i e n i e " , j e s t z r o z u m i a ł e p o d t y m t y l k o w a r u n k i e m , że i s tn ie je p e w n e z d a n i e w s k a z u j ą c e ( t a k i e j a k : „ T o j e s t B a l d w i n " , w s k a z u j ą c e t ę właśn ie osobę , czy t a k i e j a k : „ T o j e s t A n g l i a " ,

1 1 Artykuł ten opublikowano w r. 1936, kiedy osoba premiera Baldwina była powszechnie w świecie znana.

312 A. M. Maclver

wskazujące miejsce, o które chodzi), a słuchacz wie, iż mówiący mógłby je wygłosić, gdyby to było konieczne; ponadto zaś — że owo zdanie wskazujące sugerowałoby (lecz, oczywista, nie symbolizowało) w obrębie doświadczeń słuchacza coś, do czego mógłby się on odwołać, bezpośrednio lub pośrednio, od tego, co powie rozmówca.

A. M. Maclver, JDemonstratwes and Proper Names. „Analysis", 1930, Vol. 3, No. 6; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blaekwell.

C . Lewy

KILKA UWAG O T W I E R D Z E N I U *

Nie m a m z a m i a r u r o z w a ż a ć w t e j r o z p r a w i e t z w . p r o b l e m u t w i e r d z e n i a — w sposób szczegółowy. P r a g n ę t y l k o p o c z y n i ć p a r ę u w a g k r y t y c z n y c h n a t e m a t t e g o , co p a n W i s d o m m ó w i w t e j s p r a w i e w s w y m n o w y m a r t y k u l e w „ M i n d z i e " **, o raz k r ó t k o o m ó w i ć k i l k a z w i ą z a n y c h z t y m z a g a d n i e ń .

Moore b a r d z o szczegółowo r o z t r z ą s a ł ca ły t e n p r o b l e m . *** i wiele z t e g o . co p o w i e m , j e m u właśn ie z a w d z i ę c z a m . Z d rug ie j j e d n a k s t r o n y , p o w i n i e n e m m o ż e w s p o m n i e ć , że g ł ó w n a s p r a w a , k t ó r ą m a m t u omówić , z a r y s o w a ł a m i się, z a n i m u s ł y s z a ł e m u w a g i M o o r e ' a o a r t y k u l e W i s d o m a .

W i s d o m p o w i a d a (op . c i t . , s. 463) , że : „ z d a n i a o s ą d a c h w sensie l o g i c z n y m oraz c e c h a c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , t a k i e j a k : «A s twier dzi ł sąd , że w Afryce j e s t gorąco» , « O n a j e s t s z y k o w n a » , m o ż n a p r zeksz t a ł c i ć w z d a n i a o s ł o w a c h : «A wygłos i ł z d a n i e : ' W Afryce j e s t go rąco '» , « O n a o d z n a c z a się t y m , co F r a n c u z i n a z y w a j ą ' c h i c ' x » , zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżel i owe z d a n i a o s łowach z o s t a ł y u ż y t e w t e n sposób , że m ó w i się, iż d a n y cz łowiek w t e d y j e d y n i e j e r o z u m i e , o ile r o z u m i e n ie t y l k o w y r a ż e n i e « z d a n i e :

* Wprawdzie wydaje mi się, że rozprawa ta zawiera kilka punktów godnych zastanowienia, to zarazem myślę teraz, iż jest w niej wiele błędów; byłoby jednak rzeczą niemożliwą poprawienie ich bez napisania — w rezultacie — nowej rozprawy — C. L. (1954).

** Metaphysics and Verification, „Mind", październik 1938. *** \ y wykładach.

1 „Szykowna", „elegancka", „szyk", „elegancja".

314 C. Lewy

' W Afryce j e s t go rąco '» , lecz równ ież t a m t o zdan i e , i — p o d o b n i e — r o z u m i e c y t o w a n e słowo «ch ic»" .

T w i e r d z e n i e t o m o ż n a do p e w n e g o s t o p n i a u w a ż a ć za p r ó b ę s k o r y g o w a n i a s łynnego dziś b ł ę d u C a r n a p a , k t ó r y w swo im czas ie u t r z y m y w a ł , że z d a n i e : „ W e wczora jsze j l e k t u r z e b y ł a m o w a o B a b i lon i e" m o ż n a p rze łożyć n a : „Słowo « B a b i l o n » w y s t ę p o w a ł o we wczora jsze j l e k t u r z e " *, ana log iczn ie zaś , oczywis t a , że s ą d : „A s twierdz i ł , że w Afryce j e s t g o r ą c o " m o ż n a p r ze łożyć n a : „A wygłosi ł z d a n i e : « W Afryce j e s t g o r ą c o » " .

Są t o p r z y k ł a d y t ł u m a c z e n i a z t z w . „ supozyc j i m a t e r i a l n e j " n a „ supozyc ję fo rma lną" .

O tóż Moore z a u w a ż y ł (a p r a w d o p o d o b n i e i inn i ) , że t a k nie m o ż n a . P rzec ież n p . p a p u g a m o ż e w y m ó w i ć s łowa: „ W Af ryce j e s t go rąco" , a m i m o t o n i k t ( c h y b a t y l k o z w y j ą t k i e m C a r n a p a ) n ie powie , że m o ż e o n a t w i e r d z i ć , iż w Afryce j e s t gorąco .

Z c y t o w a n e g o u s t ę p u z W i s d o m a n ie w i d a ć w sposób z u p e ł n i e j a s n y , czy t ego s a m e g o z a r z u t u nie n a l e ż a ł o b y w y s u n ą ć p rzec iw jego w ł a s n e m u pog l ądowi , n ie w i a d o m o b o w i e m , czy s łowa: „.. . m ó w i się, iż d a n y c z ł o w i e k w t e d y j e d y n i e j e ro z u m i e , o i le . . . " , odnoszą się do s łuchacza czy do mówiącego . G d y b y się m i a ł y odnos ić do s łuchacza , t o ów z a r z u t p o z o s t a ł b y w m o c y (a t a k ż e z a r z u t p o d o b n y : p r z y p u ś ć m y , że N i e m i e c , zupe łn ie nie-z n a j ą c y angie lsk iego , w y m ó w i ł s łowa: „ W Afryce j e s t g o r ą c o " ; n ie p o w i e d z i e l i b y ś m y , iż twie rdz i ł on , że w Afryce j e s t gorąco) . J eże l i j e d n a k , a m y ś l ę , że t a k właśn ie b y ł o , W i s d o m o w i szło o osobę mówiącego , t o z a s t r z e ż e n i a t e u p a d a j ą .

Ale choć W i s d o m u n i k n ą ł , zda je się, b ł ę d u C a r n a p a , t o w ł a s n y jego p o s t u l a t , a b y w s p o m n i a n e d w a s ą d y b y ł y r ó w n o w a ż n e , j e s t — j a k m y ś l ę — n i e u z a s a d n i o n y . P o s t a r a m się s fo rmu łować u w a g i k r y t y c z n e , z a c z y n a j ą c od rozważen i a , j a k i e w a r u n k i m u s z ą zos t ać spe łn ione , jeśl i A m a coś tw ie rdz i ć .

Z a M o o r e m n a d a m i m n a s t ę p u j ą c ą p o s t a ć : (1) A m u s i się p o s ł u ż y ć t y m czy i n n y m e g z e m p l a r z e m s łowa, (2) A m u s i się p o s ł u ż y ć p e w n y m e g z e m p l a r z e m s łowa w t y m

* Por. Logical 8yntax of Language, s. 286.

Kilka uwag o twierdzeniu 315

czy i n n y m z n a c z e n i u ( c z y l i A m u s i n a d a ć p e w n e znaczen ie t e m u e g z e m p l a r z o w i s łowa, k t ó r y m się pos ługu je ) . T e d w a w a r u n k i są k o n i e c z n e , lecz n i e w y s t a r c z a j ą c e .

U w a g a : M o o r e w y m i e n i a d w a i n n e w a r u n k i , u w a ż a n e p rzez n i e k t ó r y c h filozofów za k o n i e c z n e , w e d ł u g n iego zaś n i ekon ieczne .

P i e r w s z y — t o t o , iż A , a b y tw ie rdz i ć , że p, p o w i n i e n a l b o wie rzyć , że py a lbo wiedzieć , że p. U w a ż a n i e t e g o za w a r u n e k k o n i e c z n y j es t n ies łuszne , g d y ż k t o ś m o ż e z pewnośc ią tw ie rdz i ć , że p, i z a r a z e m k ł a m a ć . P o n a d t o w ogóle n ie m o ż n a b y k ł a m a ć , g d y b y się t ego czy owego n i e twie rdz i ło . Z d rug ie j s t r o n y , m o ż n a — j a k sądzę — z rozumieć p o k u s ę , b y w a r u n e k ów t r a k t o w a ć j a k o k o n i e c z n y . I s t n i e j e b o w i e m , m o i m z d a n i e m , t e n d e n c j a do m ó wien ia , że A nie s twierdz i ł n a p r a w d ę , iż p, o ile k ł a m a ł . N ie m a m j e d n a k t u t a j czasu n a rozwinięc ie t e j kwes t i i .

D r u g i w a r u n e k , u w a ż a n y p rzez n i e k t ó r y c h ludz i — b ł ę d n i e , wg M o o r e ' a — za k o n i e c z n y , t o t o , iż a b y tw ie rdz i ć , że p, t r z e b a u ż y ć egzemx>larza p b ą d ź e g z e m p l a r z a w y r a ż e n i a , k t ó r e j e s t r ó w n o z n a c z n e z p. Moore t e m u p rzeczy , d l a u z a s a d n i e n i a zaś swego s t a n o w i s k a p o d a j e t ego r o d z a j u p r z y k ł a d *. P r z y p u ś ć m y , iż u m ó w i ł e m się ze S m i t h e m , że jeśl i p ó j d ę do Związku , t o zos t awię n a m o i m b i u r k u k a r t k ę b ia łego p a p i e r u z w y r y s o w a n y m p o ś r o d k u k r z y ż e m . P r z y p u ś ć m y , że z o s t a w i ł e m t a k ą k a r t k ę n a b i u r k u , a le z a m i a s t pójść do Związku , p o s z e d ł e m do B ib l i o t ek i U n i w e r s y t eck i e j . W t e d y S m i t h m i a ł b y p r a w o o s k a r ż y ć m n i e o z ł a m a n i e u m o w y i powiedz ieć : „ M ó w i ł e ś , że idziesz do Z w i ą z k u " . Z g a d z a m się z t y m p r z y k ł a d e m , n a t o m i a s t n ie u w a ż a m , b y p o p i e r a ł on t ezę Moore ' a . Mie l i śmy t u b o w i e m do czyn ien ia z w p r o w a d z e n i e m przeze m n i e nowego j ę z y k a ( lub nowe j u m o w y j ęzykowe j ) , w k t ó r y m zos tawien ie k a r t k i b ia łego p a p i e r u z k r z y ż e m p o ś r o d k u m i a ł o z n a c z y ć t o s a m o , co p o ang ie l sku s łowa: „ I a m go ing t o t h e U n i o n " 2 . P o s ł u ż y ł e m się z a t e m e g z e m p l a r z e m w y r a ż e n i a ma jącego t o s a m o znaczen ie , co p. B y ć m o ż e , u ż y w a m w t y m w y p a d k u słów „ w y r a ż e n i e " o raz „ e g z e m p l a r z w y r a ż e n i a " w sze r szym niż Moore zakres ie , a le t o w y d a j e się n i e w a ż n e . Można , co n a j -

* Nie jest to akurat jego przykład, tylko wzorowany na jego przykładzie. 2 „Idę do Związku".

316 C. Lewy

wyże j — j a k m y ś l ę — powiedz ieć , iż w celu s t w i e r d z e n i a p, n ie j e s t k o n i e c z n e pos łużen ie się e g z e m p l a r z e m w y r a ż e n i a p b ą d ź w y r a ż e n i a ma jącego w k t ó r y m k o l w i e k z i s t n i e j ą c y c h j ę z y k ó w ( jak f r ancusk i czy n iemieck i ) t o s a m o znaczen ie , co p.

P o d a n y p rzez W i s d o m a opis czyn i zadość w a r u n k o m (1) o raz (2), p o n a d t o zaś spe łn ia i n n y w a r u n e k ( k t ó r y n ie j e s t j a k o t a k i a n i k o n i e c z n y , a n i w y s t a r c z a j ą c y ) , m ianowic i e że A n a d a j e w y r a ż e n i u p z w y k ł e znaczen ie .

T o w s z y s t k o j e d n a k nie w y s t a r c z y jeszcze do u z a s a d n i e n i a jego t e zy , iż : „A s twie rdz i ł sąd, że w Afryce j e s t g o r ą c o " , z n a c z y t o s a m o , co : „ A wygłos i ł z d a n i e : « W Afryce j e s t gorąco» , zawsze i t y l k o wówczas jeżel i e t c " .

M o ż n a t o wy łożyć w n a s t ę p u j ą c y sposób . Zap i su j ę t e r a z sąd : „ L a b o u r P a r t y zwyc ięży w na jb l i ż szych w y b o r a c h p o w s z e c h n y c h " . P r z y p i s u j ę w s z y s t k i m s łowom, k t ó r e w y s t ę p u j ą w z d a n i u wyr a ż a j ą c y m t e n sąd, i ch z w y k ł e znaczen ia e t c , czyż j e d n a k m o ż n a powiedz ieć , że j a s t w i e r d z i ł e m , iż L a b o u r P a r t y zwyc ięży w na jb l i ż szych w y b o r a c h p o w s z e c h n y c h ? Oczywiśc ie , n ie . J a t y l k o m o g ł e m r o z w a ż a ć t e n sąd .

T a k s a m o a k t o r n a scenie n ie s t w i e r d z a ż a d n y c h sądów, wyr a ż o n y c h ^ a p o m o c ą z d a ń , k t ó r e w y g ł a s z a . Cz łonkowie c h ó r u w A u d e n a i I s h e r w o o d a Na granicy n ie t w i e r d z i l i :

Może i zginiemy od salw plutonu egzekucyjnego, Może i zabiją nas, nic w tym nie będzie dziwnego, Ale gdy padniemy, z ziemią na twarzy, Dziesięciu stanie na nasze miejsce — ileż lepszych do boju.

I j a t e ż n ic n ie t w i e r d z ę , b y s ięgnąć p o n o w y p r z y k ł a d , k i e d y g łośno c z y t a m t e n wiersz .

S t ą d z a t e m w y c i ą g a m wniosek , że z d a n i a : „A s twie rdz i ł sąd , że w Afryce j e s t g o r ą c o " , n ie m o ż n a p rze łożyć n a : „ A wygłos i ł z d a n i e : « W Afryce j e s t go rąco»" , j a k się d o m a g a ł C a r n a p ; n ie m o ż n a t eż t ego u c z y n i ć w p r o p o n o w a n y p rzez W i s d o m a , b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y sposób .

Z a r ó w n o j e d n a k d l a C a r n a p a , j a k i d l a W i s d o m a , i s t o t n a j e s t w s p o m n i a n a możl iwość d o k o n a n i a t ego p r z e k ł a d u . J e j donios łość , w p r z y p a d k u W i s d o m a , po l ega n a t y m , iż p r a g n i e o n powiedz ieć ,

Kilka uwag o twierdzeniu 317

że k a ż d e m u z d a n i u o b y t a c h a b s t r a k c y j n y c h — s ą d a c h w znac z e n i u l o g i c z n y m , c e c h a c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h — o d p o w i a d a zdan ie o s łowach , k t ó r e w y s u w a t a k i e s a m e p o s t u l a t y f a k t y c z n e , c h o ć różn i się od p o p r z e d n i e g o z n a c z e n i e m .

Może t o n a s u n ą ć n a m p r z y p u s z c z e n i e , że g d y W i s d o m m ó w i ł : „ Z d a n i e : «A s twie rdz i ł p» m o ż n a p r zeksz t a ł c i ć n a : «A w y m ó w i ł : ep'», zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżel i e t c " , . to m i a ł n a m y ś l i n ie t o , że o w e d w a z d a n i a t o s a m o znaczą , lecz że w y s u w a j ą one t a k i e s a m e p o s t u l a t y f a k t y c z n e . Ale i t o n ie b y ł o b y t r a f n e . J e d n y m b o w i e m z „ p o s t u l a t ó w f a k t y c z n y c h " , w y s u w a n y c h p rzez z d a n i e : „A s twierdz i ł , że w Afryce j e s t g o r ą c o " , b ę d z i e t o , iż a lbo wiedzia ł , że w Afryce j e s t gorąco , a l bo w t o wierzy ł , a l bo k ł a m a ł ; t y m c z a s e m w y p o w i e d ź : „A wygłos i ł z d a n i e : « W Afryce j e s t g o r ą c o » " (jeśli n a w e t u ż y t o t e g o w sensie w y ł u s z c z o n y m p rzez W i s d o m a ) , n ie w y s u w a t a k i e g o p o s t u l a t u , g d y ż ów k t o ś m ó g ł j e d y n i e r o z w a ż a ć p r z y t o c z o n y sąd.

W y m i e n i ł e m d w a w a r u n k i k o n i e c z n e d o t e g o , b y orzec , iż A twie rdz i ł , że p, p o w i e d z i a ł e m j e d n a k , iż n ie są one w y s t a r c z a j ące . Czy m o ż n a p o d a ć w a r u n e k , k t ó r y w po łączen iu z t a m t y m i d w o m a u t w o r z y zb iór w y s t a r c z a j ą c y ? Myś lę , że t a k . I s t n i e j e p e w i e n sposób m ó w i e n i a , k t ó r y m o ż n a n a z w a ć „ s p o s o b e m asert y w n y m " . I w łaśn ie t y m , co o d r ó ż n i a s tw ie rdzen i e s ą d u (w mowie) o d r o z w a ż a n i a go j e d y n i e , j e s t ów a s e r t y w n y sposób , w j a k i t e n s ąd wyg łoszono .

W i s d o m więc p o w i n i e n b y powiedz ieć , że z d a n i e : „A s twier dzi ł , iż w Af ryce j e s t g o r ą c o " , m o ż n a p r z e k s z t a ł c i ć n a : „A w y głosił w sposób a s e r t y w n y z d a n i e : « W Afryce j e s t go rąco» , zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżel i e t c " . Czy s łuży łoby t o jego celowi, n ie w i e m .

Co z j ak i egoś s p o s o b u c z y n i „ a s e r t y w n y s p o s ó b " ( m ó w i e n i a p e w n y c h r zeczy w j ę z y k u ) ? I s t n i e j e t e n d e n c j a d o z a d a w a n i a t e g o p y t a n i a z t ą myś lą , że j e s t rzeczą moż l iwą p o d a n i e j e d n e j l u b więcej cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , k t ó r e b y ł y b y i s t o t n e , t j . z a r a z e m kon i eczne i w y s t a r c z a j ą c e .

M e m o g ę t ego z rob ić . Mogę n a t o m i a s t op i sać t e n sposób p o ś r e d n i o , m ó w i ą c , że p a p u g a n i e w y g ł a s z a z d a ń w sposób aser-

318 0. Lewy

t y w n y , i t a k s a m o a k t o r n a scenie czy k t o ś , k t o g łośno c z y t a wiersz l u b powieść . J eże l i j e d n a k , p r ó b u j ą c t o op isać „ b a r d z i e j b e z p o ś r e d n i o " , p y t a m y : Czy t o j e s t j a k i ś szczególny t o n w y p o wiedzi , czy „poczuc ie p r z e ś w i a d c z e n i a " t o w a r z y s z ą c e w y g ł a s z a n i u d a n e g o z d a n i a , czy m o ż e p o p r o s t u s a m o wygłoszen ie t ego z d a n i a p l u s t o , że m a m y ok re ś lony o b r a z „ p r z e d o c z y m a duszy" 0 ? — w i d a ć , iż ż a d n a z t y c h rzeczy n ie p a s u j e do w s z y s t k i c h w y p a d k ó w .

B o czyż s tw ie rdza j ąc coś, zawsze w y g ł a s z a m y o d p o w i e d n i e z d a n i e j a k i m ś j e d n y m szczegó lnym t o n e m ? Czy „poczuc ie p r z e świadczen i a " zawsze t o w a r z y s z y n a s z y m t w i e r d z e n i o m ? ( W k a ż d y m raz ie f a k t , że m o ż e m y coś tw ie rdz i ć , k ł a m i ą c z a r a z e m , świadczy o t y m , iż — nie zawsze) . Czy zawsze m a m y p e w n e okreś lone w y o b r a ż e n i e p r z y s t w i e r d z a n i u d a n e g o s ądu? A g d y b y n a w e t t a k b y ł o , t o czyż nie m o g l i b y ś m y mieć t ego s amego ( lub d o k ł a d n i e p o d o b n e g o ) w y o b r a ż e n i a , g d y j e d y n i e r o z w a ż a m y ów sąd?

M o ż e m y więc pod jąć p r ó b ę op i san i a — a s e r t y w n e g o sposobu mó wien i a , b io rąc p o d u w a g ę w y n i k i , do j a k i c h on p r o w a d z i . U w a ż a się, iż c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t w t y m w y p a d k u t o , że jeśli w y g ł a s z a m p w sposób a s e r t y w n y , t o chcę sp rawić , b y moi słuchacze uwie rzy l i w p7 b ą d ź p r z e k o n a ć ich, iż j a wierzę w p. K r ó t k i n a m y s ł w y k a ż e , iż i t o n ie j es t a n i kon ieczne , an i w y s t a r c z a j ą c e . Mogę s t w i e r d z a ć p, n ie wywołu j ąc w ś r ó d m y c h s łuchaczy wia ry w p a n i n ie p r z e k o n u j ą c ich , że j a w n ie wierzę (gdy t w i e r d z ę , iż p, a m o i s łuchacze p r z y j m u j ą t o j a k o m ą i ron iczną u w a g ę ) . N a o d w r ó t , m o g ę wyg łasza jąc p sp rawić , iż m o i s łuchacze b ę d ą myś le l i , że wierzę w p, choć wca le j a w ó w c z a s n ie tw ie rdz i ł em, że p (gdy n p . j a ż a r t u j ę , a m o i s łuchacze p r z y j m u j ą t o n a ser io) .

N i e po t r a f i ę z a t e m p o d a ć ż a d n e j t a k i e j cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e j , k t ó r a m u s i w y s t ę p o w a ć , o ile sposób m ó w i e n i a m a b y ć a s e r t y w n y ; m y ś l ę j e d n a k , iż t o , co powied z i a ł em , w y s t a r c z y , a b y znaczen ie r o z w a ż a n e g o w y r a ż e n i a s ta ło się zupe łn ie j a s n e .

C, Lewy, Some Notes on Assertion. „Analysis", 1939, VoL 7, No. 1; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basi] Black well.

Max Black

SEMANTYCZNA DEFINICJA P R A W D Y

1. W S T Ę P

D o n a p i s a n i a t e j r o z p r a w y skłoni ło m n i e pode j r zen ie , że inn y m również t r u d n o z r o z u m i e ć znaczen ie z b u d o w a n e j p r zez Prof. Al f reda T a r s k i e g o * t z w . „ s e m a n t y c z n e j " definicj i p r a w d y . K ł o p o t b ie rze się p o części s t ą d . że T a r s k i def iniuje t e r m i n „ p r a w d z i w y w X " , gdzie L j e s t j e d n y m z wie lu j ę z y k ó w s z t u c z n y c h , o wzg lędn ie p r o s t e j s t r u k t u r z e . Def in ic ja jego j e s t z łożona . G d y j u ż j e d n a k u p o r a m y się ze z w i ą z a n y m i z nią t r u d n o ś c i a m i t echn icz n y m i , t o n a d a l p r a g n i e m y się dowiedz ieć , w j a k i m s t o p n i u m o ż n a ją z a s t o s o w a ć do „ z w y k ł e j " ang ie l szczyzny czy j ak iegoś i nnego j ę z y k a „ n a t u r a l n e g o " . Może się t eż k t o ś z a s t a n a w i a ć , j a k da lece w y n i k i w t e j s p r a w i e roz jaśn ią „ f i l o z o f i c z n y p r o b l e m p r a w d y " * * .

* Źródłem podstawowym jest słynny esej Tarskiego pt. Der Wahrheits-begriff in den formalisierten Sprachen, „Studia Philosophica", t. I, 261—405 (Lwów, 1935). Jest to przekład na język niemiecki polskiej pracy, opublikowanej w r. 1933. Bardziej popularnym zarysem, zawierającym odpowiedzi na głosy krytyczne, jest tegoż autora The semantic conception of truth, „Philo-sophy and Phenomenological Research", t. 4 (1944), 341—375. Prace te oznaczać będą skrótami: WFS oraz SCT — odpowiednio.

** Sam Tarski pracy swej przypisuje doniosłość f i l o z o f i c z n ą : „Jej problem centralny — skonstruowanie definicji twierdzenia prawdziwego (Aus-sage) i stworzenie naukowych podstaw teorii prawdy — należy do dziedziny teorii wiedzy, a nawet uchodzi za jedno z głównych zagadnień tej gałęzi filozofii. Mam więc nadzieję, że praca ta zainteresuje epistemologów (Erkenntnis-teoretiker) i że są oni powołani do dokonania analizy krytycznej zawartych tu wyników, oraz że zechcą zużytkować je w dalszych badaniach na t y m polu..." (WFS, 392, w przekładzie).

320 Max Blacie

P o s t a r a m się op i sać , możl iwie na jp rośc ie j , c h a r a k t e r y s t y c z n e cechy z a s t o s o w a n e j p rzez T a r s k i e g o p r o c e d u r y . N a s t ę p n i e rozważę , j a k i e na l eży w p r o w a d z i ć m o d y f i k a c j e , jeśl i ana log i czną definicję p r a w d y p r z y j d z i e d o s t o s o w a ć do j ę z y k a n a t u r a l n e g o ( „po toczne j a n g i e l s z c z y z n y " ) ; z a k o ń c z ę wreszc ie k i l k u u w a g a m i k r y t y c z n y m i n a t e m a t filozoficznej donios łości t a k i e j definicji s e m a n t y c z n e j .

2. O P O T R Z E B I E R O Z R Ó Ż N I A N I A T Y P Ó W S E M A N T Y C Z N Y C H

J e d n ą z cech z a s t o s o w a n e g o p rzez T a r s k i e g o sposobu p o s t ę p o wan ia , co t r z e b a z całą u w a g ą n a ś l a d o w a ć , j e s t r y g o r y s t y c z n e od różn ian i e j ę z y k a „ p r z e d m i o t o w e g o " oraz „ m e t a j ę z y k a " . To , że roz różn ien ie p o w y ż s z e , a l bo r ó w n o w a ż n e , j e s t rzeczą p o t r z e b n ą , ł a t w o w y k a z a ć za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c e j f i gu ry :

T w i e r d z e n i e w y d r u k o w a n e w e w n ą t r z p r o s t o k ą t a n a t e j s t ron i e j e s t fa ł szywe

A b y u n i k n ą ć k łopo t l iwego s f o r m u ł o w a n i a , u m ó w m y się, że „c" będz ie s k r ó t e m słów „ T w i e r d z e n i e w y d r u k o w a n e w e w n ą t r z p r o s t o k ą t a n a t e j s t r o n i e " . J e ś l i c zy t e ln ik r o z w a ż y znaczen ie w y r a ż e n i a „<?", a n a s t ę p n i e u w a ż n i e o b e j r z y t ę s t r o n ę , do jdz ie do t a k i c h w n i o s k ó w :

(1) c j e s t i d e n t y c z n e z t w i e r d z e n i e m „c j e s t f a ł szywe" . Z d rug ie j s t r o n y , t r u d n o zap rzeczyć , iż :

(2) „o j e s t f a ł s zywe" j e s t p r a w d z i w e , zawsze i t y l k o w t e d y jeżel i c j e s t fa ł szywe. Z (1) o raz (2) w y n i k a *:

(3) c j e s t p r a w d z i w e , zawsze i t y l k o jeżel i c j e s t fa ł szywe — a t o j e s t w e w n ę t r z n a sprzeczność . Z p r a w d y e m p i r y c z n e j (1) o raz

= s l; (1) ma postać: m = k; podstawie-

Semantyczna definicja prawdy 321

t w i e r d z e n i a , k t ó r e j e s t w sposób oczywi s ty p r a w d z i w e n a m o c y definicji (2), w y d e d u k o w a n o sprzeczność *.

P a r a d o k s t e n p o w s t a j e n a s k u t e k d w u z n a c z n e g o r o z u m i e n i a t e r m i n u „ t w i e r d z e n i e " ; m o ż n a go r o z w i ą z a ć , w p r o w a d z a j ą c odpowiedn ie roz różn ien ie . Jeś l i t w i e r d z e n i a zawie ra jące t e r m i n „ p r a w d z i w y " b ą d ź „ f a ł s zywy" b ę d z i e m y s y s t e m a t y c z n i e oznacza l i j a k o „ w t ó r n e " , d la od różn i en i a ich od t w i e r d z e ń „ p i e r w o t n y c h " , w k t ó r y c h p o w y ż s z e t e r m i n y n ie wys t ępu j ą , t o w ó w c z a s ż a d e n p a r a d o k s n ie p o w s t a n i e . T r z e b a b y b o w i e m za łożyć , że w p r o s t o k ą c i e n a t e j s t ron ie zna jdą się s łowa: „Twie rdzen i e p i e r w o t n e , w y d r u k o w a n e w e w n ą t r z p r o s t o k ą t a n a t e j s t ron ie , j e s t f a ł szywe; s a m e t e s łowa t w o r z ą t w i e r d z e n i e w t ó r n e , p o w i e d z m y s. P o n i e w a ż zaś de facto ż a d n e . t w i e r d z e n i e p i e r w o t n e n ie zos ta ło w y d r u k o w a n e wewną t rz^ -owego p r o s t o k ą t a , p r z e t o ł a t w o spos t rzec , iż s j e s t fa ł szywe **, a n ie w e w n ę t r z n i e sp rzeczne .

P o d o b n e z a g a d k i m o ż n a s k o n s t r u o w a ć , pos ługu jąc się t a k i m i t e r m i n a m i „ s e m a n t y c z n y m i " , j a k „ d e s y g n u j e " czy „ n a z w a czegoś" . Ogó lne roz różn ien ie j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o oraz m e t a j ę z y k a p rze szkodz i w y s t ą p i e n i u k t ó r e j ś z n i ch . N a s t ę p n y m ś r o d k i e m os t rożności j e s t z a k a z p r z y j m o w a n i a słów s e m a n t y c z n y c h t ego r o d z a j u — j a k o t e r m i n ó w p i e r w o t n y c h czy n i ezde f in iowanych ; j e d n y m z waż-

. n ie j szych z a d a ń s e m a n t y k i , w p r o g r a m i e T a r s k i e g o , j e s t właśn ie dos t a r czen i e j a s n y c h d e f i n i c j i o w y c h p o d e j r z a n y c h po jęć .

J a k na l eży t o z robić w w y p a d k u „ p r a w d y " , p o k a ż ę za chwi lę p r z y p o m o c y p r z y k ł a d u (w p u n k c i e 4).

3. G Ł Ó W N A I D E A M E T O D Y T A R S K I E G O

I d e e , k t ó r e p rzyświeca ją T a r s k i e m u w p o s z u k i w a n i u s e m a n t y c z n e j definicji p r a w d y , są zwodn iczo p r o s t e : (I) P o s t a n a w i a on t r a k t o w a ć słowo „ p r a w d z i w y " j a k o p r e d y k a t o rzeka jący o z d a -

* Tę wersję paradoksu Epimenidesa przypisuje się J. Łukasiewiczowi (por. WFS, 270).

** Przyjmując Kussellowską analizę deskrypcji określonej „(ten oto) taki a taki".

322 Max Black

n i a c h j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ( t ak , że z d a n i e k s z t a ł t u „s j e s t p r a w d z i w e " n a l e ż y do m e t a j ę z y k a ) . ( I I ) P r ó b u j e z b u d o w a ć t a k ą definicję s łowa „ p r a w d z i w y " , z k t ó r e j w y n i k a ł o b y , co n a s t ę p u j e :

„Dzis ia j j e s t p o n i e d z i a ł e k " j e s t p r a w d ą = Dzis ia j j e s t pon ie dz ia łek *,

„ L o n d y n j e s t m i a s t e m " j e s t p r a w d ą = L o n d y n j e s t m i a s t e m , „ T o m a s z k o c h a M a r i ę " j e s t p r a w d ą = T o m a s z k o c h a Mar ię ,

e t c .

Powyższe wyl iczen ie p r z y k ł a d ó w zos t a ło d o k o n a n e z rozm y s ł e m ; j e s t b o w i e m niemożl iwośc ią p o d a n i e a d e k w a t n e g o p o d w z g l ę d e m f o r m a l n y m p r z e k ł a d u słów „ e t c " . A ż e b y t ra f i ć w sedno p r a c y Ta r sk i ego , t r z e b a z r o z u m i e ć , d laczego t a k j e s t .

N a t u r a l n y m s p o s o b e m uogó ln i en ia w a r u n k u ( I I ) , p o d a n e g o w y ż e j , b y ł o b y n a s t ę p u j ą c e s f o r m u ł o w a n i e :

(0) D l a wsze lk ich x, jeżel i x j e s t z d a n i e m , t o „a?" j e s t p r a w d z i w e ~ x.

Ł a t w o j e d n a k spos t r zec , że s fo rmu łowan ie t o j e s t n o n s e n s o w n e . Z g o d n i e z p r z y j ę t y m i k o n w e n c j a m i co do cudzys łowów, s y m b o l jwys t ępu j ący b e z p o ś r e d n i o p o słowie „ t o " (w 0) odnos i się do s t a ł e j , n i e zaś do z m i e n n e j . I s t o t n i e , „ # " t o d w u d z i e s t a c z w a r t a l i t e r a a l f a b e t u , a n ie z d a n i e . P o w i e d z e n i e więc „«#» j e s t p r a w - * d z i w ę " j e s t t a k s a m o n o n s e n s o w n e j a k powiedzen ie „ T o m a s z j e s t p r a w d z i w y " **.

M o ż n a b y pod j ąć p r ó b ę za s t ąp i en i a f o r m u ł y 0 t a k ą o to n p . form u ł ą :

D l a wsze lk ich x o raz y, jeżel i x j e s t z d a n i e m , y zaś d e s y g n u j e j e d y n i e x, t o y j e s t p r a w d z i w e == x.

T o j e d n a k nie n a l e ż y do m e t a j ę z y k a , a m y ś m y chciel i , ż e b y def inic ja s łowa „ p r a w d z i w y " z o s t a ł a s f o r m u ł o w a n a w m e t a j ę z y k u ; t y m c z a s e m p o w y ż s z a f o r m u ł a j e s t z d a n i e m m e t a - m e t a -

* Tutaj „ = " jest znakiem równoważności logicznej, synonimicznym z „zawsze i tylko jeżeli".

** Jeśli idzie o przyczyny przemawiające przeciw temu, by „a?" interpretować jako nazwę zmiennej zdaniowej, zob. W F S , 274—276.

Semantyczna definicja prawdy 323

j ę z y k a *. W r e s z c i e n i ezde f in iowany t e r m i n s e m a n t y c z n y , „de sygnu je j e d y n i e " , j e s t n i e m n i e j p r o b l e m a t y c z n y niż t e r m i n „ p r a w d z i w y " , k t ó r y n a l e ż y zdef in iować .

Z b r a k u p r o s t e j definicj i , w y r a ż a j ą c e j i n t e n c j ę p o d a n e g o wyże j w a r u n k u ( I I ) , na j l epsze , co m o ż e m y z rob ić , t o n a p i s a ć s c h e m a t :

(S) s j e s t p r a w d z i w e = x.

M o ż e m y powiedz ieć , n i e fo rma ln i e i nieściś le , że m o ż l i w a d o p r z y jęc ia def inic ja s łowa „ p r a w d z i w y " m u s i b y ć t a k a , b y p r a w d z i w e b y ł o k a ż d e z d a n i e , o t r z y m a n e z S p rzez za s t ąp i en i e „ # " z d a n i e m p r z e d m i o t o w y m x , s zaś — n a z w ą l u b d e s k r y p c j a ok reś loną t e g o z d a n i a p r z e d m i o t o w e g o . M u s i m y j e d n a k p a m i ę t a ć , że t a k i e p o s t a w i e n i e s p r a w y j e s t r ó w n o w a ż n e s p a r a f r a z o w a n i u n iemożl i wej do p rzy jęc i a f o r m u ł y 6>. W k a ż d y m raz ie , S n i e j e s t definicją p r a w d y , t y l k o co n a j w y ż e j k r y t e r i u m p o m o c n y m w p o s z u k i w a n i u definicji **.

J a k się p o k a ż e n a p r z y k ł a d z i e j ę z y k a u p r o s z c z o n e g o , k t ó r e g o opis p o d a m y , T a r s k i e g o def inic ja p r a w d y m a p o s t a ć zupe łn i e inną niż s c h e m a t S.

4. M O D E L P R Z Y K Ł A D O W Y ***

Z a k ł a d a m y , że na sz j ę z y k p r z e d m i o t o w y , L, z awie ra n a s t ępu j ące s łowa:

„a „ u „ i „b „jP

* Odnosi się ona do terminów „pierwotnych" oraz do „wtórnych", sama zatem musi zawierać terminy t r z e c i e g o stopnia.

** Ten punkt, mocno podkreślony zarówno w W F S jak SCT, wielu krytyków przeoczyło. Przyjmując błędnie, że S, lub jakiś jego równoważnik, jest proponowaną definicją, byli oni — co zrozumiałe — zdziwieni bezcelowością dalszych manewrów.

*** Inny model, mogący się przydać, znajdzie czytelnik na s. 154 wyjaśnień M. Kokoszyńskiej Uber den absoluten Wahrheitsbegrif und einige anderę se-mantische Begriffe", „Erkenntnis", t. 6 (1936), 143—165.

1 Czyli zdaniem należącym do języka przedmiotowego. L o g i k a i j ę z y k 23

324 Max Black

P i e r w s z e c z t e r y z t y c h s y m b o l i n a l e ż y u w a ż a ć za s y n o n i m i c z n e — o d p o w i e d n i o — w z g l ę d e m „ A m a z o n k a " . „ B a ł t y k " , „ jes t r z eką" , „ jes t m o r z e m " ; „ p " — t o z n a k i l o c z y n u logicznego, „w" zaś — z n a k negac j i .

J a k o p r z y k ł a d y z d a ń j ę z y k a L b i e r z e m y „ r a " , „ w s b u o r a z „np r a s b " . Z n a c z ą one t y l e , co : „ A m a z o n k a j e s t r zeką" , „ B a ł t y k n ie j e s t m o r z e m " o raz „ n i e p r a w d a , że : A m a z o n k a jes t* r z e k ą a z a r a z e m B a ł t y k j e s t m o r z e m " .

M e t a j ę z y k , M, k t ó r y m m ó w i m y o z n a k a c h n a l e ż ą c y c h do L , z a w i e r a : (I) w s z y s t k i e z n a k i , na l eżące do L , ( I I ) z n a k i „ A " , „ B " , „ E " , „ S " , „ P " , „A7^", k t ó r e są n a z w a m i z n a k ó w „ a " , „ b " , „ r " , „ s " , „ jp" , „ w " — o d p o w i e d n i o , ( I I I ) u m o w ę us ta la jącą , iż „ R A " b ę dzie n a z w ą w y r a ż e n i a „ r a " , „A^RA" — n a z w ą w y r a ż e n i a „wra" , i t d . *, ( IV) z w y k ł e s y m b o l e ope rac j i l og icznych , „ ~ " , »V 4% „(a?)", „==", e t c .

Def in iowan ie w y r a ż e n i a „ p r a w d z i w y w L " o d b y w a się w d w ó c h e t a p a c h . P o p i e rwsze , de f in iu j emy „ z d a n i e w L " l u b — j a k b ę d z i e m y d l a k r ó t k o ś c i mówi l i — „ Z d a n i e " ( t e r m i n na l eżący , oczywi s t a , do M).

U ż y w a j ą c z a m i a s t M — j ę z y k a po lsk iego 2 j a k o naszego m e t a j ę z y k a , m o ż e m y powiedz ieć n i e fo rma ln ie , że z n a k , u , (na leżący do L) j e s t Z d a n i e m , zawsze i t y l k o w t e d y , jeżel i spe łn iony z o s t a n i e j e d e n z n a s t ę p u j ą c y c h t r z e c h w a r u n k ó w :

(I) u j e s t „ r a " l u b „ r b " , l u b „ sa" , l u b „ s b " , ( I I ) u j e s t z n a k i e m u t w o r z o n y m przez Z d a n i e p o p r z e d z o n e

s y m b o l e m „w", ( I I I ) u j e s t z n a k i e m u t w o r z o n y m p rzez Z d a n i e p o p r z e d z o n e

Z d a n i e m p o p r z e d z o n y m s y m b o l e m „_p". O t o f o r m a l n a definicja , w y r a ż o n a w M :

n e Z d a n i e

5 j { [ ( u = B A ) V ( u - R B ) V (u = SA) V ( u - S B ) ] V [ ( S v ) ( v 6 Z d a nie =gf • u — Nv)'\ V [(3v ) (a ;w)(v e Z d a n i e - w e Z d a n i e - u = P v w ) ] } .

* W wykładzie formalnym trzeba by ten nieprecyzyjny opis zastąpić regułami formalnymi „konkatenacji", czyli wzajemnego powiązania symboli należących do M.

2 W oryginale mowa o języku angielskim.

Semantyczna definicja prawdy 325

J e s t t o def inic ja „ r e k u r s y w n a " : d a j e n a m o n a ś r o d k i d o powz ię cia — w skończone j l iczbie k r o k ó w — decyz j i , czy d o w o l n a d a n a f o r m u ł a , n a l e ż ą c a do L , j e s t z d a n i e m , czy t eż n ie j e s t *.

P o d a m y t e r a z def inicję z w r o t u „ p r a w d z i w y w L " . Nieform a l n i e , s tosu jąc z n o w u j ę z y k p o l s k i 3 j a k o m e t a j ę z y k , m o ż e m y powiedz ieć , że z n a k , u , ( k t ó r y n a l e ż y do L) j e s t P r a w d z i w y , o ile u j e s t Z d a n i e m (zgodnie z p o d a n ą w y ż e j def inicją) , a w do d a t k u z o s t a n i e s p e ł n i o n y j e d e n z t r z e c h n a s t ę p u j ą c y c h w a r u n k ó w :

( I ) (u j e s t „ r a " o raz rzeczywiśc ie t a k j e s t , iż r a ) b ą d ź (u j e s t „ r b " o raz rzeczywiśc ie t a k j e s t , iż r b ) ,

( I I ) u m a p o s t a ć „wv" o raz v n ie j e s t P r a w d z i w e , ( I I I ) u m a p o s t a ć ,,^>vw" o raz z a r ó w n o v , j a k w, są P r a w d z i w e .

Def in ic ja s fo rma l i zowana , w y r a ż o n a w M , j e s t n a s t ę p u j ą c a : u € P r a w d z i w e 1 ) f-

75f (u € Zdan ie ) & & { [ u - R A - r a ) V (u = R B - r b ) V (u = S A • sa) V (u = S B • sb) V

V [ ( 3 v ) ( u = J T v - ~ ( v e P r a w d z i w e ) ) V V [ ( 3 t ) ( 5 I w ) ( u P v w - v e P r a w d z i w e - w e P r a w d z i w e ) ] } .

N a w e t w t y m , b a r d z o u p r o s z c z o n y m m o d e l u , def inic ja te r m i n u „ P r a w d z i w y " w y g l ą d a o k r o p n i e . D o s y ć j e d n a k ł a t w o u c h w y cić, o co w niej g łównie chodz i . D o naszego j ę z y k a p r z e d m i o t o wego , L , n a l e ż y n i e skończen ie w ie lka l i czba z d a ń , z t y m j e d n a k , iż k a ż d e z n ich z b u d o w a n e j e s t w b a r d z o p r o s t y sposób z c z t e r e c h z d a ń n a j p r o s t s z y c h , R A , R B , S A oraz S B , a lbo za p o m o c ą p o s t a wien ia N p r z e d d a n y m z d a n i e m , a lbo za p o m o c ą p o p r z e d z e n i a z n a k i e m P — k o m b i n a c j i d a n y c h d w ó c h z d a ń . W w y p a d k u n a j p r o s t s z y c h z d a ń okreś la się, iż „ R A c P r a w d z i w e " j e s t r ó w n o w a ż n e z d a n i u „ r a " ( „ A m a z o n k a j e s t r z e k ą " j e s t p r a w d z i w e , zawsze

* Weźmy jako przykład formułę PRAJ^RB. Warunek (III), bądź jego równoważnik formalny, kwestię, czy jest to Zdanie, sprowadza do kwestii: czy zarówno RA jak A R B są Zdaniami. Warunek (I) wskazuje, że RA jest Zdaniem, warunek zaś (II) świadczy, iż 2V"RB jest Zdaniem, o ile jest nim RB, a gwarancję tego, że RB jest Zdaniem, stanowi znowu warunek (I). Zatem /Mi A A R B j e s t Zdaniem.

3 W oryginale metajęzykiem jest angielski. 2 3 *

326 Max Black

i t y l k o w ó w c z a s jeżel i A m a z o n k a j e s t r zeką ) i p o d o b n i e w poz o s t a ł y c h t r z e c h n a j p r o s t s z y c h w y p a d k a c h ; b a r d z i e j zaś z łożone w y p a d k i m o ż n a s p r o w a d z i ć do p r o s t s z y c h , s tosu jąc p o d a n ą defin ic ję r e k u r s y w n ą .

Może ł a twie j b ę d z i e w y j a ś n i ć t o za p o m o c ą p r z y k ł a d u . P r a g n i e m y u s t a l i ć , czy P B A J T R B j e s t p r a w d z i w e . W i e m y j u ż , że P B A J ^ B B j e s t z d a n i e m (zob . p o p r z e d n i odsy łacz ) . T rzec i w a r u n e k z n a n e j definicj i w y m a g a , a b y ś m y us ta l i l i , czy z a r ó w n o B A j a k ^ " B B są p r a w d ą . Z g o d n i e z w a r u n k i e m p i e r w s z y m , B A je s t p r a w d ą , zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżel i r a ; zgodn ie zaś z w a r u n k a m i d r u g i m i p i e r w s z y m , JVBB j e s t p r a w d ą , zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżel i ~ r b . Z n o w u n a s z a w i e d z a g e o g r a f i c z n a u p r a w n i a n a s do s t w i e r d z e n i a z a r ó w n o „ r a " j a k , „wrb" ( „ A m a z o n k a j e s t rzeką , a B a ł t y k n i e j e s t " ) . M o ż e m y z a t e m s twie rdz ić , że P B A ^ B B j e s t p r a w d z i w e .

W e w s z y s t k i c h w y p a d k a c h p r o c e d u r a t a będz i e p o d o b n a . D a n e z d a n i e z łożone j ę z y k a L a lbo będz i e mia ło p o s t a ć „w ( . . . ) " , a l bo t eż „p ( . . . ) ( ) " . W p i e r w s z y m t r z e b a będz i e z b a d a ć , czy „ ( . . . ) " j e s t n i e p r a w d z i w e ; w d r u g i m — czy z a r ó w n o „ ( . . . ) " , j a k „( )" są p r a w d z i w e . W k a ż d y m z w y p a d k ó w p r o b l e m nasz s p r o w a d z i ł się d o u s t a l e n i a p r a w d z i w o ś c i p r o s t s z y c h z d a ń .

N a l e ż y z a u w a ż y ć , że „ P B A J ^ B B " j e s t n a z w ą z d a n i a „#rara*b"; i że k r y t e r i u m p r a w d z i w o ś c i w y r a ż e n i a P B A J f B B zos ta ło explicite w y r a ż o n e p rzez „^>rawrb". Z a w s z e p o w s t a w a ć będz i e p o d o b n a s y t u a c j a , c h o ć n i e w o l n o n a m t a k p o w i e d z i e ć . M o ż e m y „widz ieć" , iż d o w ó d t w i e r d z e n i a „ iVBB j e s t p r a w d z i w e " zos t a ł w y r a ż o n y za p o m o c ą „ n r b " ; a t w i e r d z e n i a „ P S A S B j e s t p r a w d z i w e " — za p o m o c ą „ # s a s b " , i t d . *. K a ż d e j e d n a k us i łowan ie p o w i e d z e n i a t e g o p r o w a d z i z p o w r o t e m d o n i e u p r a w n i o n e j form u ł y 0 , k t ó r ą ś m y odrzuc i l i w y ż e j , w p u n k c i e 3 .

* W naszym szczególnym wypadku można by nawet sformułować zasadę procedury: Aby zbadać twierdzenie mające postać „... jest prawdziwe", w którym „..." składa się wyłącznie z dużych liter, zbadaj twierdzenie „- - -", uzyskane z twierdzenia „..." przez zastąpienie dużych liter odpowiednimi małymi. Zasada ta jest jednakże narażona na krytykę, co wyjaśniono w punkcie 3 . Jeśli regułę tę sformułujemy explicite, to otrzymamy twierdzenie podobne do 0 lub S.

Semantyczna definicja prawdy 327

N i e t r u d n o się z o r i e n t o w a ć , j a k i e p o k r e w i e ń s t w o z a c h o d z i m i ę d z y na szą definicją z w r o t u „ p r a w d z i w y w L " a s c h e m a t e m (S), p o d a n y m w p o p r z e d n i m p u n k c i e . T e c h n i c z n a z a l e t a t e j definicj i w y n i k a s t ą d , iż u d a ł o się w nie j — że t a k p o w i e m — uogó ln i ć szczególne p r z y p a d k i w s p o m n i a n e g o s c h e m a t u . I t e r a z m o ż e m y zobaczyć , j a k się t o s t a ło . Z a m i a s t b e z o w o c n y c h p r ó b t r a k t o w a n i a „xu w f o r m u l e

j e s t p r a w d z i w e = x

j a k o z m i e n n e j , o s i ągnę l i śmy p o ż ą d a n y cel, w y l i c z a j ą c z n a n e k r y t e r i a w w y p a d k a c h n a j p r o s t s z y c h i s p r a w i a j ą c , że w s z y s t k i e b a r d z i e j z łożone w y p a d k i s t a ł y się s p r o w a d z a l n e do owych n a j p r o s t s z y c h .

5. T E C H N I C Z N E Z A S T O S O W A N I A D E F I N I C J I T A R S K I E G O

Model , k t ó r y m się p o s ł u ż y ł e m , j e s t p o d n a s t ę p u j ą c y m i względ a m i r ó ż n y od n a j p r o s t s z e g o p r z y p a d k u , o m ó w i o n e g o p rzez T a r skiego. J e g o n a j p r o s t s z y j ę z y k p r z e d m i o t o w y z a w i e r a n i e s k o ń czoną l iczbę z m i e n n y c h (podczas g d y L n ie z a w i e r a ż a d n e j ) , n i e zawie ra zaś s t a ł y c h i n d y w i d u a l n y c h (podczas g d y L z a w i e r a „ a " o raz „ b " ) a n i p r e d y k a t ó w od j e d n e g o a r g u m e n t u (podczas g d y L z a w i e r a „ r " o raz „ s " ) , z a w i e r a n a t o m i a s t j e d n ą d w u c z ł o n o w ą re lac ję ink luz j i (nie m a ż a d n e j w L) o raz k w a n t y f i k a t o r u n i w e r s a l n y (w L n ie m a ż a d n e g o ) . O ile L s k ł a d a się j e d y n i e z p o s p o l i t y c h po ł ączeń cz t e rech n i e s k o m p l i k o w a n y c h z d a ń , o t y l e p i e r w s z y j ę z y k p r z e d m i o t o w y T a r s k i e g o j e s t j u ż w y s t a r c z a j ą c o „ b o g a t y " , b y w y r a z i ć ogólną t eo r i ę re lac j i k l a s *.

D l a c z y t e l n i k ó w i n t e r e s u j ą c y c h się f o r m a l n y m a s p e k t e m t a k i c h b a d a ń n a j c i e k a w s z y z w y n i k ó w T a r s k i e g o będz i e t e n , k t ó r y d o t y c z y

* Ta wyższa złożoność wspomnianego języka przedmiotowego sprawia, że dla sformułowania rekursywnej definicji prawdy stają się potrzebne specjalne, bardzo pomysłowe środki. Oto Tarski naprzód definiuje pojęcie „spełniania" f u n k c j i zdaniowej, uzyskując definicję prawdziwości zdania w sposób jedynie pośredni. Jeśli idzie o tę definicję, zob. W F S , 303—316; co się zaś tyczy wyjaśnienia, dlaczego trzeba obrać okrężną drogę, zob. SCT, 363.

328 Max Black

w a r u n k ó w , w j a k i c h m o ż l i w y j e s t p o s z u k i w a n y p r z e z e ń t y p definicj i p r a w d y ( t j . t y p definicj i z g o d n y z p o d a n y m wyże j schem a t e m S) . O k a z u j e się, że z a s t o s o w a n y m e t a j ę z y k m u s i b y ć „ w i s t o t n y sposób — b o g a t s z y " od d a n e g o j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ( t j . z g r u b s z a rzecz p r z e d s t a w i a j ą c — m u s i z a w i e r a ć z m i e n n e w y ż s z y c h t y p ó w log icznych) . A jeś l i n ie m o ż n a t e g o w a r u n k u spe łn ić ( j ak b y w a w z w y k ł y c h w y p a d k a c h , g d y j ę z y k p r z e d m i o t o w y z a w i e r a n i e skończoną l iczbę t y p ó w log i cznych ) , t o w ó w c z a s w y r a ź n a , czyl i explicite, def inic ja p r a w d y , w m e t a j ę z y k u , s t a j e się n i e m o ż l i w a *.

W a ż n y m p r o d u k t e m u b o c z n y m p r a c y T a r s k i e g o j e s t m e t o d a d o w o d z e n i a n i e r o z s t r z y g a l n o ś c i p e w n y c h s ą d ó w w „ d o s t a t e c z n i e b o g a t y c h " s y s t e m a c h d e d u k c y j n y c h **.

J e d n a k ż e z a l e t y t e c h n i c z n e t e j p r a c y n ie są za leżne od je j donios łośc i f i lozoficznej . N a p r a w d ę , w y d a j e m i s i ę r że g d y b y T a r s k i — w d r o d z e z a b i e g ó w f o r m a l n y c h — zas t ąp i ł t e r m i n „ p r a w d z i w y " s y m b o l e m „ T " , „ X " czy j a k i m k o l w i e k i n n y m , dowoln i e o b r a n y m , t o t a k s a m o os iągną łby owe w a ż n e w y n i k i , d o t y c z ą c e k o n s e k w e n c j i i zupe łnośc i s y s t e m ó w d e d u k c y j n y c h . K w e s t i a a d e k w a t n o ś c i j ego p r a c y j a k o „filozoficznej r e k o n s t r u k c j i " p r e -a n a l i t y c z n e g o po jęc ia p r a w d y — je s t c z y m ś zupe łn ie i n n y m niż s p r a w a w a r t o ś c i j ego w k ł a d u do śc is łych b a d a ń n a d s y s t e m a m i d e d u k c y j n y m i .

6. C Z Y P R O C E D U R Ę T A R S K I E G O M O Ż N A Z A S T O S O W A Ć D O „ J Ę Z Y K A P O T O C Z N E G O " ?

Tar sk i ego definicje p r a w d y z o s t a ł y s f o r m u ł o w a n e w związku z „ j ę z y k a m i s z t u c z n y m i " , t j . u o g ó l n i o n y m i s y s t e m a m i d e d u k c y j n y m i , w r ó ż n y m s t o p n i u z ł o ż o n y m i p o d w z g l ę d e m f o r m a l n y m .

* Najlepsze, co możemy wtedy zrobić, to za pomocą aksjomatów wprowadzić termin „prawdziwy" jako termin niezdefiniowany.

** Daje to metodę badania „zupełności" systemów dedukcyjnych, odmienną od dobrze znanych metod, zastosowanych w dowodzeniu twierdzenia Gódla. Por. A. Tarski, On undecidable statements in enlarged systems of logie and the concepts of truth, „The Journal of Symbolic Logic", t. 4 (1939), 105—112.

Semantyczna definicja prawdy 329

Donios łość fi lozoficzna j ego p r a c y za leżeć b ę d z i e o d t e g o , w j ak ie j m ie r ze u d a się coś p o d o b n e g o s t w o r z y ć w odn ies ien iu do p o t o c z n e j ang ie l szczyzny ( o z n a c z m y ją j a k o E ) .

P a m i ę t a j ą c o w y s t ę p u j ą c y c h w E p a r a d o k s a c h s e m a n t y c z n y c h , o m ó w i o n y c h wyże j w p u n k c i e 2 , t r z e b a się spodz i ewać , że k o n ieczne się o k a ż e w p r o w a d z e n i e p e w n y c h m o d y f i k a c j i w E . N a j w a ż n i e j s z y m i z n i ch b ę d ą : r y g o r y s t y c z n e n a r z u c e n i e r oz różn i en i a j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o i m e t a j ę z y k a o raz w p r o w a d z e n i e o d p o w i e d n i c h ś r o d k ó w t y p o g r a f i c z n y c h d l a o d r ó ż n i e n i a t e r m i n ó w n a l eżących do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o ( n p . L E ) o d t e r m i n ó w należąc y c h d o m e t a j ę z y k a ( n p . M E ) . R ó w n i e oczywis t e , w świe t le nasze j wcześnie jszej d y s k u s j i , b ę d z i e ż ą d a n i e , b y f o r m o w a n i e i p r z e k s z t a ł c a n i e r egu ł j ę z y k a L E ( reguł s k ł a d n i o raz d e d u k c j i logicznej) b y ł o ca łkowic ie s f o r m a l i z o w a n e ; o raz ż e b y w s z y s t k i e t e r m i n y s e m a n t y c z n e , t a k i e j a k „ p r a w d z i w y " , „ f a ł s zywy" , „ w y r a ż a n i e " , „ n a z w a " i i m p o k r e w n e , wykreś l i ć z M E ( choć m o ż n a je n a p o w r ó t w p r o w a d z i ć z a p o m o c ą d e f i n i c j i ) . W a ż n i e j s z e d l a n a s z y c h ce lów są n a s t ę p u j ą c e w y m a g a n i a .

(I) T r z e b a za łożyć , że w s z y s t k i e t e r m i n y zde f in iowane w E zos ta ją z a s t ą p i o n e ich def in ic jami o raz m u s i b y ć d o s t ę p n a p e ł n a l i s t a n i e z d e f i n i o w a n y c h t e r m i n ó w j ę z y k a L E .

( I I ) K a ż d y n i ezde f in iowany t e r m i n w L E — m u s i m i e ć swą, w y różn ia j ącą go , n a z w ę w M E * i m u s i b y ć d o s t ę p n a p e ł n a l i s t a t a k i c h n a z w .

W p o w y ż s z y c h w a r u n k a c h , z w y j ą t k i e m t y c h , k t ó r e n a z w a ł e m (I) o raz ( I I ) , z n a l a z ł y w y r a z oczywi s t e m o d y f i k a c j e , w y m a g a n e w e w s z e l k i c h ś c i s ł y c h r o z w a ż a n i a c h o d o p u s z c z a l n i e

* Można by to zrobić w różnoraki sposób: Moglibyśmy ustalić, że każdy termin, nie zdefiniowany w L E , ma odpowiadającą mu liczbę; albo „kotkot" mogłoby być nazwą słowa „kot", „człowiekczłowiek" — słowa „człowiek", itd.; albo można by się posłużyć znanym dobrze środkiem, jakim są cudzysłowy. Jednakże chociażby tworzyło się owe nazwy konsekwentnie wedle jednej z takich zasad, to przecież w M E nie mogłaby występować reguła, stanowiąca, że tak właśnie te nazwy tworzyć n a l e ż y . Musi to być np. coś w rodzaju przypadku logicznego, że nazwę jakiegoś słowa z języka L E otrzymujemy ujmując to słowo w cudzysłów. Nie można by przyjąć żadnej obowiązującej uwagi na temat relacji strukturalnych między słowem języka L E a jego nazwą w M E .

330 Max Black

nieścisłej m o w i e . G d y b y w s z y s t k i e t e w a r u n k i m o ż n a by ło spe łn ić (o c z y m n ie m a p o w o d u w ą t p i ć , z w y j ą t k i e m w a r u n k ó w (I) o raz ( I I ) ) , t o wówczas w zasadz i e * n ie b y ł o b y ż a d n e j t r u d n o ś c i z z a s t o s o w a n i e m o d p o w i e d n i o z m o d y f i k o w a n e j p r o c e d u r y T a r skiego. T a k j a k w w y p a d k u naszego up roszczonego m o d e l u ( p u n k t 4), t r z e b a b y n a p r z ó d w y l i c z y ć w a r u n k i def in icyjne d l a k a ż d e g o z d a n i a o p o s t a c i „(.. .) j e s t p r a w d z i w e " , gdzie „ ( . . . ) " z a s t ę p u j e się n a z w ą z d a n i a p i e r w o t n e g o w L E ( t j . n ie zawie ra jącego ż a d n y c h z n a k ó w log icznych) . N a s t ę p n i e zaś n a l e ż a ł o b y s fo rmu łować definicję r e k u r s y w n ą z w r o t u „ p r a w d z i w y w L E " , t a k ą , k t ó r a b y weryf ikac ję w y r a ż e n i a „( ) j e s t p r a w d z i w e " , gdz ie „( ) " z a s t ą p i o n o n a z w ą z d a n i a z ł o ż o n e g o , na leżącego do j ę z y k a L E , s p r o w a d z a ł a do weryf ikac j i p r o s t s z y c h p r z y k ł a dów.

T r u d n o ś c i t e c h n i c z n e w w y p e ł n i e n i u t ego p r o g r a m u nie m a j ą t u t a j znaczen i a . T o właśn ie p i e rwsze k r o k i — w y c z e r p u j ą c e w y l iczenie o raz oznaczen ie z n a k ó w p i e r w o t n y c h j ę z y k a L E (wyże j p o d a n e w a r u n k i (I) i ( I I ) ) — w y m a g a j ą t rosk l iwośc i i wielkiej u w a g i . K o n s e k w e n c j e b o w i e m są wysoc e p a r a d o k s a l n e . G d y b y j ak i e ś j e d n o imię w ł a s n e , n p . „Ca lv in Cool idge" , p o m i n ą ć w n a s z y m spisie , t o po jęc ie p r a w d y n ie b y ł o b y zde f in iowane w odnies ieniu do z d a ń , w k t ó r y c h owo i m i ę w y s t ę p u j e . O z d a n i u : „Ca lv in Cool idge b y ł p r e z y d e n t e m S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h " , n ie m o ż n a b y p o wiedzieć , a n i że j e s t p r a w d z i w e , an i że fa ł szywe. S łu szna b y ł a b y t u u w a g a , że p o n i e w a ż w nasze j definicj i n ie b y ł o w z m i a n k i o imien i u „Oalv in Cool idge" , p r z e t o t e r m i n „ p r a w d z i w y w L E " n ie s to suje się do t ego p r z y p a d k u . (Albo m o ż n a b y powiedz ieć , że „Ca lv in Cool idge" n ie n a l e ż y do t a k i e g o j ę z y k a L E , j a k i ś m y zdef iniowal i ) .

M o ż n a b y powiedz ieć , że opuszczen ie j ak iegoś i m i e n i a w ła snego , f a k t y c z n i e u ż y w a n e g o p rzez m ó w i ą c y c h p o ang ie l sku , b y ł o b y j e d y n i e o z n a k ą n i e d b a l s t w a p r z y b u d o w a n i u nasze j definicj i . B e z w z g l ę d u j e d n a k n a t o , i le d r o b i a z g o w e j s u m i e n n o ś c i włożono b y w spo rządzen i e „ k o m p l e t n e j " l i s ty t e r m i n ó w p i e r w o t n y c h w j ę z y k u ang ie l sk im, p o w s t a ł y s p i s s t a w a ł b y s i ę p r z e -

* Oprócz jednego wypadku: gdyby się okazało, że L E jest językiem za „bogatym" na to, aby była możliwa definicja zwrotu „prawdziwy w L E

U .

Semantyczna definicja prawdy 331

s t a r z a ł y , i l e k r o ć n o w a n a z w a w c h o d z i ł a b y w u ż y c i e . Z a k a ż d y m r a z e m g d y och rzczono j ak i e ś n i e m o w l ę czy n a d a n o t y t u ł j a k i e m u ś r ękop i sowi , spis t e n , a z a t e m i def inic ja p r a w d y n a n i m o p a r t a , s t a w a ł y b y się n i e d o k ł a d n e . „ O t w a r t y " c h a r a k t e r j ę z y k a n a t u r a l n e g o , o b j a w i a j ą c y się zmiennośc i ą b u d o w y j ego s łown ic twa , s to i n a p r z e s z k o d z i e p r ó b o m s t o s o w a n i a o p a r t e j n a wyl iczen iu p r o s t y c h p r z y k ł a d ó w — definicj i p r a w d y . Us i łowan ie t o j e s t t a k s a m o b e z n a d z i e j n e j a k p r ó b a u t w o r z e n i a definicj i po jęc ia „ n a z w y " — za p o m o c ą wyl i czen ia wsze lk ich , k i e d y k o l w i e k uży w a n y c h n a z w *.

7. D A L S Z Y C I Ą G U W A G K R Y T Y C Z N Y C H O D E F I N I C J I S E M A N T Y C Z N E J

Z r e z y g n u j e m y obecn ie z z a r z u t ó w p o s t a w i o n y c h w o s t a t n i m p u n k c i e . R e l a t y w n o ś ć , n a k t ó r ą zwróc i ł em u w a g ę , m o g ł a b y się o s t a t e c z n i e o k a z a ć n i e u n i k n i o n a , t a k iż „ p r a w d a " b y ł a b y p r e d y k a t e m , k t ó r e g o def in ic ja z m i e n i a się w t o k u p r z e m i a n j ę z y k a an gie lskiego. Z a ł ó ż m y t eż , że p r o p o n o w a n a def inic ja s e m a n t y c z n a w s p o m n i a n e g o t y p u d o t y c z y , p o w i e d z m y , z w r o t u „ p r a w d z i w y w j ę z y k u ang i e l sk im z d n i a 1 s t y c z n i a 1940 r . " .

D o j a k i e g o s t o p n i a m ó g ł b y k o m p e t e n t n y czy te ln ik , p o zapozn a n i u się z t a k ą definicją, z r o z u m i e ć t e r m i n „ p r a w d a " , ok re ś lony p r z y je j j3omocy ? G d y b y m ó g ł z r o z u m i e ć ^ n a c z y m polega ją zab ieg i t e c h n i c z n e t e j definicj i r e k u r s y w n e j , t o n i e z a w o d n i e b y ł b y s k ł o n n y e l i m i n o w a ć t e r m i n „ p r a w d z i w y " z k a ż d e g o k o n t e k s t u , w k t ó r y m słowo t o w y s t ę p u j e . W t y c h z a t e m g r a n i c a c h p o t r a f i ł b y

* Czytelnik może uważać, że pożytecznym ćwiczeniem będzie szczegółowe okazanie, dlaczego użycie w Mg ogólnych predykatów językowych, takich jak „nazwa", prowadzi jedynie na powrót do formuł S oraz S z punktu 3. Rzeczywiście, wydaje się, że ekstensjonalny czy enumeracyjny charakter proponowanej definicji jest czymś dla niej istotnym. A jeśli tak jest, to albo musimy pogodzić się z tym, że proponowane pojęcie „prawdy" ma charakter czegoś przejściowego i zmiennego, albo szukać innej drogi zdefiniowania go. Skoro z próby interpretowania „prawdy" jako własności obiektów językowych (zdań) wynikają paradoksalne rezultaty, warto by może jednak podjąć starania zmierzające do sformułowania „realistycznej" odmiany tego pojęcia.

332 Max Black

p o s ł u g i w a ć s i ę t y m t e r m i n e m p o p r a w n i e i zgodn ie z p r z e z n a czen iem, wyc iąga j ąc p o p r a w n i e wn iosk i ze w s z y s t k i c h s tw ie rdzo n y c h z d a ń . w k t ó r y c h s łowo t o m o g ł o b y f igu rować . N a p e w n o j e d n a k z a r a z e m b y ł b y on z d e c y d o w a n i e s k ł o n n y powiedz ieć coś w t y m r o d z a j u : „ B o z u m i e m z a s a d ę t e j def inic j i" . I m y sami , szczerze m ó w i ą c , r o z u m i e m y — zda j e się — p r o c e d u r ę T a r skiego (w t a k i sposób , w j a k i k t o ś c h w y t a g łówną ideę d o w o d u m a t e m a t y c z n e g o , n ie z w r a c a j ą c u w a g i n a w s z y s t k i e j ego szczegóły) . J a k się w y d a j e , zupe łn i e j a s n o w i d z i m y , iż t o , co r o b i T a r s k i , po lega n a t a k i m zde f in iowan iu p r a w d y , b y s t w i e r d z e n i e , ż e z d a n i e j e s t p r a w d z i w e , b y ł o l o g i c z n i e r ó w n o w a ż n e s t w i e r d z e n i u t e g o z d a n i a . A czyn iąc t a k , m a m y poczuc ie , iż r o z u m i e m y t ę definicję, n i e t y l k o zaś p o t r a f i m y ją z a s t o s o w a ć . G d y j e d n a k p r ó b u j e m y p o w i e d z i e ć t o , co — w e d ł u g n a s — r o z u m i e m y , n a t y c h m i a s t p o p e ł n i a m y grzech p rzec iw k a n o n o m p o p r a w n o ś c i s y n t a k t y c z n e j . Z w r o t „ tw ie rdz i ć , że z d a n i e j e s t p r a w d z i w e , t o coś logicznie r ó w n o w a ż n e g o s t w i e r d z e n i u t ego z d a n i a " , i n t u i c y j n i e t a k j a s n y , j e s t f a k t y c z n i e c h r o p o w a t y m s f o r m u ł o w a n i e m w p o t o c z n e j po l szczyźn ie — owe j , n iemożl iwe j do p rzy jęc ia , f o r m u ł y 0 z p u n k t u 3 .

K a ż d y z a t e m , k o m u z a p r o p o n u j ą def inicję z w r o t u : „ p r a w d z i w y w j ę z y k u ang i e l sk im z d n i a 1 s t y c z n i a 1940 r ." , m u s i się s t a n o w c z o p o w s t r z y m a ć od p rzy j ęc i a za łożenia , iż „ r o z u m i e " z a s a d ę t e j definicji , w t y m sensie że p o t r a f i p o d a ć definicję w y raźną , czyl i explieite *, de f in iowanego po jęc ia . J e ś l i będz i e p r ó b o w a ł p o d a ć t a k i e s fo rmułowan ie , t o os iągnie t y l k o t y l e , że będz ie m ó w i ł n o n s e n s y (wygłasza jąc z d a n i e , ł a m i ą c e z a s a d y s y n t a k t y c z n e j ę z y k a , do k t ó r e g o s a m o n a l e ż y ) .

O d p o w i a d a j ą c n a t o , m o ż n a b y powiedz i eć , że z b y t wiele się w y m a g a — p rzez i m p l i k a c j ę — o d definicj i r e k u r s y w n e j . O s t a -

* Podanie definicji wyraźnej, czyli explicite, terminów semantycznych jest rzeczą tak samo możliwą jak podanie tego rodzaju definicji innych terminów, wprowadzonych przy pomocy definicji rekursywnej. Pociąga to jednak za sobą konieczność użycia zmiennych wyższych typów niż zmienne, które występują w pierwotnej definicji rekursywnej, a więc nie rozwiązuje naszej trudności. Na ten temat zob. WFS, 292 (przypis 24).

Semantyczna definicja prawdy

t eczn ie , ope rac j ę m n o ż e n i a (l iczb c a ł k o w i t y c h ) def iniuje się w a r y t m e t y c e r e k u r s y w n i e , a p rzec ież n i k t n ie m ó g ł b y w sposób u z a s a d n i o n y n a r z e k a ć — z t e g o w ł a ś n i e p o w o d u — że „po jęcie m n o ż e n i a " n ie j e s t „ r o z u m i a n e " . O ile p o t r a f i m y p o s ł u g i w a ć się w sposób p o p r a w n y z n a k i e m m n o ż e n i a we w s z y s t k i c h k o n t e k s t a c h , w k t ó r y c h z n a k t e n w y s t ę p u j e , t a k iż n ie r o b i m y ż a d n y c h b ł ę d ó w w r a c h u n k u , t o „ r o z u m i e m y " m n o ż e n i e t a k d o b r z e , j a k t y l k o m o ż n a j e r o z u m i e ć . R e s z t a — t o p sycho log ia . T o , czy m a t e m a t y k m a s u b i e k t y w n e poczuc ie „ p o j m o w a n i a " , „ w g l ą d u " l u b „ r o z u m i e n i a " , n ie m a n ic wspó lnego z k w e s t i ą logicznej a d e k w a t nośc i definicji m a t e m a t y c z n e j .

W s z y s t k o t o b a r d z o d o b r z e , jeśl i idz ie o m n o ż e n i e (i p o d o b n e t e r m i n y r e k u r s y w n i e de f in iowane w m a t e m a t y c e ) . „ M n o ż e n i e " def iniuje się t a m r a z n a z a w s z e , r a z w odn ies ien iu do w s z y s t k i c h p r z y p a d k ó w * , i w y s t a r c z y , jeśl i p o t r a f i m y p o s ł u g i w a ć się p o p r a w n i e z n a k i e m m n o ż e n i a wszędz ie t a m , gdz ie m o ż e on wys t ę p o w a ć . I n a c z e j n a t o m i a s t rzecz się m a z „ p r a w d ą " .

G d y b y ś m y się mie l i bezwzg lędn i e u p i e r a ć p r z y t y m , że n ied o r z e c z n a j e s t k a ż d a p r ó b a uogó ln i en ia definicji z w r o t u „ p r a w d z i w y w j ę z y k u ang i e l sk im z d n i a 1 s t y c z n i a 1940 r . " , t o p o -w i n n i b y ś m y się również d o m a g a ć t ego , b y w s p o m n i a n a def inicja r e k u r s y w n a s t o s o w a ł a się wy łączn ie do owego „ j ę z y k a " . N a ż ą d a n i e , a b y p o d a ć i n n ą definicję z w r o t u „ p r a w d z i w y w j ę z y k u f r a n c u s k i m " czy n a w e t „ p r a w d z i w y w j ę z y k u ang ie l sk im z d n i a 1 s t y c z n i a 1950 r . " , t r z e b a b y odpowiedz ieć , że zupe łn ie n ie m a m y po jęc ia , j a k się do t ego z a b r a ć .

T o t a k , j a k b y m m i a ł „zde f in iować" d la dz i ecka t e r m i n „nu m e r t e l e fonu w N o w y m J o r k u " , wyl icza jąc w t y m celu n u m e r y te le fonów w s z y s t k i c h t y c h osób w N o w y m J o r k u , k t ó r e m a j ą te lefon. P r z e c i ę t n i e i n t e l i g e n t n e dz iecko s z y b k o b y się „ p o ł a p a ł o " , co rob i ę . Mog łoby powiedz i eć : „ R o z u m i e m , p a n zawsze p o d a j e t e n n u m e r , k t ó r y zos t a ł p r z y d z i e l o n y p rzez U r z ą d Te le fonów" . G d y b y m zaś o d p a r ł : „Nie , t o n ie m a z t y m n i c wspó lnego — u w a ż a j n a def in ic ję" , owo dz iecko n ie d a ł o b y sobie r a d y z roz sze rzen i em te j

* Gdy operację mnożenia uogólniamy tak, aby stosowała się do nieskończenie wielu odmian systemów liczb, to wtedy sytuacja ta ulega zmianie.

334 Max Black

definicji n a i n n e w y p a d k i . G d y b y m o j e u p o m n i e n i e b y ł o w int enc j i swej p o w a ż n e , t o n ie w y n i k a ł a b y s t ą d ż a d n a z a s a d a , okreś laj ąca , j a k rozsze rzyć wyjśc iową def inicję: w y r a ż e n i e , „ n u m e r te le fonu w L o n d y n i e " m ó g ł b y t o b y ć w z r o s t l u d z k i , o b w ó d w ta l i i czy j a k a k o l w i e k l i czba z w i ą z a n a z d a n y m cz łowiek iem.

P o d o b n i e , jeśl i m a m y b r a ć definicje s e m a n t y c z n e wed le ich w a r t o ś c i n o m i n a l n e j , t o m u s i m y za łożyć , że ,*prawda" zos t a ł a zde f in iowana t y l k o w odn ies ien iu do a k t u a l n i e r o z w a ż a n y c h p r z y p a d k ó w , bez ż a d n e j a b s o l u t n i e w s k a z ó w k i co do rozszerzen i a n a i n n e j ęzyk i . J e d n a k ż e u p i e r a j ą c się, że t a k właśn ie j e s t — o s z u k u j e m y s a m y c h siebie. N i e m o ż e u c h o d z i ć za z a d o w a l a j ą c y ż a d e n t a k i opis s e m a n t y c z n e g o u jęc ia definicji p r a w d y , k t ó r y nie p o z w a l a n a m n a powiedzen i e t ego , co w sposób n i e w ą t p l i w y ro z u m i e m y z w y k ł a d u t e j t eor i i *.

W a r t o z a n o t o w a ć , iż s fo rmu łowan ie ogólnego k r y t e r i u m p r a w d y j e s t n i e z b ę d n e d la bezpoś redn i ego ** rozwiązan i a „filozoficznego p r o b l e m u p r a w d y " . Filozof b o w i e m , z a c i e k a w i o n y n a t u r ą p r a w d y , chce m i e ć z a d o w a l a j ą c y opis o g ó l n y r o z u m i e n i a t ego s łowa. P o w i e d z e n i e , że t a k i e a t a k i e są p r z y k ł a d y p r a w d z i wości , n ie za spoko i j ego p r a g n i e n i a ogólności . Fi lozofowi , k t ó r y doc ieka , j a k a j e s t „ n a t u r a " czy „ i s t o t a " cz łowieka , n ie n a wiele się z d a in fo rmac ja , że wszyscy A m e r y k a n i e są l u d ź m i .

8. D E F I N I C J A S E M A N T Y C Z N A W C A L E S I Ę N I E P R Z Y C Z Y N I A D O R O Z W I Ą Z A N I A „ F I L O Z O F I C Z N E G O P R O B L E M U P R A W D Y "

E o z t r z y g a j ą c y m a r g u m e n t e m , k t ó r y p r z e m a w i a za t ą k o n kluzją, j e s t f a k t , iż zwolenn icy zgodnośc iowe j , k o h e r e n c y j n e j czy

* Ogólne kryterium prawdy dałoby się może sformułować w meta-meta-języku (por. W F S , 306, odsyłacz 38), trzeba jednak wykazać, że można tego dokonać bez przywracania paradoksów semantycznych. W formalnych badaniach nad semantyką stale powraca pokusa, aby ważne kwestie zesłać do „języka", którego struktura nie została zbadana.

** Chodzi mi o odpowiedź na pytanie stawiane przez filozofów, nie zaś o próbę wykazania, że pytanie to jest nieuprawnione i nie powinno się go stawiać.

Semantyczna definicja prawdy 335

p r a g m a t y c z n e j „ t eo r i i " p r a w d y — wszyscy z ca łkowi t ą oboj ę tnośc i ą z a a k c e p t u j ą s c h e m a t S z p u n k t u 3 . W s z y s c y on i b y l i b y sk łonn i się zgodzić *, że :

„Dzis ia j p a d a śn i eg" j e s t p r a w d ą == Dzis ia j p a d a śnieg , „ L o n d y n j e s t m i a s t e m " j e s t p r a w d ą ~ L o n d y n j e s t m i a s t e m ,

i t a k da le j

I d o p ó k i o w a def inic ja s e m a n t y c z n a m a k o n s e k w e n c j e t a k i e jąkate, i ż a d n y c h i n n y c h , w s p o m n i a n y spó r f i lozoficzny po zos ta je n i e r o z s t r z y g n i ę t y **. S p i e r a j ą c y c h się filozofów in t e re su je , co w o g ó l e u p r a w n i a n a s do p o w i e d z e n i a : „ O b e c n i e p a d a śn ieg" czy „ L o n d y n j e s t m i a s t e m " i t a k d a l e j . I n n y m i s łowy, szuka ją on i wspó lne j własnośc i , p r zys ługu jące j w s z y s t k i m d e s y g n a t o m p r a w d z i w y c h z d a ń o p r z e d m i o t a c h . D o t y c h d o c i e k a ń o w a s e m a n t y c z n a def inic ja p r a w d y n ic n ie wnos i .

N i e m n i e j j e d n a k o m a w i a n a def in ic ja s e m a n t y c z n a sugeru je i n n ą f i l o z o f i c z n ą t eo r i ę p r a w d y (ale t aką , k t ó r ą n iewie lu filozofów u z n a ł o b y za a t r a k c y j n ą ) . G ł ó w n a i dea t e j a d a p t a c j i po lega n a w p r o w a d z e n i u t e r m i n u „ p r a w d z i w y " d o j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , za p o m o c ą definicj i r e k u r s y w n y c h , o d p o w i a d a j ą c y c h def in ic jom s f o r m u ł o w a n y m p rzez T a r s k i e g o ***.

M o ż n a b y się f a k t y c z n i e u m ó w i ć , że :

(1) (s) ( to , że s j e s t p r a w d z i w e s) ****, (2) (s) [ to , że ~ s j e s t p r a w d z i w e ^ ~ ( to , że s j e s t p r a w d z i w e ) ] , (3) (s)(t) [ to , że (s & t ) j e s t p r a w d z i w e ] =gj- [ ( to , że s j e s t p r a w

dziwe) & ( to , że t j e s t p r a w d z i w e ) ] . * Możliwe są tu jednak pewne ograniczenia. W odniesieniu do niektórych

„realistycznych" teorii prawdy można by twierdzić, iż prawdziwość sądu nie zakłada istnienia zdania wyrażającego ów sąd. Zgodnie z t y m poglądem znak równoważności logicznej należałoby zastąpić znakiem wynikania logicznego, jako zależności zachodzącej w jednym kierunku.

** Nie mogę przyjąć opinii Tarskiego, że jego definicja faworyzuje „klasyczną Arystotelesową koncepcję prawdy". Uważam, że jego poglądy są neutralne względem tej oraz wszelkich innych f i l o z o f i c z n y c h teorii prawdy.

*** Por. Carnapowskie rozważania na temat jego „absolutnego" pojęcia prawdy, Introduction to Semantics, 90.

**** Należy zwrócić uwagę, iż słowo „prawdziwy" wiąże się tu ze zdaniem, a nie z nazwą zdania. Prawdziwość ta musi być własnością tego, co jest de-

336 Max Black

W raz i e p o t r z e b y m o ż n a b y d o d a ć da l sze z d a n i a t y p u r e k u r s y w -nego .

W świet le t ego p o g l ą d u z w r o t „ t o , że ... j e s t p r a w d z i w e " n a l e ż a ł o b y u w a ż a ć za j ę z y k o w y ś rodek , s łużący do p r z e r o b i e n i a z d a n i a n ie s t w i e r d z o n e g o n a s t w i e r d z o n e *. P r a w d a z a t e m m i a ł a b y t e n d e n c j ę do u t r a c e n i a części swego obecnego d o s t o j e ń s t w a . K t o ś m ó g ł b y b y ć s k ł o n n y do n a z w a n i a s łowa „ p r a w d z i w y " z b ę d n y m f razesem i do ochrzczen ia t e j t eor i i , w sposób odb iega jący o d zwycza jowego , m i a n e m teor i i „ M e - P r a w d y " . T a k i e j e d n a k k o n sekwenc je n ie p o w i n n y n a s zb i jać z t r o p u . W s z a k k a ż d y t e r m i n zde f in iowany u z n a ć m o ż n a za z b ę d n y frazes , skoro g o t o w i j e s t e ś m y znosić p r a k t y c z n ą n i e w y g o d ę o b c h o d z e n i a się bez n iego **.

N i e t r z e b a się t eż o b a w i a ć , że p r o p o n o w a n e pojęc ie p r a w d y pozwol i n a p o n o w n e w y s t ą p i e n i e p a r a d o k s ó w s e m a n t y c z n y c h . M o ż e m y b o w i e m w d a l s z y m ciągu „ r o z w a r s t w i a ć " (dzielić n a t y p y s e m a n t y c z n e ) wszelkie t e r m i n y , k t ó r e w n a s z y m j ę z y k u odnoszą się do j ę z y k a . A t o w y s t a r c z y do usun ięc i a z n a n y c h p a r a d o k s ó w ***.

P o w a ż n i e j s z y z a r z u t t o t e n , że w s p o m n i a n a p r o p o z y c j a zupe łn ie n ie p r z e w i d u j e t a k i c h w y r a ż e ń , j a k : „ P r a w d a j e s t t r u d n a do w y k r y c i a " , czy i n n y c h , w k t ó r y c h o p r a w d z i e czy fałszu m ó w i się p r z y p o m o c y r z e c z o w n i k ó w . P o d t y m j e d n a k w z g l ę d e m p r o p o n o w a n a t e o r i a n ie j e s t a n i t r o c h ę gorsza od teor i i T a r s k i e g o ; a m o ż e p r e t e n d o w a ć do t ego , iż j e s t — co n a j m n i e j t a k s a m o b l i ska p r a k t y c e p o t o c z n e j .

J a j e d n a k n ie p o p i e r a m n a serio teor i i „ M e - P r a w d y " p rzec iw jej b a r d z i e j o r t o d o k s y j n y m k o n k u r e n t k o m . W e d ł u g m n i e , k a ż d e p o s z u k i w a n i e b e z p o ś r e d n i e j odpowiedz i n a „filozoficzny p r o b l e m p r a w d y " m o ż e w n a j l e p s z y m raz ie d o p r o w a d z i ć do zna lez ien ia

sygnowane przez zdanie (może sądu w sensie logicznym), nie zaś własnością zdania.

* „Prawdziwy" zatem byłżeby to „symbol niepełny", stanowiący część „drogowskazu", t j . znaku „h" u Fregego czy Whiteheada i Russella?

** Por. odpowiedź Tarskiego na podobny zarzut, SCT, 358—359. *** Niepoparte niczym twierdzenie tego rodzaju — niewiele jest warte.

Jestem jednak przekonany, że nie byłoby trudno wykazać, iż proponowane reguły posługiwania się słowem „prawdziwy" są wzajem zgodne i konsekwentne.

Semantyczna definicja prawdy 337

f o r m u ł y , k t ó r a b ę d z i e b a n a l n a i t a u t o l o g i c z n a a lbo a r b i t r a l n a i p a r a d o k s a l n a : d l a t e g o b a r d z i e j obiecującą m e t o d ą z b a d a n i a t e g o „ p r o b l e m u " j e s t — r o z p r o s z y ć n i e ł ad m y ś l o w y , z k t ó r e g o się zrodzi ł . N i e m a j e d n a k mie j sca n a o p r a c o w a n i e t ego z a g a d n i e n ia .

9. P O D S U M O W A N I E

S e m a n t y c z n ą m e t o d ę de f in iowan ia „ p r a w d y " ob j a śn i ł em p r z y p o m o c y p r z y k ł a d u up roszczonego „ m o d e l u " j ę z y k a . Widz ie l i śmy , że w y s t ę p o w a n i e p a r a d o k s ó w s e m a n t y c z n y c h w „ j ę z y k u p o t o c z n y m " poc i ąga za sobą kon ieczność od różn i en i a „ j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o " od „ m e t a j ę z y k a " . T o z kole i s t a ło się suges t ią d o w p r o w a d z e n i a g łównego w m e t o d z i e T a r s k i e g o po jęc ia , m i a n o wicie t r a k t o w a n i a s łowa „ p r a w d z i w y " j a k o p r e d y k a t u orzekającego o z d a n i a c h p r z e d m i o t o w y c h , czyl i n a l e ż ą c y c h do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , z t y m , że p r e d y k a t t e n da je się zdef in iować w o d p o w i e d n i m m e t a j ę z y k u . P r ze ś l edze n i e k r o k ó w , k t ó r e są p o t r z e b n e , g d y p r o c e d u r ę t ę s t o s u j e m y w o b e c „po toczne j an g ie l szczyzny" , w y d o b y ł o n a świa t ło dz i enne p a r a d o k s a l n e k o n sekwenc je . O t o def inicja t a s t a w a ł a b y się n i e a k t u a l n a , i l ekroć w p r o w a d z a l i b y ś m y do naszego j ę z y k a n o w e n a z w y ; i w p r a w d z i e g ł ó w n a „ idea" czy z a s a d a t e j definicji b y ł a b y widoczna , ale — co s ta ło się j a s n e — nie m o ż n a b y je j s fo rmułować , n ie p o p a d a j ą c p r z y t y m w sprzeczność . D l a t e g o t o owej definicji s e m a n t y c z n e j n ie m o ż n a u z n a ć za zadowa la j ącą „ r e k o n s t r u k c j ę fi lozoficzną" p r z e d a n a l i t y c z n e g o r o z u m i e n i a — r o z w a ż a n e g o pojęc ia . I s t o t n i e , n e u t r a l n o ś ć definicji T a r s k i e g o w z g l ę d e m k o n k u r e n c y j n y c h filozof icznych teor i i p r a w d y w y s t a r c z y , b y w y k a z a ć , iż def in ic ja t a n ie d o t y c z y p r o b l e m a t y k i f i l o z o f i c z n e j . J e g o w y k ł a d j e d n a k ż e p o d s u w a p o m y s ł teor i i „ N i e - P r a w d y " , k t ó r e j t o t eor i i z a r y s n a s z k i c o w a n o ; a le a n i t a , a n i ż a d n a f o r m a l n a def inic ja p r a w d y nie t r a f i a w sedno t r u d n o ś c i t k w i ą c y c h u p o d s t a w t z w . filozoficznego p r o b l e m u p r a w d y .

Max Black, The Semantic Definition of Truth. „Analysis", 1948, Vol. 8, No. 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Max Black

ZDANIA T Y P U : „p, ALE N I E W I E R Z Ę , IŻ p" 1

G d y b y T o m a s z powiedz i a ł : „ G r z y b y są t r u j ą c e , a le j a w t o n ie w ie r zę" , czy p r z e c z y ł b y s a m sobie? K w e s t i ę t ę r o z t r z ą s a ł o wie lu p i s a r z y * i w s z y s c y z g o d n i są co do t e g o , że n i e p o w s t a ł a b y ż a d n a sp rzeczność . W e d ł u g n i c h T o m a s z w y p o w i a d a d o k ł a d n i e t a k i s a m sąd j a k t e n o to , s f o r m u ł o w a n y p rzez kogoś i n n e g o : „ G r z y b y są t r u j ą c e , a le T o m a s z w t o n ie w i e r z y " . T e n o s t a t n i sąd n ie j es t , oczywis t a , s p r z e c z n y i d o s k o n a l e m ó g ł b y b y ć p r a w d z i w y ; g r z y b y rzeczywiśc ie m o g ł y b y b y ć t r u j ą c e , a T o m a s z n ie m u s i a ł b y w t o w ie rzyć .

Ci j e d n a k , co o m a w i a l i t ę k w e s t i ę , zgadza ją się, że z rob ien ie t a k i e j u w a g i b y ł o b y ze s t r o n y T o m a s z a „ k o m p l e t n y m a b s u r d e m " **, i p o d a j ą wiele w y j a ś n i e ń n a t e m a t ź r ó d ł a owej a b s u r da lnośc i . W y d a j e m i się, że w e w s z y s t k i c h t y c h o p i n i a c h t k w i t e n s a m b ł ą d : a r g u m e n t u j ą c , iż T o m a s z wyg łos i łby t a k i s a m sąd j a k ów, w y r a ż o n y w z d a n i u , k t ó r e m ó w i o T o m a s z u p o im ien iu , wszyscy oni zak łada ją , że w y p o w i e d z i a ł b y on j a k i ś sąd, t j . że

* A. M. Maclver Some Questions about «know» and «think», „Analysis", t. 5, nr 3 (1938); G. E. Moore, Ethics (1912), s. 125; The Philosophy of G. E. Moore (wyd. P. A. Schilpp, 1942), s. 541—3; The Philosophy of Bertrand Russell (wyd. P. A. Schilpp, 1944), s. 203—4. Zob. również studia: C. H. Langforda w The Philosophy of G. E. Moore, s. 332—3; Y. Bar-HiUela, „Mind", 55 (1946), s. 333—7; P. F. Strawsona, „Mind", 59 (1950), s . 330—3; Normana Malcolma w Philosophical Analysis (wyd. M. Black, 1950), s. 259—61.

** Zob. następny cytat z Moore'a. 1 Tytuł oryginału: Saying and Disbelievingt czyli Mówienie i niewierzenie.

L o g i k a i j ę z y k 24

340 Max Black

s f o r m u ł o w a ł b y t w i e r d z e n i e . Myś lę , że t o n ies łuszne , i s p r ó b u j ę p o k a z a ć , d laczego .

Z a c z n ę od r o z w a ż e n i a t ego , co m ó w i Moore . W e d ł u g j ego p o g l ą d u , g d y T o m a s z w y g ł a s z a s łowa: „ G r z y b y są t r u j ą c e " , t o t e j ego s łowa „ impl iku ją" , iż wie rzy on , że g r z y b y są t r u j ą c e . Co z n a c z y s łowo „ impl iku ją" , Moore w y j a ś n i a w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

„ W y d a j e się, że n ie m a nic t a j e m n i c z e g o w sp rawie t ego sensu s łowa « impl iku ją» , w j a k i m — jeśl i tw ie rdz i sz , żeś w o s t a t n i w t o r e k poszed ł do k i n a , i m p l i k u j e t o , choć t ego n ie t w i e r d z i s z , iż w i e r z y s z l u b wiesz, że poszed łe ś ; i w j a k i m — jeśl i tw ie rdz i sz , że c z y n B r u t u s a b y ł s łuszny , i m p l i k u j e t o , choć t ego n ie t w i e r d z i s z , iż ap robu j e sz ów czyn . W t y m p i e r w s z y m w y p a d k u t o , że t w o j e s łowa rzeczywiśc ie imp l iku j ą ów sąd o t w e j obecne j p o s t a w i e , choć n ie j e s t on i m p l i k o w a n y p rzez t o (czyli n ie p o c iąga go za sobą to ) , c o tw ie rdz i sz , p o p r o s t u w y n i k a z f a k t u , k t ó r y w s z y s c y p o z n a j e m y za p o m o c ą doświadczen i a , że, m i a n o wicie, w o g r o m n e j większośc i w y p a d k ó w człowiek wyg ła sza j ący t ego r o d z a j u t w i e r d z e n i e n a p r a w d ę wie rzy w t o , co tw ie rdz i , l u b n a p r a w d ę wie , co t w i e r d z i ; k ł a m s t w o , choć j e s t c z y m ś d o s y ć p o s p o l i t y m , n a l e ż y do s k r a j n y c h w y j ą t k ó w . O t o d laczego powie dzen ie t a k i e j r zeczy , j a k : «poszed ł em w o s t a t n i w t o r e k do k i n a , a le n ie wierzę , że t o z rob i ł em» , j e s t c z y m ś k o m p l e t n i e a b s u r d a l n y m , m i m o iż t o , co się t u tw ie rdz i , j e s t c z y m ś ca łk i em m o ż l i w y m logicznie . . . " *.

W e wcześn ie j szych r o z w a ż a n i a c h Moore p o w i a d a : „ I s t n i e j e w a ż n e roz różn ien ie , n ie zawsze p r z e s t r z e g a n e , mię

d z y t y m , co k t o ś m a n a m y ś l i w d a n y m t w i e r d z e n i u , a t y m , co za jego p o m o c ą w y r a ż a . I l e k r o ć f o r m u ł u j e m y j ak i eko lw iek t w i e r d z e n i e ( c h y b a że n ie m a m y n a m y ś l i t ego , co m ó w i m y ) , zawsze w y r a ż a m y j e d n ą z d w ó c h r zeczy — m i a n o w i c i e : a l bo że m y ś l i m y , iż j e s t t a k a t a k , a l b o że w i e m y , iż j e s t t a k a t a k " .

O p a r ę zaś w ie r szy da le j — d o d a j e : „ N a w e t k i e d y n ie m a m n a m y ś l i t e g o , co m ó w i ę , t o m o ż n a

o m y c h s łowach powiedz ieć , iż i m p l i k u j ą o n e : a lbo że m y ś l ę ,

* The Philosophy of G. E. Moore, s. 542—3.

Zdania typu: „p, ale nie wierzą, iż p" 341

iż A j e s t Bj a l b o że t o w i e m ; z a z w y c z a j b o w i e m sk łan ia ją one l udz i do p r z y p u s z c z e ń , że z a c h o d z i j e d n a z t y c h d w ó c h e w e n t u a l nośc i " *.

O s t a t n i e t w i e r d z e n i a M o o r e ' a n a t e n t e m a t są n a s t ę p u j ą c e : „ P o w i e d z e n i e t a k i e j r zeczy , j a k : «Wie rzę , że wyszed ł , o n

j e d n a k n ie wyszed ł» , j e s t a b s u r d e m . Choć t o a b s u r d , n i e m a w t y m sprzecznośc i w e w n ę t r z n e j , m o ż e t o w s z a k b y ć — r ó w n i e d o b r z e — p r a w d a . J e s t t o j e d n a k a b s u r d , p o n i e w a ż p o w ied zen i e «nie wyszed ł» i m p l i k u j e , iż n ie w i e r z y m y , że wyszed ł , choć a n i t ego n ie t w i e r d z i m y , a n i n ie w y n i k a t o z czegokolwiek , co twie r d z i m y . Że zaś i m p l i k u j e , z n a c z y t o — m o i m z d a n i e m — j e d y n i e coś, co w y p ł y w a z f a k t u , iż l udz i e n a ogół n ie wyg łasza ją twie r d z e ń p o z y t y w n y c h , j a k t y l k o w w y p a d k u g d y n ie wierzą w p r a w d z i w o ś ć ich p r z e c i w i e ń s t w a : ludz ie n a ogół n ie s tw ie rdza l i by : «nie wyszed ł» , g d y b y wierzyl i , że wyszed ł . A t o w y p ł y w a z t e j ogólnej p r a w d y , iż k t o ś , k t o s łyszy, j a k m ó w i ę : «nie wyszedł)) , będz ie u w a ż a ł , że n ie wie rzę , iż wyszed ł , m i m o iż a n i n ie tw ie rdz i ł em, że n ie wierzę , a n i t e ż n ie w y n i k a t o z m o i c h t w i e r d z e ń . A że ludz ie b ę d ą n a ogół t a k u w a ż a l i , p r z e t o m o ż n a powiedz ieć , iż m o j e s łowa «nie wyszedł)) t o w łaśn ie i m p l i k u j ą , g d y ż r e z u l t a t i ch w y głoszenia po l egać będz i e z azwycza j n a t y m , że skłonią one ludz i do u w i e r z e n i a , iż wyszed ł , o raz p o n i e w a ż j a d o s k o n a l e w i e m , że m o j e o d e z w a n i e się odnies ie t e n właśn ie s k u t e k " **.

Z t y c h u w a g M o o r e ' a m o ż n a z a c z e r p n ą ć n a s t ę p u j ą c e w y j a śn i en i e sposobu , w j a k i u ż y w a on t u t a j s łowa „ i m p l i k o w a ć " : Z a ł ó ż m y , że (I) m ó w i ą c y pos ługu je się w y r a ż e n i e m E\ ( I I ) l udz i e nie u ż y w a j ą z a z w y c z a j E, o ile n ie j e s t p r a w d z i w y p e w i e n związ a n y z n i m sąd pE\ ( I I I ) l udz ie , u s ł y s z a w s z y , że m ó w i ą c y p o s łużył się w y r a ż e n i e m E, b ę d ą zazwycza j w i e r z y ć w p r a w d z i wość pEj i wreszcie , ( IV) m ó w i ą c y — w s z y s t k o t o wie ; a z a t e m jeśl i t e c z t e r y w a r u n k i z o s t a n ą spe łn ione , t o m o ż n a powiedz i eć , że s łowa mówiącego i m p l i k u j ą pE.

D o t e g o w y j a ś n i e n i a s tosu ją się n a s t ę p u j ą c e p r z y k ł a d y : (a) N i k t n o r m a l n i e n ie p o w i e : „ D o d i a b ł a ! " , jeśl i n ie j e s t z ły ,

* Ethics, s. 125. ** The Philosophy of Bertrand Bussell, s. 204.

24*

342 Max Blach

l udz i e zaś s łysząc , że p r z e k l i n a , n o r m a l n i e uwierzą , iż j e s t zły, i o n o t y m wie ; jeśl i więc k t o ś m ó w i : „ D o d i a b ł a 7 " , t o jego s łowa i m p l i k u j ą , że j e s t z ły .

(b) T y l k o k o b i e t a m o ż e , n o r m a l n i e rzecz b io rąc , powiedz ieć : „Muszę p o d ł u ż y ć m o j ą s u k n i ę " ; k t o ś , u s ł y s z a w s z y t e s łowa, będz ie p r z e k o n a n y , że t o m ó w i k o b i e t a , i s a m a m ó w i ą c a wie o t y m ; a z a t e m s łowa t e , p rzez kogoko lwiek u ż y t e , impl iku ją , że t e n k t o ś j e s t kob i e t ą .

(c) K a ż d y , k t o w y g ł a s z a j ak i e ś z d a n i e p o ang ie l sku , zwyk le u m i e m ó w i ć t y m j ę z y k i e m ; wiedzą t o z a r ó w n o m ó w i ą c y , j a k i s ł uchacze ; a z a t e m z d a n i e w y p o w i e d z i a n e p rzez kogoś p o an g ie lsku i m p l i k u j e , że p o t r a f i on m ó w i ć p o ang ie l sku .

(d) J e ś l i k t o k o l w i e k r o b i j a k ą k o l w i e k u w a g ę , t o n o r m a l n i e rzecz b i o r ą c — nie śp i ; i l udz ie b ę d ą wiedziel i , że n ie śpi , a on wie , że oni b ę d ą t o wiedzie l i ; a z a t e m j a k a k o l w i e k z r o b i o n a p rzeze m n i e u w a g a i m p l i k u j e , że n ie śpię .

J e ś l i k t ó r a ś z t y c h i m p l i k a c j i o k a z u j e się f a ł szywa , t o zaszedł m n i e j czy b a r d z i e j n i e z w y k ł y w y p a d e k : k t o ś zaklą ł , n ie b ę d ą c z ły ; a l bo powiedz i a ł o p o d ł u ż e n i u swej sukn i , m i m o że j e s t m ę ż czyzną ; a lbo wygłos i ł z d a n i e p o ang ie l sku , n ie u m i e j ą c mówić t y m j ę z y k i e m ; a lbo m ó w i ł we śnie .

W świe t le t y c h u w a g t o , co powiedz i a ł T o m a s z , m ó w i ą c : „ G r z y b y są t r u j ące , a le j a w t o n ie w ie rzę" , n ie b y ł o sp rzeczne , lecz t y l k o sk ra jn i e n i e p r a w d o p o d o b n e i n i e z g o d n e z t y m , do czego — j a k m o ż n a się s p o d z i e w a ć — p o w i n n o p r o w a d z i ć doświadczen ie . A b s u r d a l n o ś ć jego u w a g i t o a b s u r d a l n o ś ć f a k t y c z n a , t a k a j a k w p o w i e d z e n i u : „ Z n a m w ł a s n e imię , n a t o m i a s t zupe łn ie n ie m o g ę z a p a m i ę t a ć swego n a z w i s k a " , czy t e ż : „Czuję się świe tn ie , t y l k o zupe łn ie n ie s y p i a m " , czy wreszc ie : „ W e w n ę t r z u m e g o c ia ła j e s t p r ó ż n i a " . W s z y s t k i e t e p o w i e d z e n i a są zupe łn ie niep r a w d o p o d o b n e , w s z y s t k i e t eż są a b s u r d a l n e , p o n i e w a ż są niew i a r y g o d n e , o c z y m m ó w i ą c y wie .

Moore powiedz ia ł , że k ł a m s t w o — a m y m o g l i b y ś m y d o d a ć : r ów n ie ż i ż a r t — t o coś sk ra jn i e w y j ą t k o w e g o . Ale przec ież m ó w i ą c y m ó g ł b y b y ć u r o d z o n y m ł g a r z e m , do t e g o s t o p n i a , że byl i b y ś m y rzeczywiśc ie z d u m i e n i s tw ie rdza j ąc , iż m ó w i on p r a w d ę .

Zdania typu: „p, ale nie wierzę, iż p " 343

O c z y w i s t a , k t o ś , k t o m ó w i : „p, a le j a n i e wie rzę , iż p", n a t y c h m i a s t s a m w p a d a we w ł a s n e s id ła ; a t o j e s t bez w ą t p i e n i a r z a d s z e niż b e z w s t y d n e i n i e w y m y ś l n e k ł a m s t w o , m o ż e r ó w n i e r z a d k i e j a k w i d o k cz łowieka chodzącego n a r ę k a c h . M o ż n a b y powiedz i eć , że a b s u r d a l n o ś ć cz łowieka chodzącego n a r ę k a c h w y p ł y w a z oczywis te j bezsensownośc i t a k i e g o z a c h o w a n i a ; g d y b y j e d n a k ó w człowiek powiedz ia ł , że u p r a w i a a k r o b a c j ę , w ó w c z a s z rozumie l i b y ś m y , j a k i j e s t cel j ego czynnośc i , i p r z e s t a l i b y ś m y u w a ż a ć ją za a b s u r d a l n ą . Czyż j e d n a k m o ż n a sobie p r z y n a j m n i e j w y o b r a z i ć , j ak i ż t o cel m o g ł o b y mieć w y g ł a s z a n i e w d o b r e j wie rze z d a n i a : „2>, a le j a n ie wierzę , iż p"! J e ś l i Moore m a r ac j ę , t o b ł ą d T o m a s z a po l ega n a o p o w i a d a n i u ba jeczk i , w k t ó r ą n o r m a l n i e m a m y wszelkie p o w o d y n ie w i e r z y ć ; n ie z a c h o d z i n a t o m i a s t ż a d n a sprzeczność log iczna m i ę d z y p o w y ż s z y m i d w o m a z d a n i a m i t w i e r d z e n i a T o m a s z a . W p r a k t y c e j e d n a k ową oczywis t ą n i ezgodność m i ę d z y „ p " oraz „wierzę , iż nie-pu t r a k t u j e m y j a k o sp rzeczność logiczną. P r z y p u ś ć m y , że s ł y s z y m y , j a k j a k i ś m ó w c a n a z e b r a n i u p u b l i c z n y m r z u c a t a k ą u w a g ę : „ W ciągu na jb l iższego dziesięciolecia będz i e n a s t ę p n a w o j n a ś w i a t o w a " , p o t e m zaś s ł y s z y m y , j a k t e n s a m m ó w c a p o w i a d a : „ W i e r z ę , iż w c iągu na jb l i ż szych dziesięciu l a t nie będz ie nowe j w o j n y ś w i a t o w e j " . B y ł o b y rzeczą n a t u r a l n ą i s łuszną, g d y b y ś m y go popros i l i , a b y u z g o d n i ł ze sobą t e dwie u w a g i ; u w a ż a m y , że k a ż d a z n i ch p r z e m a w i a p r z e c iwko p r a w d z i w o ś c i d r u g i e j , i z a k ł a d a m y , że j e d n e g o i d rug i ego n ie n a l e ż y j ednocześn i e t w i e r d z i ć . P r z y p u ś ć m y j e d n a k , że ó w m ó w c a w t e n sposób o d p o w i e n a n a s z e ż ą d a n i e : „Wiec ie , j a k b a r d z o j e s t e m n i e o d p o w i e d z i a l n y ! T o , że w o j n a b ę d z i e w c iągu na jb l i ż szych l a t dziesięciu, p o w i e d z i a ł e m , b y w s t r z ą s n ą ć s łucha c z a m i . N a p r a w d ę j e d n a k , widzic ie , t o j a w t o n ie w i e r z ę " . T o w y t ł u m a c z e n i e pozwol i łoby n a m się z o r i e n t o w a ć , d l a c z e g o o n t a k powiedz ia ł ; i w r ezu l t ac i e zdz iwienie , k t ó r y m z a r e a g o w a l i ś m y n a j ego s łowa, z n i k ł o b y . J e d n a k ż e wca le b y go t o n a p rzysz łość nie u p r a w n i a ł o do t ego , b y w d a l s z y m c iągu s tw ie rdza ł z a r a z e m : vpu o raz „wierzę , iż n i e - ^ " . W o b e c z a r z u t u , że j e d n o t w i e r d z e n i e p r z e c z y d r u g i e m u , n ie m o ż n a się b r o n i ć , m ó w i ą c : „ K ł a m a ł e m , g d y p o w i e d z i a ł e m «p»u. Może t o t ł u m a c z y ć , w j a k i sposób dosz ło

344 Max Black

do t ego , iż k t o ś powiedz ia ł : „j>, a le z a r a z e m n i e - p " ; wca le n a t o m i a s t n ie z m i e r z a do w y k a z a n i a , że t e d w a z d a n i a są w z a j e m z g o d n e .

Moore w s w y c h u w a g a c h z a k ł a d a ł , iż k t o ś m ó g ł w k a ż d y m raz ie t w i e r d z i ć : „ W o s t a t n i w t o r e k p o s z e d ł e m do k i n a , n ie wierzę j e d n a k , że t o z r o b i ł e m " . Za łożen ie t o w y m a g a z b a d a n i a . E o z -w a ż m y n a p r z ó d , j a k a b y b y ł a n a s z a r e a k c j a , g d y b y ś m y usłyszel i , że k t o ś w y g ł a s z a t e s łowa t o n e m a s e r t y w n y m , czyl i twie rdząc y m .

P i e r w s z a t r u d n o ś ć po lega n a w y o b r a ż e n i u sobie t a k i e g o k o n t e k s t u , w k t ó r y m t o z a c h o w a n i e n ie w p r a w i ł o b y n a s w z d u m i e n i e i w z u p e ł n ą n iewiedzę , co o t y m m y ś l e ć . Oczywiśc ie , fi lozofowie m o g ą m ó w i ć w s z y s t k o ; g d y b y ś m y więc us łysze l i , że s łowa t e w y g ł a s z a cz łonek S t o w a r z y s z e n i a A r y s t o t e l e s o w e g o , m o g l i b y ś m y r acze j wspó łczuć , an iże l i się z d u m i e w a ć . G d y b y j e d n a k z w y k ł y cz łowiek w z w y k ł y c h okol icznośc iach w y s k o c z y ł z t a k i m : „ W o s t a t n i w t o r e k p o s z e d ł e m do k i n a , a le n ie wierzę , że t o zrob i ł e m " , t o w n a j l e p s z y m raz i e m o g l i b y ś m y p r z y p u s z c z a ć , że r e c y t u j e on właśn ie f r a g m e n t wiersza , a l bo że n a s n a b i e r a , a lbo że „ p o p r o s t u t a k sobie t y l k o m ó w i " , n ie m y ś l ą c t e g o , co m ó w i . G d y b y j e d n a k ż e n a s z a p e w n i a ł , że t o b y ł o n a serio i że właśn ie t o , co mówi ł , m i a ł n a myś l i , i g d y b y do t e g o p o w t ó r z y ł swą u w a g ę z jeszcze większą zapa lczywośc ią , t o w ó w c z a s m o g l i b y ś m y sądzić , iż w a r t o p o d j ą ć da l sze p r ó b y i n t e r p r e t a c j i .

J ę z y k p o t o c z n y j e s t t a k u s t ę p l i w y , że n i e m a l k a ż d e m u z d a n i u m o ż n a n a d a ć znaczen ie . K t o ś , k t o n a ser io p o w ied z i a ł : „ P o szed ł em wczora j do k i n a , a le w t o n ie w i e r z ę " , m ó g ł m i e ć n a m y ś l i coś w t y m r o d z a j u : „Są d o w o d y n a t o , że p o s z e d ł e m wczora j do k i n a ( ludzie twie rdzą , iż m n i e t a m widziel i , o t o odc inek m e g o b i l e t u e t c ) , p r z y p u s z c z a m , że m u s i a ł e m t a m b y ć , n i c sobie j e d n a k z t e g o n i e m o g ę p r z y p o m n i e ć . W y d a j e m i się, iż p a m i ę t a m , j a k g r a ł e m t e g o wieczoru w szachy . M i m o w s z y s t k o n ie m o g ę w t o u w i e r z y ć " .

P r z y t e j i n t e r p r e t a c j i — s łowa : „ P o s z e d ł e m wczora j do k i n a " , z o s t a ł y z a s t ą p i o n e s ł a b s z y m z d a n i e m : „ P r z y p u s z c z a m , że m u s i a ł em wczora j pó j ść d o k i n a " , k t ó r e n i e z d o ł a w y r a z i ć p ier w o t n e g o t w i e r d z e n i a . Os łab ia j ąc p i e rwsze z d a n i e p i e r w o t n e j p a r a -

Zdania typu: „p, ale nie wierzę, iż p" 345

doksa lne j u w a g i , z y s k u j e m y t y l e , że n a b i e r a o n a r o z s ą d n e g o , choć n i ezwyk łego znaczen i a .

P s y c h o l o g l u b filozof m ó g ł b y z a p r o p o n o w a ć d r u g ą i n t e r p r e t a c j ę , m n i e j więcej p o t a k i e j l in i i : „ O w s z e m , p o s z e d ł e m wczora j do k i n a . Ale n ie c h c i a ł b y m , a b y w r ezu l t a c i e u ż y c i a e m o c j o n a l n i e z a b a r w i o n e g o s łowa „ w i a r a " w y d a ł o się, iż f a k t o w i t e m u p r z y pisuję p o w a ż n e znaczen ie . U w a ż a m go za rzecz oczywis tą , d o k t ó r e j odnoszę się j a k o do czegoś , co się n a p r a w d ę w y d a r z y ł o , a le nie m a w e m n i e n ic z owego w y s i ł k u i nap i ęc i a , k t ó r e są z n a k i e m a u t e n t y c z n e j , a k t y w n e j w i a r y " . P r z y t e j i n t e r p r e t a c j i d r u g i e z d a n i e nasze j p a r a d o k s a l n e j p i e r w o t n e j u w a g i (mianowic i e : „Nie wierzę , iż p o s z e d ł e m wczora j do k i n a " ) u z y s k a ł o znaczen ie s łabsze d o swego n o r m a l n e g o : „ N i e w i e r z ę " r o z u m i e się t u j a k o : „Nie wierzę a k t y w n i e " . T a d r u g a i n t e r p r e t a c j a , p o d o b n i e j a k p i e rwsza , n a d a j e p a r a d o k s a l n e j u w a d z e p i e r w o t n e j r o z s ą d n y , choć jeszcze b a r d z i e j n i e z w y k ł y sens .

Ob ie t e i n t e r p r e t a c j e są n a c i ą g n i ę t e l u b w y m u s z o n e . G d y b y ś m y je miel i n a r z u c i ć s łowom mówiącego , t o t r z e b a b y p r z y j ą ć n iez w y k ł e h i p o t e z y n a t e m a t t e g o , co chc ia ł on powiedz i eć . T y l k o w ó w c z a s , g d y b y ś m y mie l i p o z a t y m j a k i ś i s t o t n y p o w ó d , a b y p r z y p u s z c z a ć , że m ó w i ł on w sposób o d p o w i e d z i a l n y , u p r a w n i a ł o b y t o n a s do p o d e j m o w a n i a t a k i c h n a d z w y c z a j n y c h w y s i ł k ó w w k ie r u n k u n a d a n i a sensu c z e m u ś , co w p ie rwsze j chwi l i b r z m i a ł o zupe łn ie n i ez rozumia l e .

W y o b r a ź m y sobie j e d n a k , że m ó w i ą c y o d r z u c a w s z y s t k i e t e p o m y s ł o w e p r ó b y r o z s ą d n e g o , choć n a c i ą g n i ę t e g o z i n t e r p r e t o w a n i a j ego w y p o w i e d z i . B y ć m o ż e o d p o w i e : „ T o w s z y s t k o j e s t b a r d z o p o m y s ł o w e , a le zupe łn i e od r zeczy . Mia ł em n a m y ś l i d o k ł a d n i e t o , co m ó w i ł e m , a s łów u ż y w a ł e m w ich z n a n y m z w y k ł y m znaczen iu . N ie w c h o d z ą t u w g rę ż a d n e d o w o d y , że p o s z e d ł e m wczora j do k i n a — j a w t o n ie wierzę , w sposób a k t y w n y n i e da j ę t e m u w i a r y ! " G d y b y t a k się s t a ło , n ie p o z o s t a w a ł o b y n a m nic i n n e g o , j a k powiedz ieć z r ozpaczą : „ O n n i e m o ż e t e g o m ó w i ć n a se r io" . T o n ie w y r a z n i e d o w i e r z a n i a , j a k owe s łowa : „Nie wierzę w t o " , w y p o w i e d z i a n e p rzez cz łowieka , k t ó r y p o r a z p i e rwszy z o b a c z y ł żyra fę . Moim z d a n i e m , b y ł o b y rzeczą n i e s ł u s z n ą m ó -

346 Max Black

wić , iż t a p i e r w o t n a p a r a d o k s a l n a u w a g a w ogóle j e s t tw ie rdze n i e m .

K o z w a ż m y — w celu p o r ó w n a n i a i p r z e c i w s t a w i e n i a — na s t ę p u j ą c y w y p a d e k . P e w i e n człowiek, p r zec i ę tn i e w y s o k i , z a p y t a n y , j a k i e g o j e s t w z r o s t u , o d p o w i a d a z całą p o w a g ą : „ D w i e s t o p y " 2 . D a l s z e b a d a n i e zda j e się w s k a z y w a ć , że cz łowiek t e n n ie ż a r t u j e , że idzie m u o t o , a b y jego w y p o w i e d ź r o z u m i a n o w sposób do s łowny , z w y c z a j n y i n i e m e t a f o r y c z n y , że d o b r z e z r o z u m i a ł p o c z ą t k o w e p y t a n i e , że wie , co m ó w i , i t d . E o z w a ż a n i a t e s k ł a n i a ł y b y n a s do opini i , iż on i s t o t n i e r ze t e ln i e t w i e r d z i , że m a dwie s t o p y w z r o s t u . Z d rug ie j s t r o n y , r ó w n i e s i lna j e s t w n a s sk łonność , a b y n ie sądzić , że m ó g ł on r ze t e ln i e tw ie rdz i ć t o , co — j a k się w y d a wa ło — twie rdz i ł .

W inne j r o z p r a w i e * p i s a ł em, że „ p r e s u p o z y c j ą " (czyli założen i em) w y r a ż e n i a „ r ze t e lne t w i e r d z e n i e " j e s t t o , iż zachodz ić będz i e p e w n a z g o d n o ś ć m i ę d z y z a c h o w a n i e m mówiącego ( u ż y t y m i p r z e z e ń s łowami) a „ s t a n e m jego u m y s ł u " (m. in . jego wiedzą, że t o n ie dwie s t o p y są m i a r ą jego w z r o s t u ) . W w y p a d k u n i e n o r m a l n y m , t a k i m j a k n in ie j szy , w k t ó r y m o w a p r e s u p o z y c j ą zos t a ł a sfalsy-f i k o w a n a , w y r a ż e n i e t a m t o n ie m a z a s t o s o w a n i a , a k w e s t i a , czy w y p o w i e d z i a n o r z e t e l n e tw ie rdzen i e , czy t eż n ie — zgoła nie p o w s t a j e . O t o co się dzie je , g d y człowiek n o r m a l n i e w y s o k i p o w i a d a , że m a dwie s t o p y w z r o s t u .

Z d a n i a więc : „S twie rdz i ł r ze te ln ie , że m a dwie s t o p y w z r o s t u " , n ie m o ż n a w op i sane j s y t u a c j i z a s t o s o w a ć . N i e p o p r a w n e b y b y ł o z a r ó w n o powiedzen ie , iż m ó w i ą c y rze te ln ie s twierdz i ł , że m a d w i e s t o p y w z r o s t u , j a k i powiedzen ie , iż n ie s twierdz i ł on r ze t e ln i e , że m a dwie s t o p y w z r o s t u . N i e p o p r a w n ą rzeczą b y ł o b y w t y m wyp a d k u s a m o u ż y c i e w y r a ż e n i a „ rze te ln ie s twie rdz i ł " . ( Jeś l i wol i m y , m o ż n a powiedz ieć , że p r z y p a d e k wygłoszen ia p rzez kogoś z d a n i a p a r a d o k s a l n e g o , w op i sane j s y t u a c j i , n i e j e s t p r z y p a d k i e m w y p o w i a d a n i a r ze t e lnego t w i e r d z e n i a ; p o d w a r u n k i e m , iż

* Definition, Presupposition, and Assertion, „The Philosophical Review 61 (1952), s. 532—550. W rozprawie tej starałem się wytłumaczyć szczegółowo, co rozumiem przez „presupozycje".

2 61 cm.

Zdania typu; „p, ale nie wierzę, iż p" 347

r o z u m i e m y p rzez t o t y l e t y l k o , że w t e g o t y p u w y p a d k u n ie m o ż n a u ż y ć w y r a ż e n i a „ r ze t e lne t w i e r d z e n i e " ) .

G d y b y w s z y s t k o p o z a t y m zawiod ło , p o w i e d z i e l i b y ś m y m o ż e o cz łowieku, k t ó r y — j a k się w y d a j e — t w i e r d z i w sposób r z e t e l n y , iż m a dwie s t o p y w z r o s t u , w o p i s a n y c h okol icznośc iach , że m u s i on b y ć u m y s ł o w o c h o r y . O p i n i a t a j e d n a k n ie b y ł a b y d i agnozą k l in iczną (choć o w a n i e z w y k ł a u w a g a mówiącego m o g ł a b y b y ć p ie rwszą pozyc ją w l e k a r s k i m dossier). N a w e t g d y b y t e n k t o ś n i g d y w i n n y c h okol icznośc iach n ie z a c h o w y w a ł się inacze j j a k t y l k o n o r m a l n i e , t o i t a k m i e l i b y ś m y p o k u s ę , ż e b y powiedz ieć , iż m u s i a ł on b y ć c h w i l o w o n i e n o r m a l n y . P r z y p o m i n a t o powiedzen i e , że czyn , k t ó r e g o nie p o t r a f i m y sobie w ż a d e n sposób w y t ł u m a c z y ć , j e s t „kwes t i ą p r z y p a d k u " , co s t a n o w i t y l k o p o z ó r w y j a ś n i e n i a . W z r u s z a j ą c r a m i o n a m i n a w a r i a c t w o t ego kogoś , w y k r ę c a m y się od d o k o n a n i a w y b o r u m i ę d z y „ s tw ie rdz i ł " a „n ie s t w i e r d z i ł " ; u s u w a m y t e n w y p a d e k z k r ó l e s t w a o s a d z e ń log icznych .

Ana log iczne r o z w a ż a n i a m o ż n a z a s t o s o w a ć w w y p a d k u osoby , k t ó r a — j a k się w y d a j e — t w i e r d z i r ze t e ln i e coś, co z n a j d u j e w y r a z w n a s t ę p u j ą c y c h s łowach : „ P o s z e d ł e m wczora j do k i n a , a le w t o nie w ie rzę" , p r z y czym słów t y c h u ż y w a n i e m e t a f o r y c z n i e , w ich z w y k ł y m sensie . J e ś l i w y g l ą d a n a t o , że t e n k t o ś m ó w i n a ser io , r o z u m i e , co m ó w i , i td . , t o za łożenie t e r m i n u „ rze te ln ie t w i e r d z i " u lega fa lsyf ikacj i . B y ł o b y rzeczą n i e p o p r a w n ą z a r ó w n o powie dzen ie , iż tw ie rdz i on rze te ln ie , j a k zaprzeczen ie , j a k o b y r ze t e ln i e twie rdz i ł . P o w i e d z e n i e zaś , że m u s i a ł on b y ć u m y s ł o w o c h o r y , b y ł o b y p o p r o s t u p e w n e g o r o d z a j u o d d a l e n i e m ż ą d a n i a , a b y ś m y w y b r a l i j e d e n z t y c h d w ó c h sądów.

W y d a j e m i się, że r o z u m i e n i e sensu s łowa „ t w i e r d z e n i e " n a l e ż y oprzeć n a z d a n i u sobie s p r a w y z sensu w y r a ż e n i a „ r ze t e lne tw ie r d z e n i e " , a nie vice versa *. Człowiek, k t ó r y k ł a m i e , s t a r a się o s z u k a ć s w y c h s łuchaczy , z a c h o w u j ą c się j a k k t o ś , k t o w y p o w i a d a r z e t e l n e tw ie rdzen i e . O tóż skoro j e s t c z y m ś n i e w ł a ś c i w y m m ó w i ć , że t e n k t o ś m ó g ł b y p r z y p o m o c y d a n e g o z d a n i a w y p o w i e d z i e ć r z e t e l n e tw ie rdzen i e , t o w y d a w a ł o b y się, iż z t e g o w y n i k a , że m u s i b y ć

* Stanowiska tego bronię w rozprawie cytowanej w poprzednim przypisie.

348 Max Black

c z y m ś n i e w ł a ś c i w y m m ó w i ć , iż m ó g ł b y o n s k ł a m a ć , pos ługu jąc się o w y m z d a n i e m . D l a t e g o u w a ż a m , że b y ł o b y rzeczą n ies łuszną , g d y b y ś m y u z n a l i , że cz łowiek n o r m a l n y , k t ó r y p o w i e d z i a ł : „ M a m dwie s t o p y w z r o s t u " , k ł a m i e b ą d ź że w ogóle w y p o w i a d a j ak ie ś t w i e r d z e n i e .

Z d a n i e m : „ M a m dwie s t o p y w z r o s t u " — m o ż n a b y się, w wyj ą t k o w y c h okol icznośc iach , p o s ł u ż y ć do wyg łoszen ia r ze t e lnego t w i e r d z e n i a . Móg łby t o powiedz ieć ka rze ł , a t a k ż e filozof, k t ó r y za Alicją wszed ł do król iczej j a m k i . M e m o ż n a n a t o m i a s t op isać okol iczności , w k t ó r y c h d a ł o b y się z b u d o w a ć r z e t e l n e t w i e r d z e n i e za p o m o c ą słów — ż e b y zmien ić p r z y k ł a d — „ o s t r y g i są j a d a l n e , a le j a w t o n ie wie rzę" , p ó k i s łów t y c h u ż y w a m y w ich z n a n y m z w y k ł y m sensie .

Myś lę , że m o ż n a z rozumieć , d laczego s f o r m u ł o w a n i e : „ O s t r y g i są j a d a l n e , a le j a w t o n ie w ie rzę" , j e s t zawsze n i e p o p r a w n e . G d y s łowa: „ O s t r y g i są j a d a l n e " , w y g ł a s z a m y w sposób t w i e r d z ą c y , t o n , j a k i m m ó w i m y , w r a z z d o b o r e m s t o s o w n e g o ł ą c z n i k a („są", n ie zaś „ m o g ą b y ć " , czy „ p r z y p u s z c z a l n i e m o g ł y b y b y ć " , czy wreszc ie j ak ie ś i n n e n a d a j ą c e się t u w y r a ż e n i e ) , s t a n o w i ą k o n w e n c j o n a l n y z n a k t e g o , co m o ż n a b y n a z w a ć „ d o b r ą w ia rą" . A b y p o p r a w n i e p o s ł u g i w a ć się j ę z y k i e m ang ie l sk im, t r z e b a się n a u c z y ć , że w y m a w i a j ą c z d a n i e : „ O y s t e r s a r e e d i b l e 3 " , o k r e ś l o n y m t o n e m , p r z e d s t a w i a m y s i e b i e s a m y c h j a k o kogoś , k t o wie , co m ó w i , l u b wie rzy w t o , co m ó w i , l u b p r z y n a j m n i e j n ie j e s t t a k , że n ie w ie rzy w t o , co m ó w i . ( P o d p i s u j ą c czek, p r z e d s t a w i a m y się j a k o k t o ś p o s i a d a j ą c y p i en i ądze w b a n k u , k t ó r y m a ó w czek h o n o r o w a ć ) . B y ć m o ż e , iż t o n , o k t ó r y m m o w a , k i e d y ś b y ł n a t u r a l n y m i n i e u c z o n y m s p o s o b e m , w j a k i m a n i f e s t o w a ł o się p r z e k o n a n i e . T a k czy inacze j j e d n a k ż e , t o n ó w s t a ł się z n a k i e m k o n w e n c j o n a l n y m . T a k , iż bez w z g l ę d u n a t o , czy t e n k t o ś , k t o t w i e r d z i : „ O s t r y g i są j a d a l n e " , f a k t y c z n i e w ie rzy w t o , co m ó w i , czy t e ż r o z m y ś l n i e k ł a m i e , zawsze przec ież d a j e d o p o z n a n i a , że wie , co m ó w i , l u b w i e r z y w t o , co m ó w i , l u b że p r z y n a j m n i e j n ie j e s t t a k , iż n ie w ie rzy . ( G d y b y t a k n ie b y ł o , k ł a m s t w o s t a ł o b y się

3 „Ostrygi są jadalne"

Zdania typu: „p, ale nie wierzę, iż p" 349

t r u d n i e j s z e , niż j e s t . K ł a m c a k o r z y s t a z k o n w e n c j o n a l n e g o znaczen ia w ł a s n y c h a k t ó w j ę z y k o w y c h w celu w y w o ł a n i a zwodn i czego w r a ż e n i a ) .

Mówiąc , że wygłoszen ie j ak i egoś w y r a ż e n i a p e w n y m okreś lon y m t o n e m sygna l izu je k o n w e n c j o n a l n i e — „ d o b r ą w i a r ę " ze s t r o n y mówiącego , m a m n a myś l i , iż t a k a ż w y p o w i e d ź bez owej t o w a r z y s z ą c e j je j w i e d z y czy w i a r y b y w a s łusznie t r a k t o w a n a j a k o p og w a łc e n i e d a n e g o j ę z y k a . G d y b y k t o ś zaczął z d a n i e o d s łów: „ P o w y l ą d o w a n i u K o l u m b a w S a n S a l v a d o r . . . " , a p r z y t y m wiedzia ł , że K o l u m b n i g d y n ie w y l ą d o w a ł w S a n S a l v a d o r , t o t e n k t o ś u ż y w a ł b y słów t a k s a m o b ł ędn ie , j a k w w y p a d k u r o z m y ś l n e g o pos łużen i a się s łowem „ c z e r w o n y " d l a o p i s a n i a czegoś n ieb iesk iego . K ł a m c a , k t ó r y m ó w i p o w a ż n i e , p o p r o s t u u d a j e , że wie rzy ( t a k j a k człowiek, k t ó r y n a k ł a d a j ą c p e r u k ę s t a r a się młodz ie j wyg l ą d a ć ) ; n a t o m i a s t k t o ś , k t o m ó w i „j>", n ie wie rząc , że p, ł a m i e t y m s a m y m regu łę d o t y c z ą c ą z n a k u k o n w e n c j o n a l n e g o ( jak niez a m ę ż n a k o b i e t a , k t ó r a nos i ob rączkę ) .

P o w i e d z i a ł e m , że m ó w i ą c y s y g n a l i z u j e , czyl i da je do poz n a n i a , iż n ie j e s t t a k , że n ie w ie rzy w t o , co m ó w i . Okreś l en ie , iż on t o m ó w i , b y ł o b y n i e t r a fne , g d y ż w t a k i m k o n t e k ś c i e norm a l n i e u ż y w a m y s łowa „ m ó w i ć " — t y l k o w odn ies ien iu do t ego , co zos ta ło explicite s f o r m u ł o w a n e w z d a n i u o z n a j m i a j ą c y m l u b co w y n i k a z w y p o w i e d z i a n e g o t w i e r d z e n i a . W s p o m n i a n y człowiek m ó w i , że o s t r y g i są j a d a l n e (a t a k ż e m ó w i i t o , co w y n i k a logicznie z p r a w d z i w o ś c i t ego s ądu ) , lecz n ic p o z a t y m . W t y m sensie s łowa „ m ó w i ć " , k t o ś , k t o w y d a ł r o z k a z , n ic zgoła n ie „powiedzia ł" , g d y ż n ie z b u d o w a ł explicite ż a d n e g o z d a n i a ozna jmia jącego . N a p e w n o n a t o m i a s t z a k o m u n i k o w a ł p e w n ą i n t e n c j ę , dz ięki t e m u , że u ż y ł z n a k u k o n w e n c j o n a l n e g o . P e w i e n t o n wypowiedz i w po łączen iu z t r y b e m r o z k a z u j ą c y m sygnal izują , że m ó w i ą c y życzy sobie , a b y w y k o n a n o op i s ane p r z e z e ń dz ia łan ie .

Log icy n i e m a l zawsze z a n i e d b y w a l i owo s y g n a l i z o w a n i e , j a k o coś różnego od z n a c z e n i a w y r a ż e ń ; w r ezu l t ac i e d o p r o wadz i ło t o do p rzeoczen ia możl iwośc i k o n f l i k t ó w m i ę d z y t y m , co dwie w y p o w i e d z i sygnal izu ją . J e ś l i m ó w i ę : „ Z a m k n i j d rzwi , a le ich n i e z a m y k a j ! " , okreś len ie , iż t o , co m ó w i ę , j e s t w e w n ę t r z n i e

350 Max Black

sp rzeczne w l o g i c z n y m sensie t ego t e r m i n u , b y ł o b y n i e t r a fne . J e d n a k ż e w w y r a ż e n i u : „ Z a m k n i j d r z w i ! " — j e s t z a w a r t y z n a k k o n w e n c j o n a l n y , sygna l i zu jący coś n i ezgodnego z t y m , co s y g n a l i zowane j e s t p rzez r o z k a z : „ N i e z a m y k a j t y cli d r z w i ! " G d y b y m b y ł powiedz ia ł : „Chcę , żebyś z a m k n ą ł t e d rzwi , lecz n ie chcę , żebyś z a m k n ą ł t e d r z w i " , t o w m e j w y p o w i e d z i p o w s t a ł a b y z w y k ł a sp rzeczność logiczna . Część j e d n a k t ego , co się k o n w e n c j o n a l n i e sygna l izu je za p o m o c ą w y r a ż e n i a : „ Z a m k n i j d r zwi , a le ich n ie z a m y k a j ! " , j e s t zupe łn ie i d e n t y c z n a z t y m , co b y ł o b y sygna l izow a n e za p o m o c ą w e w n ę t r z n i e sp rzecznego z d a n i a ozna jmia j ącego . T e d w a w s p ó ł r z ę d n e z d a n i a r o z k a z u j ą c e sygna l izu ją w s p o s ó b n i e z g o d n y .

Z a s t a n ó w m y się t e r a z , j a k a b y b y ł a n a s z a r e a k c j a n a s łowa: „ Z a m k n i j d r zwi ! M e chcę j e d n a k , żebyś t o z rob i ł " . W t a k i m wyp a d k u m i e l i b y ś m y p r a w o u w a ż a ć , że z d a n i e ozna jmia jące („Nie chcę , żebyś t o z robi ł" ) znos i r o z k a z , i g d y b y polecenie t o zos t a ło p o w t ó r z o n e , n ie p o t r a f i l i b y ś m y z rozumieć , o co właśc iwie idzie . Z a c h o d z i t u konf l ik t m i ę d z y t y m , co t o n r o z k a z u j ą c y sygna l izu je n a m k o n w e n c j o n a l n i e , a t y m , co głosi n a s t ę p n e z d a n i e ozna jmia j ące ; t o , co s y g n a l i z o w a n e przez z n a k k o n w e n c j o n a l n y , n ie z g a d z a się ze z n a c z e n i e m słów n a s t ę p u j ą c y c h w d a l s z y m ciągu. Z po d o b n y m w y p a d k i e m m a m y do czyn ien ia , g d y p r ó b u j e m y pos łużyć się s ł o w a m i : „ O s t r y g i są j a d a l n e , a le j a w t o nie w ie rzę" . W y g ł o szenie p i e r w s z y c h t r z e c h słów sygna l i zu je k o n w e n c j o n a l n i e , iż n ie j e s t t a k , że m ó w i ą c y n ie w ie rzy we w ł a s n e s łowa; t o zaś n ie zgadza się z t y m , co explicite głosi n a s t ę p n e z d a n i e w s p ó ł r z ę d n e ; w konsekwenc j i całe z d a n i e z łożone p r z e s t a j e n a d a w a ć się do u ż y t k u .

Wygłoszen ie z a t e m t o n e m t w i e r d z ą c y m z d a n i a : „ J o n e s rzete ln ie twie rdz i ł , że poszed ł do k i n a , a le że w t o nie w i e r z y " , bez in tenc j i n a d a n i a t y m s łowom n iezwyk łego znaczen ia , t o n i e w ł a ś c i w e u ż y c i e j ę z y k a . N ie b y ł o b y t o n a d u ż y c i e j ę z y k a t a k i e , j a k w s łowach : „ E u n c i b l e s a r e chuf fab le" 4 ; a n i b ł ąd t ego rodza ju ,

4 Pierwszy i trzeci człon tego napisu — to nie są słowa języka angielskiego ani żadnego innego, choć budową swą, np. infiksami, przypominają słowa angielskie; składnia całości również jest taka, jak w języku angielskim, do którego należy środkowy człon napisu, mianowicie słowo „are" — „są".

Zdania typu: „p, ale nie wierze, iż p" 351

j a k w p o w i e d z e n i u : „ K a ż d y t r ó j k ą t m a d o k ł a d n i e d w a b o k i " ; a n i t a k a n iewłaśc iwość , j a k w n a s t ę p u j ą c e j enunc j ac j i , p o z b a wione j o g r a n i c z e n i a : „ W i r u s j e s t c z y m ś n i e o ż y w i o n y m " . N i e m a m y t u do czyn ien ia z n o n s e n s e m , a n i ze sprzecznością , a n i z p o z b a w i o n y m og ran i czeń s t o s o w a n i e m j ak i egoś t e r m i n u d o w y p a d k ó w g r a n i c z n y c h . Z d a n i e , o k t ó r y m m o w a , n a z w a ć b y m o ż n a „nie-o p e r a t y w n y m " , p o n i e w a ż j ego p r a w d z i w o ś ć w y m a g a ł a b y fa lsy-f ikacj i j e d n e g o z j ego w ł a s n y c h za łożeń . M o g l i b y ś m y n a d a ć m u sens , g d y b y n a m p r z y s z ł a o c h o t a . Ale t o w y m a g a ł o b y z m i a n y w n a s z y m języku."

Max Black, Saying and Disbeliening. „Analysis", 1952, Vol. 13, No. 2; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

JP. F. Strawson

P R A W D A *

W r o z w a ż a n i a c h p o n i ż s z y c h og ran i czę się do k w e s t i i p r a w d z i wości t w i e r d z e ń e m p i r y c z n y c h . M o i m z a d a n i e m p o z y t y w n y m j e s t o p r a c o w a n i e t e g o , co d a w n o j u ż t e m u p o w i e d z i a ł F . P . E a m s e y **. Moim zaś ce lem n e g a t y w n y m j e s t k r y t y k a b ę d ą c e j w ob iegu b łędne j k o n c e p c j i — s e m a n t y c z n e j , czyl i m e t a j ę z y k o w e j , t eor i i p r a w d y — k t ó r a , j a k m i się zda je , p o w t a r z a w n o w y sposób p e w n e s t a r e b ł ę d y . T a k da lece , j a k t e o r i a t a s t a n o w i j e d y n i e p r z y c z y n e k do k o n s t r u k c j i j ę z y k ó w s z t u c z n y c h i n ie m a się z a m i a r u u w a ż a ć , że d o t y c z y o n a p o s ł u g i w a n i a się j ę z y k a m i f a k t y c z n i e i s t n i e j ącymi , nie j e s t e m nią z a i n t e r e s o w a n y . Myś lę j e d n a k , iż n i e j eden twie r dził, n a p e w n o zaś wie lu m n i e m a ł o , że r z u c a o n a świa t ło n a p r z y j ę t e obecnie r o z u m i e n i e s łowa „ p r a w d z i w y " ; a lbo t eż (co u w a ż a m za i d e n t y c z n e twie rdzen ie ) n a f i lozoficzny p r o b l e m p r a w d y . Myślę , że i s t o tn i e r z u c a ona n ieco ś w i a t ł a ; m y ś l ę j e d n a k , że z a r a z e m poważn ie w p r o w a d z a w b łąd . J e d n a k ż e n ie n a l e ż y m n i e m a ć , iż cokolwiek z n a s t ę p u j ą c y c h niżej r zeczy i m p l i k u j e , że s łowa „ p r a w d z i w y " n i g d y się n ie u ż y w a w sposób o p i s a n y p rzez t eo r i ę sem a n t y c z n ą . O w s z e m , n a p e w n o p o s ł u g u j e m y się n i m w t e n sposób ,

* Rozszerzoną i pod pewnymi względami zmodyfikowaną wersję przedstawionych tu poglądów można znaleźć w „Proceedings of the Aristotelian Society", Supplementary Volume, 1950.

** Ramsey, Foundations of Mathematics, s. 142—3.

354 P. F. Strawson

z a r ó w n o d la p e w n y c h celów t e c h n i c z n y c h , j a k n i e k i e d y i d l a n i e t e c h n i c z n y c h ; co p r a w d a , ż a d n e t a k i e n i e t e c h n i c z n e cele n ie są m i z n a n e .

I

W n i e d a w n y c h d y s k u s j a c h n a t e m a t p r a w d y głoszono j e d n ą ,z d w ó c h b ą d ź obie n a s t ę p u j ą c e t e z y . l P o p ie rwsze , k a ż d e z d a n i e , z aczyna j ące się od s łów: „ P r a w d ą jes t , że . . . " , n i e znaienia swego• a ^ r t y w n e g e - z n a^ewarg3y opuszcza

. s^.wfotYrjPraw.dąi 4 e s t , „ żeu,..Ogólniej-;.--iiiówiac, że j ak i e ś twie r dzen ie j e s t p r a w d z i w e , wca le n ie w y g ł a s z a m ż a d n e g o n o w e g o t w i e r d z e n i a ; w y g ł a s z a m n a t o m i a s t t o s a m o t w i e r d z e n i e . N a z w ę t o t ezą 1,

P o d rug i e , g d y p o w i a d a m , że j ak i e ś t w i e r d z e n i e j e s t p r a w d z i w e , t o b u d u j ę t w i e r d z e n i e o z d a n i u d a n e g o j ę z y k a , m i a n o w i c i e t e g o j ę z y k a , w k t ó r y m s f o r m u ł o w a n o owo p i e rwsze t w i e r d z e n i e . Czyli (pos ługując się i n n y m i , b a r d z i e j t e c h n i c z n y m i t e r m i n a m i ) b u d u j ę t w i e r d z e n i e w m e t a j ę z y k u , p r z y p i s u j ą c e s e m a n t y c z n ą własność p r a w d z i w o ś c i ( lub s e m a n t y c z n y p r e d y k a t „ p r a w d z i w y " ) z d a n i u w j ę z y k u p r z e d m i o t o w y m . O w o z d a n i e p r z e d m i o t o w e , o k t ó r y m m o w a , p o w i n n o bezwzg lędn ie f igurować w cudzys łowie , a b y s t a ło się j a s n e , że m ó w i m y o t y m w ł a ś n i e z d a n i u ; p o zwrocie z a ś : „ jes t p r a w d z i w e " , p o w i n n o bezwzg lędn ie n a s t ę p o w a ć w y r a ż e n i e w r o d z a j u „w L " , gdz ie „ L " d e s y g n u j e j ę z y k p r z e d m i o t o w y , o k t ó r y n a m idzie . N a z w ę t o tezą 2.

Z t y c h d w ó c h tez p i e r w s z a j e s t p r a w d z i w a , lecz n i e a d e k w a t n a ; d r u g a zaś fa ł szywa , a le w a ż n a . T e z a p i e r w s z a j e s t s łuszna w t y m , co tw ie rdz i , a n i e s łuszna w t y m , co sugeru je . D r u g a zaś n ie s łuszna w t y m , co tw ie rdz i , a le t r a f n a w t y m , co i m p l i k u j e . W tez ie p i e rwszej s łusznie się tw ie rdz i , że . m ó w i ą % A ż j s k i e ś t w i e r d z e n i e . Jest p r a w d z i w e , n ie f o r m u ł u j e m y n o w e g o t w i e r d z e n i a ; n a t o m i a s t n ie-s ł t ezn ie" "silgeruje s ig_p rzy p o m o c y t e j t e z y , że powiedzen i e , iż j ak i e ś t w i e r d z e n i e j e s t p r a w d z i w e , n ie j e s t c z y m ś r ó ż n y m od w y głoszenia t ego t w i e r d z e n i a l u b c z y m ś więcej n iż s a m o jego wyg ło szenie . T e z a d r u g a s łusznie i m p l i k u j e , że m ó w i ą c , iż j ak i e ś tw ie r dzen ie j e s t p r a w d z i w e , r o b i m y coś o d m i e n n e g o , niż gdy s a m o to.

( Prawda / 355

L o g i k a i j ę z y k 25

t w i e r d z e n i e j e d y n i e w y g ł a s z a m y , n ies łuszn ie n a t o m i a s t jw t ez ie ]

t e j się t w i e r d z i , że t o ,,C(J§^dIntefinego • na s f o r m u ł o w a n i u / n o w e g o t w i e i A z e n i a ^ mianowicie. .XwierAzęnią o p e w n y m z d a n i u . L

M i m o iż ob ie t e t e z y n i e k i e d y głosi t e n s a m filozof, ł a t w o spos t r zec , że n ie m o g ą one b y ć z a r a z e m p o p r a w n e . O t o b o w i e m jeżel i p r a w d ą j e s t , iż m ó w i ą c : (1) „ ć m y l a t a j ą w n o c y " , twie r d z i m y t o s a m o , co w p o w i e d z e n i u : (2) „ T o p r a w d a , że ć m y l a t a j ą w n o c y " , t o w t a k i m raz i e fa ł szem je s t , iż wyg ła sza j ąc (2), m ó w i m y coś o [po l sk im] z d a n i u : „ ć m y l a t a j ą w n o c y " ; czyl i n i e p r a w d a , że (2) p o w i n n o się, ściśle b io rąc , p i s a ć : „«Ómy l a t a j ą w n o c y » j e s t p r a w d ą [w j ę z y k u p o l s k i m 1 ] " . J e ś l i m ó w i ą c (2) w y g ł a s z a m y t o s a m o t w i e r d z e n i e , co g d y m ó w i m y (1), t o w t a k i m raz i e powie dzen ie (2) n ie j e s t p o w i e d z e n i e m czegoś o p e w n y m z d a n i u [w j ę z y k u p o l s k i m ] , t y l k o p o w i e d z e n i e m czegoś o ć m a c h .

P o m i j a j ą c t o , w i d a ć , j a k b a r d z o w p r o w a d z a w b ł ą d s t a w i a n i e sprawy^...Jż-^wr-otH-yj...--jest p r a w d z i w e " u ż y w a się do t e g o , b y m ó w i ć o z d a n i a c h ; w i d a ć zaś zwłaszcza w t e d y , g d y z w r o t t e n p o r ó w n a m y z i n n y m i z w r o t a m i , k t ó r e n a p e w n o służą do m ó wien ia o z d a n i a c h (czy s łowach l u b z w r o t a c h ) . N p . k t o ś m ó w i p o f r a n c u s k u : „ I I p l e u v e " 2 , a k t o ś i n n y p o p r a w i a go , m ó w i ą c : „«I1 p l e u v e » t o n i e p o p r a w n i e p o f r a n c u s k u . P o w i n n o się m ó w i ć : «I1 p l e u t » " . A l b o t e ż , k r y t y k u j ą c s t y l j ak iegoś u r y w k a , k t o ś p o w i a d a : „ Z d a n i e «...» j e s t ź l e n a p i s a n e " . P o d o b n i e , k t o ś m o ż e z a p y t a ć , co d a n e z d a n i e z n a c z y , czy powiedz ieć , że j e s t ono n i e g r a m a t y c z n e , n i e p o p r a w n e p o d w z g l ę d e m o r t o g r a f i c z n y m l u b że j e s t l i c h y m p r z e k ł a d e m . W e w s z y s t k i c h t y c h w y p a d k a c h c z y m ś n a t u r a l n y m j e s t s t a w i a n i e s p r a w y , że m ó w i się o z d a n i u . G d y b y j a k i e k o l w i e k t w i e r d z e n i e t e g o ro d z a j u p r z e ł o ż y ć p o p r a w n i e n a d o w o l n y j ę z y k , t o owo zdan i e , o k t ó r y m się m ó w i , p o j a w i ł o b y się p o n o w n i e j a k o n i e p r z e t ł u m a -czone p r z y t o c z e n i e w o b r ę b i e p rze łożone j całe j w y p o w i e d z i .

1 W oryginale jest tutaj „angielskim"; również w dalszym ciągu, gdy oryginał mówi o języku angielskim, w przekładzie występuje zwrot „[w języku polskim]" a nawiasy prostokątne sygnalizują to odstępstwo od tekstu oryginału.

2 „Pada deszcz".

356

/

W p r z e c i w n y m raz i e przekład b y ł b y n i e p o p r a w n y . J e s t n a t o m i a s t rzeczą ca łk i em oczywis tą , że p o p r a w n y p r z e k ł a d d o w o l n e g o - t w i e r dzen ia , W k t ó r y m - w y s t ę p u j e z w r o t : „ jes t p r a w d ą " ( u ż y t y t a k , j a k się go z w y k l e u ż y w a ) , (nigdy n ie z a w i e r a p r z y t o c z o n e g o i n ie-p r z e t ł u m a c z a n e g o „ t e g o zidania, d o k t ó r e g o z w r o t : „ jes t p r a w d ą " odnosił się w w y p o w i e d z i p i e r w o t n e j . Z w r o t u : „ jes t p r a w d ą " n i e stosuje s i ę d o zdiań; g d y ż n i e s t o s u j e s i ę go do n iczego . s P r a w d z i w o ś ć n ie je&i własnośc ią s y m b o l i ; n i e v j e s t b o w i e m w ogóle właśhoącią .

II

j Z w y c z a j n a z y w a n i a p r a w d y po jęc i em „ s e m a n t y c z n y m " (a s łowa „ p r a w d z i w y " — „ p r e d y k a t e m s e m a n t y c z n y m " ) n ie zmnie j sza b ł ę d u t k w i ą c e g o w powiedzen iu , że „ p r a w d z i w y " — t o p r e d y k a t o r zeka j ący o z d a n i a c h ; p o m a g a j e d n a k w s k a z a ć p r z y p u s z c z a l n e

i ź ród ło t ego b ł ę d u . Z rob i ę k r ó t k ą dygres j ę , a b y owo ź ród ło z b a d a ć . 1 Ż e b y r zuc ić świa t ło n a t a k i e w ła śn i e r o z u m i e n i e s łowa „ s e m a n

t y c z n y " , z a c y t u j m y n a s t ę p u j ą c y p a s s u s z Introdnction to Se-mantics C a r n a p a (s. 22) :

„ P r z e z s y s t e m s e m a n t y c z n y r o z u m i e m y t ego r o d z a j u s y s t e m regu ł , s f o r m u ł o w a n y c h w m e t a j ę z y k u a odnoszących się do j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , że r e g u ł y t e d e t e r m i n u j ą w a r u n e k p r a w d z i w o ś j 2 J L s k a ż d e g o z d a n i a we w s p o m n i a n y m j ę z y k u p r z e d -mi(5Tiowym. W y s ł a w i a j ą c t o w i n n y s p o s ó b : r e g u ł y t e d e t e r m i n u j ą z n a c z e n i e ^ czyli s e n s o w y c h zdań '1 . . .

N a l e ż y z a u w a ż y ć , że w y r a ż e ń „ w a r u n e k p r a w d z i w o ś c i " o raz „ z n a c z e n i e " u ż y t o synon imiczn i e . S u g e r u j e t o , iż jeśl i n a w e t nie i s tn ie je r o z u m i e n i e z w r o t u „ jes t p r a w d z i w y " , w k t ó r y m d a ł b y się on p o p r a w n i e z a s t o s o w a ć do z d a ń (użyć do m ó w i e n i a o z d a n i a c h ) , t o i s tn ie je l u b m o g ł o b y i s tn ieć r o z u m i e n i e z w r o t u „ jes t p r a w dz iwy , zawsze i t y l k o w t e d y jeże l i " , w k t ó r y m t e n o s t a t n i z w r o t d a ł b y się p o p r a w n i e z a s t o s o w a ć do z d a ń (użyć do m ó w i e n i a o z d a n i a c h ) ; m i a n o w i c i e t a k i e r o z u m i e n i e , w k t ó r y m z w r o t t e n b y ł b y s y n o n i m i c z n y w z g l ę d e m z w r o t u : „ z n a c z y , ż e " , k t ó r y z p e w nością j e s t u ż y w a n y d o m ó w i e n i a o z d a n i a c h . P r z y p u ś ć m y n p . , że

P. F. Straw son

Prawda 357

c h c e m y p o d a ć i n f o r m a c j ę n a t e m a t z n a c z e n i a z d a n i a : „ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " . M o ż e m y t o u c z y n i ć p r z y p o m o c y n a s t ę p u j ą cego m e t a t w i e r d z e n i a :

( I ) „ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " z n a c z y , że k r ó l u m a r ł .

U m i e s z c z a m y t u z d a n i e : „ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " , w c u d z y słowie, b y z a z n a c z y ć , że m ó w i m y o t y m właśn ie z d a n i u . B u d u j e m y m e t a t w i e r d z e n i e . I owo m e t a t w i e r d z e n i e m a c h a r a k t e r e m p i r y c z n y 3 , czyl i j e s t s y n t e t y c z n e , k w e s t i a t o b o w i e m f a k t y c z n e g o s t a n u rzeczy , czy o m a w i a n e z d a n i e m a [w j ę z y k u p o l s k i m ] t o właśn ie znaczen ie czy że w ogóle m a j ak i e ś znaczen ie . Ściśle b io r ąc , n a l e ż a ł o b y t o m o ż e t a k z a p i s a ć :

(Ta) „I^oj^archa^odszędł n a z a w s z e " [w j ę z y k u p o l s k i m ] z n a c z y , że^kró l j i m a r ł . j

G d y b y ś m y mie l i p r ze łożyć t o m e t a t w i e r d z e n i e n a i n n y j ę z y k , ż a d n e z w y s t ę p u j ą c y c h w n i m w y r a ż e ń lnie p o z o s t a ł o b y n i ezmie n i o n e , z w y j ą t k i e m z d a n i a p r z y t o c z o n e g o : „ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " . O n o n ie u l eg łoby z m i a n i e ; w p r z e c i w n y m raz i e p r z e k ł a d b y ł b y n i e p o p r a w n y . O tóż p r z y c h o d z i n k m y ś l , żę rno^na b y — bez p o p a d a n i a w n i e z r o z u m i a ł o ś c " — W j ł a ć t ę s a m ą i n f o r m a c j ę w d o k ł a d n i e t e n s a m sposób , z t ą j e d y n i e różnicą , iż z a m i a s t z w r o t u : „ z n a c z y , ż e " , w y s t ą p i z w r o t : „ jes t p r a w d ą ^ z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s j eże l i " ; o t r z y m a m y w t e d y t a k i e o t o m e t a t w i e r d z e n i e , n ie m a j ą c e c h a r a k t e r u k o n i e c z n o ś c i 4 :

( I I ) „ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " j e s t p r a w d ą , zawsze i t y l k o wówczas jeżel i k r ó l u m a r ł ;

a lbo ściś le j : ( I l a ) „ M o n a r c h a odszed ł j i a z a w s z e " j e s t p r a w d ą [w j ę z y k u

p o l s k i m ] , zawsze i t y l k o w ó w c z a s j e ż e l i k i r ó ! umarT. """"

3 „Contingent" — „możliwy", „ewentualny", „przypadkowy", tu: „empiryczny", „zależny od okoliczności faktycznych", „logicznie niekonieczny", nieanalityczny ".

4 Tzn. metatwierdzenie syntetyczne, którego weryfikacja ma charakter empiryczny.

2 5 *

358 P. F. Strawson

W y d a j e m i się, iż j e s t t o z r o z u m i a ł y sposób p o s t ę p o w a n i a . W s z y s t k o , co p o w i e d z i a ł e m o t w i e r d z e n i a c h (I) i ( l a ) , odnos i się d o z d a ń ( I I ) i ( I l a ) ; a b y m ó w i ć o z d a n i a c h , b ę d z i e m y u ż y w a ć z w r o t u : „ jes t p r a w d ą , zawsze i t y l k o jeże l i " , w t w i e r d z e n i u o cha r a k t e r z e n i e k o n i e c z n y m , czyli s y n t e t y c z n y m . E o z w a ż m y t e r a z „ z d e g e n e r o w a n y " w y p a d e k t a k i c h m e t a t w i e r d z e ń , w y p a d e k , k t ó r ego p r z y k ł a d e m są n a s t ę p u j ą c e z d a n i a :

( I I I ) „ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " z n a c z y [w j ę z y k u pol s k i m ] , że m o n a r c h a odszed ł n a zawsze .

( IV) „ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " j e s t p r a w d ą [w j ę z y k u p o l s k i m ] , zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżel i m o n a r c h a odszed ł n a zawsze .

T r u d n a j e s t i — b y ć m o ż e — d la n a s z e g o obecnego celu n ie b a r d z o w a ż n a decyz ja , j a k i p r z y p i s a ć s t a t u s t a k i m j a k t e zda n i o m . O t o r o z w a ż a n i a , k t ó r e b y m o g ł y sk łonić n a s do u z n a n i a t y c h z d a ń — w sposób n i e z a c h w i a n y za m e t a t w i e r d z e n i a p r a w dz iwe i p o z b a w i o n e c h a r a k t e r u kon iecznośc i , czyli s y n t e t y c z n e .

(a) W p r a w d z i e są one n i e p r z y d a t n e , jeś l i idz ie o p o w i e d z e n i e n a m , co p r z y t o c z o n e z d a n i e z n a c z y , t o p rzec ież j ak ie j ś in fo rmac j i n a t e n t e m a t dos ta rcza ją . W k a ż d y m raz i e wskazu ją , że owo p r z y t o c z o n e z d a n i e m a j ak i e ś znaczen i e [w j ę z y k u p o l s k i m ] *. A t o n ie j e s t k w e s t i ą kon iecznośc i , lecz c z y m ś d o w o l n y m i w pewn y m sensie p r z y p a d k o w y m 5 .

(b) T w i e r d z e n i a t e m o ż n a b y o t r z y m a ć w y c h o d z ą c o d p r z y k ł a d ó w , k t ó r e n ie są „ z d e g e n e r o w a n e " , i s tosu jąc ca łkowic ie dozwolone i p o p r a w n e ś r o d k i : p r z e k ł a d , w n i o s k o w a n i e i p o n o w n y p r z e k ł a d n a p i e r w o t n y j ę z y k . (Albo , p rośc i e j , i ch p o p r a w n y p r z e k ł a d , p o w i e d z m y , n a j ę z y k f r ancusk i , bez w ą t p i e n i a d a ł b y w w y n i k u m e t a t w i e r d z e n i e , m a j ą c e c h a r a k t e r w e w s p o m n i a n y m wyże j sensie p r z y p a d k o w y , czyl i s y n t e t y c z n y ) .

* Można sobie wyobrazić inne rozumienie twierdzeń (III) oraz (IV); np. gdyby język przedmiotowy był polszczyzną pisaną, a metajęzyk — mówioną.

5 Jest to bowiem fakt empiryczny, nie zaś konieczność logiczna.

Prawda 359

(c) J e s t k w e s t i ą p r z y p a d k u 6 , że k a ż d e z d a n i e z n a c z y t o , co właśn ie z n a c z y , że w y r a ż a ono t e n sąd w sensie l o g i c z n y m , k t ó r y właśn ie w y r a ż a *.

Chociaż r o z w a ż a n i a t e n e g a t y w n i e p rze sądza j ą s p r a w ę n a z y w a n i a ( I I I ) o raz ( IV) „ logicznie k o n i e c z n y m i " , t o j e d n a k s t a n o w i ą one b a r d z o n i e w y s t a r c z a j ą c e p o d s t a w y do n a d a n i a w y m i e n i o n y m t w i e r d z e n i o m wolnego od wsze lk ich og ran i czeń m i a n a „ p r a w d z i w y c h oraz — we w s p o m n i a n y m wyże j sensie — p r z y p a d k o w y c h " **. J a k ą ż b o w i e m p r z y p a d k o w ą s p r a w ę s tw ie rdza j ą? J e ś l i o d p o w i a d a m y , p o d w p ł y w e m suges t i i z a w a r t y c h w (a) , że s tw ie rdza ją one j e d y n i e , iż p r z y t o c z o n e z d a n i e m a [w j ę z y k u p o l s k i m ] p e w n e znaczen ie , t o w ó w c z a s ich f o r m a (obecność w y r a ż e n i a „ z n a c z y , że") ca łkowic ie w p r o w a d z a w b ł ąd . J e ś l i n a t a r c z y w i e się d o p y t u j e m y , co za p r z y p a d k o w ą s p r a w ę się w n i ch s t w i e r d z a — k t ó r a t o k w e s t i a p o d p a d a p o d wyże j w y m i e n i o n y p u n k t (c) — t o w ó w czas ż a d n a odpowiedź n ie j e s t moż l iwa . M e d a się u s t a l i ć , co z n a c z y d a n e z d a n i e , bez p o m o c y innego z d a n i a .

Z t y c h p o w o d ó w p r o p o n u j ę , a b y ś m y n a d a l t r a k t o w a l i tw ie r dzen ia (czy p s e u d o t w i e r d z e n i a ) t a k i e , j a k ( I I I ) o raz ( IV) , n ie j a k o kon ieczne , czyl i a n a l i t y c z n e , a n i j a k o s y n t e t y c z n e , t y l k o p o p r o s t u j a k o „ z d e g e n e r o w a n e , n i e t y p o w e w y p a d k i " m e t a t w i e r d z e ń

* Por. C. Lewy, Truth and Significance, „Analysis", T. 8, No 2, 1947. ** Mogłaby powstać pokusa, by nazwać twierdzenia (III) oraz (IV) „ko

niecznymi", gdyż wydaje się, że wewnętrznie sprzeczne byłoby powiedzenie: ( I l ia ) „Monarcha odszedł na zawsze" nie znaczy [po polsku], że monarcha

odszedł na zawsze. Byłby to jednak błąd. Mówiąc, że pewne zdanie ma takie czy inne znaczenie, a zarazem nie ma żadnego znaczenia, głosilibyśmy coś wewnętrznie sprzecznego. Mówiąc, że pewne zdanie ma jakieś określone znaczenie, a zarazem go nie ma, głosilibyśmy coś wewnętrznie sprzecznego. Jednakże w twierdzeniu ( l i l a ) nie dochodzi do żadnej z tych rzeczy. Postać twierdzenia (III) nadaje się do przypisywania pewnego określonego znaczenia, a postać twierdzenia ( I l ia ) nadaje się do odmawiania takiego znaczenia. Ponieważ jednak twierdzenie (III) nie przypisuje, a ( I l ia ) nie odmawia żadnego określonego znaczenia, przeto (U la ) nie jest ani twierdzeniem wewnętrznie sprzecznym, ani syntetycznym fałszywym; tylko — pseudotwierdzeniem.

6 Tzn. takiego a takiego faktycznego stanu rzeczy; jest kwestią empiryczną.

360 P. F. Rtrawson

s y n t e t y c z n y c h , t ego r o d z a j u co (I) o raz ( I I ) . S p r a w a t a n ie j e s t s a m a w sobie w a ż n a ; w^ażne j e s t n a t o m i a s t , ż e b y n ie w y n i k ł o z niej ż a d n e n i e p o r o z u m i e n i e .

N a s t ę p n y k r o k — t o zwróc ić u w a g ę n a zwodnicze p o d o b i e ń s t w o m i ę d z y z w r o t e m „zawsze i t y l k o w ó w c z a s j e ż e l i " , " w y s t ę p u j ą c y m w t ego t y p u m e ^ t w i j e r d z e n i u ' a tymże zwmteBa*, u ż y t y m w w y r a ż e n i a c h , k t ó r e n ie są t w i e r d z e n i a m i s y n t e t y c z n y m i , t y l k o f o r m u ł a m i k o n i e c z n y m i T u F " d M n ^ f~ PrwkteRteni t a k i e j f o r m u ł y m o g ł o b y b y ć z d a n i e :

M o n a r c h a odszedł n a zawsze , zawsze i t y l k o w t e d y jeżeli k ró l u m a r ł .

T u t a j z w r o t : „ jes t p r a w d ą " , nie w y s t ę p u j e i ż a d e n f r a g m e n t t ego w y r a ż e n i a n ie f iguruje w cudzys łowie . S a m a t a f o r m u ł a n ie d o s t a r c z a n a m in fo rmac j i o z n a c z e n i u z d a n i a : „ M o n a r c h a odszedł n a z a w s z e " , n a t o m i a s t t w i e r d z e n i e , że t o j e s t f o r m u ł a k o n i e c z n a 7 , d o s t a r c z y ł o b y n a m t a k i e j in fo rmac j i . O tóż p o d o b i e ń s t w o mię d z y z w r o t e m „zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeże l i " , u ż y t y m w t y c h f o r m u ł a c h k o n i e c z n y c h , a t y m ż e z w r o t e m , u ż y t y m j a k o część w y r a ż e n i a : „ jes t p r a w d ą , zawsze i t y l k o w ó w c z a s j e ż e l i " , w m e t a -t w i e r d z e n i a c h s y n t e t y c z n y c h , mog ło w y w o ł a ć silną p o k u s ę , b y owe „ z d e g e n e r o w a n e " w y p a d k i t a k i c h m e t a t w i e r d z e ń p rzepo łowić i u w a ż a ć to^ co n a s t ę p u j e p o zwroc ie : „zawsze i t y l k o wówczas j eże l i " , za def iniens t ego , co p o p r z e d z a t e n z w r o t , t j . za def iniens w y r a ż e n i ^ ^ ? ^ d a ^ i e ^ < T r r - , ^ j ę s t p r a w d z i w e ( w L ) " ; n p . z a t e m całe wyr a ż e n i e ( I I I ) : "

„ M o n a r c h a odszed ł n a z a w s z e " j e s t p r a w d ą , zawsze i t y l k o w ó w c z a s jeżel i m o n a r c h a odszedł n a zawsze

u w a ż a ć za p r z y p a d e k szczególny, k o n s e k w e n c j ę czy część * ogólnej definicj i w y r a ż e n i a : „... j e s t p r a w d ą " (bądź w y r a ż e n i a : „... j e s t

7 Czyli analityczna, t j . taka, iż o jej wartości logicznej decyduje sens słów w niej zawartych oraz zastosowana w niej struktura syntaktyczna.

* Np. Tarski w pracy The Semantie Gonception of Truth, „Philosophy and Phenomenological Research", T. 4, 1943—4, s. 344, powiada: „Każdą równoważność o postaci (T)[(T)X jest prawdą, zawsze i tylko wówczas je-

Prawda 361

p r a w d ą w L " ) . I t a k f a k t y c z n i e u w a ż a m y ; t j . u w a ż a m y , że z po wyższego w y n i k a , iż p o p r a w n a ogó lna def in ic ja p r a w d y mus i j a k o swe k o n s e k w e n c j e m i e ć t e g o o t o r o d z a j u w y r a ż e n i a * :

(Y) „Dziś j e s t p o n i e d z i a ł e k " j e s t p r a w d ą , zawsze i t y l k o wówczas jeżel i dziś j e s t pon iedz i a ł ek .

(VI) „ L o n d y n j e s t m i a s t e m " j es t p r a w d ą , zawsze i t y l k o wówczas jeżel i L o n d y n j e s t m i a s t e m .

W i d z i m y t e r a z , że t w i e r d z e n i a t a k i e , j a k (V) oraz (VI ) , są „zde-g e n e r o w a n y m i " w y p a d k a m i o w y c h m e t a t w i e r d z e ń s y n t e t y c z n y c h w r o d z a j u ( I I ) , w k t ó r y c h z w r o t : ęaiL^u^w-.dą,..-ŁawAz .e- i t y l k o w ó w c z ,as_jjg.że 1 i " f u n k c j o n u je j a k o s y n o n i m z w r o t u r „z n a c z y , że". \ V y s t e n u i a c e w t a H ć T f t w i e r d z e n i a c h w y r a ż e n i e : „ j e s t p r a w d ą " , jeśl i m a s łużyć do o r z e k a n i a o z d a n i a c h , t o m u s i s t a - , no wić c z ę ś ć_,pi e r w^-z e g Q ^ z w y m i e n i o n y c h z w r o t ó w . T r a k -t u j ą c z a t e m owe „ z d e g e n e r o w a n e " w y p a d k i j a k o p r z y p a d k i szczególne czy część p e w n e j idea lne j f o r m u ł y def in icy jne j z w r o t u : „ jes t ^miwjdą. cV w y d z i e l a m y t e n z w r o t z k o n t e k s t u , a t y l k o t e n k o n t e k s t n a d a j e m u m e t a j ę z y k o w y c h a r a k t e r , n a s t ę p n i e zaś u z y s k a n y r e z u l t a t u z n a j e m y za m o d e l ogólnego r o z u m i e n i a s łów: „ jes t p r a w d ą " . W t e n sposób p o p e ł n i a m y b łąd , k t ó r y po lega n a . powzięc iu przypuszczenia- , tó^żwrot: „ jes t p r a w d ą " , bywa~n*or-I m a l n i e (czy ściśle) u ż y w a n y j a k o p r e d y k a t m e t a j ę z y k o w y . " A z a t e m / w y r a ż e n i a t a k i e j a k (V), b ł ę d n i e i n t e r p r e t o w a n e J a k o formuły/ def in icy jne , z a r a z e m fascynu ją i w y p r o w a d z a j ą w po le . W y pro-I wadza ją w pole , b o — j a k e ś m y widziel i — p e t r y f i k u j ą f a ł s z y w i t e z ę 2. F a s c y n u j ą za ś , p o n i e w a ż zda ją się z w r a c a ć u w a g ę n a p r a w dziwość t e z y 1 ; część b o w i e m w y r a ż e n i a , k t ó r e m a m y zdef in iować

żeli p ] , otrzymaną dzięki zastąpieniu „p" konkretnym zdaniem, oraz „X*" -nazwą tego zdania, można uważać za cząstkową definicję prawdy, wyjaśniającą, na czym polega prawdziwość tego właśnie konkretnego zdania. Definicja ogóJna ma być, w pewnym sensie, koniunkcją logiczną wszystkich tych defi-ri icj i cząstkowych".

* Por. dokonane przez M. Blacka wyjaśnienia i krytykę poglądów Tarskiego: Max Black, The Semantic Definition of Truth, „Analysis", T. 8, No 4, 1948 (Por. s. 319—337 w niniejszym tomie).

362 P. F. Strawson

(mianowic ie po łączen ie z łożone z c u d z y s ł o w u o raz z w r o t u : „ jes t p r a w d ą " ) z n i k a w def iniensie , n i c z y m n ie z a s t ą p i o n a . ( J a k i e ż t o dz iwaczne , n a w i a s e m m ó w i ą c , t a k ą definicję p rzez zn ikn ięc ie n a z y w a ć „def in ic ją" ) . W t e n sposób p o g l ą d , że s łowo „ p r a w d z i w y " j e s t c z c z y m w e r b a l i z m e m , n iczego n o w e g o J^^^ie^zs^^^^' p r z e d s t a w i a s i ę j a k o z w i ą z a n y jakoś, z p o g l ą d e n j j ^ za leżny: Qd J D O -

g l ą d u iż, „ p r a w d z i w y " t o p r e d y k a t m e t a j ę z y k o w y , o r zek a j ący 0 z d a n i a c h . M o ż e m y z a t e m g łówną t ezę r o z w a ż a n e j t eor i i s e m a n t y c z n e j t a k o to w y r a z i ć : powiedzen ie , że j ak i e ś t w i e r d z e n i e j es t p r a w d z i w e , n ie j e s t p o w i e d z e n i e m czegoś n o w e g o o p r z e d m i o c i e t ego t w i e r d z e n i a , jes t . n a t o m i a s t . .powiedzeniem tego s a m e g o o j ego p rzedmioc i e , z a p o m o c ą n o w e g o t w i e r d z e n i a , m i a n o w i c i a t w i e f d ^ r e n i a "b z d a n i u . Ale powiedz i a ł em, że t e z a 1 j e s t p r a w dz iwa . A fortiorij m o d y f i k a c j a t e z y 1, n a z w i j m y ją t e z ^ 1A, j e s t p r a w d z i w a ; o to o n a : [* / f>\ f-r x^ -V 7 !

P o w i e d z e n i e , że j ak i e ś twierdzenie jest / p r a w d z i w e , n ie j e s t j p o w i e d z e n i e m czegoś nowego o przedmiocie t e g o t w i e r d z e n i a ,

i lecz — o ile j e s t p o w i e d z e n i e m czegokolwiek o t y m p r z e d m i o c i e , \ t o j e s t p o w i e d z e n i e m t e g o s a m e g o o n i m . ] O t ó ż t e z a 1A, n ie zaś t e z a 1^ p o z o s t a j e w zgodzie z t ezą 2 .

T a t e o r i a s e m a n t y c z n a po l ega n a ł ą c z n y m s t w i e r d z e n i u t ez 1A oraz 2. W y d a j e m i się, że t eo r i a t a wiele ze swej p o z o r n e j s łuszności z a p o ż y c z a od p r a w d z i w o ś c i t e z y 1A. P r z y j m u j e m y za d o b r ą m o n e t ę — tezę 2, p rzez wzg ląd n a 1A. Obecn i e p r a g n ę p o k a z a ć , że n i e z m o d y f i k o w a n a t e z a 1 j e s t p r a w d z i w a i że d l a t e g o m o ż e m y 1 m u s i m y u z n a ć za p r a w d ę t e z ę 1A, o d r z u c a j ą c z a r a z e m t e z ę 2 , a z a t e m i całą t ę t eo r i ę s e m a n t y c z n ą .

Co się t y c z y o p i s a n y c h wyże j n i e p o r o z u m i e ń — n i e p o r o z u m i e ń , k t ó r e po lega ją n a t y m , iż „ z d e g e n e r o w a n y " w y p a d e k t w i e r d z e ń s y n t e t y c z n y c h , o p e r u j ą c y c h w sposób m e t a j ę z y k o w y z w r o t e m : „ j e s t p r a w d ą , z a w s z e i t y l k o w ó w c z a s j e ż e l i " , p o c z y t u j e się za f o r m u ł y p seudode f in i cy jne , w k t ó r y c h d e f i n i e n d u m s k ł a d a się ze z d a n i a p r z y t o c z o n e g o o raz n a s t ę p u j ą c e g o p o n i m z w r o t u : „ j e s t p r a w d ą " — nie t w i e r d z ę , że t e właśn ie n i e p o r o z u m i e n i a są genezą o m a w i a n e j t eor i i s e m a n t y c z n e j , m y ś l ę n a t o m i a s t , że t o t a k ż e mog ło się p r z y c z y n i ć do je j p o z o r n e j s łusznośc i .

Prawda 363

III

N a j l e p s z y m s p o s o b e m p o k a z a n i a , iż t e z a 1 j e s t p r a w d z i w a , będz ie s k o r y g o w a n i e je j n i e a d e k w a t n o ś c i . N a j l e p s z y m zaś spos o b e m s k o r y g o w a n i a owej n i e a d e k w a t n o ś c i b ę d z i e w y k r y c i e da l szych p r z y c z y n , k t ó r e d o p r o w a d z i ł y do p o w s t a n i a t e z y 2. A ż e b y w y d o b y ć n a j a w t e c e c h y o m a w i a n e j s y t u a c j i , z k t ó r y c h w y n i k a b ł ę d n a op in ia , iż s łowo „ p r a w d z i w y " b y w a u ż y w a n e m e t a j ę z y k o w o (do o r z e k a n i a — p r z y j ego p o m o c y — o z d a n i a c h ) , p r a g n ę n a p r z ó d p o r ó w n a ć owo r o z u m i e n i e s łowa „ p r a w d z i w y " z r o z u m i e n i e m s ł o w a _ „ t a k " . G d y b y ś m y p rzez p e w i e n czas siedziel i r a z e m w mil czen iu i nag l e j a p o w i e d z i a ł b y m : „ t a k " , s p o j r z a ł b y ś c h y b a n a m n i e ze zdz iwien i em i o d r z e k ł : „ M c n ie m ó w i ł e m " . O c z y w i s t a , cz łowiek m o ż e do s iebie powiedz i eć : „ t a k " ; będz i e t o świadczy ło , że rozwiąza ł wą tp l iwośc i w s w y m w ł a s n y m u m y ś l e l u b że powzią ł decyz ję . N o r m a l n i e j e d n a k a j o ż y ^ w a m y i - ^ ł a w a « t a k " j a k o o d p o wiedz i : i j k o r o n i e p a d ł o ż a d n e p y t a n i e , n i e m o ż n a t eż d a ć ż a d n e j odpowiedz i . P r z y p u ś ć m y , że t e r a z p y t a s z : „Czy b y ł t a m J o n e s ? " , a j a m ó w i ę : „ t a k " ; w y d a j e się, iż n ic zgoła n ie s k ł a n i a do t e g o , b y tw ie rdz i ć , że o d p o w i a d a j ą c w t e n sposób , m ó w i ę o z d a n i u n a l e ż ą c y m do j ę z y k a [po l sk iego] : „Czy b y ł t a m J o n e s ? " W w y p a d k u więc w y r a ż e n i a „ t a k " m a m y do czyn i en i a ze s łowem, k t ó r e g o n o r m a l n e u ż y c i e w y m a g a p e w n e j okaz j i j ę z y k o w e j (pyt a n i a ) , p r z y c z y m n ic n ie sk ł an i a do t w i e r d z e n i a , ż e - u ż y w ą n i ^ g p w t y m celu, b y m ó w i ć o o w y m z d a n i u , k t ó r e g o wygłoszenie~jes t okaz ją do u ż y c i a s łowa „ t a k " . Chc i a łoby się n a w e t pó jść da le j w p r z e c i w n y m k i e r u n k u i powiedz ieć , że o d p o w i a d a j ą c : „ t a k " , o n i c z y m zgoła n ie m ó w i ę , w ogóle n iczego nie s t w i e r d z a m , t y l k o po p r o s t u o d p o w i a d a m . W p e w n y m sensie j e s t t o s łuszne , a w p e w n y m — nie . B y ł o b y b o w i e m z wasze j s t r o n y rzeczą c a ł k i e m słuszną, g d y b y ś c i e zda j ąc s p r a w ę z nasze j r o z m o w y powiedz ie l i o m n i e : „Mówił , że J o n e s t a m b y ł " . M o ż e m y z a t e m o n o r m a l n y m u ż y c i u s łowa „ t a k " p o w i e d z i e ć : p o p i e rwsze , że w y m a g a onol)Tfa2ji j ę z y k o w e j , m i a n o w i c i e zehy zos t a ło zadańe~yaMes~~p d rug ie , że nie u ż y w a go się m e t a j ę z y k o w o w t y m celu, b y m ó w i ć o t y m p y t a n i u , lecz żeby n a n ie odpowiedz i eć ; p o t r zec ie , że o ile

364 P, F. Strmcsow,

w ogóle coś s t w i e r d z a m y pos ługu jąc się t y rp s łowem, t o t r e ść owego s t w i e r d z e n i a j e s t t a k a s a m a jaJk t r e ś ć w s p o m n i a n e g o j g y ? t a n i a . W y o b r a ź m y sobie t e r a z , że k t o ś , co j e s t rzeczą możl iwą, a m o ż e i o b i e g o w y m 8 w u l g a r y z m e m , u ż y ł w y r a ż e n i a „ d i t t o " 9 . T y wyg łaszasz j ak ie ś tw ie rdzen ie , a j a m ó w i ę : „ d i t t o " . O ile j a coś s t w i e r d z a m , o ile o c z y m ś m ó w i ę , t o m ó w i ę i s t w i e r d z a m t o , co t y mówisz i s tw ie rdzasz . O c z y w i s t a — a świadczy t o właśn ie o n i e a d e k w a t n o ś c i t e z y 1 i o p r z y c z y n i e b ł ę d u m e t a j ę z y k o w e g o — p o w i e d z e n i e „ d i t t o " n ie j e s t t y m s a m y m , co s fo rmu łowan ie t w i e r d z e n i a , o k t ó r y m m o w a ; b o przec ież g d y b y m m i a ł wygłos ić owo t w i e r d z e n i e , z a n i m jeszcze k t o ś i n n y z a b r a ł głos, t o w t a k i c h oko l icznośc iach m o j e „ d i t t o " b y ł o b y bez sensu . „ D i t t o " , p o d o b n i e j a k s łowo ^tak"^ w y m a g a okaz j i j ę z y k o w e j . P o n a d t o zaJT—"co* j e s t rzeczą, j a k myś l ę , za sadn iczą — p o n i e w a ż w y r a ż e n i e „ d i t t o " n ie s k ł a d a się z p o d m i o t u g r a m a t y c z n e g o i z g r a m a t y c z n e g o p r e d y k a t u , p r z e t o n ic a b s o l u t n i e n ie sk ł an ia , b y tw ie rdz i ć , że pos ługu jąc się w t e n sposób s łowem „ d i t t o " , m ó w i ę o t y m z d a n i u , k t ó r e ś t y wygłos i ł i k t ó r e g o wygłoszen ie s t a ło się d l a m n i e okaz ją j ę z y k o w ą do u ż y c i a owego s łówka . N ie m ó w i ę o t y m , coś t y p o wiedz ia ł (an i o a r t y k u ł o w a n y c h d ź w i ę k a c h , k t ó r e wyda łe ś , a n i o z d a n i u , k t ó r e wygłos i łeś , a n i o w y d a n y m przez ciebie sądzie l og i cznym) . Z g a d z a m się z t y m , coś powiedz ia ł , p o t w i e r d z a m t o , podp i su j ę się p o d t y m ; n a t o m i a s t g d y b y ś n iczego n ie powiedz ia ł , t o j a b y m nie móg ł t e g o a k u r a t u c z y n i ć , choć m ó g ł b y m s t w i e r d z i ć t o , co t y twie rdz i ł eś . O t ó ż w y r a ż e n i e : „ T o p r a w d a " , n i ek i edy spe łn ia t a k ą właśn ie funkc ję , j a k ą — w m y m m n i e m a n i u — m o ż e spe łn iać s łowo „ d i t t o " . A p o w i a d a : „ J o n e s t a m b y ł " , B zaś m ó w i : „To p r a w d a " ; n a t o m i a s t C, zda jąc s p r a w ę z te j r o z m o w y , m a p r a w o r zec : „ Z a r ó w n o A, j a k B powiedz ie l i , że J o n e s t a m b y ł " . Chodzi j e d n a k o t o , że B nie m ó g ł b y powiedz ieć , że J o n e s t a m by ł , w t a k i właśn ie sposób , w j a k i t o u c z y n i ł ( t j . u ż y w a j ą c w y r a ż e n i a : „ T o p r a w d a " ) , g d y b y p r z e d t e m A nie wygłosi ł t e g o a k u r a t z d a n i a : „ J o n e s t a m b y ł " , a lbo j ak iegoś z d a n i a r ó w n o w a ż n e g o . Może t o właśn ie t e n f ak t , j a k i m j e s t użyc ie ( t a k i j e użycie) s łowa „ p r a w d a "

8 Obiegowym — w języku angielskim. 9 To samo, tak jest (z włoskiego).

Prawda 365

czy „ p r a w d z i w y " , wespół ze s t a r y m p r z e s ą d e m , że k a ż d e zdan i e ozna jmia j ące m u s i coś o p i s y w a ć (być „o c z y m ś " ) , zachęca ją t y c h , k t ó r z y s ta l i się za os t rożn i , b y m ó w i ć , iż p r a w d z i w o ś ć j e s t włas nością s ą d ó w log icznych , do p o s t a w i e n i a s p r a w y w i n n y z a m i a s t t ego s p o s ó b : że, m ianowic i e , u ż y w a j ą c s łowa „ p r a w d z i w y " , m ó w i m y o z d a n i a c h . (To , co p o w i e d z i a ł e m o s t o s o w a n i u w y r a ż e n i a : „ t o p r a w d a " , odnos i się, oczywis t a , mutatis mutandis, do z w r o t u : „ to n i e p r a w d a " ) .

O t ó ż i c i , co twie rdzą , że s łowo „ P r a w d z i w y " j e s t p r e d y k a t e m o r z e k a j ą c y m o zdamać l i ^n i e^b ra l i n a ogół p o d u w a g ę Tych wfeśnte p r o s t y c h w y p a d k ó w u ż y c i a w y r a z u „ p r a w d z i w y " (i „ f a ł szywy") , t y l k o w y p a d k i ba rdz i e j i n t r y g u j ą c e , k t ó r e p r o w a d z ą l u k zda j ą się p r o w a d z i ć do p a r a d o k s ó w : t a k i e j a k w ó w c z a s , g d y k t o ś w y g ł a s z a i zo lowane z d a n i e : „ T o , co t e r a z m ó w i ę , j e s t f a ł szem" , a l bo p isze n a t a b l i c y , p o z a t y m n i e z a p i s a n e j , z d a n i e : „ K a ż d e t w i e r d z e n i e , n a p i s a n e n a t e j t a b l i c y , j e s t f a ł s zywe" . R o z w i ą z a n i e p o linii m e t a j ę z y k o w e j po l ega n a p rzy jęc iu , że z d a n i a t e są s fo rmułowan i e m t w i e r d z e ń d rug iego p i ę t r a , m i a n o w i c i e :

(1) że i s tn ie je p e w n e tw ie rdzen i e p ie rwszego p i ę t r a , n a p i s a n e n a te j t a b l i c y (bądź obecn ie p rzeze m n i e wyg łoszone) ; oraz

(2) że k a ż d e t w i e r d z e n i e p ie rwszego p i ę t r a , n a p i s a n e n a te j t a b l i c y (bądź obecn ie p rzeze m n i e wygłoszone) , j e s t fa ł szywe.

Mówi się, że dz ięk i t e m u roz różn ien iu p i ę t e r , roz różn ien iu m e t a j ę z y k a i j ę z y k a p r z e d m i o t o w e g o , owe k łopo t l iwe z d a n i a p r ze s t a j ą b y ć ź r ó d ł e m sprzecznośc i : a lbo są one .po p r o s t u fa ł szywe, pon i eważ fa ł szywa jes t część e g z y s t e n c j a l n a t ego , co głoszą, a lbo t eż , opuszcza jąc egzys t enc j a lną część t e j ana l i zy i t r a k t u j ą c je j e d y n i e j a k o z d a n i a h i p o t e t y c z n e , u z n a j e się je za p u s t o sp rawd z o n e 1 0 , j a k o że nie w y s t ę p u j e ż a d n e t w i e r d z e n i e p ie rwszego p i ę t r a . R o z w i ą z a n i e to j e s t f o rma ln i e u d a n e , o t y l e że u n i k a się dzięki n i e m u sprzecznośc i . W y d a j e m i się j e d n a k , że os iągnię to t u sukces — j e d y n i e n a s k u t e k p o w t ó r z e n i a p o d s t a w o w e g o b ł ę d u , z k t ó r e g o s a m e owe sprzecznośc i się rodzą , a t a k ż e , i w k o n s e k w e n c j i ,

1 0 Czyli za implikację mającą fałszywy poprzednik i dzięki temu prawdziwą.

366 P. F. Strawson

n a s k u t e k t e g o , że w rozwiązan ie t o u w i k ł a n e zos t a ły t r u d n o ś c i , o k t ó r y c h w s p o m n i a ł e m n a p o c z ą t k u t e j r o z p r a w y . Mianowic i e , p o p ie rwsze , k r y j e się w t y m r o z w i ą z a n i u pog ląd , że m ó w i ą c , iż j ak ieś t w i e r d z e n i a J £ ^ _ p E a w ^ w y p o w i a d a m y n o w e t w i e r d z e n i e d rug iego p i ę t r a (co p^z^aje^W^^HpTOecznośc i z t ezą 1 ) ; a p o d rug i e , k r y j e "się w n i m l ( z ^ d o p rzy jęc i a pog ląd , . że o w a 4 w i e r d z e n i e dmgięg(LPJę t ra j e s t o j a k i m ś z d a n i u czy z d a n i a c h . T y m c z a s e m ce lem p o p r z e d n i c h r o z s t r z ą s a ń n a t e m a t f a k t y c z n e g o sposobu p o s ł u g i w a n i a się s łowem „ t a k " , moż l iwego — s łowem „ d i t t o " i f a k t y c z n e g o — s ł o w a m i „ t o p r a w d a " b y ł o p o k a z a n i e , że wyl iczone wyże j zab ieg i są n ie p o t r z e b n e . G d y n i k t n ic n ie powiedz ia ł , a j a m ó w i ę : „ d i t t o " , t o n ie w y g ł a s z a m fa ł szywego t w i e r d z e n i a , k t ó r e z n a c z y , iż k t o ś p o wiedz ia ł p r a w d ę , a n i t eż p r a w d z i w e g o t w i e r d z e n i a , k t ó r e z n a c z y , że n ie p o w i e d z i a n o n i e p r a w d y . W ogóle n ie w y g ł a s z a m ż a d n e g o tw ie rdzen ia ; . t y l l ^ -^e7 :ce lowo^u£^ i j i^jryTaz . G d y ~ k t © 6 - p r z e d n i o s fo rmułowa ł j ak i e ś t w i e r d z e n i a t o moj^—oderwanie.„.się: „ d i t t o " , zy sku j e cel, w j a k i m m o ż e b y ć w y p o w i e d z i a n e , n a d a r z y ł a się d o jego w y p o w i e d z e n i a o k a z j a : i jeś l i wola , możec ie powiedz ieć , że t e r a z t o j a w y g ł a s z a m tw ie rdzen i e , p o w t a r z a j ą c w p e w i e n s p o s ó b t o , co rzek ł m ó j r o z m ó w c a . N ie w y g ł a s z a m n a t o m i a s t n o w e g o t w i e r d z e n i a , me ta twie r .dzen ia . Lep ie j m o ż e b3^łol^^i][m jwićjL^.,że mo je o d e z w a n i e się t o w ogóla ja ie ż a d n e tw ie rdzen i e , t y l k o z a c h o w a n i e się j ę z y k o w e , do k t ó r e g o w p i e r w s z y m w y p a d k u n ie b y ł o okazj i , a w d r u g i m by4a, 4 a k iż w p i e r w s z y m w y p a d k u . J * y ł © - t o z a c h o w a n i e się o d - r z e c z y , w d r u g i m — do rzeczy . P o d o b n i e , s łowa „ p r a w d z i w y " i „ fa łszywy " ^ M f f i l ^ okaz j i do ich sensownego użyc i a , a b y k t o ś z b u d o w a ł , b u d o w a ł l u b m i a ł z a m i a r " z b u d o w a ć (w m o w i e czy n a p i śmie) p e w n e t w i e r d z e n i e . (S fo rmułowan ie owego t w i e r d z e n i a n ie m u s i p o p r z e d z a ć s łowa „ p r a w d z i w y " czy „ p r a w d a " ; t w i e r d z e n i e m o ż e n a s t ę p o w a ć p o n i m , j a k w w y p a d k u w y r a ż e n i a : „ P r a w d ą j e s t , że . . ." — fo rmę s łów o m ó w i ę późn ie j ) . W ż a d n y m j e d n a k w y p a d k u s a m o z d a n i e o z n a j mia jące , o k t ó r y m o r z e k a się p r z y p o m o c y z w r o t u p r e d y k a t y w -n e g o : „ p r a w d ą j e s t " , w ogóle n ie s t a n o w i j a k o t a k i e t w i e r d z e n i a (an i n a w e t m e t a t w i e r d z e n i a ) i a fortiori n ie m o ż e s t a n o w i ć tw ie r -

Prawda 367

dzen ia , k t ó r e g o w y s t ą p i e n i e j e s t w y m a g a n e j a k o okaz j a do sensownego u ż y c i a s łów „ p r a w d z i w y " czy „ f a ł s zywy" . N ie j e s t t o , w te j p o s t a c i , c a ł k i e m ścisłe. B o z d a n i a ozna jmia jącego , k t ó r e m u j a k o p r e d y k a t g r a m a t y c z n y t o w a r z y s z y z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , m o ż n a n i e k i e d y — j a k p o k r ó t c e p o k a ż ę — u ż y ć do z b u d o w a n i a m e t a t w i e r d z e n i a implicite. G d y się t a k j e d n a k dzieje , z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , n ie o d g r y w a ż a d n e j ro l i p r z y t w o r z e n i u owego m e t a t w i e r d z e n i a . Z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , n i g d y n ie spe łn ia funkc j i twiefdżenio-twórcfcej* I g d y z d a ć sobie z t ego s p r a w ę , w s p o m n i a n e p a r a d o k s y zn ika ją — bez kon iecznośc i o d w o ł y w a n i a się do m a s z y ner i i m e t a j ę z y k o w e j ; p r z y n a j m n i e j zaś bez kon iecznośc i t r a k t o w a n i a s łów „ p r a w d z i w y " i „ f a ł s zywy" j a k o części owej m a s z y n e r i i . P a r a d o k s y t e p o w s t a j ą p r z y za łożen iu , że s łowa „ p r a w d z i w y " i „ f a ł s zywy" d a d z ą mę* u ż y ć do b u d o w y t w i e r d z e ń p ie rwszego p i ę t r a . F o r m a l n i e rozwiązu je się j e , o świadcza jąc , iż słów- t y c h u ż y ć m o ż n a j e d y n i e do b u d o w y t w i e r d z e ń d rug iego p i ę t r a . Zar ó w n o p a r a d o k s y j a k ich rozwiązan ie zn ika ją p r z y b a r d z i e j r a d y k a l n y m za łożen iu , ~łz w s p o m n i a n e s łowa n ie s łużą do b u d o w y t w i e r d z e ń ż a d n e g o p i ę t r a , w ogóle n ie są używanę_„djQ_]3ndowy t w i e r d z e ń .

P o w i e d z i a ł e m j e d n a k , że z d a n i a ozna jmia j ące , o k t ó r y c h o r z e k a się p r z y p o m o c y p r e d y k a t u g r a m a t y c z n e g o : „ p r a w d ą j e s t " czy „fa łszem j e s t " , m o g ą p o s ł u ż y ć do b u d o w a n i a m e t a t w i e r d z e ń implicite, w c z y m s a m e w y m i e n i o n e z w r o t y n ie b io rą ż a d n e g o u d z i a ł u . A b y t o w y j a ś n i ć , r o z w a ż m y n a s t ę p u j ą c e z d a n i a :

(1) T o , co t e r a z m ó w i ę , j e s t fa ł szem. (2) W s z y s t k i e t w i e r d z e n i a , s f o r m u ł o w a n e w j ę z y k u [po l sk im] ,

są fa ł szywe. (3) T o , co powiedz i a ł p o l i c j a n t , j e s t p r a w d ą .

N a p e w n o n ie j e s t n i c z y m n i e p o p r a w n y m , jeśl i u w a ż a m y , że k a ż d e z t y c h z d a ń t w o r z y — implicite m e t a t w i e r d z e n i e e g z y s t e n c j a l n e , n ie zawie ra j ące s łów „ p r a w d a " , „ p r a w d z i w y " a n i „ fa łsz" , „fałs z y w y " . O w e m e t a t w i e r d z e n i a implicite — m o ż n a b y w t y m w y p a d k u zap i sać w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

( l a ) W ł a ś n i e z b u d o w a ł e m ( m a m z a m i a r z b u d o w a ć ) t w i e r d z e n i e .

368 P. F. Straw son

(2a) N i e k t ó r e t w i e r d z e n i a są s f o r m u ł o w a n e [po p o l s k u ] . (3a) P o l i c j a n t w y p o w i e d z i a ł t w i e r d z e n i e .

W s z y s t k o t o są z d a n i a t w i e r d z ą c e d rug iego p i ę t r a , wed le k t ó r y c h i s tn ie ją p e w n e z d a n i a t w i e r d z ą c e p ie rwszego p i ę t r a , wyg łoszone (a) p r zeze m n i e , (b) [po p o l s k u ] , (c) p r zez p o l i c j a n t a . O w e z d a n i a t w i e r d z ą c e d rug iego p i ę t r a m o ż e m y u w a ż a ć za część t ego , co da je n a m a n a l i z a z d a ń (1), (2) o raz (3) *. O c z y w i s t a , n ie s t a n o w i ą o n e c a ł o k s z t a ł t u t ego , co p r z y n o s i o w a ana l i z a . Z d a n i e : „ P o l i c j a n t w y p o w i e d z i a ł t w i e r d z e n i e " , rzecz j a s n a , n ie m a t ego s a m e g o zna czenia co z d a n i e : „ T o , co powiedz i a ł p o l i c j a n t , j e s t p r a w d ą " . W y g ł a s z a j ą c t o d r u g i e z d a n i e , c z y n i m y coś więce j , niż g d y b y ś m y z p r z e k o n a n i e m wypowiedz ie l i p i e rwsze . C z y m jes t t o , co s t a n o w i ów d o d a t e k ? E o z w a ż m y okol iczności , w k t ó r y c h m o ż n a b y u ż y ć w y r a ż e n i a : „ T o , co powiedz i a ł po l i c j an t , j e s t p r a w d ą " . Z a m i a s t u ż y w a ć t ego w y r a ż e n i a , m ó g ł b y m p o w t ó r z y ć s łowa p o l i c j a n t a . W t y m w y p a d k u p o w i e m y , że p o t w i e r d z i ł e m t o , co powiedz i a ł po l i c j an t . M ó g ł b y m j e d n a k ż e w y p o w i e d z i e ć zb iór t w i e r d z e ń do k ł a d n i e t a k i s a m j a k w t e d y , g d y p o w t a r z a ł e m s łowa p o l i c j a n t a , czyn iąc t o wsze lako , z a n i m wygłos i ł je po l i c j an t . W t y m w y p a d k u , choć m o j e t w i e r d z e n i a n i c z y m się n ie różnią od p o p r z e d n i c h , n ie czyn ię t ego , co t a m t y m r a z e m , mianowic i e , n ie „ p o t w i e r d z a m jego s łów" . A z a t e m p o t w i e r d z e n i e jego słów n ie po l ega n a powie dzen iu czegoś n o w e g o . o j e g o s ł o w a c h , a n i n a wyg łoszen iu z d a ń , k t ó r y c h on uży ł , m i m o iż po lega n a u c z y n i e n i u czegoś, czego n ie m o ż n a b y u c z y n i ć , g d y b y on swego n ie powiedz ia ł . O t ó ż w p rze c iwieńs twie d o moje j w s p o m n i a n e j wypowiedz i , k t ó r ą m ó g ł b y m wygłos ić n a p o t w i e r d z e n i e j ego słów, z d a n i e : „ T o , co powiedz i a ł po l i c j an t , j e s t p r a w d ą " , n ie spe łn ia ż a d n e j i nne j funkc j i p o z a p o t w i e r d z e n i e m słów owego p o l i c j a n t a * * ; a le p o d o b n i e j a k owo

* Obecnie byłbym skłonny powiedzieć, nie że zdania (la) — (3a) są częściami uzyskanymi dzięki analizie zdań (1)—(3), lecz że wszelkie twierdzenia, sformułowane przy pomocy zdań (1)—(3), zakładają prawdziwość twierdzeń, które można by zbudować przy pomocy zdań ( la)—(3a).

** Wymaga to ograniczenia. Gdy świadek wygłasza przytoczone zdanie, wówczas jest ono p o t w i e r d z e n i e m ; gdy wymuszą je na oskarżonym, stanowić będzie p r z y z n a n i e s i ę do winy. Bywają, bez wątpienia, i inne wypadki.

Prawda 369

s f o r m u ł o w a n e p rzeze m n i e p o t w i e r d z e n i e , z d a n i e t o n ie m ó w i n ie nowego o j e g o s ł o w a c h a n i o z d a n i a c h , k t ó r y m i się, m ó w i ą c , pos łuży ł . J e s t ono ś r o d k i e m s ł u ż ą c y m do p o t w i e r d z e n i a j ak i e j ś wypowiedz i , bez je j p o w t a r z a n i a . W ogólności więc : g d y u ż y w a m y t a k i c h w y r a ż e ń , t o p o t w i e r d z a m y coś, co k t o ś powiedz ia ł , p o d p i s u j e m y się p o d t y m , p r z y j m u j e m y t o , z g a d z a m y się z t y m ; n a t o m i a s t (z w y j ą t k i e m w y p a d k ó w , k i e d y implicite f o r m u ł u j e m y m e t a t w i e r d z e n i a egzys t enc j a lne , w c z y m zwrot-: „ p r a w d ą j e s t " , nie o d g r y w a ż a d n e j roli) n ie b u d u j e m y ż a d n e g o n o w e g o w s to s u n k u do p o p r z e d n i c h t w i e r d z e n i a ; n i g d y też n ie u ż y w a m y z w r o t u : „ p r a w d ą j e s t " w t y m celu, b y m ó w i ć o c z y m ś , c o t a m t e t w i e r d z e n i a g ł o s z ą , czy o z d a n i a c h , k t ó r y c h u ż y t o do p o w i e d z e n i a t ego czegoś. A z a t e m d la u z u p e ł n i e n i a a n a l i z y całego z d a n i a (3): „ T o , co powiedz i a ł po l i c j an t , j e s t p r a w d ą " , p o w i n n i ś m y do w s p o m n i a n e g o m e t a t w i e r d z e n i a e g z y s t e n c j a l n e g o d o d a ć z w r o t , k t ó r y nie jes t a s e r t y w n y 1 1 , lecz (jeśli wo lno zapoży czyć słowo od p . A u s t i n a ) p e r f o r m a t y w n y , m a n i f e s t u j e p e w n e zachowan ie się *, p e w n ą c z y n n o ś ć . M o ż n a b y n p . z a p r o p o n o w a ć j a k o pe łną ana l i zę j e d n e g o p r z y k ł a d u w y r a ż e n i e : „ P o l i c j a n t w y p o w i e dzia ł tw ie rdzen i a . J a j e p o t w i e r d z a m " , gdzie wyg łasza j ąc s łowa : „ J a j e p o t w i e r d z a m " , n ie opisuję czegoś, co rob ię , t y l k o właśn ie coś r o b i ę **. Z a c h o d z i p r z e t o różn i ca m i ę d z y b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n y m i w y p a d k a m i , w k t ó r y c h p r z e d z w r o t e m : „ p r a w d ą j e s t " , w y s t ę p u j e z w r o t op i su jący , a p r o s t s z y m i z d a n i a m i ( n p . „ T o p r a w d a " ) , w k t ó r y c h p r z e d z w r o t e m : „ p r a w d ą j e s t " 1 2 , s to i z a i m e k w s k a z u j ą c y . M o ż n a u w a ż a ć , iż t e p i e rwsze zawie ra ją implicite m e t a t w i e r d z e n i e , p o d c z a s g d y t e o s t a t n i e m a j ą c h a r a k t e r c z y s t o p o t w i e r d z a j ą c y (bądź czys to „ p r z y z n a j ą c y " czy „ z e z w a l a j ą c y " ) .

* Por. J. L. Austin, Other Minds, P. S. A. Supp, t. X X , s. 169—175 zawiera wyjaśnienia na temat niektórych słów należących do tej klasy. (Terminem użytym przez Austina jest słowo „performatory").

** Por. też „przyznaję", „pozwalam". W y g ł o s z e n i e któregoś z tych słów, to — odpowiednio — przyznanie czegoś, udzielenie pozwolenia na coś.

1 1 Tzn. niczego nie stwierdza. 12 przykładzie „to prawda"; zamiast słów: „prawdą jest", figuruje

słowo „prawda", poprzedzone domyślnym „jest", na początku zaś stoi zaimek „to".

370 F. F. Strawson

W ż a d n y m n a t o m i a s t z t y c h d w ó c h r o d z a j ó w p r z y k ł a d ó w z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , n ie spe łn ia funkc j i a s e r t y w n e j , czyl i s t w i e r d z a n i a czegoś , a n i m e t a a s e r t y w n e j .

M i m o w s z y s t k o p e w n e uczuc i e n i e p o k o j u b u d z i ć m o ż e t o , że z w r o t o w i : „ p r a w d ą j e s t " , o d m a w i a m y j ak i e jko lwiek funkc j i a s e r t y w n e j czy d e s k r y p t y w n e j . A b y choć w części zmn ie j s zyć t e n n i e p o k ó j , p o w t ó r z ę coś d o b r z e z n a n e g o , co j uż m ó w i ł e m : mianowic i e , że k i e d y m ó w i ę : ^ T o j j r a w ^ t w i e r d z e n i e , t o do p e w n e g o s t o p n i a t a k , j a k b y m s a m wyg łasza ł tw ie rdzen i e , t o właśn ie , k t ó r e p a d ł o z w a s z y c h u s t , czy o p i s y w a ł t o właśme 4 _ CQ„ wyśc ie op i sywal i . J e d n a k ż e zwrócen ie u w a g i n a t ę właśc iwość z w r o t u : „ p r a w d ą j e s t " , eałkowiei^^ijozjastaje.w zgodzie z opinią, iż s a m on , w e w ł a s n y m zakres ie , n ie t w o r z y żądnego

[ twie rdzen ia . A n i ż a d n e g o m e t a t w i e r d z e n i a . J e ś l i p o z o s t a ł y J e a z c z e nak ie ś r e s z t k i n i e p o k o j u , t o j u ż c h y b a n ie m a r a d y . B o jego ź r ó d ł e m (jest s t a r y p r ze sąd , że k a ż d e z d a n i e ozna jmia j ące j e s t t w i e r d z e n i e m b ą d ź b u d n j e ^ - ^ y ' " l w d r z y . t w i e r d z e n i e . JNazywam t o p r z e s ą d e m : z a m i a s t t ego m o ż n a b y z e ń u c z y n i ć k r y t e r i u m . I n a w e t n ie wyn i k ł a b y ż a d n a s z k o d a z p rzy j ęc i a t ego k r y t e r i u m d l a t e r m i n u „ t w i e r d z e n i e " , g d y b y m o ż n a b y ł o równocześn i e p r z e p r o w a d z i ć r o z w ó d m i ę d z y o w y m ściśle g r a m a t y c z n y m u ż y t k i e m t e g o s łowa a jego właśc iwośc iami l og i cznymi w i n n y c h z a s t o s o w a n i a c h : właśc iwośc iami , k t ó r e sk łan ia ją n a s do t e g o , b y k i e d y podarne zos ta ło j ak i e ś „ t w i e r d z e n i e " , d o p y t y w a ć się, o c z y m ono j e s t , co ono opisu je , j a k ą ono własność p r z y p i s u j e c z e m u ś i j & ^ g m u b y -tow4-4ub--by^tomT czy t eż j ak ie j t o re lac j i z a c h o d z e n i e i m i ę d z y j a k i m i b y t a m i s t w i e r d z a . Z a d a w a n i e t y c h p y t a ń w o b e c t a k i e g o z d a n i a , j a k : „ T o , co powiedz ia ł P a s c a l , j e s t j ) r a w d ą " 3 p r o w a d z i do t e g o , że z a c z y n a m y s z u k a ć b y t u , k t ó r y j e s t t y m , c o p o w i e d z i a ł P a s c a l ; p a t r z ą c o c z y m a os t rożnego współczesnego człowieka , d o s t r z e g a m y t y l k o jego s łowa; i t o sk łan ia n a s do w y r a ż e n i a p o g l ą d u , iż pos ługu jąc się p r z y t o c z o n y m z w f o t e ^ z d a n i a c h j ę z y k a f r ancusk iego , k t ó r e n a p i s a ł czy wygłosi ł /Pascal .

* Raz po raz posługuję się tu takim nieszkodliwym barbaryzmem, jak: „To a to zdanie buduje twierdzenie", jako skrótem wyrażeń takich, jakt „l^ażdy kto wygłasza to zdanie, buduje pewne twierdzenie". - \ l /

Prawda

P r z e s t a r z a ł y z a t e m j e s t dezydera ty ~ b y z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , u w a ż a ć za p e w n e g o rod^ajuL^zwrot op i sowy , e o n a s u w a / p r z e s t a -r z a ł ą T n y ś l , i ż slowo~ p i a w d a i ^ " w ^ . . t a p r e d y k a t d r u g i e g o -pię t ra , , o r zeka j ący o z d a n i a c h p ie rwszego p i ę t r a . Kzeczą ważnie jszą od s a m e g o o d r z u c e n i a t e g o " " p o p ą ^ ^ ^ s łuszny, p o w ó d do t a k i e g o j ^ r z ] ^ ^ j e s t " , wca l e n ie j e s t o p i s o w y . J e ż e l i b ę d a i e m y • e b s t a waiLpczy J i y m , że on coś op i su je (je&t -o ^zym&) r zap i^ecża ją^ zaxaze;aij. j a k o b y op i sywa ł z d a n i a (by ł o z d a n i a c h ) , t o s t a n i e m y w obl iczu . s ta rych ogó lnych , p y t a ń n a temat" ^ f j i ^ y " p r a w d y , je j k ry t e r iów,^ n a t u r y -b y t ó w , m i ę d z y k t ó r y m i z a c h o d z i r e l a c j a p r a w d z i w o ś c i , i t d . Zam i a s t s t a w i a ć p y t a n i e : „ J a k i e j^&t-Jto^fce^ lepiej z a p y t a ć : „ J a k i e są p o d s t a w y do w y r a z g o d y ? " — w i d z i m y bowiem, że są one n i e m n i e j r ó ż n e niż t e m a t y , co do k t ó r y c h m o ż n a zgodę os iągnąć . I t o m o ż e zn iechęc i n a s do tego,^ ż e b y ś m y się s t a r a l i różn icę m i ę d z y w y r a ż e n i a m i j e d n e g o r o d z a j u a w y r a ż e n i a m i i nnego r o d z a j u z a z n a c z a ć p r z y p o m o c y t a k i c h n p . powiedzeń , j a k : „ W y p o w i e d z i e t y c z n e n ie są p r a w d z i w e a n i f a ł szywe" . P o p r a w n e j e s t powiedzen ie , iż w y p o w i e d z i k a ż d e g o r o d z a j u s ą p r a w d z i w e a lbo fa ł szywe, jeżel i p o p r a w n a jes t p r a k t y k a , k t ó r a polega n a w y r a ż a n i u nasze j z g o d y a lbo n i ezgody z t a k i m i w y p o wiedz iami — właśn ie za p o m o c ą s ł ó w „ p r a w d z i w y " a lbo „fałs z y w y " .

O c z y w i s t a , f o rmu ła , p r z y j ę t a p r zeze m n i e w t o k u o m a w i a n i a j ednego r o z u m i e n i a s łowa „ p r a w d z i w y " , n ie j e s t zabezp ieczona p r z e d i n n y m w a r i a n t e m te j a r g u m e n t a c j i g r a m a t y c z n e j , k t ó r a wiedzie do t r a k t o w a n i a s łowa „ p r a w d z i w y " j a k o op i sowego . Mógłby k t o ś powiedz i eć : W J 7VTTI ccłrj fthyś m ó g ł cpś p o t w i e r d z i ć , mus i i s tn ieć p e w i e n p r z e d m i o t t ę j czyflft.QŚql. ~ r i - > zd^ ! nie l u b s ą d w^sensie l o g i c z n y m ; ^wykonanie zaś t e j czynnośc i n a t y n i ^ p r z M * ^ miocie m ^ j ^ T i i ^ y m i n n y m j a k s t w i e r d z e n i e m , że m a on własność , czy p o z o s t a j e w re lac j i , o k t ó r e j m ó w i się p r z y p o m o c y słowa „ p r a w d z i w y " . K a ż d e g o , k t o t a k mK witr*" W"T3rÓw"cidzłił*L~^v ""błąd po czgsci t e n f a k t r iż czaiSOwniJk ^ p o t w i e r d z ^ l m a swe g r a m a t y c z n e dopełn ienie , czyl i p rzedmioty a p o części f ak t , że owo z a c h o w a n i e się j ę z y k o w e (polegające n a „ p o t w i e r d z a n i u " ) w y m a g a n ie p r z e d -L o g i k ą i j ę z y k 23

372 P. i \ Straw son

miot r i , a le o k a z j i , f a k t , k t ó r y — j a k o ś w i a d c z y ł e m — je s t źle r o z u m i a n y m e l e m e n t e m p r a w d y w teor i i s e m a n t y c z n e j . I t o n a w e t t w i e r d z e n i e — że m u s i i s tn i eć l u b - m - u e i m y - m y ś l e ć ^ , iż is tn ie je , p e w n e g o r o d z a j u okaz j a j ę z y k o w a d o s e n s o w n e g o czy trafnegQ z a s t o s o w a n i a s łowa „ p r a w d z i w y " — nie j e s t c a łk i em p o p r a w n e , jeś l i z n a c z y ono , że m u s i w y s t ą p i ć l u b m u s i m y m y ś l e ć , iż wys t ąp i ło , p e w n e w y m ó w i o n e czy n a p i s a n e w y r a ż e n i e . N i e b y ł o b y b o w i e m rzeczą n i e p o p r a w n ą , choć b y ł o b y c z y m ś n iez w y k ł y m , g d y b y ś m y powiedz ie l i : . .To, co myśl ic ie , jest p r a w d ą " ; m i m o że n ie p a d ł o a n i j e d n o s łowo. (Ale, w t a k i m raz ie , r o z m o w ę m o ż n a p r o w a d z i ć p r z y p o m o c y spo j rzeń i sk in ień) .

IV

W filozoficznej d y s k u s j i n a t e m a t całego t ego z a g a d n i e n i a b a r d z o m a ł o u w a g i poświęcono r z e c z y w i s t e m u sposobowi pos ług i wan ia się s łowem „ p r a w d z i w y " . Chcę z a t e m z a k o ń c z y ć naTniecó szczegółowszym roz różn ien iu n o r m a l n y c h jego za s to sowana W y mien i one d o t y c h c z a s , s k ł o n n y b y ł e m n a z y w a ć „ m a n i f e s t a c j a m i p e w n e g o z a c h o w a n i a s ię" , czyli „ p e r f o r m a t y w n y m i " 1 3 . Ale n a z w a t o b ł ę d n a . U w a ż a m , że słowo b ę d ą c e man i f e s t ac j ą p e w n e g o z a c h o w a n i a się, t a k j a k t o r o z u m i e i s tosu je A u s t i n , j e s t t o czasownik , k t ó r y w pie rwsze j osobie czasu t e raźn ie j szego w t r y b i e o z n a j m i a j ą c y m , w y d a j e się, że opisuje p e w n ą c z y n n o ś ć mówiącego , f ak tycz n ie zaś j e s t ową czynnośc ią . E z e c z j a s n a , iż użyc i e s łów: „ p r a w d ą j e s t " , n ie w y d a j e się, b y s t anowi ło opis pewnej czynności m ó w i ą c e g o ; r o b i o n o w r a ż e n i e op isu z d a n i a , s ą d u logicznego l u b t w i e r d z e n i a . W ogóle d l a t e g o p o s ł u ż y l i ś m y się t e r m i n e m A u s t i n a , że f a k t y c z n i e z w r o t : „ p r a w d ą j e s t " , m o ż n a n i e k i e d y za s t ąp i ć *, co n ie w y w o ł u j e , ż adne j w a ż n e j z m i a n y w znaczen iu , t a k i m n p . z w r o t e m , j a k : „ P o t w i e r d z a m t o " , k t ó r y j u ż w śc i s łym sensie s t a n o w i m a n i f e s t a c j ę zac h o w a n i a się. O w o z a s t ę p c z e s łowo, b ę d ą c e man i f e s t ac j ą z a c h o w a -

* Oczywista, nie p o p r o s t u zastąpić. By łyby potrzebne inne zmiany słowne.

ja oryginale — „performatory", czyli „ w y k o n a w c z y „ u s k u t e c z n i a jący", „spełniający", termin wprowadzony przez Austina.

Prawda 373

n ia się, u c z y n i ę n a z w ą k a ż d e g o z t y c h w y p a d k ó w ; m ó w i ć więc b ę d ę n p . o „ p o t w i e r d z a j ą c y m " czy „ p o z w a l a j ą c y m " b ą d ź „ p r z y z n a j ą c y m " u ż y c i u s łowa „ p r a w d z i w y " . Za l e t ą t ego s łowa j a k o n p . ś r o d k a p o t w i e r d z a n i a — j e s t j ego e k o n o m i c z n o ś ć . P r z y j ego p o m o c y m o ż e m y coś p o t w i e r d z i ć — bez p o w t a r z a n i a t ego czegoś.

S łowo t o m a i n n e , również n ieop i sowe , z a s t o s o w a n i a . D o b r z e z n a m y t a k i n p . w y p a d e k , k i e d y w y s t ę p u j e ono w ob ręb i e z d a n i a zaczyna jącego się od z w r o t u : „ T o p r a w d a , ż e " , p o c z y m n a s t ę p u j e zdan ie p o d r z ę d n e , p o n i m słowo „ a l e " i wreszc ie d rug i e z d a n i e p o d r z ę d n e . Z a m i a s t s łów: „ T o p r a w d a , że a l e . . . " , m o ż n a b y w t y c h z d a n i a c h u ż y ć s łowa „choc i aż" , czy s łów: „ P r z y z n a j ę , że. . . , a l e . . . " . J e s t t o z a t e m p r z y z w a l a j ą c e czy p r z y z n a j ą c e u ż y c i e w s p o m n i a n e g o z w r o t u . W y d a j e się, iż t u t a j w łaśn ie szczególnie widoczne się s ta je , j a k n i e s t o s o w n e j e s t pode j śc ie m e t a j ę z y k o w e .

O w o użyc i e czys to p o t w i e r d z a j ą c e n ie j e s t c h y b a b a r d z i e j p o w s z e c h n e od i n n y c h , k t ó r e w p r a w d z i e w y g l ą d a j ą p r a w i e t a k s a m o , a le się j e d n a k o d e ń — j a k m y ś l ę — różnią . K t o ś m o ż e w wasze j obecnośc i coś s twie rdz ić , n ie p r a g n ą c , byśc ie t e m u p r z y t aknę l i , a n i nie p o t o , b y r o z p r o s z y ć czyjeś czy w ł a s n e wą tp l iwośc i ; chce o n n a t o m i a s t wiedz ieć , że podz ie lac ie jego p r z e k o n a n i e czy n a s t a w i e n i e . J e ś l i w t a k i m w y p a d k u p o w i a d a c i e : „ T o p r a w d a " , to n ie m ó w i c i e , t y l k o d a j e c i e d o p o z n a n i a , że podz ie lac ie jego p r z e k o n a n i e . W y d a j e m i się, że b ę d z i e rzeczą n a t u r a l n ą , jeśli op i s zemy t o p o p r o s t u j a k o „ z g a d z a n i e s i ę" . W y d a j e m i się też , że b a r d z o częs to u ż y w a m y z w r o t u : „ T o p r a w d a " , b y w y r a z i ć nie t y l k o naszą z g o d ę n a t o , co p o w i e d z i a n o , lecz również i poczuc ie , że j e s t t o coś nowego i w a ż n e g o . Z a z n a c z a m y w ó w c z a s , j a k n a s u d e r z a t o , co x>owiedziano, t a k m n i e j więce j , j a k b y ś m y t o mog l i uczynić m ó w i ą c : „ N i g d y o t y m nie p o m y ś l a ł e m " . P r z e c i w i e ń s t w e m tego j e s t i r on i czne : „ N a t u r a l n i e , t o p r a w d a " , z j a k i m n i e k i e d y n iezby t u p r z e j m i e p r z y j m u j e m y oczywi s ty b a n a ł . S łowo „ p r a w d a " m a t u t a j w y d ź w i ę k u d e r z a j ą c o i ron i czny , w ła śn i e d l a t e g o , że n o r m a l n i e p o s ł u g u j e m y się n i m dla w y r a ż e n i a zgodnośc i z m ó wiącym, g d y t a b u d z i wą tp l iwośc i , a l b o d la z a a k c e n t o w a n i a , że u s ły szana rzecz j e s t d l a n a s rewelac ją . Czasami , w z d a n i a c h zac z y n a j ą c y c h się od : „Czy t o p r a w d a , ż e . . . ? " l u b „A więc t o p r a w d a ,

2 6 *

374 P. F. Straw son

że . . . " , m o ż n a b y z a c h o w a ć e k s p r e s y j n y c h a r a k t e r c y t o w a n y c h z w r o t ó w , z a s t ę p u j ą c j e p r z y s ł ó w k i e m „rzeczywiśc ie" , u l o k o w a n y m w o d p o w i e d n i m mie j scu d a n e g o z d a n i a , i w t e n sposób o d d a ć — j a k się t o z resz tą czyn i — n iedowie rzan ie czy zdziwienie .

S łowo „ p r a w d a " , „ p r a w d z i w y " spe łn ia n iewą tp l iwie i i n n e funkc je ; t e j e d n a k , k t ó r e w y m i e n i ł e m , są c h y b a równ ie pospo l i t e j a k p o z o s t a ł e . W a ż n e j e s t t o , że spe łn ian ie t y c h funkc j i (a m a m wrażen i e , że i wsze lk ich i n n y c h z a d a ń n i e t e c h n i c z n y c h , j a k i e w y r a z t e n spe łn ia) n ie poc i ąga za sobą u ż y c i a p r e d y k a t u m e t a j ę z y k o w e g o ; a t a k ż e i t o , że m o g l i b y ś m y , bez b a r d z o p o w a ż n e g o p o g w a ł c e n i a naszego j ę z y k a , z a d a n i a t a k i e w y k o n a ć , n ie uc ieka jąc się do p o m o c y ż a d n e g o w y r a ż e n i a , k t ó r e z d a j e s i ę ( t a k j a k z w r o t : „p rawt t ą jes^l" ' ' twOTZyć'nprewne t w i e r d z e n i e . N p . p o d s t a w i e n i e s łowa „choc i aż" n a mie jsce z w r o t u : „ T o p r a w d a , że. . . , a l e . . . " , j e s t p o s p o l i t y m s p o s o b e m p o s t ę p o w a n i a w w y p a d k u u ż y c i a p r z y zwa la jącego ; t o , co zrobi ł ó w m a ł o m ó w n y k a n d y d a t w w y b o r a c h , k t ó r e g o m o w a s k ł a d a ł a się ze s łów: „ D i t t o j a k p a n X " , m o ż n a b y rozc i ągnąć n a w y p a d k i u ż y c i a p o t w i e r d z a j ą c e g o , a p o części i e k s p r e s y j n e g o ; i t p . P r z y w y b o r z e w y r a ż e ń z a s t ę p c z y c h k ie row a n o b y się, oczywis t a , opinią spec ja l i s tów od p r o p a g a n d y , k t ó r z y uważa j ą , że n a l e ż y d o s t a r c z a ć j a k n a j m n i e j okaz j i t y m , co chcą źle ich z r o z u m i e ć z p o w o d u z w r o t ó w t w o r z ą c y c h t w i e r d z e n i a b ą d ź s łów op i sowych .

N a kon iec j e d n a jeszcze s p r a w a : s łówko o p r z y c z y n a c h , d l a k t ó r y c h kłopot}^ związane z p r a w d ą — z w y k l e zazęb ia ją się z k ło p o t a m i d o t y c z ą c y m i p e w n o ś c i . Dz ie je się t a k n a d e w s z y s t k o wówczas , g d y p o w s t a j e j a k a ś wą tp l iwość ; g d y moż l iwe w y d a j ą się b ł ę d y czy o s z u s t w o ; g d y da je się o d c z u ć p o t r z e b a p o t w i e r d z e n i a ; w ó w c z a s t o właśn ie sk łonn i j e s t e ś m y s ięgnąć p o owe s łowa po świadcza jące , z k t ó r y c h j e d n y m je s t „ p r a w d z i w y " , a i n n e t o : „ p e w n y " , „wiedz ieć" , „ u d o w o d n i ć " , „ u s t a l i ć " , „ u p r a w o m o c n i ć " czy „ u t w i e r d z i ć " , „ p o t w i e r d z i ć " , „ d o w ó d " i t d . T a k więc p y t a n i e : „ J a k a j e s t n a t u r a p r a w d y ? " , wiedz ie w sposób n a t u r a l n y do py t a n i a : „ J a k i e są k r y t e r i a p r a w d y ? " , a t o z kole i — do p y t a n i a : „ J a k i e są w a r u n k i p e w n o ś c i ? " . H i s t o r y c z n e czy sądowe doc iekan ie

Prawda 373

p r a w d y t o s z u k a n i e d o w o d u , k t ó r y rozwie je wą tp l iwośc i . D ą ż e n i e filozofów do s c h a r a k t e r y z o w a n i a p r a w d y w o g ó l e zmie rza ło k u t e m u , b y s t a ć się d ą ż e n i e m do s c h a r a k t e r y z o w a n i a t e g o , co w o g ó l e u s u w a wą tp l iwośc i ; r zeczywiśc ie i o s t a t e c z n i e u s u w a . T a m gdz ie zna jdu jec ie coś n i ewą tp l iwego , zna jdu jec ie t e ż p r a w d ę . I t a m e t a f i z y c z n a d r o g a rozga łęz ia się w r ó ż n e śc ieżki ; n a k o ń c u j e d n e j z n ich z n a j d u j e się f a k t e l e m e n t a r n y , a n a k o ń c u d rug ie j — A b s o l u t .

N a zakończen i e p o w t ó r z ę , że m ó w i ą c , iż s łowo „ p r a w d z i w y " s a m o w sobie n ie spe łn ia ż a d n e j funkc j i a s e r t y w n e j , funkc j i s twier dzan ia , n ie m ó w i ę , oczywis t a , że t a k i e z d a n i e , j a k : „ J e g o tw ie r dzenie j e s t p r a w d z i w e " — t o z d a n i e n i e p o p r a w n e . S łowo „ twie r d z e n i e " m o ż e oczywiśc ie b y ć p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m z d a n i a , k t ó r e g o g r a m a t y c z n y m orzeczn ik i em j e s t z w r o t : „ jes t p r a w d z i w y " . Nie z a l e c a m też z a n i e c h a n i a t a k i e g o s p o s o b u użyc i a . Ale p rzec ież z n i m i t a k n ie m a ż a d n e g o p r o b l e m u .

P. F. Strawson, Truth. „Analysis", 1949, Yol. 9, No. 6; przedruk w Philo-sophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

P. F . Strawson

O ODNOSZENIU SIĘ 1 UŻYCIA W Y R A Ż E Ń DO PRZEDMIOTÓW

I

B a r d z o częs to u ż y w a m y r ó ż n e g o r o d z a j u w y r a ż e ń , b y w s p o m n i e ć czy powiedz ieć o j ak i e j ś j e d n e j osobie , o p o j e d y n c z y m p rzedmioc i e , o p o s z c z e g ó l n y m z d a r z e n i u , mie j scu b ą d ź p roces i e ; p o s t ę p o w a n i e t a k i e n o r m a l n i e o p i s u j e m y j a k o w y g ł a s z a n i e tw ie r dzen i a o t e j osobie , o t y m p r z e d m i o c i e , mie j scu , z d a r z e n i u czy proces ie . T e n sposób p o s ł u g i w a n i a się w y r a ż e n i a m i n a z y w a ć b ę d ę „ u ż y c i e m j e d n o s t k o w y m " . O t o k l a s y w y r a ż e ń , k t ó r y c h n a j częściej u ż y w a się w t e n s p o s ó b : z a i m k i w s k a z u j ą c e w l iczbie p o j e d y n c z e j ( „ t e n " i „ t a m t e n " ) ; i m i o n a w ł a s n e ( n p . „ W e n e c j a " , „ N a p o l e o n " , „ J a n " ) ; z a i m k i o sobowe i n i e o s o b o w e w l iczbie po j edyncze j ( „ o n " , „ o n a " , „ j a " , „ t y " , „ o n o " ) ; wreszc ie z w r o t y zaczyna j ące się o d r o d z a j n i k a okreś lonego , p o k t ó r y m w y s t ę p u j e r zeczownik l i czby p o j e d y n c z e j z p r z y d a w k ą l u b bez ( n p . „ t h e t a b l e " 2 , „ t h e old m a n " 3 „ t h e k i n g of F r a n c e " 4 ) . K a ż d e w y r a ż e nie , na l eżące d o j e d n e j z t y c h k l a s , m o ż e w y s t ę p o w a ć j a k o p o d m i o t w z d a n i u , k t ó r e w e d ł u g t r a d y c y j n e g o p o g l ą d u u z n a n o b y za j e d n o s t k o w e p o d m i o t o w o - o r z e c z e n i o w e ; w y s t ę p u j ą c w t e j rol i ,

1 W oryginale tytuł brzmi: On Referring; z wielu znaczeń czasownika „refer" nadaje się tu kilka: „odnosić się (do czegoś)", „dotyczyć (czegoś)", „wspominać (o czymś)", „wymieniać (cos)", „czynić aluzję (do czegoś)", „uczynić wzmiankę (o czymś)", „napomknąć (o czymś)", „mówić (o czymś)".

2 „(Ten oto) stół". 3 „(Ten oto) stary człowiek". 4 „(Ten oto) król Francji".

378 P. F. Strawson

w y r a ż e n i e t a k i e s t a n o w i ł o b y p r z y k ł a d t ego właśn ie użyc i a , k t ó r e p r a g n ę o m ó w i ć .

M e chcę tw ie rdz i ć , że w y r a ż e n i a , na leżące do w y m i e n i o n y c h k l a s , n i g d y n ie b y w a j ą u ż y w a n e w sposób o d m i e n n y od t e g o , k t ó r y m a m z a m i a r p o d d a ć d y s k u s j i . P r z e c i w n i e , j e s t rzeczą oczywistą , że b y w a j ą . J e s t rzeczą oczywis tą , że t e n , k t o wygłos i ł z d a n i e : „ T h e w h a l e is a m a m m a l " 5 , u ż y w a s łowa „ t h e w h a l e " 6

w sposób zupe łn i e i n n y niż k t o ś , k o g o okol iczności skłonią do p o wiedzen ia n a serio z d a n i a : „ T h e w h a l e s t r u c k t h e s h i p " 7 . W p i e r w s z y m z d a n i u , oczywis t a , n i c z e g o się n i e w y m i e n i a , a w d r u g i m , oczywis t a , w y m i e n i a się coś, m i a n o w i c i e j ak iegoś j e d n e g o wielor y b a . G d y b y m z n ó w p o w i e d z i a ł : „ N a p o l e o n b y ł n a j w i ę k s z y m żo łn ie rzem f r a n c u s k i m " , t o s łowa „ N a p o l e o n " u ż y ł b y m w celu w y m i e n i e n i a okreś lone j j e d n o s t k i , n a t o m i a s t z w r o t „n a jw ięk szy żołnierz f r a n c u s k i " n ie s ł uży łby t u do w y m i e n i e n i a p e w n e j j e d n o s t k i , t y l k o do p o w i e d z e n i a czegoś o owej osobie , k t ó r ą j u ż p r z e d t e m w y m i e n i ł e m . B y ł o b y rzeczą n a t u r a l n ą , g d y b y ś m y t o wyraz i l i w t a k i s p o s ó b : p r z y p o m o c y p o w y ż s z e g o z d a n i a m ó w i ł e m o N a p o l e o n i e , a t y m , c o o n i m m ó w i ł e m , j e s t , że b y ł on n a j w i ę k s z y m żo łn ie rzem f r a n c u s k i m . Ale , rzecz j a s n a , m ó g ł b y m p o s ł u ż y ć się w y r a ż e n i e m „na jw iększy żołnierz f r a n c u s k i " w celu w y m i e n i e n i a p e w n e j j e d n o s t k i ; n p . m ó w i ą c : „ N a j w i ę k s z y żołnierz f r a n c u s k i u m a r ł n a w y g n a n i u " . J e s t więc oczywis t e , że p r z y n a j m n i e j n i e k t ó r e w y r a ż e n i a , na l eżące do w s p o m n i a n y c h k l a s , d a d z ą s i ę u ż y ć w sposób o d m i e n n y od t e g o , k t ó r y p r a g n ę o m ó w i ć . N i e chcę t eż tw ie rdz i ć inne j r z e c z y : że , m i a n o w i c i e , w d a n y m d o w o l n y m z d a n i u n i g d y n ie w y s t ę p u j e więcej niż j e d n o w y r a ż e n i e , u ż y t e w sposób , k t ó r y właśn ie p r o p o n u j ę p r z e d y s k u t o w a ć . P r z e c iwnie , m o ż e , oczywi s t a , w y s t ę p o w a ć więcej n iż j e d n o . N p . w y d a w a ł o b y się c z y m ś n a t u r a l n y m , g d y b y m powiedz ia ł , że w w y g ł o s z o n y m n a serio z d a n i u : „ T h e w h a l e s t r u c k t h e s h i p " , m ó w i ę coś z a r ó w n o o p e w n y m wie lo ryb ie , j a k o p e w n y m s t a t k u ; że i w y -

6 „Wieloryb jest ssakiem". 6 „Wieloryb". 7 „(Ten oto) wieloryb wyrżnął w (ten oto) statek"

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów , 379

8 „(Ten oto) wieloryb". 9 „(Ten oto) statek".

1 0 „(Ten oto) taki a taki", „(ten oto) ten a ten". 1 1 „(Ten oto) król Francji jest mądry"; tutaj zamiast „(ten oto)" może byó

„(obecnie jedyny)". 1 2 „(Ten oto) król Francji", „(ten jedyny obecnie) król Francji".

r a ż e n i a „ t h e w h a l e " 8 , i w y r a ż e n i a „ t h e s h i p " 9 u ż y w a m p o t o , b y w y m i e n i ć p o j e d y n c z y o b i e k t ; a l b o , i n n y m i s łowy, że u ż y w a m k a ż d e g o z t y c h w y r a ż e ń w sposób j e d n o s t k o w y . Z a z w y c z a j j e d n a k ż e b ę d ę się ogran icza ł do r o z p a t r y w a n i a p r z y k ł a d ó w , w k t ó r y c h u ż y t e w t e n sposób w y r a ż e n i e w y s t ę p u j e j a k o p o d m i o t g r a m a t y c z n y z d a n i a .

Myś lę , że p r a w d ą będz i e , jeśl i p o w i e m y , iż E u s s e l l o w s k a t eo r i a ' d e s k r y p c j i , k t ó r a d o t y c z y o s t a t n i e j z w y l i c z o n y c h wyże j p rzeze m n i e k l a s w y r a ż e ń ( t j . w y r a ż e ń o p o s t a c i „ t h e s o - a n d - s o " 1 0 ) , c ieszy się d o t y c h c z a s u z n a n i e m w sze rok ich k r ę g a c h log ików, g d y ż t r a fn i e zda je s p r a w ę z u ż y c i a t a k i c h w y r a ż e ń w j ę z y k u p o - / t o c z n y m ^ P r a g n ę p r z e d e w s z y s t k i m w y k a z a ć , że t e o r i a t a , t r a k t o w a n a w t e n sposób , z a w i e r a p o d s t a w o w e b ł ę d y . I 1

N a j a k i e p y t a n i e czy p y t a n i a d o t y c z ą c e z w r o t ó w o p o s t a c i L 1

„ t h e s o - a n d - s o " w s p o m n i a n a t e o r i a d e s k r y p c j i m i a ł a o d p o w i e - / ' " dzieć? Myś lę , że p r z y n a j m n i e j j e d n o z t y c h p y t a ń d a się w na s t ę p u j ą c y sposób z i l u s t r o w a ć . Z a ł ó ż m y , że k t o ś w ła śn i e wygłos i ł z d a n i e „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " n . M k t n ie p o w i e , że p o w y ż s z e z d a n i e j e s t b e z s e n s o w n e . K a ż d y p r z y z n a , że m a ono sens . K a ż d y j e d n a k wie , iż obecn ie n ie i s tn ie je k r ó l F r a n c j i . J e d n o z p y t a ń , n a k t ó r e w s p o m n i a n a t e o r i a d e s k r y p c j i m i a ł a d a ć odpowiedź , / b r z m i : „ W j a k i sposób t a k i e z d a n i e , j a k : « T h e k i n g of F r a n c e is wise», m o ż e b y ć s ensowne w ó w c z a s n a w e t , g d y n ie i s tn ie je n ic , , co b y o d p o w i a d a ł o z a w a r t e j w n i m d e s k r y p c j i , czyl i w t y m wy- \ p a d k u — n ic , co b y o d p o w i a d a ł o d e s k r y p c j i „ t h e k i n g of F r a n c e " 1 2 ? I j e d n y m z p o w o d ó w , d la k t ó r y c h E u s s e l l m y ś l a ł , iż w a ż n e j e s t , b y dać p o p r a w n ą o d p o w i e d ź n a p o w y ż s z e p y t a n i e , b y ł o t o , że u w a ż a ł on za rzecz donios łą w y k a z a n i e , iż e w e n t u a l n a i n n a m o ż l i w a o d p o wiedź b ę d z i e b ł ę d n a . T ę zaś b ł ę d n ą w j ego m n i e m a n i u o d p o w i e d ź , k t ó r ą p r a g n ą ł z a s t ą p i ć a l t e r n a t y w n ą p ropozyc j ą , m o ż n a b y

380 P. F. Straw son

p r z e d s t a w i ć j a k o k o n k l u z j ę k a ż d e g o z d w ó c h n a s t ę p u j ą c y c h b ł ę d n y c h r o z u m o w a ń . N a z w i j m y z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i se" , z d a n i e m S. W ó w c z a s p i e rwsze r o z u m o w a n i e p r z e b i e g a ć b ę d z i e w t a k i o t o s p o s ó b :

(1) Z w r o t „ t h e k i n g of F r a n c e " j e s t p o d m i o t e m z d a n i a S. D l a t e g o (2) jeśl i S j e s t z d a n i e m s e n s o w n y m , t o S j e s t z d a n i e m

0 k r ó l u F r a n c j i . Ale (3) jeżel i w ż a d n y m sensie n ie i s tn ie je k r ó l F r a n c j i , t o

w s p o m n i a n e z d a n i e n ie j e s t o n i c z y m , a z a t e m i n ie o k r ó l u F r a n c j i . W i ę c (4) skoro S j e s t s ensowne , t o w t a k i m raz ie m u s i w p ew

n y m sensie (w j a k i m ś świecie) e g z y s t o w a ć (bądź s u b z y s t o w a ć ) 1 3

k r ó l F r a n c j i .

D r u g i e zaś r o z u m o w a n i e m a n a s t ę p u j ą c ą p o s t a ć :

(1) J e ś l i S j e s t s ensowne , t o j e s t a l b o p r a w d z i w e , a l bo fałszywe .

(2) S j e s t p r a w d z i w e , o ile ów k ró l F r a n c j i j e s t m ą d r y , a fałszywe — o ile n ie j e s t on m ą d r y .

(3) Ale tw ie rdzen i e , że ów k r ó l F r a n c j i j e s t m ą d r y , o raz twie r dzen ie , że n ie j e s t on m ą d r y , są — t a k s a m o — p r a w d z i w e w ó w c z a s t y l k o , jeżel i i s tn ie je (w p e w n y m sensie , w j a k i m ś świecie) coś, co j e s t o w y m k r ó l e m F r a n c j i . S t ą d więc (4) — wobec sensownośc i z d a n i a S — w y n i k a t a k i s a m wniosek j a k p o p r z e d n i o .

Są t o , w sposób zupe łn ie oczywis ty , r o z u m o w a n i a b ł ę d n e 1 — zgodn ie z n a s z y m i p r z e w i d y w a n i a m i — E u s s e l l j e o d r z u c a . P o s t u l o w a n i e ś w i a t a d z i w n y c h b y t ó w , do k t ó r y c h n a l e ż y ów k r ó l F r a n c j i , w y k r a c z a — m ó w i on — p r z e c i w „poczuc iu rzeczywis tośc i , j a k i e n a l e ż y z a c h o w a ć w n a j b a r d z i e j n a w e t a b s t r a k c y j n y c h dociek a n i a c h " . F a k t , iż E u s s e l l o d r z u c a t e r o z u m o w a n i a , j e s t j e d n a k ż e m n i e j i n t e r e su j ący aniżel i t o , do j ak i ego s t o p n i a , od rzuca j ąc ich konk luz j e , z a r a z e m u z n a j e ważn ie j sze ich p o d s t a w y . N a z w i j m y z w r o t „ t h e k i n g of F r a n c e " z w r o t e m D . W ó w c z a s m o ż n a będz ie ,

1 3 „Exist-(wsł ihsist)"'; idzie tu o dwa sposoby istnienia: niezależny oraz zależny, samoistny oraz niesamoistny.

O odnoszeniu sie^ użyeia, wyrażeń do przedmiotów

j a k m y ś l ę , w n a s t ę p u j ą c y sposób p r z e d s t a w i ć w s t reszczen iu , z j a k i c h p o w o d ó w E u s s e l l odrzuc i ł w s p o m n i a n e d w a r o z u m o w a n i a . B ł ą d p o w s t a j e z t e j p r z y c z y n y — p o w i a d a on — że m y ś l i m y , iż D , k t ó r e n a p e w n o j e s t p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m z d a n i a S, t o r ówn i e ż jego p o d m i o t l o g i c z n y . D j e d n a k n ie j e s t p o d m i o t e m l o g i c z n y m z d a n i a S. W rzeczywis tośc i z d a n i e S, choć g r a m a t y c z n i e rzecz b i o r ą c m a p o d m i o t w l iczbie p o j e d y n c z e j i o rzecznik , n i e j e s t wca le z p u n k t u w i d z e n i a logiki z d a n i e m p o d m i o t o w o - o r z e c z n i -k o w y m . W y r a ż a n y p rzez nie sąd w sensie l o g i c z n y m j e s t p e w n e g o r o d z a j u z ł o ż o n y m s ą d e m e g z y s t e n c j a l n y m , k t ó r e g o część m o ż n a b y s c h a r a k t e r y z o w a ć j a k o sąd „ e g z y s t e n c j a l n y j e d n o s t k o w y " . A b y p r z e d s t a w i ć f o r m ę logiczną t ego s ądu , p o w i n n i ś m y o m a w i a n e z d a n i e z ap i s ać w p o s t a c i g r a m a t y c z n e j , d o s t o s o w a n e j do j ego n a t u r y log iczne j : w t a k i więc sposób , ż e b y zn ik ło zwodn icze p o d o b i e ń s t w o z d a n i a 8 do z d a n i a w y r a ż a j ą c e g o sąd p o d m i o t o w o -orzecznikowy* i ż e b y ś m y się zabezp ieczy l i p r z e d t a k i m i b ł ę d n y m i r o z u m o w a n i a m i , j a k t e , k t ó r e wyże j p o d a ł e m . Z a n i m p r z y p o m n i m y szczegóły Eusse l lowsk ie j a n a l i z y z d a n i a S, z a u w a ż m y , co zda je się w y n i k a ć z t e j części p o d a n e g o p rzez E u s s e l l a r ozwiązan i a , k t ó r ą d o t y c h c z a s p r z e d s t a w i ł e m . O tóż zda je się ono i m p l i k o w a ć , iż w w y p a d k u z d a n i a , k t ó r e j e s t p o d o b n e d o S p o d t y m w z g l ę d e m , że : (1) m a ono f o r m ę g r a m a t y c z n ą p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w ą oraz (2) j ego p o d m i o t g r a m a t y c z n y d o n iczego się n ie odnos i , ^ s t a j e m y w o b e c t a k i e j a l t e r n a t y w y : z d a n i e t o j e s t b e z s e n s o w n e j l u b wca le n a p r a w d ę ( t j . z p u n k t u w i d z e n i a logiki) n ie m a p o s t a c i j p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w e j , t y l k o j a k ą ś zupe łn i e inną . T o zaś \ z kole i w y d a j e się i m p l i k o w a ć , że jeśl i w ogóle b y w a j ą z d a n i a \ \ ma jące rzeczywiśc ie p o s t a ć p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w ą , t o s am już f ak t , iż są one sensowne , iż m a j ą znaczen ie , s t a n o w i g w a r a n c j ę , że i s t n i e j e coś, do czego się odnos i ich p o d m i o t log iczny (i g r a m a t y c z n y ) . Co więce j , r ozwiązan ie p r o p o n o w a n e p rzez E u s s e l l a impl iku je , j a k się zda je , że z d a n i a t a k i e i s tn ie ją . B o jeśl i p r a w d ą jes t , iż p o d o b i e ń s t w o g r a m a t y c z n e z d a n i a 8 do i n n y c h z d a ń m o ż e w y w o ł a ć czyjeś b ł ę d n e m n i e m a n i e , że z d a n i e t o m a , logicznie rzecz b io rąc , p o s t a ć p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w ą , t o w t a k i m r az i e n a p e w n o m u s z ą i s tn i eć i n n e z d a n i a , g r a m a t y c z n i e p o d o b n e do AS",

382 P. F. Strawson

k t ó r e i s t o t n i e m a j ą p o s t a ć p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w y c h . W celu w y k a z a n i a n ie t y l k o t ego , iż o d p o w i e d ź E u s s e l l a zda j e się imp l i k o w a ć t e k o n k l u z j e , a le i t ego , że p r zy j ą ł on p r z y n a j m n i e j p i e rwsze

i dwie z n i ch , w y s t a r c z y r o z w a ż y ć , co m ó w i o k l a s i e w y r a ż e ń , k t ó r e n a z y w a „ i m i o n a m i logicznie w ł a s n y m i " i p r z e c i w s t a w i a t a k i m w y r a ż e n i o m j a k D , k t ó r y m n a d a j e m i a n o „ d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h " . O i m i o n a c h logicznie w ł a s n y c h E u s s e l l m ó w i l u b da je w te j s p r a w i e do z r o z u m i e n i a n a s t ę p u j ą c e r z e c z y :

(1) Że one i t y l k o one m o g ą w y s t ę p o w a ć w rol i p o d m i o t ó w z d a ń , k t ó r e n a p r a w d ę m a j ą p o s t a ć p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w y c h .

(2) Ż e w y r a ż e n i e , k t ó r e m a b y ć i m i e n i e m logicznie w ł a s n y m , j e s t b e z s e n s o w n e , o ile n ie i s tn ie je p e w i e n i n d y w i d u a l n y p r z e d m i o t p r zez n ie o z n a c z a n y 1 4 : z n a c z e n i e b o w i e m t a k i e g o w y r a ż e n ia t o właśn ie ów i n d y w i d u a l n y p r z e d m i o t p rzez n ie d e s y g n o w a n y 1 5 . D l a t e g o , a b y w ogóle b y ł o ono nazwą , m u s i coś de s y g n o w a ć .

Ł a t w o spos t r zec , że jeśl i k t o ś da je w i a r ę t y m d w ó m t w i e r d z e n i o m , t o j e d y n y m d l a ń s p o s o b e m oca len ia sensownośc i S j e s t zap rzeczen ie , iż z d a n i e t o m a , logicznie rzecz b io rąc , c h a r a k t e r p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w y . W ogólnośc i m o ż n a powiedz i eć , że E u s s e l l u z n a j e t y l k o dwie d rog i k u t e m u , b y s ensowne m o g ł y b y ć z d a n i a , k t ó r e z u w a g i n a swą s t r u k t u r ę g r a m a t y c z n ą w y d a j ą się m ó w i ć o j ak ie j ś j e d n e j osobie czy i n d y w i d u a l n y m ob iekc ie b ą d ź z d a r z e n i u :

(1) P i e r w s z a — t o , ż e b y ich p o s t a ć g r a m a t y c z n a w p r o w a d z a ł a w b ł ą d co do ich f o r m y log iczne j , ż e b y d a w a ł y się one z in te rp re* t o w a ć t a k j a k S, j a k o spec ja lnego r o d z a j u z d a n i a e g z y s t e n c j a l n e .

(2) D r u g a — t o , ż e b y ich p o d m i o t g r a m a t y c z n y b y ł i m i e n i e m logicznie w ł a s n y m , k t ó r e g o z n a c z e n i e m j e s t rzecz i n d y w i d u a l n a , p rzez n ie d e s y g n o w a n a .

Myś lę , że E u s s e l l n i ewą tp l iw ie n i e m a t u rac j i i że z d a n i a , k t ó r e m a j ą sens , a z a c z y n a j ą się o d w y r a ż e n i a u ż y t e g o w sposób

1 4 „Unless there is some single object forivhich it s t a n d s " (podkr. t łum.); „to stand for" to tyle co „znaczyć", „zastępować (dosłownie),

is oryginale występuje tu termin „designate".

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 383

j e d n o s t k o w y , n ie na leżą do ż a d n e j z t y c h d w ó c h k l a s . W y r a ż e n i a u ż y t e w sposób j e d n o s t k o w y n i g d y n ie są a n i i m i o n a m i logicznie w ł a s n y m i , a n i d e s k r y p c j a m i , jeśl i p r zez t a k o w e się r o z u m i e wyr a ż e n i a , k t ó r e b y p o d l e g a ł y rozb io rowi w e d ł u g w z o r u p o d a n e g o p rzez Russe l l a w jego t eo r i i d e s k r y p c j i .

M e i s tn ie ją i m i o n a logicznie w ł a s n e i n ie i s tn ie ją d e s k r y p c j e (w t y m sensie) .

R o z w a ż m y t e r a z szczegóły Russe l lowsk ie j ana l i zy . W e d ł u g Russe l l a k a ż d y k t o s t w i e r d z a 8, s t w i e r d z a , iż :

(1) I s t n i e j e k r ó l F r a n c j i . (2) N i e i s tn ie je więcej niż j e d e n k r ó l F r a n c j i . (3) M e i s tn ie je n i k t t a k i , k t o b y b y ł k r ó l e m F r a n c j i , a z a r a z e m

n ie b y ł m ą d r y .

Ł a t w o z a u w a ż y ć i t o , j a k Russe l l doszed ł do t y c h w y n i k ó w , i t o , j a k umoż l iwia j ą m u one udz ie len ie o d p o w i e d z i n a p y t a n i e , od k t ó r e g o ś m y zaczęl i , m i a n o w i c i e : j a k m o ż e b y ć sensowne o m a w i a n e z d a n i e S, g d y n ie i s tn ie je ż a d e n k r ó l F r a n c j i . D r o g a , k t ó r ą doszedł on do p o w y ż s z y c h w y n i k ó w ana l i zy , po lega ła n a j w y r a ź n i e j n a z a d a w a n i u sobie p y t a n i a , w j a k i c h t o okol icznośc iach p o w i e m y , iż k t o ś , k t o w y g ł a s z a z d a n i e S, w y p o w i a d a t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e . W y d a j e się też rzeczą zupe łn ie j a sną , i n ie m a m z a m i a r u o t o się sp ie rać , że c y t o w a n e wyże j z d a n i a (1)—(3) i s t o t n i e opisują okol iczności , k t ó r e są p r z y n a j m n i e j k o n i e c z n y m i w a r u n k a m i s twierdzen ia p r a w d y za p o m o c ą zdan i a S. Ale , j a k m a m t o nadz ie ję w y k a z a ć , t a k i e p o s t a w i e n i e s p r a w y wca le n ie j e s t t o ż s a m e z po wiedzen iem, że Russe l l t r a fn i e p r z e d s t a w i ł sens z d a n i a S, a n i n a w e t że p o d a ł on wy ja śn i en i a , k t ó r e choć n i epe łne , w t y m przec ież , co głoszą, są s łuszne ; n a p e w n o też n ie j e s t t o ż s a m e z p o w i e d z e n i e m , że p o d a n y p r z e k ł a d w z o r c o w y t o p o p r a w n y wzór d la w s z y s t k i c h (bądź n i e k t ó r y c h ) z d a ń j e d n o s t k o w y c h , z a c z y n a j ą c y c h się od z w r o t u o b u d o w i e „ t h e s o - a n d - s o " .

Ł a t w o t eż się z o r i e n t o w a ć , że ana l i za t a umoż l iw ia Russe l lowi udz ie len ie odpowiedz i n a p y t a n i e , w j a k i t o sposób o m a w i a n e zdan ie S m o ż e b y ć s ensowne w ó w c z a s n a w e t , g d y nie i s tn ie je k r ó l F r a n c j i . O t o b o w i e m jeśli o w a a n a l i z a j e s t t r a f n a , t o k a ż d y , k t o

384. P. F. Strawson

dziś .wygłasza z d a n i e 8 , s t w i e r d z a t y m s a m y m łącznie t r z y rzeczy , ; z k t ó r y c h j e d n a ( to mianowic i e , iż i s tn ie je k r ó l F r a n c j i ) j e s t fał-f s zem; a p o n i e w a ż k o n i u n k e j a t r z e c h sądów, z k t ó r y c h j e d e n t o | fałsz, s a m a j e s t f a ł szywa , p r z e t o o m a w i a n e t w i e r d z e n i e będz i e j s ensowne , lecz fa ł szywe. Ż a d e n więc z p r z y t o c z o n y c h b ł ę d n y c h \ w y w o d ó w w ob ron ie b y t ó w s u b z y s t u j ą e y c h 1 6 n ie będz ie m i a ł | z a s t o s o w a n i a do t a k i e g o t w i e r d z e n i a .

II

A b y jeszcze o k r o k p o s t ą p i ć k u w y k a z a n i u , iż E u s s e l l o w s k i e rozwiązan ie jego p r o b l e m u j e s t b ł ę d n e , o raz zb l iżyć się do rozwiązan i a p o p r a w n e g o , p r a g n ę obecn ie z a r y s o w a ć pew r ne roz różn ien ia . W t y m celu w d a l s z y m ciągu t ego rozdz i a łu b ę d ę w y rażen ie u ż y t e w sposób j e d n o s t k o w y n a z y w a ł k r ó t k o „ w y r a ż e n i e m " , z d a n i e zaś zaczyna j ące się od t a k i e g o w y r a ż e n i a — k r ó t k o „ z d a n i e m " . B o z r ó ż n i e n i a , k t ó r e p r z e p r o w a d z ę , są — p r a w d ę p o w i e d z i a w s z y — n i e w y s z u k a n e , i bez w ą t p i e n i a m o ż n a b y p r z e d s t awić p r z y p a d k i t r u d n e , w y m a g a j ą c e w y s u b t e l n i e n i a o w y c h d y s t y n k c j i . Myś lę j e d n a k , iż spełnią one swe z a d a n i e . E o z r ó ż n i a ć b ę d z i e m y :

(Aj) z d a n i e . (A 2 ) użyc ie z d a n i a , (A 3 ) w y g ł o s z e n i e 1 7 , czyli w y p o w i e d z e n i e z d a n i a ;

oraz o d p o w i e d n i o :

(B x ) w y r a ż e n i e , (B 2 ) użyc ie w y r a ż e n i a , (B 3 ) wygłoszen ie , czyli w y p o w i e d z e n i e w y r a ż e n i a .

R o z w a ż m y r a z jeszcze z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " . Ł a t w o sobie w y o b r a z i ć , że z d a n i e t o w y g ł a s z a n o w r ó ż n y c h cza-

\ l t t Czyli „istniejących w sposób zależny, niesamodzielny", „niesamo-1 istnych".

1 7 Idzie tu zarówno o zakomunikowanie (zdania bądź wyrażenia) w mowie, jak na piśmie.

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 385

sach — p o w i e d z m y — od p o c z ą t k u s i e d e m n a s t e g o w i e k u i późn ie j , podczas p a n o w a n i a k a ż d e g o z n a s t ę p n y c h m o n a r c h ó w f r a n c u s k i c h ; ł a two t eż sobie w y o b r a z i ć , że w y g ł a s z a n o je również w ok re sach , k t ó r e n a s t ą p i ł y p o t e m , k i e d y więc F r a n c j a n ie b y ł a j u ż k r ó l e s t w e m . P r o s z ę zwróc ić u w a g ę , iż j e s t c z y m ś n a t u r a l n y m , że mówię , iż t o w s p o m n i a n e „ z d a n i e " 1 8 czy właśn ie „ t o z d a n i e " , p o w t a r z a n o od czasu do czasu w o w y m okres ie ; czyl i — i n n y m i słowy — że w y r a z i l i b y ś m y się w sposób n a t u r a l n y i p o p r a w n y , mówiąc , iż we w s z y s t k i c h t y c h , r ó ż n y c h od siebie w y p a d k a c h wyg ła szano j e d n o i t o s a m o z d a n i e . O tóż w y r a ż e n i a (Ax) „ z d a n i e " p r a g n ę u ż y w a ć w t a k i m właśn ie sensie , w j a k i m po p r a w n i e m o ż n a b y powiedz ieć , że we w s z y s t k i c h t y c h r o z m a i t y c h okol icznośc iach w y g ł a s z a n o j e d n o i t o s a m o z d a n i e . Z a c h o d z ą j e d n a k ż e r zuca j ące się w oczy różn ice m i ę d z y poszczegó lnymi w y p a d k a m i u ż y c i a w s p o m n i a n e g o z d a n i a . N p . , g d y b y j e d n a osoba wygłos i ła j e za czasów p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , a i n n a — za czasów p a n o w a n i a L u d w i k a X V , t o b y ł o b y c z y m ś n a t u r a l n y m twierdz ić ( zak ładać ) , że l udz i e ci mówi l i — k a ż d y o k i m i n n y m ; m o ż n a b y t eż u t r z y m y w a ć , że p i e r w s z y z m ó w i ą c y c h z b u d o w a ł p r zy p o m o c y t ego z d a n i a t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e , a d r u g i — p r z y p o m o c y t ego s a m e g o z d a n i a — fa ł szywe. G d y b y n a t o m i a s t d w a j ludzie równocześn ie pos łuży l i się t y m z d a n i e m ( g d y b y n p . p i e rwszy je nap i sa ł , a d r u g i wygłosi ł ) w czasie p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , t o w ó w c z a s m o ż n a b y j a k o rzecz n a t u r a l n ą tw ie rdz i ć ( zak ł adać ) , że oba j mówi l i o te j s ame j osobie i że w t y m w y p a d k u , p r z y p o m o c y t ego z d a n i a , m u s i e l i oni a lbo oba j z b u d o w a ć t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e , a lbo oba j — fa ł szywe. O tóż t o właśn ie i lu s t ru je , co r o z u m i e m przez u ż y c i e z d a n i a . T a m c i d w a j ludz ie , k t ó r z y wygłosili o m a w i a n e zdan i e , j e d e n za p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , a d r u g i za p a n o w a n i a L u d w i k a X V , uży l i t ego s a m e g o z d a n i a — k a ż d y i n a c z e j ; ci zaś d w a j , co wypowiedz ie l i j e , w m o w i e l u b w p i śmie , j ednocześn ie , za p a n o w a n i a L u d w i k a X I V , uży l i * t ego

1 8 „The sentence", z rodzajnikiem określonym. * To rozumienie słowa „użycie -' różni się, oczywista, od (a) rozumienia

potocznego, kiedy to „użycie" (danego słowa, zwrotu czy zdania) = (z grubsza biorąc) „regułom posługiwania się", czyli „regułom użycia", = (z grubsza

386 P. F. Strawson

s a m e g o z d a n i a — t a k s a m o . J e s t rzeczą oczywis tą , z a r ó w n o w w y p a d k u t ego z d a n i a , j a k i wielu i n n y c h , że nie m o ż e m y m ó w i ć , iż t o o w o z d a n i e j e s t p r a w d z i w e czy fa ł szywe, t y l k o że u ż y t o go, b y z b u d o w a ć p r a w d z i w e czy fa ł szywe tw ie rdzen i e , l u b (jeśli t a k wo l imy) — b y w y r a z i ć p r a w d z i w y czy fa ł szywy sąd w sensie l og i cznym. J e s t t eż rzeczą r ó w n i e oczywis tą , że n ie m o ż e m y twie r dzić , iż t o o w o z d a n i e j e s t o p e w n e j osobie , g d y ż t ego s a m e g o z d a n i a m o ż n a u ż y ć w r ó ż n y c h m o m e n t a c h , p o t o b y m ó w i ć — za k a ż d y m r a z e m o k i m i n n y m ; m o ż n a t y l k o twie rdz ić , że d a n e g o z d a n i a u ż y t o , b y powiedz ieć o t e j a te j osobie . Wreszc ie , s t a j e się w y s t a r c z a j ą c o j a s n e , co r o z u m i e m p rzez wygłoszen ie , czyl i wypowiedzen ie z d a n i a , g d y p o w i e m , że owi d w a j ludz ie , k t ó r z y równocześn ie za p a n o w a n i a L u d w i k a X I V wygłosi l i o m a w i a n e zdan i e , w y k o n a l i d w a r ó ż n e wygłoszen ia , czyl i w y p o w i e d z e n i a t ego s a m e g o z d a n i a , choć pos łuży l i się n i m w t y m s a m y m u ż y c i u .

J e ś l i t e r a z r o z w a ż y m y nie całe z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is wise" , lecz jego część, m ianowic i e w y r a ż e n i e „ t h e k i n g of F r a n c e " , t o s t a n i e się j a s n e , że m o ż e m y p r z e p r o w a d z i ć ana log iczne , choć n i e i d e n t y c z n e roz różn ien i a m i ę d z y o w y m (1) w y r a ż e n i e m , (2) j ego u ż y c i e m oraz (3) j ego wyg łoszen iem, czyli w y p o w i e d z e n i e m . Koz różn i en i a t e n ie b ę d ą i d e n t y c z n e ; n ie m o ż n a , oczywis t a , w sposób p o p r a w n y powiedz ieć o w y r a ż e n i u „ t h e k i n g of F r a n c e " , iż b y w a ono u ż y w a n e w celu w y r a ż e n i a p r a w d z i w e g o a lbo fałszywego s ą d u logicznego, p o n i e w a ż w ogóle t y l k o z d a n i a m o g ą z o s t a ć u ż y t e p r a w d z i w i e b ą d ź fa ł szywie ; p o d o b n i e t eż j e d y n i e p r z y p o m o c y z d a n i a , a n ie s amego t y l k o w y r a ż e n i a n i ezdan iowego , m ó w i ć m o ż n a o p e w n e j osobie . Z a m i a s t t ego p o w i e m y w t y m w y p a d k u , iż u ż y w a s i ę o m a w i a n e g o w y r a ż e n i a p o t o , b y w s p o m n i e ć o p e w n e j osobie , b y w y m i e n i ć ją, w t r a k c i e u ż y c i a z d a n i a , k t ó r e o niej m ó w i . Ale, rzecz j a s n a , i w p r z y t o c z o n y m w y p a d k u , i p r ze w a ż n i e w i n n y c h , o t y m , iż d a n e w y r a ż e n i e (B x ) w y m i e n i a coś czy się do czegoś odnos i , m ó w i ć m o ż n a w t y c h t y l k o g r a n i c a c h ,

biorąc) „znaczeniu"; a także od (b) mego własnego rozumienia w zwrocie „uniąuely referring use of expressions" [„użycie wyrażeń jako oznaczających w sposób jednostkowy", czyli krócej „jednostkowe użycie wyrażeń"], gdzie ,,use" [„użycie"] = (z grubsza biorąc) „sposób użycia", sposób posłużenia się".

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 387

w j a k i c h o z d a n i u d a się powiedz ieć , że j e s t ono p r a w d z i w e a lbo fa łszywe. D a n y m w y r a ż e n i e m m o ż n a się p o s ł u ż y ć w celu w y m i e n ien ia inne j za k a ż d y m r a z e m rzeczy , t a k s a m o j a k d a n e g o z d a n i a m o ż n a u ż y ć do s f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e ń m a j ą c y c h r ó ż n e w a r tośc i logiczne . „ W s p o m i n a n i e o c z y m ś " , „ w y m i e n i a n i e czegoś" , „odnoszen ie się do czegoś" n ie j e s t c z y m ś w y k o n y w a n y m przez w y r a ż e n i e ; j e s t t o coś, do w y k o n a n i a czego m o ż n a w y r a ż e n i a u ż y ć . W y m i e n i a n i e czegoś, czyl i odnoszen ie się do czegoś, j e s t cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą u ż y c i a w y r a ż e n i a , d o k ł a d n i e t a k s a m o j a k „byc ie n a t e m a t czegoś" o raz p r a w d z i w o ś ć a lbo fa ł szywość —r to cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e u ż y c i a z d a n i a .

Z u p e ł n i e o d m i e n n y p r z y k ł a d m o ż e się p r z y c z y n i ć do j a śn i e j szego u w y d a t n i e n i a t y c h roz różn i eń . R o z w a ż m y i n n e w y r a ż e n i e , u ż y w a n e w sposób j e d n o s t k o w y , m i a n o w i c i e w y r a ż e n i e „ j a " ; i p r z y j r z y j m y się z d a n i u : „ J e s t m i g o r ą c o " . Niez l iczeni ludz ie mogą się p o s ł u ż y ć t y m s a m y m z d a n i e m ; j e s t j e d n a k c z y m ś logicznie n i e m o ż l i w y m , b y dwie r ó ż n e o soby u ż y ł y g o t a k s a m o , czy t eż , jeśl i k t o woli , b y u ż y ł y go w celu w y r a ż e n i a t ego s a m e g o sądu logicznego. W y r a ż e n i e m „ j a " m o ż e się p o s ł u ż y ć p o p r a w n i e w odnies ien iu do siebie s a m e g o — za k a ż d y m r a z e m j e d e n i t y l k o j e d e n spoś ród n iez l iczonego m n ó s t w a ludz i . Mówiąc t o , m ó w i m y coś o w y r a ż e n i u „ j a " , w p e w n y m sensie p o d a j e m y jego znaczen ie . To j e s t w łaśn ie rzecz z r o d z a j u t y c h , j a k i e m o ż n a powiedz ieć o w y r a ż e n i a c h . N a t o m i a s t n ie m a sensu m ó w i ć o w y r a ż e n i u „ ja" , iż odnos i się ono do t e j a t e j o soby . J e s t t o coś, co m o ż n a powiedz ieć j e d y n i e o t y m a t y m u ż y c i u c y t o w a n e g o w y r a ż e n i a . \

N i e c h m i wo lno będz i e u ż y ć s łowa „ t y p " j a k o s k r ó t u z a s t ę p u - \ jącego z w r o t „ z d a n i e l u b w y r a ż e n i e " . O tóż n ie t w i e r d z ę , że i s tn ie ją z d a n i a i w y r a ż e n i a ( t y p y ) o r a z ich użyc i a , o r a z ich wyg łoszen ia czyli w y p o w i e d z e n i a , t a k j a k i s tn ie ją s t a t k i o r a z buc ik i , o r a z k a w a ł k i l a k u . T w i e r d z ę , iż n ie m o ż e m y m ó w i ć t y c h s a m y c h r z e c z y o t y p a c h , u ż y c i a c h t y p ó w i wyg łoszen iach , czyli w y p o wiedzen iach t y p ó w . A f a k t e m jes t , że m ó w i m y właśn ie o t y p a c h ; oraz że z n i edos t r zeżen i a różn ic m i ę d z y t y m , co m o ż n a powiedz ieć o t y p a c h , a t y m , co m o ż n a powiedz ieć j e d y n i e o u ż y c i a c h t y pów, częs to w y n i k a b ł ąd . N i e j e d n o k r o t n i e w y o b r a ż a m y sobie , że L o g i k a i język 27

P. F. Strawson

m ó w i m y o z d a n i a c h i w y r a ż e n i a c h , g d y t y m c z a s e m m ó w i m y o u ż y c iach z d a ń i w y r a ż e ń .

T a k właśn ie p o s t ę p u j e Eus se l l . Ogóln ie b io r ąc , w przec i w ieńs tw ie do E u s s e l l a , p o w i e m , co n a s t ę p u j e . Z n a c z e n i e (w j e d n y m p r z y n a j m n i e j , w a ż n y m sensie) j e s t funkc ją z d a n i a b ą d ź w y r a ż e n i a ; w y m i e n i a n i e i odnoszen ie się do czegoś o raz p r a w d z i w o ś ć i fa łszy-

I wość są f u n k c j a m i d a n e g o u ż y c i a z d a n i a czy w y r a ż e n i a . P o d a ć I znaczen ie w y r a ż e n i a (w t y m sensie , w j a k i m j a u ż y w a m t e g o

s łowa) t o t y l e , co p o d a ć o g ó l n e d y r e k t y w y t a k i e g o jego użyc i a , b y odnosi ło się ono do p e w n y c h o b i e k t ó w l u b osób b ą d ź w y m i e n ia ło j e ; p o d a ć znaczen ie z d a n i a t o t y l e , co p o d a ć o g ó l n e d y r e k t y w y u ż y c i a go do z b u d o w a n i a p r a w d z i w y c h b ą d ź fa ł szywych t w i e r d z e ń . N i e po l ega t o n a o m a w i a n i u k t ó r e g o k o l w i e k z w y p a d k ó w u ż y c i a owego z d a n i a czy w y r a ż e n i a . Z n a c z e n i a w y r a ż e n i a n ie m o ż n a u t o ż s a m i a ć z o b i e k t e m , do k t ó r e g o m a się ono odnos ić , g d y w d a n y m w y p a d k u zos ta ło t a k a t a k u ż y t e . Z n a c z e n i a z d a n i a n ie m o ż n a u t o ż s a m i a ć z t w i e r d z e n i e m , do k t ó r e g o s f o r m u ł o w a n i a z d a n i e t o zos ta ło w d a n y m w y p a d k u u ż y t e . Mówiąc b o w i e m o zna czeniu w y r a ż e n i a czy z d a n i a , n ie m ó w i się o jego u ż y c i u w d a n y m w y p a d k u , lecz o r e g u ł a c h , z w y c z a j a c h i k o n w e n c j a c h , k t ó r e w e w s z y s t k i c h w y p a d k a c h rządzą jego p o p r a w n y m u ż y c i e m , t j . t a k i m , b y odnosi ło się ono do czegoś l u b coś s tw ie rdza ło . A więc k w e s t i a , czy z d a n i e l u b w y r a ż e n i e j e s t s e n s o w n e , n ie m a w ogóle n ic wspó lnego z kwes t ią , czy t o a t o z d a n i e , w y g ł o s z o n e w t y m a t y m w y p a d k u , zos ta ło w t y m ż e w y p a d k u u ż y t e do z b u d o -

; w a n i a t w i e r d z e n i a p r a w d z i w e g o a lbo fa ł szywego, a n i t eż z kwes t i ą , jczy t ego a t ego w y r a ż e n i a u ż y t o w d a n y m w y p a d k u t a k , b y się ono w ogóle do czegoś odnosi ło czy coś w y m i e n i a ł o .

Ź r ó d ł e m b ł ę d u E u s s e l l a b y ł o t o , iż m y ś l a ł on , że odnoszen ie się do czegoś czy w y m i e n i a n i e czegoś, jeśl i w ogóle zachodz i , m u s i b y ć z n a c z e n i e m . M e od różn i a ł (B 2 ) od ( B 2 ) ; p o m i e s z a ł w y r a ż e n i a z ich u ż y c i e m w d a n y m k o n t e k ś c i e i w s k u t e k t ego p o m i e s z a ł znaczen ie z w y m i e n i a n i e m czegoś, z o d n o s z e n i e m się do czegoś. Mówiąc o mo je j chus t eczce , m o g ę n p . w y j ą ć z k ieszen i i p o k a z a ć p r z e d m i o t , k t ó r e g o d o t y c z y t o , co m ó w i ę . M e m o g ę n a t o m i a s t wy jąć z k ieszeni i p o k a z a ć z n a c z e n i a z w r o t u „ m o j a c h u s t e c z k a " .

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 389

N a s k u t e k t ego , że E u s s e l l p o m i e s z a ł znaczen ie ze w z m i a n k o w a n i em, m y ś l a ł on , iż g d y b y i s t n i a ł y w y r a ż e n i a u ż y t e j e d n o s t k o w o i b ę d ą c e t y m , n a co w y g l ą d a j ą ( t j . p o d m i o t a m i log icznymi ) , n i e zaś c z y m ś i n n y m w p r z e b r a n i u , t o w ó w c z a s ich z n a c z e n i e m m u s ia łby b y ć t e n właśn ie ob i ek t , k t ó r e g o d o t y c z y ć m a d a n e w y r a żenie , t a k a t a k u ż y t e . S t ą d o w a k ł o p o t l i w a mi to log i a i m i o n logicznie w ł a s n y c h . J e ś l i j e d n a k k t o ś z a p y t a m n i e o z n a c z e n i e w y r a ż e n i a „ t e n " — słowa, k t ó r e swego czasu b y ł o u l u b i o n y m k a n d y d a t e m R u s s e l l a n a s t a n o w i s k o t a k i e g o im ien i a logicznie w ła snego — t o n ie p o d a m m u t ego o b i e k t u , o k t ó r y m i szło w u ż y t y m właśn ie w y r a ż e n i u , d o d a j ą c j ednocześn i e wy ja śn i en i e , że zna czenie c y t o w a n e g o s łowa z m i e n i a się p r z y k a ż d y m jego u ż y c i u . Ani t eż n ie w s k a ż ę t y c h w s z y s t k i c h p r z e d m i o t ó w , w odn ies ien iu do k t ó r y c h zos ta ło ono l u b mog ło z o s t a ć u ż y t e . W y j a ś n i ę n a t o m i a s t l . i z i lus t ru ję k o n w e n c j e r z ą d z ą c e u ż y c i e m w s p o m n i a n e g o w y r a ż e n ia . N a t y m właśn i e po l ega p o d a n i e z n a c z e n i a t e g o w y r a z u . T o coś ca łk i em innego niż p o d a ć (w j a k i m k o l w i e k sensie p o d a w a n i a ) p r z e d m i o t , do k t ó r e g o się n a s z e s łowo odnos i ; s a m o b o w i e m w y rażen ie n ie odnos i się do n iczego , m i m o iż m o ż n a go u ż y ć w rozm a i t y c h w y p a d k a c h t a k , b y się odnos i ło do m n ó s t w a r zeczy . P r a w d ę p o w i e d z i a w s z y , s łowo „ m e a n " 1 9 m a w j ę z y k u a n g i e l s k i m t a k i sens , w k t ó r y m j e s t ono b l i sk ie s ł owom „ i n d i c a t e " 2 0 , „ m e n -t i o n " 2 1 czy „refer t o " 2 2 , n p . g d y k t o ś m ó w i (w n i e p r z y j e m n y sposób) : „ I m e a n y o u " 2 3 , a l bo g d y , w s k a z u j ą c kogoś l u b coś , p o w i a d a m : „ T h a t s t h e one I m e a n " 2 4 . A le „ t h e o n e I m e a n t 2 5 " t o coś zupe łn ie i nnego niż „ t h e m e a n i n g of t h e e x p r e s s i o n " 2 6 . W t y m szczegó lnym sensie s łowa „ m e a n " s t a n o w i ono o rzeczen ie

1 9 Tu: „mieć (kogoś, coś) na myśli". 2 0 Tu: „wskazywać". 2 1 „Wspominać" (o czymś), „wymieniać", „wzmiankować". 2 2 Tu: „dotyczyć", „odnosić się do (czegoś)", „być skierowanym (pod

czyimś adresem)". 2 3 Tu: „O ciebie mi chodzi", „Ciebie mam na myśli". 2 4 Tu: „To jest właśnie ten (to), o którego (o co) mi chodzi", „Jego (ją)

to właśnie mam na myśli". 2 5 Tu: „Ten (to), o którego (o co) mi chodziło". 2 6 „Znaczenie (tego) wyrażenia".

27*

390 I\ F. Strawson

p r z y słowie „ ludz i e " j a k o p o d m i o c i e , n ie zaś p r z y słowie „wyr a ż e n i a " 2 7 . L u d z i e u ż y w a j ą w y r a ż e ń , a b y w s p o m n i e ć o p e w n y c h Okreś lonych rzeczach . Ale znaczen ie w y r a ż e n i a t o n ie t e n zb iór jrzeczy czy t a p o j e d y n c z a rzecz , do k t ó r y c h m a się odnos ić owo , j p o p r a w n i e u ż y t e , w y r a ż e n i e ; znaczen ie — t o zb iór r egu ł , zwycza jów i k o n w e n c j i u ż y c i a w y r a ż e n i a j a k o odnoszącego się do czegoś.

T a k s a m o rzecz się m a ze z d a n i a m i ; a n a w e t w sposób b a r d z i e j 1 oczywis ty . K a ż d y wie , że z d a n i e „ ( T e n o to) s tó ł j e s t z a w a l o n y k s i ą ż k a m i " m a sens , i k a ż d y wie , co ono z n a c z y . J e ś l i j e d n a k p y t a m : „O j a k i m p r z e d m i o c i e w t y m z d a n i u m o w a ? " , t o z a d a j ę p y t a n i e a b s u r d a l n e , p y t a n i e , k t ó r e n ie m o ż e d o t y c z y ć c y t o w a n e g o z d a n i a , lecz j e d y n i e p e w n e g o jego u ż y c i a ; w t y m n p . w y p a d k u n ie zos ta ło ono u ż y t e p o t o , b y m ó w i ć o c z y m k o l w i e k , t y l k o p o p r o s t u j a k o p r z y k ł a d . G d y w i e m y , co ono z n a c z y , w i e m y , j a k m o ż n a b y go p o p r a w n i e u ż y ć w celu m ó w i e n i a o r zeczach ; zna j o m o ś ć więc znaczen i a n ie m a nic wspó lnego z t y m , że się wie o j a k i m ś o k r e ś l o n y m u ż y c i u t ego z d a n i a w celu p o w i e d z e n i a o c z y m ś . P o d o b n i e , jeś l i p y t a m : „Czy t o z d a n i e j e s t p r a w d z i w e ,

v czy f a ł s z y w e ? " , p y t a n i e m o j e j e s t a b s u r d a l n e i n ie s t a n i e się m n i e j a b s u r d a l n e , g d y d o d a m : „Musi b y ć a lbo t a k i e , a l bo t a k i e , skoro m a s e n s " . J e s t zaś a b s u r d a l n e , g d y ż s a m o t o z d a n i e w n ie w i ę k s z y m s t o p n i u j e s t p r a w d ą a lbo fa ł szem aniżel i z d a n i e m o c z y m ś . Oczywiśc ie , f a k t , iż m a ono sens , j e s t t o ż s a m y z f a k t e m , iż m o ż n a go p o p r a w n i e u ż y ć w celu powiedzen i a o c z y m ś oraz że u ż y w a j ą c go t a k , z b u d u j e m y t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e a lbo fałs zywe . D o d a m jeszcze , że zos t an i e ono u ż y t e do z b u d o w a n i a t w i e r d z e n i a p r a w d z i w e g o b ą d ź fa ł szywego, wówczas t y l k o , jeżeli

\osoba , k t ó r a się n i m pos ługu je , rzeczywiśc ie o c z y m ś m ó w i . n a t o m i a s t , wyg łasza j ąc w s p o m n i a n e z d a n i e , n ie m ó w i o n a

o n i c z y m , t o t a k i e użyc ie n ie j e s t u ż y c i e m a u t e n t y c z n y m , lecz rzek o m y m , j e s t p s e u d o u ż y c i e m : n ie b u d u j e o n a t w i e r d z e n i a p r a w -

27 ^y oryginale: „In this special sense of «mean», it is people who raean, not expressions". Występuje tu gra dwóch znaczeń słowa „mean": „people raean" — „ludzie mają na myśli", gdy „expressions mean" — „wyrażenia znaczą"; w przekładzie trudno zachować ową grę znaczeń.

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 391

dziwego czy fa ł szywego, choć m o ż e m y ś l e ć , że t a k czyn i . T o właśnie w s k a z u j e d r o g ę wiodącą do p o p r a w n e g o r o z w i ą z a n i a zag a d k i , k t ó r ą w s p o m n i a n a t e o r i a d e s k r y p c j i rozwiązu je w s p o s ó b f a t a ln i e n i e p o p r a w n y . W a ż n e j e s t t o , iż k w e s t i a , czy d a n e z d a n i e m a sens , czy t eż go n ie m a , zupe łn ie n ie za leży o d kwes t i i , k t ó r a m o ż e p o w s t a ć w związku z t y m l u b o w y m jego u ż y c i e m , m i a n o wicie od kwes t i i , czy j e s t t o użyc i e a u t e n t y c z n e , czy t eż r z e k o m e ; czy u ż y w a się t ego z d a n i a , b y o c z y m ś powiedz ieć , czy d l a za-baw3r,""czy~wreRzćie j a k o p r z y k ł a d u w filozofii. P y t a n i e , czy d a n e z d a n i e m a sens , t o p y t a n i e , czy i s tn ie ją t a k i e zwycza j e , k o n w e n c j e b ą d ź r e g u ł y j ę z y k o w e , k t ó r e b y p o z w a l a ł y n a użyc i e owego z d a n i a do m ó w i e n i a o c z y m ś ; i d l a t e g o p y t a n i e t o j e s t n ieza leżne od t e g o , czy w d a n y m w y p a d k u pos łużono się o w y m z d a n i e m w t a k i właśnie sposób .

III

R o z w a ż m y p o n o w n i e z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i s e " — oraz t o , co zgodn ie z p r a w d ą a lbo n iezgodn ie m ó w i o n i m Russe l l .

D w i e p r z y n a j m n i e j r zeczy p r a w d z i w e p o w i e d z i a ł b y R u s s e l l o t y m z d a n i u :

(1) P o p ie rwsze , że j e s t ono s ensowne ; że g d y b y k o m u ś p rzysz ło je t e r a z wygłos ić , t o w y p o w i e d z i a ł b y z d a n i e s e n s o w n e .

(2) P o d rug i e , że t e n , k t o t e r a z w y g ł a s z a t o z d a n i e , z b u d o w a ł b y t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e , w ó w c z a s t y l k o , g d y b y f a k t y c z n i e i s tn ia ł obecn ie j e d e n i t y l k o j e d e n k r ó l F r a n c j i i g d y b y b y ł on m ą d r y .

A j a k i e u w a g i fa ł szywe p o c z y n i ł b y Russe l l n a t e m a t o m a w i a nego z d a n i a ? O t o o n e :

(1) Że k a ż d y , k t o b y obecn ie w y p o w i e d z i a ł owo z d a n i e , z b u d o w a ł b y t w i e r d z e n i e p r a w d z i w e a lbo fa ł szywe;

(2) Że częścią t ego , co b y s tw ie rdza ł , b y ł o b y , iż i s tn ie je obecn ie j e d e n i t y l k o j e d e n k r ó l F r a n c j i .

P o d a ł e m j u ż p e w n e p o w o d y , d l a k t ó r y c h n a l e ż y u w a ż a ć , iż t e d w a t w i e r d z e n i a są n ies łuszne . P r z y p u ś ć m y t e r a z , że k t o ś

392 P. F. Strawson

f a k t y c z n i e zwróc i łby się d o w a s ca łk i em serio ze s ł o w a m i : „ T h e k i n g of F r a n c e is wi se" . Czy powiedz ie l ibyśc ie : „To n i e p r a w d a " f Myślę , że j e s t rzeczą c a ł k i e m pewną , iż n ie powiedz ie l ibyśc ie w t e n sposób . Ale p r z y p u ś ć m y , że on n a s t ę p n i e z a p y t a ł b y , czy u w a ż a c i e , iż t o , co właśn ie powiedz ia ł , j e s t p r a w d ą czy t eż fałs zem; czy się z t y m zgadzac ie , czy n ie . Myślę , iż by l ibyśc i e sk łonn i , z p e w n y m w a h a n i e m , powiedz ieć , że a n i t a k , a n i t a k : że p y t a n i e , czy jego t w i e r d z e n i e t o p r a w d a , czy t eż fałsz, p o p r o s t u , n i e p o w s t a j e , g d y ż nie i s tn ie je n i k t t a k i j a k k r ó l F r a n c j i . G d y b y się r zuca ło w oczy, że m ó w i on n a serio ( g d y b y w y g l ą d a ł n a kogoś z a b ł ą k a n e g o n a m a n o w c a c h s tu lec i ) , m o ż e rzek l ibyśc ie coś t a k i e g o : „ O b a w i a m y się, że t o j ak i e ś n i e p o r o z u m i e n i e ; p a n się m y l i . F r a n c j a n i e j e s t k r ó l e s t w e m . K r ó l F r a n c j i n ie i s t n i e j e " . U w y p u k l o n e t u zos ta je t o właśn ie , iż g d y b y k t o ś n a serio wygłosi ł c y t o w a n e z d a n i e , w ó w c z a s w y p o w i e d ź t a b y ł a b y w p e w n y m sensie d o w o d e m , że ó w k t o ś w i e r z y w i s tn i en ie k r ó l a F r a n c j i . N ie b y ł b y t o j e d n a k n a t o , że t a o soba wie rzy w i s tn i en ie k r ó l a F r a n c j i , d o w ó d t a k i p o p r o s t u , j a k f a k t , iż k t o ś s ięga p o p łaszcz n i e p r z e m a k a l n y , j e s t d o w o d e m , że wie rzy on , iż p a d a deszcz. Ale t e ż n ie b y ł b y t o d o w ó d w t a k i m sensie , w j a k i m s łowa: „ P a d a deszcz" — są d o w o d e m , że t e n , k t o j e wypowiedz i a ł , wie rzy , iż p a d a . M o ż n a b y t o p o wiedzieć w n a s t ę p u j ą c y sposób . G d y się m ó w i : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i se" , m a t o i m p l i k o w a ć , w p e w n y m sensie s łowa „ impl i k o w a ć " , że i s tn ie je k r ó l F r a n c j i . S łowo „ i m p l i k u j e " , w t y m sensie , n a p e w n o n ie j e s t r ó w n o w a ż n e z w r o t o w i „z t ego w y n i k a " (czyli „ imp l iku j e log icznie") . A w i d a ć t o s t ąd , że g d y o d p o w i a d a j ą c n a c y t o w a n e tw ie rdzen ie , p o w i e m y (co n a l e ż a ł o b y u c z y n i ć ) : „Nie i s tn ie je ż a d e n k r ó l F r a n c j i " , t o n a p e w n o n i e b ę d z i e m y u t r z y m y w a ć , że g łos imy c o ś s p r z e c z n e g o z t w i e r d z e n i e m , iż ( t en j e d y n y )

i k r ó l F r a n c j i j e s t m ą d r y . N a p e w n o też nie b ę d z i e m y u w a ż a l i , iż | j e s t ono fa ł szywe. My , r acze j j uż , u z a s a d n i a m y w t e n sposób \ op in ię , iż p y t a n i e , czy w s p o m n i a n e t w i e r d z e n i e j e s t p r a w d ą , p o i p r o s t u n ie p o w s t a j e .

*W t y m właśn ie mie j scu m o ż e n a m p o m ó c roz różn ien ie , k t ó r e wyże j p r z e p r o w a d z i ł e m . Z d a n i e : „ T h e k i n g of F r a n c e is w i se" , j e s t n i ewą tp l iw ie sensowne , n ie z n a c z y t o j e d n a k , że k a ż d e z o s o b n a

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 393

j ego użyc ie j e s t p r a w d z i w e a lbo fa ł szywe. U ż y w a m y go p r a w dziwie a lbo fa łszywie , gdy p o s ł u g u j e m y się n i m , b y o k i m ś m ó w i ć ; g d y u ż y w a j ą c w y r a ż e n i a „ T h e k i n g of F r a n c e " , f a k t y c z n i e kogoś w y m i e n i a m y . F a k t , że c y t o w a n e z d a n i e i c y t o w a n e w y r a ż e n i e mają , k a ż d e , swój sens , j e s t i d e n t y c z n y z f a k t e m , że owego z d a n i a m o ż n a b y u ż y ć w p e w n y c h okol icznośc iach do p o w i e d z e n i a czegoś p r a w d z i w e g o a l b o fa ł szywego, a owego w y r a ż e n i a m o ż n a b y u ż y ć w p e w n y c h okol icznośc iach do w y m i e n i a n i a j ak ie j ś j e d n e j o s o b y ; z n a ć zaś ich znaczen ie t o t y l e , co wiedzieć , o j a k i e okol iczności t u idzie . K i e d y więc w y g ł a s z a m y o m a w i a n e zdan i e , n ikogo f a k t y c z n i e n ie w y m i e n i a j ą c za p o m o c ą z w r o t u „ T h e k i n g of F r a n c e " , t o n ie p r z e s t a j e ono b y ć s e n s o w n e ; t y l k o że n i e m ó w i m y niczego p r a w d z i w e g o a n i fa ł szywego, p o n i e w a ż p o p r o s t u n ikogo n ie w y m i e n i a m y za p o m o c ą t ego właśn ie u ż y c i a owego w zupe łnośc i s ensownego z w r o t u . J e p t t o , jeśl i k t o woli , u p o z o r o w a n e , r z e k o m e użyc ie p r z y t o c z o n e g o z d a n i a i r z e k o m e użyc ie w s p o m n i a n e g o z w r o t u ; m o ż n a się j e d n a k n i e k i e d y p o m y l i ć i wziąć j e za a u t e n t y c z n e .

T a k i e r z e k o m e u ż y c i a * są świe tn ie z n a n e . N a n ich właśn ie po lega w y r a f i n o w a n e f a n t a z j o w a n i e , w y s z u k a n a f ikcja **. G d y b y m zaczął od s łów: „ K r ó l F r a n c j i j e s t m ą d r y " , da le j z a ś : „i m ie szka w z ł o t y m z a m k u , i m a s to ż o n " i td . , t o s łuchacz świe tn ie b y m n i e z r o z u m i a ł i n ie p o d e j r z e w a ł b y a n i że m ó w i ę o j ak ie j ś okreś lone j osobie , a n i że b u d u j ę fa ł szywe tw ie rdzen i e , wed le k t ó r e g o i s tn ie je o soba o d p o w i a d a j ą c a m e m u opisowi . ( W a r t o d o d a ć , że t a m , gdzie użyc i e z d a ń i w y r a ż e ń s łuży j a w n i e t w o r z e n i u dzieł fikcji l i te r a c k i e j , sens s łowa „ o " m o ż e u lec z m i a n i e . J a k powiedz ia ł Moore , na j zupe łn i e j n a t u r a l n e i p o p r a w n e j e s t tw ie rdzen i e , iż n i e k t ó r e z d a n i a w Klubie Pickwicka są o p a n u P i c k w i c k u . Ale t a m gdzie użyc ie z d a ń i w y r a ż e ń n ie s łuży w sposób j a w n y t w o r z e n i u fikcji l i t e r ack i e j , t a k i e użyc i e s łowa „ o " w y d a j e s ię mn ie j p o p r a w n e ; t j . n ie b y ł o b y z a z w y c z a j rzeczą p o p r a w n ą u t r z y m y w a ć , iż j ak ieś

* Wybór słowa „rzekomy" [„spurious"] wydaje mi się teraz niefortunny, przynajmniej w odniesieniu do pewnych użyć niestandardowych. Wolałbym obecnie niektóre z nich nazywać „wtórnymi", „drugorzędnymi".

** Baśnie niewymyślne zaczynają się od słów: „Pewnego razu był sobie..."

394 P. F. Strawson

z d a n i e j e s t o p a n u X czy o t y m a t y m , g d y b y n ie i s t n i a ł a t a k a o soba l u b rzecz . W ł a ś n i e więc w t y m , że n a p y t a n i e : „O k i m o n m ó w i " — m o g ł a b y p a ś ć o d p o w i e d ź : „O n i k i m " , t k w i zag raża j ące z m y ś l e n i o m n i ebezp ieczeńs two p o t r a k t o w a n i a ich n a ser io ; z o d p o wiedzią t ą j e d n a k n ie wiąże się p r ze świadczen i e , iż t o , co m ó w i a u t o r u t w o r u fikcji , j e s t fa łszem b ą d ź n o n s e n s e m ) .

P o z o s t a w m y j e d n a k n a b o k u s t o s o w a n i e w y r a ż e ń do celów j a w n i e l i t e r a c k i c h : o to p o w i e d z i a ł e m p r z e d chwilą, że użyc ie t a k iego w y r a ż e n i a , j a k „ T h e k i n g of F r a n c e " , n a p o c z ą t k u z d a n i a , m a i m p l i k o w a ć — w p e w n y m t ego s łowa z n a c z e n i u — że i s tn ie je k r ó l F r a n c j i . G d y k t o ś u ż y w a t a k i e g o w y r a ż e n i a , t o n ie s t w i e r d z a on j e d n o s t k o w e g o egzys t enc j a lnego s ą d u logicznego, a n i t e ż sąd t a k i n ie w y n i k a z t ego , co ów k t o ś powiedz ia ł . Ale j e d n ą z k l a s y c z n y c h funkc j i r o d z a j n i k a okreś lonego j e s t t o , iż s t a n o w i on s y g n a ł j e d n o s t k o w e g o z a s t o s o w a n i a — sygna ł , a n ie zam a s k o w a n e s tw ie rdzen ie . K i e d y z a c z y n a m y z d a n i e od z w r o t u „ t h e s u c h - a n d - s u c h " 2 8 , u życ i e r o d z a j n i k a „ t h e " 2 9 w s k a z u j e , lecz n ie s t a n o w i s tw ie rdzen ia , że w s p o m i n a m y l u b p r a g n i e m y w s p o - / m n i e ć o j a k i m ś j e d n y m i n d y w i d u u m , p r z y n a l e ż n y m do g a t u n k u / „ s u c h - a n d - s u c h " 3 0 . O k t ó r y m i n d y w i d u u m — t o k w e s t i a dc/ okreś len ia n a p o d s t a w i e k o n t e k s t u , czasu , mie j sca czy j ak ich^ i n n y c h cech s y t u a c j i t o w a r z y s z ą c e j d a n e j w y p o w i e d z i . Ale przeciejś i lekroć k t o ś u ż y w a j ak iegoś w y r a ż e n i a , t o i s tn ie je d o m n i e m a n i ^ , że m y ś l i on , iż u ż y w a go p o p r a w n i e : a więc g d y u ż y w a w y r a ż e n i a „ t h e s u c h - a n d - s u c h " w sposób j e d n o s t k o w y , t o i s tn ie je d o m n i e m a n i e , iż m ó w i ą c y m y ś l i : z a r ó w n o że i s tn ie je p e w n e i n d y w i d u i i m t ego rodza ju , j a k i że k o n t e k s t jego w y p o w i e d z i w sposób w y s t a r cza j ący w y z n a c z a , o k t ó r ą t o rzecz m u chodz i . T a k i e Wedy użyc ie s łowa „ t h e " m a i m p l i k o w a ć (w s t o s o w n y m sensie t e r m i n u „ i m p l i k o w a ć " ) , że z o s t a ł y spe łn ione w a r u n k i e g z y s t e n c j a l n e , opi s ane p rzez E u s s e l l a . T a k i e j e d n a k u ż y c i e r o d z a j n i k a „ t h e " n ie m a s t a n o w i ć s tw ie rdzen ia , że owe w a r u n k i z o s t a ł y spe łn ione . J eże l i

2 8 „(Ten oto) taki a taki", „(ten jedyny) taki a taki", „(Ten oto) ten a ten". 2 9 Tutaj („ten"), („ten oto") -— dlatego w nawiasach, że zazwyczaj

w przekładzie na język polski nie tłumaczy się tego rodzajnika określonego. 3 0 „Taki a taki", „ten a ten".

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 39S

z a c z y n a m z d a n i e od w y r a ż e n i a m a j ą c e g o p o s t a ć „ t h e s o - a n d - s o " , n a s t ę p n i e zaś p r z e s z k o d z o n o m i w p o w i e d z e n i u da l szego c iągu, t o n ie z b u d o w a ł e m ż a d n e g o zgoła t w i e r d z e n i a ; n a t o m i a s t c h y b a u d a ł o m i się kogoś l u b coś w y m i e n i ć .

J e d n o s t k o w e t w i e r d z e n i e e g z y s t e n c j a l n e , b ę d ą c e — w e d ł u g p r z y p u s z c z e ń Russe l l a — częścią k a ż d e g o t w i e r d z e n i a , w k t ó r y m w y s t ę p u j e j e d n o s t k o w o u ż y t e w y r a ż e n i e k s z t a ł t u „ t h e so -and - so" , s k ł a d a się — z a u w a ż a on — z d w ó c h t w i e r d z e ń . G d y p o w i a d a m , \ że i s tn ie je t o m ó w i ę coś, co d a się pogodz ić z t y m , że i s tn ie je i k i lka 0; g d y p o w i a d a m , że n ie i s tn ie je więcej niż j e d n o t o m ó w i ę j coś, co d a się pogodz i ć z t y m , że n ie i s tn ie je ż a d n e . Mówiąc , że ! i s tn ie je j e d n o i t y l k o j e d n o 0 , wiążę w całość p o w y ż s z e d w a twie r dzen ia . D o t y c h c z a s z a j m o w a ł e m się w g łówne j m ie r ze w s p o m n i a n y m t w i e r d z e n i e m o i s tn i en iu , m n i e j zaś — t w i e r d z e n i e m dot y c z ą c y m j e d n o s t k o w o ś c i . P r z y k ł a d , w k t ó r y m k ł adz i e się n a c i s k n a t y m o s t a t n i m , p o s ł u ż y l e p ^ z e m a ^ „ i m p t i t a r w a ć " " , w j a k i m j ednos tkowe" t w i e r d z e n i e egzys t enc j a lne , choć n ie w y n i k a logicznie z u ż y c i a w y r a ż e ń w sposób j e d n o s t k o w y , t o przec ież j e s t c z y m ś p rzez owo użyc i e i m p l i k o w a n y m . R o z w a ż m y z d a n i e : „ T h e t a b l e is cóYered w i t h b o o k s " 3 1 . J e s t rzeczą ca łk i em pewną , iż w k a ż d y m n a m a c a l n y m r o z u m i e n i u t ego z d a n i a w y r a ż e n i e „ t h e t a b l e " u ż y t e z o s t a n i e w sposób j e d n o s t k o w y , t j . t a k a b y odnos i ło się do j ak iegoś j e d n e g o s to łu . M a m y t u do czyn ien ia z zupe łn ie śc i s łym u ż y c i e m r o d z a j n i k a okreś lonego , w sensie, w j a k i m Russe l l m ó w i n a s. 30 dzie ła Principia Mathematica o u ż y c i u t e g o r o d z a j n i k a „stricte, t a k b y i m p l i k o w a ł o t o j e d n o s t k o -w o ś ć " . N a t e j s a m e j s t ron i e Russe l l p o w i a d a , że z w r o t k s z t a ł t u „ t h e so - and - so" , u ż y t y w sposób ścisły, „będz ie m i a ł z a s t o s o w a n i e t y l k o w wyymdku, g d y i s tn ie je j e d e n i n ie więcej niż j e d e n t a k i a t a k i " . O tóż , oczywis t a , j e s t z u p e ł n y m fa łszem, iż z w r o t „ t h e t a b l e " w z d a n i u : „ T h e t a b l e is cove red w i t h b o o k s " , u ż y t y m w sposób n o r m a l n y , „mieć będz ie z a s t o s o w a n i e t y l k o w w y p a d k u , g d y i s tn ie je j e d e n i n ie więcej niż j e d e n stół " . ^ N a t o m i a s t j e s t rzeczą t au to log i czn i e p r a w d z i w ą , iż p r z y t a k i m u ż y c i u ^ w s p o m n i a n y

„(Ten oto) stół jest zawalony książkami"

396 P. F. Strawson

zwrot_ ^ ^ i e _ g a i a ł _ za s to sowan ie , t y l k o w w y p a d k u , g d y i s tn ie je j e d e n L i . ^ i f i L ^ Q ^ c e j _ n i ż L j e d e n s tół , o k t ó r y m w ł a ś n i e m o w a , o raz że r o z u m i e ć się będz ie , iż m a on zas tosowanie . . . ty lko - jK. wy p a d k u , g d y i s tn ie je j e d e n i n ie więcej niż j e d e n stół , z m y ś l ą o k t ó r y m powyższego z w r o t u — w e d ł u g n a s — u ż y t o . U ż y ć t ego zda n ia , to* nie t o s a m o , co tw ie rdz i ć , że i s tn ie je t y l k o j e d n a rzecz , k t ó r a z a r ó w n o n a l e ż y do wyszczegó ln ionego r o d z a j u ( t j . do s tołów), j a k i j e s t t y m , o. c jD^hpdz i^mówiąpemuj . . .na tomias t u ż y c i e owego z d a n i a i m p l i k u j e , że t a k a rzecz i s tn ie je . N a r z u c a się, że t o n ie t o s a m o , co t a k tw ie rdz i ć . Co innego wszak , g d y coś w y m i e -

/ n iasz , a ^ o ^ i m ^ ^ ^ ^ że w y m i e n i a s l 7 ~ l J o w i e d ż T e ^ ^ ż e \ j i s tn ie je t e n c z j _ i n n y s tó ł , o k t ó r y m wspominasz ,~T(TTi ie t o

i s a m o , co w y m i e n i ć j ak i ś o k r e ś l o n y s tó ł . N i e p o t r z e b n e b y n a m b y ł y \ t a k i e z w r o t y , j a k „ t h e i n d i v i d u a l I r e fe r r ed t o " 3 2 , g d y b y n ie

i s tn ia ło coś, co u w a ż a się za w y m i e n i a n i e . (Nie m i a ł o b y sensu m ó w i ć , że p o k a z a ł e ś , g d y b y n ie b y ł o n ic , co się u w a ż a za p o k a z y -

) wan ie ) . J e s z c z e r a z więc w y c i ą g a m wniosek , że odnoszen ie się \ do czegoś czy w y m i e n i a n i e j ak ie j ś okreś lone j r zeczy n i e da*się roz

łożyć n a żądnegi) r o d z a j u twierdzenie^. W s p o m i n a ć o c z y m ś — t o n ie t o sam^JSQ-J^wi£r(^ifi»..• 1 ^limo że w s p o m i n a się p o to,""by

/ p r z e j ś ć do t w i e r d z e n i a . t ^ 1 P o z w o l ę sobie t e r a z p o d a ć p r z y k ł a d j e d n o s t k o w e g o u ż y c i a

w y r a ż e n i a , k t ó r e n ie m a p o s t a c i „ t h e s o - a n d - s o " . W y o b r a ź m y sobie , że w y c i ą g a m do kogoś d łon ie , z łożone w ksz ta ł c i e miseczk i czy k ie l icha , m ó w i ą c : „Th i s is a f ine r e d o n e " 3 3 . Ó w k t o ś , spo j r z a w s z y n a m o j e d łon ie i n iczego t a m nie z o b a c z y w s z y , powi e c h y b a : „Co mianowic i e? O c z y m p a n m ó w i ? " A l b o : „Ale przec ież p a n n ic w r ę k a c h n ie m a " . O c z y w i s t a , b y ł o b y a b s u r d e m twie r dzić , że m ó w i ą c : „Ale przec ież p a n nic w r ę k a c h n ie m a " , m ó j r o z m ó w c a z a p r z e c z y ł czy p o w i e d z i a ł c o ś s p r z e c z n e g o z t y m , co j a m ó w i ł e m . A z a t e m „ t h i s " 3 4 n ie j e s t z a m a s k o w a n ą

3 2 „(Ten) przedmiot indywidualny, który wymieniłem", „(ta) rzecz, o której wspomniałem", „to, co miałem na myśli".

3 3 „To jest piękna czerwona rzecz'* (dosłownie), „Jaki to ma piękny czerwony kolor".

3 4 „Ten", „ta", „to".

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do -przedmiotów 397

d e s k r y p c j a w sensie E u s s e l l a . A n i t eż n ie j e s t i m i e n i e m logicznie w ł a s n y m . T r z e b a b o w i e m wiedz ieć , co t o z d a n i e z n a c z y , a ż e b y w t a k i sposób z a r e a g o w a ć , g d y się j e us łysza ło . To właśn ie dz ięk i t e m u , że znaczen ie w y r a z u „ t h i s " j e s t n ieza leżne od t ego , do czego m a się on a k u r a t odnos ić w t y m czy o w y m u ż y c i u (choć n ie j e s t n i eza leżne od sposobu , w j a k i m o ż n a go u ż y ć w t y m celu, a b y się do czegoś odnos i ł ) , m o g ę — t a k j a k w p o w y ż s z y m p r z y k ł a d z i e — p o s ł u ż y ć się o m a w i a n y m z a i m k i e m t a k , b y u d a w a ł , iż się do czegoś odnos i .

M o r a ł ogó lny z t e g o wszys tk i ego j e s t t a k i , że p o r o z u m i e w a n i e się to~~w W wiele m n i e j s z y m s t o p n i u k w e s t i a w y r a ź n e g o czy u k r y t e g o twiefd^Bma^~niź z w y k l i p r z y p u s z c z a ć logicy . Mnie in t e r e su j e szczegółowe z a s t o s o w a n i e t ego ogólnego m o r a ł u , m i a n o w i c i e zas t o s o w a n i e do p r z y p a d k ó w u ż y c i a j e d n o s t k o w e g o . N a t y m po lega ro la z n a c z e n i a w y r a ż e ń o m a w i a n e g o r o d z a j u , że m o ż n a ich w n a j p r ze różn i e j s zych k o n t e k s t a c h u ż y w a ć w sposób j e d n o s t k o w y . D o ich z n a c z e n i a n a t o m i a s t wca l e n ie n a l e ż y s t w i e r d z a n i e , że się ich t a k właśn i e u ż y w a a n i że spe łn ione z o s t a ł y w a r u n k i t a k i e g o u ż y c i a . A z a t e m owo wca le w a ż n e roz różn ien ie , k t ó r e mie l i śmy p r z e p r o w a d z i ć , z a c h o d z i m i ę d z y :

(1) u ż y c i e m w y r a ż e n i a w celu uczy n i a n i a , w z m i a n k i ma jące j c h a r a k t e r J e d n o ś t k ó w j r ; oraz

(2) s t w i e r d z a n i e m , że i s tn ie je j e d n o i t y l k o j e d n o i n d y w j d u u m , k t ó r e m u p r z y s ł u g u j ą okreś lone cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e (np , i ndy w i d u u m p r z y n a l e ż n e do d a n e g o rodzaju, ,b^dź„pp^Qst 'aią 'ee w pewn y m s t o s u n k u do mówiącego , czy i j e d n o , i d rug ie ) .

J e s t t o , i n n y m i s łowy, roz różn ien ie m i ę d z y :

( 1 ) z d a n i a m i z a w i e r a j ą c y m i w y r a ż e n i e u ż y t e w celu w s k a z a n i a , w s p o m n i e n i a czy w y m i e n i e n i a j ak ie j ś p o j e d y n c z e j o s o b y l u b rzeczy ; oraz

(2) j e d n o s t k o w y m i z d a n i a m i e g z y s t e n c j a l n y m i .

T o , co r o b i E u s s e l l , po l ega n a s t o p n i o w y m , coraz t o większym upodobnianiu z d a ń klasy...(1) d o z d a ń k l a s y (2), a w k o n s e k w e n c j i n a w i k ł a n i u się w t r u d n o ś c i n ie do p o k o n a n i a , związane z p o d m i o -

398 P. F. Strawson

t a m i l og i cznymi oraz w ogóle z w a r t o ś c i a m i z m i e n n y c h i n d y -w i d u o w y e ł u t r u d n o ś c i ą k tó re" d o p r o w a d z i ł y go w k o ń c u do fat a l n e j p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m teor i i n a z w , wy łożone j w Enąuiry into Meaning and Truth 3 5 i w Human Knowledge 3 6 . T e n p o g l ą d n a znaczen ie w y r a ż e ń b ę d ą c y c h p o d m i o t a m i l og i cznymi , k t ó r y d la Russe l l a s t a n o w i p o b u d k ę do p rzy j ęc i a jego teor i i d e s k r y p c j i , z a r a z e m zgoła un i emoż l iw ia m u zna lez ien ie j a k i c h ś z a d o w a l a j ą c y c h s u b s t y t u t ó w w mie jsce t y c h w y r a ż e ń , k t ó r y m , z a c z y n a j ą c j e od z w r o t ó w r z e c z o w n i k o w y c h , coraz b a r d z i e j o d b i e r a c h a r a k t e r p o d m i o t ó w log icznych *. W b r e w t e m u , co się n i e k i e d y m ó w i , ź r ó d ł e m k ł o p o t u n ie j e s t t u t a j p o p r o s t u z a f a s c y n o w a n i e re lac ją m i ę d z y n a z w ą a t y m , co ją nos i . N a w e t n a z w y n ie są zdo lne s p r o s t a ć w y m a g a n i o m s t a w i a n y m przez t e n n i emoż l iwy zb ió r w z o r c o w y . Idzie t u r acze j o po łączen ie d w ó c h b a r d z i e j p o d s t a w o w y c h n i e p o r o z u m i e ń : p o p ie rwsze , o n i e z d a w a n i e sobie s p r a w y z donios łości od różn i en i a (pa ragra f I I , zob . wyże j ) t e g o , co m o ż n a powiedz ieć o w y r a ż e n i u , od t ego , co m o ż n a powiedz ieć o d a n y m jego u ż y c i u ; p o d rug ie , o n i e u m i e j ę t n o ś ć dos t r zeżen i a w j e d n o s t k o w y m u ż y c i u w y r a ż e ń — rzeczy n i ewinne j a p o t r z e b n e j , j a k ą o n a j e s t f a k t y c z n i e , z a r a z e m zaś różne j , a le i uzupe łn ia j ące j w z g l ę d e m ich u ż y c i a p r e d y k a t y w n e g o , czyli po lega jącego n a p r z y p i s y w a n i u czegoś. W y r a ż e n i a , k t ó r e m o g ą f a k t y c z n i e w y s t ę p o w a ć j a k o j e d n o s t k o w e p o d m i o t y logiczne , t o w y r a ż e n i a p r z y n a l e ż n e do k l a s y w y l i c z o n y c h p rzeze m n i e n a p o c z ą t k u (demonstrativa37, z w r o t y r zeczownikowe , i m i o n a w ła sne , z a i m k i ) ; m ó w i ą c t o , twie r d z i m y , że t y c h właśn ie w y r a ż e ń , wespół z k o n t e k s t e m (w n a j s ze r szym sensie) , u ż y w a się do b u d o w a n i a z w r o t ó w j e d n o s t k o w y c h . Z a d a n i e m k o n w e n c j i r z ą d z ą c y c h u ż y c i e m t a k i c h w y r a ż e ń , w r a z z sy tuac ją , w jak ie j się je wyg ła sza , j e s t z a p e w n i ć j e d n o s t k o w o ś ć

* I to mimo sygnału alarmowego, jakim jest zwrot „ w p r o w a d z a j ą c a w b ł ą d forma gramatyczna".

35 Dociekanie na temat znaczenia i prawdy. 3 6 Poznanie ludzkie. 3 7 Według gramatyki angielskiej idzie tu zarówno o przymiotniki wskazu

jące, np. „this book" („ta książka"), gdzie „this" uważa się za przymiotnik, jak o zaimki wskazujące, np. „this is my father" („to jest mój ojciec"), gdzie „this" uważa się za zaimek wskazujący.

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów

d a n e g o u ż y c i a . Ale t eż i n a t y m kon iec . Mówiąc , n i g d y n ie osiąg a m y i n ie m o ż e m y os iągnąć t a k i e g o p u n k t u k o m p l e t n e j p recyzac j i , w k t ó r y m b y funkc j a odnoszen ia się do czegoś p r z e s t a ł a b y ć spełn i a n a . J e ś l i w ogóle p o w s t a j e j a k i ś rzeczywiśc ie j e d n o s t k o w y z w r a t ^ t o j e s t t o k w e s t i a d a n e g o u ż y c i a w t y m a k u r a t k o n t e k ś c i e ; znaczen ie u ż y t e g o w y r a ż e n i a t o zb ió r r e g u ł l u b k o n w e n c j i , k t ó r e pozwa la j ą n a z b u d o w a n i e t a k i c h z w r o t ó w . Dz ięk i t e m u m o ż e m y , u ż y w a j ą c w y r a ż e ń s e n s o w n y c h , s t w a r z a ć p o z o r y , że coś w y m i e n i a m y , w z m y ś l e n i a c h czy fikcji l i t e r ack i e j , l u b b ł ędn ie myś leć , że się t o do czegoś odnos i , g d y n ie odnos i się do n iczego *.

Świadczy t o o p o t r z e b i e roz różn ien i a k o n w e n c j i czy r egu ł j ę z y k o w y c h dwo jak i ego ( m i ę d z y wie lu i n n y m i ) r o d z a j u : r egu ł od n osz e n i a się do czegoś 3 8 o raz r egu ł a t r y b u c j i 3 9 i p r z y p i s y w a n i a 4 0 ; i wreszc ie o p o t r z e b i e b a d a n i a t y c h p i e r w s z y c h . J eże l i u z n a j e m y t o roz różn ien ie u ż y c i a za t a k i e , j a k i m j e s t ono f ak tycz n ie , t o j e s t e ś m y n a d r o d z e 'wiodącej do rozwiązan i a wielu s t a r y c h z a g a d e k log icznych i m e t a f i z y c z n y c h .

W d a l s z y m ciągu ( p a r a g r a f y I V i V) z a j m i e m y się, a le t y l k o w na jogó ln ie j szym zarys ie , t y m i właśn ie k w e s t i a m i .

IV

J e d n y m z g ł ó w n y c h celów, do k t ó r y c h s łuży n a m j ęzyk , j e s t u s t a l a n i e f a k t ó w d o t y c z ą c y c h rzeczy , osób i z d a r z e ń . J eże l i c h c e m y t e n cel os iągnąć , t o m u s i m y wiedzieć , w j a k i sposób u p r z e d z i ć : z a r ó w n o p y t a n i e : „O c z y m (k im) m ó w i s z ? " , j a k p y t a n i e : „Co

* Zdanie to wydaje mi się teraz pod wielu względami niesłuszne, zwłaszcza z powodu niejasno ograniczającego użycia słowa „odnosić się", „wymieniać". Można by je dokładniej sformułować w następujący sposób: „Dzięki ternu możemy, używając wyrażeń sensownych, wymienić coś w sposób wtórny, jak w zmyśleniach czy fikcji literackiej, lub błędnie myśleć, że się to do czegoś odnosi w sposób pierwotny, czyli podstawowy, gdy tymczasem w taki sposób nie odnosi się do niczego".

3 8 „Kules of referring", a więc: „reguły wymieniania czegoś, wspominania, wzmiankowania o czymś, odnoszenia się do czegoś".

3 9 „Attributing" --- „przypisywania". 4 0 „Ascribing" — „przypisywania".

400 P. F. 8traw son

o t y m c z y m ś (k imś) m ó w i s z ? " . Z a d a n i e po lega jące n a u p r z e d z e n iu p ie rwszego z t y c h p y t a ń , t o z a d a n i e o c h a r a k t e r z e odn ies ien ia (wymien ien ia ) czy i den ty f i kac j i ( s tw ie rdzen ia l u b u s t a l e n i a t oż samośc i ) . Z a d a n i e po lega jące n a u p r z e d z e n i u d rug iego p y t a n i a m a c h a r a k t e r a t r y b u t y w n y (bądź d e s k r y p t y w n y czy k lasy f ika cy jny , czy c h a r a k t e r p r z y p i s y w a n i a czegoś) . W t y p o w y m z d a n i u ang ie l sk im, u ż y t y m w celu u s t a l e n i a f a k t u l u b s tw ie rdzen i a , iż u s t a l a f a k t d o t y c z ą c y j ak ie j ś j e d n e j r zeczy , o soby czy z d a r z e n i a , k a ż d e z t y c h z a d a ń spełnia ją — z g r u b s z a i w p r z y b l i ż e n i u b io r ą c — osobne w y r a ż e n i a *. O tóż w t a k i m z d a n i u p r z y d z i e l a n i e w y r a ż e n i o m ich o d r ę b n y c h ró l o d p o w i a d a k l a s y c z n e m u p o d z i a łowi g r a m a t y c z n e m u n a p o d m i o t i orzeczenie . N i e m a n ic świę tego w o w y m s t o s o w a n i u o s o b n y c h w y r a ż e ń do t y c h d w ó c h z a d a ń . M o ż n a się p o s ł u ż y ć , i f a k t y c z n i e p o s ł u g u j e m y się, i n n y m i m e t o d a m i . I s t n i e j e n p . m e t o d a , k t ó r a po lega n a w y g ł a s z a n i u s łowa l u b z w r o t u okreś la jącego czy przydawkowBgo w rzuca jące j się w oczy obecnośc i o b i e k t u , do k t ó r e g o się d a n e w y r a ż e n i e odnos i ; a l bo m e t o d a ana log iczna , k t ó r e j p r z y k ł a d e m je s t n a p i s n a m o ś c i e : . .przejazd s a m o c h o d ó w c i ęża rowych n i e b e z p i e c z n y " , cz}^ e t y k i e t k a z n a d r u k i e m : „p ie rwsza n a g r o d a " , p r z y c z e p i o n a do o k a z u d y n i . M o ż n a t eż sobie w y o b r a z i ć t a k ą s k o m p l i k o w a n ą g rę , w k t ó r e j n i k o m u n i g d y nie wo lno u ż y ć w y r a ż e n i a w sposób j e d n o s t k o w y , t y l k o t r z e b a w y g ł a s z a ć wy łączn ie j e d n o s t k o w e z d a n i a egzys t enc j a lne , s t a r a j ą c się umoż l iwić s łuchaczowi z o r i e n t o w a n i e się, o c z y m m o w a — za p o m o c ą n a g r o m a d z e n i a z d a ń w z g l ę d n y c h . (Ten opis celu w s p o m n i a n e j g r y świadczy o t y m , w j a k i m sensie j e s t t o g r a ; n ie j e s t t o w s z a k n o r m a l n y sposób p o s ł u g i w a n i a się z d a n i a m i e g z y s t e n c j a l n y m i ) . D w a p u n k t y n a l e ż y p o d k r e ś l i ć . P o p ie rwsze , że kon ieczność spe łn ien ia t y c h d w ó c h z a d a ń w celu s k o n s t a t o w a n i a poszczegó lnych f a k t ó w — n ie w y m a g a ż a d n e g o t r a n s c e n d e n t a l n e g o w y t ł u m a c z e n i a : zwrócen ie n a t o u w a g i j e s t częśc iowym w y j a ś n i e n i e m z n a c z e n i a z w r o t u „ u s t a l a n i e f a k t u " . P o d rug i e , że n a w e t t e g o w y j a ś n i e n i a d o k o n a n o p r z y p o m o c y t e r m i n ó w p o c h o d z ą c y c h z g r a m a t y k i t y p o w e g o z d a n i a j e d n o s t k o -

* Pomijam zdania względne; te bowiem wymagają nie tyle modyfikacji samej zasady tego, co mówię, ile komplikacji szczegółów.

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 401

w e g o ; że n a w e t j a w n i e f u n k c j o n a l n e , l i n g w i s t y c z n e roz różn ien ie ro l i . iden ty f iku jące j i ro l i a t r y b u t s łowa m o g ą w j ę z y k u o d g r y w a ć , z o s t a ł o ^ z a s u ^ r w ą n e , . p r z . e . z t e n f a k t , iż z w y k ł a m o w a of ia rowuje n a m o s o b n e w y r a ż e n i a , k t ó r y m d a d z ą się w sposób m o ż l i w y j ^ ^ 7 ź ^ ę c i a _ i ' p r z y b l i ż o n y _ _ p r z y d z i e l a ć r ó ż n e funkc je . A i t o roz różn ien ie czynnośc iowe r z u c a d ług ie cienie fi lozoficzne. Rozróżn ien ie , t e g o , &o_ szczegółowe, i t e g b ? ćo ogólne , o raz rozróżn ien ie s u b s t a n c j i i j a k o ś c i . — t o właśn i e owe p s e u d o i s t o t n e cienie, r z u c a n e p r z e z g r a m a t y k ę s t e r e o t y p o w e g o z d a n i a , w k t ó r y m osobne w y r a ż e n i a o d g r y w a j ą da jące się w y o d r ę b n i ć ro le *. /

Pos łużen i e się p e w n y m w y r a ż e n i e m j a k o s p e ł n i a j ą c y m p ie rwsze z t y c h z a d a ń — t o t y l e , co użyc ie go w sposób j e d n o s t k o w y . Obecn ie p r a g n ę coś powiedz ieć w ogó lnych z a r y s a c h o k o n w e n c j a c h d o t y c z ą c y c h u ż y c i a w y r a ż e ń w t a k i właśn ie sposób i p r zec iws t awić j e k o n w e n c j o m u ż y c i a a s k r y p t y w n e g o , czyl i po lega jącego n a p r z y p i s y w a n i u czegoś. N a s t ę p n i e zaś p r z e j d ę do zwięzłego zilus t r o w a n i a t y c h u w a g ogó lnych i do p e w n y c h da l s zy ch ich zas to s o w a ń .

T y m , czego się z azwycza j w y m a g a , g d y idzie o użyc ie w sposób j e d n o s t k o w y , j e s t , oczywis t a , j ak i ś ś r o d e k l u b j ak i e ś ś rodk i , s łużące do p o k a z a n i a z a r ó w n o t ego , ż e m a się n a m y ś l i użyc ie j e d n o s t k o w e , j a k t ego , o c z y m t o właśn ie się w s p o m i n a ; s łowem, p e w i e n ś rodek , k t ó r y n a k a z u j e i u m o ż l i w i a s łuchaczowi l u b czyt e ln ikowi i de n ty f i ka c j ę rzeczy , o k t ó r e j m o w a . Donios łość kon t e k s t u w y r a ż e n i a j e s t , jeś l i chodz i o z a p e w n i e n i e t ego r e z u l t a t u , t a k wie lka , że n i e m a l n iemożl iwośc ią b y ł o b y p r z e s a d n e je j pod kreś len ie ; p rzez „ k o n t e k s t " zaś r o z u m i e m : p r z y n a j m n i e j czas , miejsce , s y t u a c j ę , f a k t , iż m ó w i ą c y j e s t p e w n ą okreś loną , s t a l e t ą s a m ą osobą, p r z e d m i o t y s t a n o w i ą c e b e z p o ś r e d n i e ogn i sko za in t e r e sowan ia , o raz osob is te dzieje z a r ó w n o mówiącego , j a k t y c h , do k t ó r y c h się on z w r a c a . Oprócz k o n t e k s t u i s tn ie je , rzecz j a s n a , i k o n w e n c j a , k o n w e n c j a j ę z y k o w a . J e d n a k ż e , z w y j ą t k i e m wyp a d k u , k i e d y m a m y do czyn i en i a z i m i o n a m i n a p r a w d ę w ł a s n y m i ,

* To, co powiedziano w ostatnich dwóch zdaniach tego nstępu lub co z nich wynika, nie wydaje mi się już prawdą; chyba że wprowadziłoby się daleko idące ograniczenia.

402 P. F. Strawson

o c z y m więcej p o w i e m p o t e m , w t y m celu, a b y p o p r a w n i e u ż y w a ć w y r a ż e ń j a k o o d n o s z ą c y c h się d o czegoś, w y m a g a n e j e s t k o n w e n c j o n a l n i e (bądź — w sze rok im t ego s łowa sensie — l o g i c z n i e ) spełn ienie d a j ą c y c h się b a r d z i e j l u b mn ie j p r e c y z y j n i e w y z n a c z y ć w a r u n k ó w k o n t e k s t o w y c h , w znaczen iu , w k t ó r y m nie s tosu je się t o do p r z y p a d k ó w p o p r a w n e g o u ż y c i a a s k r y p t y w n e g o . W a r u n k i e m p o p r a w n e g o z a s t o s o w a n i a w y r a ż e n i a , u ż y t e g o a s k r y p -t y w n i e , do okreś lone j r zeczy —• j e s t p o p r o s t u t o , b y o w a rzecz b y ł a t a k i e g o a t a k i e g o r o d z a j u , b y m i a ł a t a k i e a t a k i e cechy char a k t e r y s t y c z n e . W a r u n e k p o p r a w n e g o z a s t o s o w a n i a w y r a ż e n i a j a k o u ż y t e g o w odnies ien iu do okreś lone j r zeczy — t o coś więcej n iż k t ó r y k o l w i e k z w a r u n k ó w w y w i e d z i o n y c h z t a k i e g o z n a c z e n i a a s k r y p t y w n e g o , j a k i e t o w y r a ż e n i e m o ż e m i e ć ; j e s t t o , mianowic i e , w y m a g a n i e , a b y owa rzecz p o z o s t a w a ł a w okreś lone j re lacj i względ e m mówiącego oraz w z g l ę d e m k o n t e k s t u d a n e g o wygłoszen ia . N a z w i j m y t o w a r u n k i e m k o n t e k s t o w y m . T a k więc , n p . , w p r z y p a d k u ogran icza jącego u ż y c i a s łowa „ j a " ów w a r u n e k k o n t e k s t o w y w y m a g a , b y rzecz , o k t ó r e j m o w a , b y ł a i d e n t y c z n a z m ó w i ą c y m ; n a t o m i a s t w p r z y p a d k u większośc i w y r a ż e ń , k t ó r e zos t a ły u ż y t e w odnies ien iu do czegoś, w a r u n e k t e n n ie d a się t a k ściśle sp recyz o w a ć . D a l s z a , b a r d z o ogó lna różn i ca m i ę d z y w a r u n k a m i o d n o szenia się do czegoś a w a r u n k a m i o p i s y w a n i a , t o t a , z k t ó r ą j u ż e ś m y się s p o t k a l i , m i a n o w i c i e że spe łn ien ie w a r u n k ó w p o p r a w n e g o a s k r y p t y w n e g o , czyl i po lega jącego n a p r z y p i s y w a n i u czegoś, u ż y c i a w y r a ż e n i a — j e s t częścią t ego , co za p o m o c ą t a k i e g o u ż y c i a się s t w i e r d z a ; spe łn ien ie zaś w a r u n k ó w p o p r a w n e g o referu jącego, czyli po lega jącego n a odnoszen iu się d o czegoś, u ż y c i a w y r a ż e n i a — n i g d y n ie j e s t częścią t ego , co się s t w i e r d z a , choć owo spełn ien ie j e s t p rzez t a k i e użyc i e i m p l i k o w a n e (w s t o s o w n y m t u sensie t e r m i n u „ i m p l i k o w a ć " ) .

Log icy l ekceważy l i b ą d ź m y l n i e i n t e r p r e t o w a l i w a r u n k i o d n o szenia się do czegoś. P r z y c z y n y t ego l e k c e w a ż e n i a n i e t r u d n o dos t r zec , choć t r u d n o zwięźle p r z e d s t a w i ć . D w i e z n i ch t o , z g r u b s z a b i o r ą c : (1) z a a b s o r b o w a n i e większośc i l og ików def in ic jami ; (2) zaa b s o r b o w a n i e części log ików s y s t e m a m i f o r m a l n y m i .

(1) Def inic ja , w n a j b a r d z i e j z n a n y m sensie , j e s t wyszczegól -

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 403

n i e n i e m w a r u n k ó w p o p r a w n e g o a s k r y p t y w n e g o l u b k l a sy f ikacy j nego u ż y c i a w y r a ż e n i a . Def inic je n ie b iorą p o d u w a g ę w a r u n k ó w k o n t e k s t o w y c h . T a k iż o ile doc i ekan i e z n a c z e n i a l u b p r ó b y z a n a l i z o w a n i a w y r a ż e n i a u w a ż a się za p o s z u k i w a n i e definicji , pomin ięc ie l u b o p a c z n a i n t e r p r e t a c j a w a r u n k ó w i n n y c h niż a s k r y p t y w n e — są n i e u n i k n i o n e . Lep ie j b y m o ż e by ło powiedz ieć (nie chcę b o w i e m w p r o w a d z a ć p r a w d o t y c z ą c y c h „ z n a c z e n i a " czy „ a n a l i z y " ) , że logicy n ie ząi^Siży^^^ c iem są szersze niż p r o b l e m y a n a l i z y i znaczen i a .

(2) W p ł y w , j a k i m ia ło z a a b s o r b o w a n i e m a t e m a t y k ą i logiką fo rmalną , na j lep ie j w i d a ć (by n ie s ięgać p o ż a d n e nowsze p r z y k ł a d y ) w p r z y p a d k u L e i b n i z a o raz Russe l l a . K o n s t r u k t o r ra c h u n k ó w , k t ó r y n ie i n t e r e su j e się t w i e r d z e n i a m i o f a k t a c h i od k t ó r e g o t a k i c h . t w i e r d z e ń się n ie oczekuje , p o d c h o d z i do logiki s t o s o w a n e j — z p e w n y m n a s t a w i e n i e m . J e s t rzeczą n a t u r a l n ą , że będz ie on z a k ł a d a ł , iż t a k i e k o n w e n c j e , k t ó r y c h a d e k w a t n o ś ć w p e w n e j dz iedz in ie j e s t m u z n a n a , i s t o t n i e d a d z ą się zas tosow a ć — żeby t y l k o m o ż n a b y ł o się dowiedz ieć , j a k — w ca łk iem innej dz iedz in ie , m ianowic i e t w i e r d z e ń o f a k t a c h . I o to w i d z i m y , j a k Le ibn iz rozpacz l iwie się s t a r a j e d n o s t k o w o ś ć z w r o t ó w j e d n o s t k o w y c h u c z y n i ć p r z e d m i o t e m logiki w w ą s k i m sensie , a Russe l l z despe rac ją us i łu je z rob ić t o s a m o w i n n y sposób , z a r ó w n o w odnies ieniu do imp l ikac j i j e d n o s t k o w o ś c i , j a k i s tn i en ia .

P o w i n n o b y ć rzeczą jasną , że roz różn ien ie , k t ó r e s t a r a m się p r z e p r o w a d z i ć , z a c h o d y p r z e d e w s z y s t k i m m i ę d z y o d m i e n n y m i r o l a m l j a l ^ n i e zaś m i ę d z y g rup a m i w y r a ż e ń ; p e w n e b o w i e m w y r a ż e n i a m o g ą w y s t ę p o w a ć w o b y d w u ' ro tach . W y k a ż ę j e d n a k , iż n i e k t ó r e s łowa — prze ważn ie , jeśl i n ie wyłącznie , w y s t ę p u j ą w rol i o d n o s z ą c y c h się do czegoś, czyli w y m i e n i a j ą c y c h coś, W sposób n a j b a r d z i e j oczywis ty d o t y c z y t o z a i m k ó w i z w y k ł y c h i m i o n w ł a s n y c h . I n n e znów m o g ą w y s t ę p o w a ć j a k o w y r a ż e n i a b ą d ź części w y r a ż e ń , k t ó r y c h użyc ie m a c h a r a k t e r g łównie re fe ru jący , t j . po lega jący n a odnoszen iu się do czegoś, o raz j a k o w y r a ż e n i a b ą d ź części w y r a ż e ń , k t ó r y c h użyc ie m a c h a r a k t e r g łównie a s k r y p t y w n y l u b k l a s y f i k a c y j n y . O c z y w i s t y m p r z y k ł a d e m b ę d ą r zeczownik i p o s p o l i t e ; a lbo rze-L o g i k a i j ę z y k 28

404 P. 1?. Straw son

czownik i pospo l i t e p o p r z e d z o n e 4 1 p r z y m i o t n i k a m i , z p r z y m i o t n i k a m i i m i e s ł o w o w y m i 4 2 w łączn ie ; a lbo — co m n i e j j es t oczywis t e — s a m e p r z y m i o t n i k i b ą d ź p r z y m i o t n i k i imies łowowe. W y rażen i a , k t ó r e m o g ą w y s t ę p o w a ć w u ż y c i u r e f e ru j ącym, również różnią się m i ę d z y sobą — p r z y n a j m n i e j p o d n a s t ę p u j ą c y m i t r z e m a wzg lędami , n ie w o l n y m i od w z a j e m n e g o uza l eżn ien i a :

( 1 ) R ó ż n i ą się one s t o p n i e m , do j ak i ego funkc j a r e f e rowan ia , czyl i f unkc j a po lega jąca n a odnoszen iu się d o czegoś, d l a k t ó r e j spełnienia są u ż y w a n e , za l eżna j e s t od k o n t e k s t u ich w y p o w i e dzen ia . S łowa t a k i e , j a k : „I" ' 4 3 o raz „ i t " 4 4 , zna jdu ją się n a j e d n y m k o ń c u te j skal i — w jej p u n k c i e m a k s y m a l n e g o uza leżn ien ia — a z w r o t y t a k i e , j a k : „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " 4 5 o raz „ t h e e i g h t e e n t h k i n g of F r a n c e " 4 6 , n a d r u g i m .

(2) R ó ż n i ą się one s t o p n i e m swego „znaczen ia d e s k r y p t y w -n e g o " ; p rzez „znaczen ie d e s k r y p t y w n e " r o z u m i e m „ k o n w e n c j o n a l n e ogran iczen ie , jeśli idzie o z a s t o s o w a n i e , do rzeczy p e w n e g o okreś lonego ogólnego r o d z a j u l u b m a j ą c y c h okreś lone ogólne cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e " . N a j e d n y m k o ń c u te j skal i zna jdu j ą się i m i o n a własne , powszechn i e u ż y w a n e w j ę z y k u p o t o c z n y m ; ludz iom, p s o m i m o t o c y k l o m m o ż n a n a d a ć imię „ H o r a c y " . T a k a czys t a n a z w a n ie m a zupe łn ie znaczen i a d e s k r y p t y w n e g o (z w y j ą t k i e m t a k i e g o , j ak iego m o ż e o n a n a b r a ć w s k u t e k k t ó r e g o ś z je j u ż y ć w roli n a z w y ) . S łowo t a k i e , j a k „ o n " , m a m i n i m a l n e znacze n ie d e s k r y p t y w n e , a le j e d n a k m a . Z w r o t y r z ec zo w n ik o w e , w r o dza ju „ t h e r o u n d t a b l e " 4 7 , m a j ą m a k s i m u m znaczen i a d e s k r y p t y w -

4 1 W języku angielskim tego rodzaju przydawka występuje przed rzeczownikiem, natomiast w języku polskim, m. in., może figurować i po rzeczowniku.

4 2 Idzie tu o przydawkę imiesłowową, czyli o imiesłów w funkcji przydawki; w języku polskim byłyby to imiesłowy odmienne, czynny i bierny, zakończone — - odpowiednio na: ,,-ący" oraz .,-any" lub ,,-ony".

4 3 „Ja". 4 4 „On*4, „ona", „ono" (o zwierzętach oraz przedmiotach nieżyjących),

„to". 4 5 „(Ten oto) autor «Waverleya»", „(ten jedyny) autor «\Yaver]eya»". 4 H „Osiemnasty król Francji". 4 7 „(Ten oto) okrągły stół".

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 405

nego. I n t e r e s u j ą c ą p o z y c j ę p o ś r e d n i ą za jmują „ n i e c z y s t e " i m i o n a własne , t a k i e j a k „ T h e R o u n d T a b l e " , z w r o t y r zeczown ikowe , p i sane dużą l i terą .

(3) N a kon iec , w y r a ż e n i a t e m o ż n a podzie l ić n a n a s t ę p u j ą c e dwie k l a s y : (T) n a t a k i e , k t ó r y c h p o p r a w n y m u ż y c i e m r e f e r u j ą c y m rządzą p e w n e o g ó l n e k o n w e n c j e odnoszen ia się do czegoś w r a z z p r z y p i s y w a n i e m czegoś ; ( I I ) n a t a k i e , k t ó r y c h p o p r a w n y m użyc iem re fe ru j ącym nie r ządzą ż a d n e k o n w e n c j e ogólne , o cha r a k t e r z e k o n t e k s t o w y m a n i a s k r y p t y w n y m , t y l k o k o n w e n c j e d o b r a n e ad hoc d l a k a ż d e g o poszczególnego u ż y c i a (ale n ie d l a k a ż d e g o poszczególnego w y p o w i e d z e n i a ) . D o p ie rwsze j k l a s y n a leżą z a r ó w n o z a i m k i ( te m a j ą n a j m n i e j znaczen ia d e k r y p t y w n e g o ) , j a k z w r o t y r zeczown ikowe (ma jące go na jwięce j ) . D o d rug ie j k lasy należą, z g r u b s z a b io rąc , zwyk łe i m i o n a w ł a s n e . N iezna jo mość i m i e n i a j ak iegoś cz łowieka , t o n ie n i ezna jomość d a n e g o języka . Z t ego właśn ie p o w o d u nie m ó w i m y o z n a c z e n i u i m i o n wła snych . ( N a t o m i a s t nie na leża ło b y m ó w i ć , że są one p o z b a wione znaczen ia ) . Wreszc ie , mie jsce p o ś r e d n i e za jmują z w r o t y t ak i e , j a k „ T h e Old P r e t e n d e r " 4 8 . J e d y n i e o j a k i m ś s t a r y m oszuście m o ż n a w t e n sposób powiedz ieć ; n a t o m i a s t wiedz ieć , o k t ó r e g o to s t a r ego o szus t a chodz i , t o n ie t o s a m o , co znać kon wencję ogólną, lecz j e d y n i e — k o n w e n c j ę ad hoc.

W w y p a d k u z w r o t ó w m a j ą c y c h p o s t a ć „ t h e so -and - so" , u ż y t y c h w odn ies ien iu do czegoś , użyc ie r o d z a j n i k a „ t h e " , wespó ł z pozyc ją d a n e g o z w r o t u w z d a n i u ( t j . n a p o c z ą t k u a lbo p o czasown iku p r z e c h o d n i m czy p r z y i m k u ) , o d g r y w a rolę sygna łu , ż e fo rmułu je się w y r a ż e n i e j e d n o s t k o w e ; n a s t ę p u j ą c y zaś p o t y m rzeczownik , lub r zeczownik i p r z y m i o t n i k , wraz z k o n t e k s t e m wypowiedzenia , wskazu ją , c o t o z a i n fo rmac j ę j e d n o s t k o w ą się poda je . Z a z w y c z a j różn i ca co do funkcj i , z a c h o d z ą c a m i ę d z y r z e c z o w n i k a m i p o s p o l i t y m i a p r z y m i o t n i k a m i , po lega n a t y m , że t y c h p i e r w s z y c h z n a t u r y rzeczy u ż y w a się z w y k l e w sposób referujący, t j . w odn ies i en iu do czegoś , p o d c z a s g d y t y c h d r u g i c h nie u ż y w a się z w y k l e i n ie u ż y w a się z n a t u r y rzeczy w t a k i sposób ,

„(Ten oto) stary oszust", (także: „symulant", „udawacz", „pretendent"). 28*

406 P. F. Strawson

t y l k o w celu j akośc iowego okreś len ia r z e c z o w n i k ó w ; n i emnie j j e d n a k p r z y m i o t n i k i , w y s t ę p u j ą c e samodz ie ln i e , m o g ą b y ć i b y wają u ż y w a n e t a k j a k r zeczownik i . I oczywiście , t a różn i ca p o d w z g l ę d e m funkc j i n ie j e s t n i eza l eżna od m o c y d e s k r y p t y w n e j , właśc iwej k a ż d e m u s łowu. Z a z w y c z a j s p o d z i e w a m y się c h y b a , że m o c d e s k r y p t y w n a r z e c z o w n i k ó w j e s t t a k a , iż są one b a r d z i e j s k u t e c z n y m n a r z ę d z i e m do w y k o n a n i a z a d a n i a , po lega jącego n a w s k a z a n i u , do j ak iego t o m i a n o w i c i e i n d y w i d u u m m a się d a n e w y r a ż e n i e odnos ić , g d y t a k i e właśn ie odnies ien ie zos ta ło zasygna l i z o w a n e ; s p o d z i e w a m y się t eż c h y b a , że m o c d e s k r y p t y w n a słów, k t ó r y m i z n a t u r y rzeczy p o s ł u g u j e m y się z w y k l e w celu s formułow a n i a z w r o t ó w j e d n o s t k o w y c h , odzwie rc ied lać będz ie na sze za in t e r e s o w a n i e w y b i t n y m i , s t o s u n k o w o s t a ł y m i , b e h a w i o r y s t y c z n y m i c e c h a m i s w o i s t y m i rzeczy . O c z e k i w a n i a t e n ie są w z a j e m nieza l eżne ; i jeśl i się p r zy j r zeć r ó ż n i c o m m i ę d z y z w y k ł y m i rzeczowni k a m i p o s p o l i t y m T " a ~ T w ^ y k ł y m i . p r z y m i o t n i k a m i , t o spełnia ją się oczek iwan ia o b u r o d z a j ó w . Są t o t e właśn ie różn ice , z k t ó r y c h L o c k e c iekawie zda je s p r a w ę , g d y m ó w i , że na sze idee s u b s t a n c j i s ą z b i o r a m i idei p r o s t y c h ; g d y m ó w i , że „władze u m y s ł u tworzą zna cz ną część n a s z y c h idei s u b s t a n c j i " ; i g d y z a c z y n a p r zec iws t a wiać t ^ ś a m o s ć i s t o t y r ea lne j i n o m i n a l n e j w w y p a d k u idei p r o s t y c h b r a k o w i ich t o ż s a m o ś c i i z m i a n i e i s t o t y n o m i n a l n e j w w y p a d k u s u b s t a n c j i . S a m a „ s u b s t a n c j a " j e s t p r z y k r y m h a r a c z e m , j a k i L o c k e p ł ac i swej mgl i s t e j świadomośc i , że z a c h o d z i owa różn ica p o d w z g l ę d e m d o m i n u j ą c e j funkc j i j ę z y k o w e j , u t r z y m u j ą c a się w ó w c z a s n a w e t , g d y d a n y r zeczownik rozwiną ł się i objął b a r d z i e j czy m n i e j n i eok re ś lony z e s t a w p r z y m i o t n i k ó w . E u s s e l l p o w t a r z a b ł ą d L o c k e ' a w nieco o d m i e n n y sposób , k i e d y ^-w^iritTskcw wiodące o d s k ł a d n i do r zeczywis tośc i uzna j ąc t a k da lece , iż jest p r z e k o n a n y , że u d a m u się uwoln i ć od t e j me t a f i zyczne j nie-wiadofnej w ó w c z a s t y l k o , g d y zdo ła j ę z y k ca łkowicie oczyścić z owej f i i n k ć j r o d n o s z e n i a się do czegoś — fo rmułu j e swój p r o g r a m „znies ienia t ego , co osobl iwe, czyl i swois te w d a n e j s y t u a c j i " ; f a k t y c z n i e więc p r o g r a m po lega jący n a znies ieniu odróżn ien ia u ż y c i a logicznego, n a k t ó r e j a t u t a j wsze lk imi s i łami s t a r a m się p o ł o ż y ć nac i sk .

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 407

W a r u n e k k o n t e k s t o w y referu jącego u ż y c i a z a i m k ó w m o ż n a w p e w n y c h w y p a d k a c h ( n p . słów „ j a " , „ w y " , „ t y " ) p o d a ć z b a r d z o dużą precyz ją , w i n n y c h zaś ( „ i t " o raz „ th i s " ) j e d y n i e w s p o s ó b n a d e r m g l i s t y . P r o p o n u j ę , ż e b y ś m y o z a i m k a c h n ie mówi l i j u ż n ic , p o z a w s k a z a n i e m jeszcze j e d n e g o s y m p t o m u n i e u z n a w a n i a u ż y c i a j e d n o s t k o w e g o za t o , c z y m ono j e s t n a p r a w d ę ; t ego m i a nowicie f a k t u , że n i e k t ó r z y logicy rzeczywiśc ie us i łowal i w y ja śn ić n a t u r ę z m i e n n e j , p o d a j ą c z d a n i a w r o d z a j u : „ O n j e s t c h o r y " , „ T o j e s t z ie lone" , j a k o p r z y k ł a d y czegoś, co w j ę z y k u n a t u r a l n y m j e s t p o d o b n e do f u n k c j i z d a n i o w e j . O tóż , oczywis ta , p r a w d ą j e s t , że s łowa „ o n " m o ż n a w r ó ż n y c h okol icznośc iach u ż y ć t a k , a b y odnosi ło się ono do r ó ż n y c h l udz i czy do r ó ż n y c h s tworzeń , t a k s a m o s łowa „ J a n " i z w r o t u „ ( t e n o to) k o t " . T y m , co t a k i c h log ików p o w s t r z y m u j e od t r a k t o w a n i a t y c h d w ó c h o s t a t n i c h w y r a ż e ń j a k o n i b y - z m i ę n n y c h , j e s t , w p i e r w s z y m w y p a d k u , z a k o r z e n i o n y p r z e s ą d , iż imię j e s t logicznie p rzywią zane do j ak iegoś j e d n e g o i n d y w i d u u m ^ w d r u g i m w y p a d k u — d e s k r y p t y w n e znaczen ie s łowa „ k o t " . N a t o m i a s t z a i m e k „ o n " , m a j ą c y szeroki z a k r e s z a s t o s o w a ń a m i n i m a l n ą m o c d e s k r y p t y w n a , j e d y n i e n a b i e r a sensu j a k o s łowo, k t ó r e się do czegoś odnos i . N a t y m właśn ie fakc ie o raz n a n i e p r z y z n a w a n i u w y r a ż e n iom, u ż y t y m w odn ies ien iu do czegoś, t e g o mie j sca w logice, k t ó r e się i m n a l e ż y (mie jsca t r z y m a n e g o o t w o r e m d la m i t y c z n y c h imion logicznie w ł a s n y c h ) , c iąży odpowiedz i a lność za b a ł a m u t n e us i łowanie w y j a ś n i e n i a n a t u r y z m i e n n e j — za p o m o c ą odwoły w a n i a się do słów t a k i c h , j a k : „ o n " , „ o n a " , „ o n o " o raz „ t o " .

O z w y k ł y c h i m i o n a c h w ł a s n y c h m ó w i się , że z a s a d n i c z o są t o s łowa- z k t ó r y c h k a ż d e g n u ż y w a m y w odnies ien iu d o j e d n e g o t y l k o J n d y w i d u u m . F a ł s z t o oczywi s ty . Wie l e z w y k ł y c h i m i o n o s o b o w y c h — i m i o n par excellence — s tosu je się p o p r a w n i e w odnies ieniu do m n ó s t w a ludz i . Z w y k ł e imię w ł a s n e j e s t , z g r u b s z a b iorąc , s łowem u ż y w a n y m w sposób re fe ru jący , czyl i w odnie sieniu do czegoś ; p r z y t y m u ż y c i e m owego s łowa n i e r ządz i ż a d n e z m o ż l i w y c h j ego z n a c z e ń d e s k r y p t y w n y c h a n i ż a d n a t a k a ogólna r e g u ł a u ż y c i a go w rol i w y r a ż e n i a , k t ó r e się do czegoś odnos i (bądź części w y r a ż e n i a , k t ó r e się do czegoś odnos i ) , j $ k ą

408 V. F. Stmwson

s p o t k a l i ś m y w w y p a d k u słów w r o d z a j u : „ j a " , „ t e n " , „ t a " , „ t o " o raz „ t h e " ; n a t o m i a s t r ządzą w s p o m n i a n y m u ż y c i e m k o n w e n c j e , p r z y j ę t e ad hoc d la k a ż d e g o z o s o b n a zb io ru z a s t o s o w a ń t ego s łowa do d a n e j o soby . J e s t rzeczą ważną , że p o p r a w n o ś ć t a k i c h z a s t o s o w a ń nie w y n i k a z ż a d n e j o g ó l n e j r egu ły a n i k o n w e n c j i u ż y c i a s łowa j a k o t a k i e g o . (Usi łu jąc t r a k t o w a ć i m i o n a własne j a k o z a m a s k o w a n e d e s k r y p c j e w r o z u m i e n i u Russe l l a , dochodz i się do g r an i e a b s u r d u i j a w n e g o b ł ę d n e g o k o ł a ; z t ego b o w i e m , iż się do kogoś w te j chwil i z w r a c a m p o imien iu , t y l e t y l k o w y n i k a w s p e c j a l n y m sensie i m p l i k a c y j n y m , n ie zaś w l o g i c z n y m , że i s tn ie je ów k t o ś , d o k o g o w ł a ś n i e s i ę z w r a c a m i kogo z g o d -n i e ^ z k o n w e n c j ą n a z y w a j ą t y m i m i e n i e m ) . N a w e t t a j e d n a k ż e cecha i m i o n j e s t j e d y n i e p r z e j a w e m t ego , w j a k i m celu się je s to suje . Obecn ie w y b ó r imion , j ak iego d o k o n u j e m y , j e s t p o części a r b i t r a l n y , p o części zaś uza l eżn iony od p r a k t y k i p r a w n e j i społeczne j . B y ł o b y rzeczą na j zupe łn i e j moż l iwą przy jęc ie n ie dopuszcza jącego o d c h y l e ń s y s t e m u imion , o p a r t e g o n p . n a dac ie n a r o d z i n b ą d ź n a d rob i azgowe j k lasyf ikac j i różn ic f iz jologicznych i a n a t o m i c z n y c h . P o w o d z e n i e j e d n a k k a ż d e g o t a k i e g o s y s t e m u za l eża łoby ca łkowic ie od t ego , czy w y n i k a j ą c y zeń p r z y d z i a ł i m i o n o k a z a ł b y się d o g o d n y d la celów b u d o w a n i a z w r o t ó w j e d n o s t k o w y c h ; a t o za l eża łoby od wie lo rakośc i p r z e p r o w a d z o n y c h k lasyf ikac j i i o d t ego , do j ak i ego s t o p n i a p rzec ina ją one n a chybi ł -t raf i ł , w p o p r z e k , n o r m a l n e u g r u p o w a n i a spo łeczne . O ile j e d n o i d rug i e z a c h o d z i w w y s t a r c z a j ą c y m s t o p n i u , s e l e k t y w n o ś ć , k t ó r ą d a j e k o n t e k s t , z a p e w n e d o k o n a r e s z t y ; a k u r a t t a k s a m o , j a k się rzecz m a z n a s z y m i o b e c n y m i z w y c z a j a m i n a z y w a n i a . G d y b y ś m y mie l i t a k i s y s t e m , t o m o g l i b y ś m y u ż y w a ć słów b ę d ą c y c h i m i o n a m i w ł a s n y m i — i w sposób d e s k r y p t y w n y , i w sposób referujący ( jak t o c z y n i m y obecn ie , w ogran iczone j mie rze o raz inacze j , z p e w n y m i s ł a w n y m i i m i o n a m i w ł a s n y m i ) . T y l k o j e d n a k p r z y p o m o c y k r y t e r i ó w z a c z e r p n i ę t y c h z r o z w a ż a ń n a d w a r u n k a m i funkc j i odnoszen ia się do czegoś ocen iać n a l e ż y a d e k w a t n o ś ć k a ż d e g o s y s t e m u n a z y w a n i a . Z p u n k t u w idzen i a n a z y w a n i a ż a d e n rodza j k lasyf ikac j i n ie j e s t l epszy czy gorszy od j ak iegoś i n n e g o — d l a t e g o t y l k o , że t o j e s t właśn ie t e n a t e n rodza j k ia -

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów 409

syf ikacj i , n p . ze wzg lędu n a u r o d z e n i e czy n a cechy a n a t o miczne .

W s p o m n i a ł e m już o k las ie n i b y - i m i o n w ł a s n y c h , z w r o t ó w r z e c z o w n i k o w y c h , p i s a n y c h dużą l i terą , t a k i c h j a k : „ t h e Glor ious E e v o l u t i o n " 4 9 , „ t h e G r e a t W a r " 5 0 , „ t h e A n n u n c i a t i o n " 5 1 , „ t h e R o u n d T a b l e " 5 2 . O ile znaczen ie d e s k r y p t y w n e słów nas t ępu ją cych p o r o d z a j n i k u , czyl i p r z e d i m k u , o k r e ś l o n y m j e s t j e d n a k związane z ich rolą referującą, czyli po lega jącą n a odnoszen iu się do czegoś, t o d u ż e l i t e r y s t a n o w i ą o z n a k ę t e j poza log iczne j sel e k t y w n o ś c i w ich u ż y c i u r e f e ru j ącym, c h a r a k t e r y s t y c z n e j d la c z y s t y c h imion w ł a s n y c h . Z w r o t y t a k i e s p o t y k a się w d r u k u czy n a p i śmie , k i e d y j e d e n e l e m e n t p e w n e j k l a s y z d a r z e ń l u b rzeczy b u d z i w jak ie j ś społeczności o g r o m n e z a i n t e r e s o w a n i e . Z w r o t y t e są e m b r i o n a l n y m i i m i o n a m i w ł a s n y m i . D a n y z w r o t m o ż e , z p r z y c z y n o c z y w i s t y c h , wejść w o b r ę b t e j k l a s y l u b z niej wyjść ( n p . „ T h e G r e a t W a r " ) .

V

P r a g n ę z a k o ń c z y ć n a r o z w a ż e n i u , aż n a d t o zwięz łym, t r z e c h da l szych p r o b l e m ó w , z w i ą z a n y c h z u ż y c i a m i r e fe ru j ącymi .

(a) O d n i e s i e n i a n i e o k r e ś l o n e . M e w s z y s t k i e u ż y c i a wyr a ż e ń w y s t ę p u j ą c y c h w l iczbie p o j e d y n c z e j — u p r z e d z a j ą p y t a n i e : „O c z y m (o k i m , o k t ó r y m , o j a k i m ) m ó w i s z ? " . B y w a j ą i t a k i e , k t ó r e a lbo zachęca ją do z a d a n i a t e g o p y t a n i a , a lbo zrzekają się z a m i a r u l u b m o ż n o ś c i udz ie l en ia n a n ie odpowiedz i . P r z y k ł a d ó w d o s t a r c z a j ą z d a n i a zaczyna j ące się od : „ A a e t a n - t o l d m e that . . . -" ^ , „ S o m e o n e t o l d m e t h a t . . . " 5 4 . W e d l e k l a s y c z n e g o (Russe l low-

4 9 „Sławna rewo łucja" (rewolucja Cromwell o wska w latach 1640—60 w Anglii).

5 0 „Wielka wojna", (wojna światowa 1914—18 r.). 5 1 „Zwiastowanie". 5 2 „Okrągły Stół" (z podań celtyckich o królu Arturze i rycerzach Okrągłego

Stołu). 5 3 Dosłownie: „(jakiś) człowiek powiedział mi, że. . . 4 1 ; „powiedziano mi,

że...", „mówiono mi, że...". 5 4 „Ktoś mi powiedział, że...", „Ktoś mi mówił, że...".

410 P. F. Strawson

skiego) p o g l ą d u z d a n i a takie> są e g z y s t e n c j a l n e , j e d n a k n ie j e d n o -s t k o w o - e g z y s t e n c j a l n e . W y d a j e się t o n ies łuszne p o d k i l k o m a w z g l ę d a m i . T o n i edo rzeczne z a k ł a d a ć , iż częścią t ego , co się s tw ie rdza , j e s t , że k l a s a l udz i n i e j e s t p u s t a . N a p e w n o wyn i k a t o i m p l i k a c y j n i e , w z n a n y m już sensie imp l ikac j i ; a le t eż i m p l i k a c j a t a ty l eż s a m o d o t y c z y j e d n o s t k o w o ś c i okre ś lonego o b i e k t u odnies ien ia , co w ó w c z a s g d y z d a n i e z a c z y n a się od t a k i e g o z w r o t u , j a k „ t h e t a b l e " . R ó ż n i c a m i ę d z y u ż y c i e m r o d z a j n i k ó w okreś lonego i n ieokreś lonego j e s t , z g r u b s z a b io rąc , n a s t ę p u j ą c a . U ż y w a m y r o d z a j n i k a „ t h e " 5 5 : a lbo g d y p o p r z e d n i o u c z y n i o n o w z m i a n k ę i owo „ t h e " sygna l izu je , że obecn ie m ó w i się o t y m s a m y m ; a lbo g d y , w b r a k u pop rzedza j ącego odnies ien ia n ieokreś lonego , d a n y k o n t e k s t (wraz z z a k ł a d a n ą wiedzą słuchacza ) m a m u — wed le n a s z y c h o c z e k i w a ń — umoż l iw ić powie dzen ie , c o z a odnies ien ie właśn ie się fo rmułu je . U ż y w a m y rod z a j n i k a „ a " 5 6 : a lbo g d y t e w a r u n k i n ie są spe łn ione , a l bo g d y — m i m o m o ż l i w o ś c i s f o r m u ł o w a n i a odnies ien ia okreś lonego — życ z y m y sobie z a c h o w a ć w t a j e m n i c y t ego kogoś l u b t o coś, o k i m l u b o c z y m właśn ie w s p o m i n a m y . T o j e s t nacze lne użyc i e t a k i e g o z w r o t u , j a k : „a c e r t a i n p e r s o n " 5 7 b ą d ź „ s o m e o n e " 5 8 ; m o ż n a b y go r o z w i n ą ć — n ie n a : „ s o m e o n e , b u t y o u w o u l d n ' t (or I d o n ' t ) k n o w w h o " 5 9 , lecz n a : „ s o m e o n e , b u t I ' m n o t t e l l ing y o u w h o " 6 0 .

(b) Z d a n i a s t w i e r d z a j ą c e . t o ż s a m o ś ć . P r z e z okreś len ie p o w y ż s z e r o z u m i e m w y p o w i e d z i t a k i e , j a k n a s t ę p u j ą c e :

( l a ) T o j e s t człowiek, k t ó r y p r z e p ł y n ą ł k a n a ł d w u k r o t n i e w c iągu j e d n e g o d n i a .

( I l a ) N a p o l e o n b y ł t y m , k t o w y d a ł r o z k a z s t r a c e n i a ks ięc ia d ' E n g h i e n .

5 5 Rodzajnik, czyli przedimek, określony; „ten", „ta", „to", „ci", „te". 5 6 Rodzajnik, czyli przedimek, nieokreślony; „jakiś", „jeden". 6 7 „Pewna osoba", „jakaś osoba". 5 8 „Ktoś". 6 9 „Ktoś, ale nie będziesz wiedział (albo nie wiem), kto". 6 0 „Ktoś, ale nie powiem ci, kto".

O odnoszeniu sieć użycia wyrażeń do przedmiotów 411

Z a g a d k o w e j e s t w t y c h w y p o w i e d z i a c h t o , że ich orzeczniki g r a m a t y c z n e n ie w y d a j ą się b y ć u ż y t e w sposób b e z p o ś r e d n i o a s k r y p t y w n y , j a k orzeczn ik i g r a m a t y c z n e w y p o w i e d z i :

( Ib ) T e n człowiek p r z e p ł y n ą ł k a n a ł d w u k r o t n i e w c iągu j ednego d n i a .

( I l b ) N a p o l e o n w y d a ł r o z k a z s t r a c e n i a ks ięc ia d ' E n g h i e n .

J e ś l i zaś — ż e b y n ie z a m a z y w a ć różn i cy m i ę d z y ( l a ) a ( Ib ) oraz ( I l a ) a ( I l b ) — p o w i a d a m y , iż z w r o t ó w , s t a n o w i ą c y c h dope łn ien ie g r a m a t y c z n e w y p o w i e d z i ( l a ) i ( I l a ) , u ż y w a się w sposób referu jący , czyli w odn ies ien iu do czegoś, t o s t a j e m y w o b e c k łopo t l iwego p y t a n i a , co się w t y c h z d a n i a c h m ó w i . W y d a j e się wówczas , że w y m i e n i a m y d w a r a z y t ę s a m ą osobę i a lbo nic o niej nie m ó w i m y , a z a t e m nie f o r m u ł u j e m y ż a d n e g o ozna jmien i a , a lbo u t o ż s a m i a m y ją z nią samą, a z a t e m u k a z u j e m y b a n a l n ą i d e n t y c z n o ś ć .

W i d m o b a n a l n o ś c i m o ż e m y od siebie odda l i ć . U k a z u j e się ono t y m t y l k o , co o p r z e d m i o c i e , k t ó r y w y m i e n i a m y u ż y w a j ą c d a n e g o w y r a ż e n i a , m y ś l ą j a k o o jego znaczen iu , i d l a t e g o sądzą, że p o d m i o t i dope łn ien ie t y c h z d a ń znaczą t o s a m o , skoro m o ż n a b y ich u ż y ć w odnies ien iu do t e j s a m e j osoby .

U w a ż a m , że różn ice m i ę d z y z d a n i a m i g r u p y (a) o raz z d a n i a m i g r u p y (b) z r o z u m i e m y na j l ep ie j , r o z w a ż a j ą c różn ice m i ę d z y okol icznośc iami , w j a k i c h m o ż n a b y powiedz ieć ( l a ) , o raz okol icznośc iami , w j a k i c h m o ż n a b y powiedz ieć ( I b ) . M o ż n a b y p o wiedzieć ( l a ) z a m i a s t ( Ib ) , g d y b y się wiedz ia ło l u b wie rzy ło , że s łuchacz wie l u b wierzy , iż k t o ś p r z e p ł y n ą ł k a n a ł d w a r a z y w c iągu j e d n e g o d n i a . W y g ł a s z a m y ( l a ) , g d y m n i e m a m y , że na sz s łuchacz z n a j d u j e się w po łożen iu osoby , k t ó r a m o ż e z a p y t a ć : „ K t o p r z e p ł y n ą ł k a n a ł d w a r a z y w c iągu j e d n e g o d n i a ? " (A p y t a j ą c w t e n sposób , n ie tw ie rdz i , iż k t o k o l w i e k t o zrobi ł , choć je j p y t a n i e imp l iku j e — w s t o s o w n y m t u sensie — że k t o ś t o z robi ł ) . Z d a n i a t a k i e są o d p o w i e d z i a m i n a t a k i e p y t a n i a . Lep ie j n a z y w a ć j e „ z d a n i a m i s t w i e r d z a j ą c y m i t o ż s a m o ś ć " aniże l i „ i d e n t y c z n o ś c i a m i " . Z d a n i e ( l a ) n ie s t w i e r d z a więcej a n i m n i e j n iż z d a n i e ( I b ) . T y l e t y l k o , że z d a n i e ( l a ) w y g ł o s i m y do k o g o ś , k t o — w e d ł u g n a s —

/'. F. Straw son

wie p e w n e rzeczy , n i e z n a n e , j a k s ą d z i m y , osobie , do k t ó r e j zwrac a m y się ze z d a n i e m ( Ib ) .

O t o j es t , og ran i czone do s p r a w n a j b a r d z i e j z a s a d n i c z y c h , rozwiązan ie Eusse l lowsk ie j z a g a d k i „ z w r o t ó w d e n o t u j ą c y c h " , doł ą cza nyc h za p o m o c ą słowa „ j e s t " ; j e d n e j z t y c h z a g a d e k , k t ó r y c h rozwiązan ie u w a ż a on za zas ługę teor i i de sk rypc j i .

(c) L o g i k a p o d m i o t ó w i p r e d y k a t ó w . Wiele z t ego , co powiedz i a ł em o j e d n o s t k o w y m u ż y c i u w y r a ż e ń , d a się rozc iągnąć — z o d p o w i e d n i m i m o d y f i k a c j a m i — n a użyc i e nie j e d n o s t k o w e ; to j e s t n a p e w n e u ż y c i a w y r a ż e ń z łożonych z „ t h e " , „a l l t h e " 6 1 , „a l l " S „ son ie" 6 3 , „sonie of t h e " 6 4 e t c , o raz n a s t ę p u jącego p o n ich r zeczown ika w l i c z b i e m n o g i e j , z p r z y d a w k ą a lbo b e z ; n a p e w n e u ż y c i a słów „ t h e y " 6 5 , „ t h e m " 6 6 , „ t h o s e " 6 7 , „ t h e s e " 6 8 ; wreszcie n a po łączen ia n a z w . W y r a ż e n i a p ie rwszego rodza ju są szczególnie i n t e re su jące . Z g r u b s z a b io rąc , i n s p i r o w a n a przez logikę m a t e m a t y c z n ą , k l a s y c z n a k r y t y k a wspó łczesna t a k i c h d o k t r y n t r a d y c y j n y c h , j a k n a u k a o k w a d r a c i e l o g i c z n y m czy o n i e k t ó r y c h f o r m a c h sy log i s tycznych , t r a d y c y j n i e u z n a w a n y c h za p o p r a w n e , op ie ra się n i e d o s t r z e g a n i u szczególnego sensu , w j a k i m t w i e r d z e n i a e g z y s t e n c j a l n e m o g ą w y n i k a ć i m p l i k a c y j n i e z referu jącego u ż y c i a w y r a ż e ń . Twie rdz i się, że ogólne s ą d y log iczne , w y s t ę p u j ą c e w ez teroczęśe iowej t a b e l i 6 9 , na leży in te r p r e t o w a ć a l b o j a k o p rzeczące egzys t enc j a lne ( n p . — j e ś l i idzie o sąd A 7 0 — „nie i s tn ie ją X - y , k t ó r e n ie są Y - a m i " ) , a l b o j a k o k o n i u n k c j e p r zeczących oraz t w i e r d z ą c y c h t w i e r d z e ń egzys tenc ja l n y c h , m a j ą c e n p . p o s t a ć (jeśli idzie o sąd A) „nie i s tn ie ją X - y ,

6 1 „Wszyscy (ci)", „wszystkie (te)", „każdy", „każda". 6 2 „Wszystek", „wszyscy", „wszystkie", „każdy", „każda", „każde". 0 3 „Niektórzy", „niektóre", „pewien", „pewna", „pewne", „pewni". 0 4 „Niektórzy z (tych a tych)", „niektórzy spośród...", itd. jak w odsy

łaczu (63). 6 5 „Oni", „one". , u : „Ich", „im", „nimi", „nich" itd. W 7 „Ci", „te", „owi", „owe", „tamci", „tamte". m „Ci", „te". • *39 Czyli tzw. ogólne zdania kategoryczne z kwadratu logicznego. 7 0 Czyli ogól not wierdzacy.

O odnoszeniu się użycia wyrażeń do przedmiotów

k t ó r e n ie są Y - a m i , p r z y c z y m is tn ie ją X - y " . Z d a n i a k s z t a ł t u I 7 1

oraz O 7 2 — n o r m a l n i e u w a ż a się za t w i e r d z ą c e egzys t enc j a lne . W i d a ć więc , że o b o j ę t n e k t ó r ą z p o w y ż s z y c h a l t e r n a t y w n y c h możl iwośc i się wyb ie r ze , t r z e b a będz ie z r e z y g n o w a ć z t y c h czy o w y c h s p o ś r ó d t r a d y c y j n y c h p r a w . D y l e m a t t e n jes t j e d n a k ż e fikcją. J e ś l i b o w i e m owe sądy z k w a d r a t u logicznego i n t e r p r e t u j e m y nie j a k o t w i e r d z ą c e a n i n ie j a k o p rzeczące , a n i n ie j a k o t w i e r d z ą c e o r a z p rzeczące — s ą d y e g z y s t e n c j a l n e , lecz j a k o t ego rodza ju z d a n i a , iż p y t a n i e , c z y u ż y w a s i ę i c h w c e l u s f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e ń p r a w d z i w y c h , c z y f a ł s z y w y c h , n i e p o w s t a j e , w y j ą w s z y t e w y p a d k i , w k t ó r y c h s p e ł n i o n y z o s t a ł w a r u n e k e g z y s t e n c j a l n y , d o t y c z ą c y t e r m i n u w p o d m i o c i e , t o w ó w c z a s w s z y s t k i e t r a d y c y j n e p r a w a pozos t a j ą w m o c y . P r z y t y m t a i n t e r p r e t a c j a j e s t znaczn ie b l iższa większości p o w s z e c h n y c h u ż y ć w y r a ż e ń z a c z y n a j ą c y c h się od s łów „a l l " oraz „ s o m e " , an iże l i k t ó r a ś z E u s s e l l o w s k i c h . T y c h b o w i e m w y r a ż e ń u ż y w a się najczęście j w sposób re fe ru jący , czyli w odnies ien iu do czegoś. G d y kogoś , o n a s t a w i e n i u r z e c z o w y m i k o n k r e t n y m a b e z d z i e t n e g o , z a p y t a m y , czy wszys tk i e jego dzieci śx>ią, n a p e w n o n ie o d p o w i e : „ t a k " , n a t e j p o d s t a w i e , że n ie m a dzieci ; a le też nie odpowie z t ego p o w o d u : „ n i e " . S k o r o nie m a on dzieci , p y t a n i e t o n ie p o w s t a j e . Mówiąc t a k , nie t w i e r d z i m y , iż n ie m o ż n a u ż y ć z d a n i a : „ W s z y s t k i e m o j e dzieci śpią" — p o to , b y p o i n f o r m o w a ć kogoś , że się m a dzieci , l u b w p r o w a d z i ć go co d o t e g o w b łąd . N ie os łabi też b y n a j m n i e j m e j t e zy , g d y p r z y z n a m y , że z w r o t ó w w l iczbie p o j e d y n c z e j , m a j ą c y c h k s z t a ł t „ t h e so - and - so" , m o ż n a n i e k i e d y u ż y ć w p o d o b n y m celu. An i r e g u ł y A r y s t o t e l e s a , a n i Russe l l a n ie odda ją ścis łych właśc iwości log icznych ż a d n e g o w y r a ż e n i a j ę z y k a p o t o c z n e g o ; b o j ę z y k p o t o c z n y n ie m a ścis łych właśc iwości log icznych .

P. F. Strawson, On Referring. „Mind", 1950, L I X ; przedruki w Essays in Conceptual Analysis. ed. Anthony Plew, London 1956, Macmillan, oraz w Philosophy and Or dinary Language, ed. Charles E. Caton, Urbana 1963, IJniversity of Illinois Press.

7 1 Czyli szczegółowotwierdząoe. 7 2 Czyli szozegółówoprzeczace.

Nelson Goodman

O P O D O B I E Ń S T W I E ZNACZENIA

O D A U T O R A

Co pewien czas ktoś przypiera mnie do muru i pyta, czy rzeczywiście na serio podtrzymuję to, co zawiera mój artykuł O podobieństwie znaczenia. Może i są pewne podstawy, by mniemać, że traktuję go mniej poważnie niż niektórzy z mych przeciwników. Nie wydaje mi się, aby zagadnienia, które omawia, miały aż tak ogromne znaczenie, jakie się im dziś zwykle przypisuje. I w miarę jak rośnie moje przeświadczenie, że każda dostatecznie adekwatna eksplikacja nieprawego pojęcia synonimiczności powinna doprowadzić do wniosku, iż nie ma w języku naturalnym dwóch terminów dokładnie syno-nimicznych, coraz mniej mnie obchodzi, czy ta teza utrzyma się, czy upadnie.

Niemniej jednak artykuł mój traktuję serio i mam nadzieję, iż nie całkiem nieudaną jest próbą zajmowanie się tym, co uważam za interesujące zagadnienia. Jeśli postanowimy ograniczyć się do terminów oraz do oznaczanych przez nie rzeczy, wyrzekając się zarazem pojęć, intensji, sensów, znaczeń, kryteriów w umyśle itp. , w jakiż sposób zdołamy oddać widoczną różnicę znaczeniową między takimi dwoma słowami, jak „centaur" i „jednorożec", które mają tę samą ekstensjęf

Od czasu opublikowania mojej drugiej rozprawy, uwagę mą przykuły dwie dalsze sprawy, mogące wymagać wyjaśnienia.

Po pierwsze, jeśli wszyscy się zastanawiamy, czy zachodzi jakaś różnica między „centaurem" a „jednorożcem", dlaczego nie wskazać po prostu na kształt tych słów czy ich pisownię? Odpowiedź brzmi, że stopień różnicy w kształcie czy pisowni nie odpowiada, nawet w przybliżeniu, temu, co zwykle uważamy za stopnie różnicy znaczeniowej. O wiele bardziej stosowne jest ])orównanie ekstensji różnych odpowiadających sobie złożeń, w których skład wchodzą te dwa terminy. I skoro prosta zgodność ekstensjonalna dwóch terminów nie jest relacją wystarczająco mocną dla danego celu, tym, czego się zwykle ponadto wymaga, jest zgodność ekstensjonalna pewnych odpowiadających sobie złożeń. Zbiór złożeń, wobec których wysuwa się to żądanie co w praktyce daje wystarczającą synonimieznośe — ulega zmianie, od dyskusji do dyskusji.

4 KI Nelson Goodman

Drugi zarzut polega na tym, że — ściśle rzecz biorąc — - przy rozważaniu wyrażeń w rodzaju ..obraz centaura", gdzie zastąpienie słowa „centaur" terminem ekstensjonalnie identycznym, takim jak ..jednorożec", powoduje zmianę ekstensji całości, już przekroczyłem granice języka ekstensjonalnego i w ten sposób chybiłem celu. Ja jednak wcale nie chciałem proponować zamykania się w granicach tak pojmowanej ekstensjonalnośei. Właściwie próbowałem pokazać, w jaki sposób poznanie pewnych kontekstów, które wedle tego kryterium rzeczywiście są nieekstensjonalne, przecież umożliwia nam wytłumaczenie różnicy znaczeniowej między takimi słowami, jak „centaur" i „jednorożec", nie wplątując nas zarazem w żaden z bardziej kłopotliwych problemów intensjonalizmii.

1954 N. G.

O P O D O B I E Ń S T W I E Z N A C Z E N I A *

J a k i e w a r u n k i m u s z ą zos t ać spe łn ione , a b y dwie n a z w y , czyli orzecznik i , m ia ły w j ę z y k u p o t o c z n y m .to s a m o znaczen ie? Wie l e b a r d z o r ó ż n y c h odpowiedz i udz ie lono n a t o p y t a n i e , a le m a j ą o n e j e d n ą cechę wspólną : w s z y s t k i e są n i ezadowa la j ące .

J e d n a z na jwcześn ie j szych odpowiedz i s p r o w a d z a się do t ego , iż d w a orzecznik i m a j ą t o s a m o znaczen ie , jeżel i odnoszą się d o te j s ame j i s t o t y (esencji) czy idei p l a t o ń s k i e j ; t o j e d n a k niewiele , j a k się zda je , p o m a g a , o ile nie w i e m y — a o b a w i a m się, że n ie w i e m y — w j a k i sposób się dowiedz ieć , czy j ak i e ś d w a t e r m i n y odnoszą się do t e j s ame j idei p l a t o ń s k i e j .

Wed le ba rdz ie j p r a k t y c z n e j p r o p o z y c j i d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o znaczen ie , o ile odnoszą się do t e j s a m e j idei w u m y ś l e , czyli w y o b r a ż e n i a : i n n y m i więc s łowy, d w a p r e d y k a t y różn ią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , t y l k o jeżel i m a m y w u m y ś l e ob raz czegoś, o d p o w i a d a j ą c y j e d n e m u z n ich , a d r u g i e m u n ie . T a k t e d y , chociaż w r zeczywis tośc i w s z y s t k i e p e l i k a n y , i t y l k o one , m a j ą dz iób wielkości j e d n e g o ga lona ł a t w o m o ż e m y sobie w y o b r a z i ć w r ó b l a czy k a n g u r a z t a k i m d z i o b e m ; a z a t e m p r e d y k a t y „jes t

•Odczyt wygłoszony w Klubie Fullerton, w Bryn Mawr College w Pensylwanii dnia 14 maja 1949 r. Jestem bardzo zobowiązany Dr Dr Mortonowi O. White'owi oraz W. V. Quine'owi. z którymi często i z korzyścią dla siebie dyskutowałem o problemie, który jest tematem tej rozprawy.

1 Galon miara objętości cial płynnych równa 4,55 1.

O podobieństwie znaczenia 417

p e l i k a n e m " oraz „ m a dz iób wielkości g a l o n a " , choć m a j ą j a k o o d p o w i e d n i k i d o k ł a d n i e t e s a m e r ea lne i n d y w i d u a , j e d n a k nie ma ją t ego s a m e g o znaczen i a . Z teor ią t ą wiążą się dwie z n a n e t r u d n o ś c i . P r z e d e w s z y s t k i m nie b a r d z o właściwie jes t j a s n e , co sobie m o ż e m y , a czego nie m o ż e m y w y o b r a z i ć . Ozy m o ż e m y sobie w y o b r a z i ć cz łowieka wysokośc i dziesięciu mi l? Czy m o ż e m y sobie w y o b r a z i ć dźwięk , k t ó r e g o ś m y n i g d y nie słyszeli? Koz-s t r z y g n ą ć t e k w e s t i e — t o t y l k o s t a n ą ć w o b e c n o w y c h , t r u d n i e j szych . D r u g i zaś , i t o poważn ie j s zy k ł o p o t , wiąże się z p r e d y k a t a m i , k t ó r y m na jwidoczn ie j n ie o d p o w i a d a ż a d n e w y o b r a ż e n i e , t a k i m i j a k „ z d o l n y " czy „ n a d d ź w i ę k o w y " . O c z y w i s t a , i s tn ie je w y o b r a ż e n i e sko j a r zone z t y m i t e r m i n a m i ; a le nie o t a k i e t u chodz i . I s t n i e j e wszak i w y o b r a ż e n i e s k o j a r z o n e z n o n s e n s o w n y m i s y l a b a m i .

W t e n sposól) t eo r i a w y o b r a ż e n i o w a o t w i e r a n i ek i edy d rogę teor i i po jęc iowej , czyli t eor i i , w e d ł u g k t ó r e j d w a p r e d y k a t y różnią się p o d w z g l ę d e m znaczen i a , jeżeli i t y l k o jeżel i m o ż e m y pojąć coś, co o d p o w i a d a j e d n e m u z n ich , a d r u g i e m u n ie . P o z w a l a t o n a p rzek roczen ie wąsk ich g r a n i c w y o b r a ż e n i a , n i e s t e t y n a t o m i a s t , j a k się zda je , n ie d o s t a r c z a n a m ż a d n e g o k r y t e r i u m . P r z y puszcza ln ie m o ż e m y po jąć , co t o j e s t ciało p i ę c i o w y m i a r o w e , skoro u m i e m y je zdef in iować , choć n ie p o t r a f i m y go sobie wyobraz ić . W p o d o b n y j e d n a k sposób b a r d z o ł a t w o p rzy jdz i e n a m zdef in iować k w a d r a t o w e koło ( jako p r o s t o k ą t r ó w n o b o c z n y a zar a z e m t a k i , iż k a ż d y p u n k t leżący n a jego b o k a c h jes t r ó w n o odległy od ś r o d k a f igury) czy p i ęc ioboczny t r ó j k ą t . G d y b y p o w s t a ł z a r z u t , że definicje t e nie odnoszą się do n o r m a l n y c h po jęć , g d y ż nie są n iesprzeczne , m u s i a ł b y m zwrócić u w a g ę , iż p o s t u l a t nie-sprzecznośc i d a się t u u t r z y m a ć t y l k o w d r o d z e o d w o ł a n i a się do t a k i c h właśn ie związków z n a c z e n i o w y c h , j ak i e s t a r a m y się w y j a śn ić . N ie m o ż e m y się n imi pos ług iwać w obręb ie p r ó b ich zdef in iowania . J e ś l i z a r z u t t e n p o j a w i się w t a k i e j p o s t a c i , iż choć m o ż n a zdef in iować k w a d r a t o w e ko ło , t o przec ież nie m o ż e i s tn ieć ż a d n a rzecz , k t ó r a b y spe łn ia ła t ę definicję , w t e d y s t a n i e się j a s n e , że nie o c e n i a m y możl iwości n a p o d s t a w i e p o j m o w a l n o ś c i , lecz racze j p o j m o w a l n o ś ć — n a p o d s t a w i e możl iwości . N a s z e z a t e m

418 Nelson Goodman

k r y t e r i u m t o ż s a m o ś c i znaczen iowe j uległo z m i a n i e : p o w i a d a m y , że d w a orzeczn ik i m a j ą t o s a m o znaczen ie , jeżeli i t y l k o jeżel i nie i s tn ie je n ic moż l iwego , co b y spełnia ło j e d e n z n ich , nie spełn ia jąc d rug iego .

O w a t e o r i a możl iwośc i j e s t n ieco d w u z n a c z n a . Czy głosi o n a , że d w a t e r m i n y różnią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m w t e d y t y l k o , jeżel i j e s t możl iwe , że i s tn ie je coś spełn ia jącego p ie rwszy z n ich , a d rug iego nie? O ile o t o t y l k o chodz i , wówczas k a ż d e d w a t e r m i n y , o k t ó r y c h w i e m y , iż m a j ą t ę s a m ą eks t ens j ę , m a j ą t eż t o s a m o znaczen ie . J e ś l i w iem, że p . J o n e s j e s t w N o w y m Y o r k u , a n i p rzez chwi lę nie u w a ż a m za możl iwe , a b y n ie by ł w N o w y m Y o r k u ; p o d o b n i e t eż , jeśl i w iem, że d w a p r e d y k a t y są spe łn ione p rzez d o k ł a d n i e t e s a m e i n d y w i d u a , zos ta je w y k l u czona możl iwość , iż n ie są one spe łn i ane przez t e s a m e i n d y w i d u a . T o j e d n a k s fo rmu łowan ie r z a d k o z a d o w a l a p r o p o n u j ą c y c h t eo r i ę możl iwośc i ; b ę d ą oni c y t o w a l i t ego r o d z a j u p r z y k ł a d y t e r m i n ó w , w k t ó r y c h , m i m o iż w i a d o m o , że e k s t e n s j a j e s t t a s a m a , znaczen i a s łów b ę d ą się różn ić . Teza , o k t ó r ą idzie — p o w i a d a j ą — głosi r acze j , że d w a p r e d y k a t y różnią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , jeżel i „ m o g ł o b y i s t n i e ć " coś, co spe łn ia łoby j e d e n z n ich , nie spełnia jąc d r u g i e g o ; czyli , i n n y m i s łowy, jeżel i i s tn ie je moż l iwy , n ie zaś a k t u a l n y b y t , spe łn ia jący j e d e n p r e d y k a t , a nie spełniaj ą c y d rug i ego . Po jęc ie b y t ó w m o ż l i w y c h , k t ó r e a k t u a l n i e n ie i s tn ie ją i n ie m o g ą i s tn ieć , n a l e ż y d la wielu z n a s do t r u d n y c h do z r o z u m i e n i a b ą d ź p rzy jęc ia . N a w e t j e d n a k jeśli je p r z y j m i e m y , w j a k i sposób r o z s t r z y g n ą ć , k i e d y i s tn ie je , k i e d y zaś nie i s tn ie je t a k i b y t moż l iwy , spe łn ia jący t y l k o j e d e n z dwóch t e r m i n ó w ? J u ż e ś m y widziel i , że o d w o ł y w a n i e się do j )o jmowalnośc i j a k o do p o d s t a w y możl iwośc i — n igdz ie nie p r o w a d z i . Czy z a t e m za p o m o c ą p y t a n i a , czy orzecznik „ jes t P a lbo Q7 n ie j es t n a t o m i a s t P oraz Q z a r a z e m " — t o p r e d y k a t n i e sp rzeczny , m o ż e m y rozs t r z y g n ą ć , czy d w a orzecznik i , „ P " oraz „Q" , odnoszą się do t y c h s a m y c h b y t ó w m o ż l i w y c h ? Nie n a wiele się t o z d a ; d o p ó k i b o w i e m „ P " oraz „ Q " są r ó ż n y m i p r e d y k a t a m i , p r e d y k a t z łożony będz ie logicznie n i e sp rzeczny , i n ie m a m y ż a d n y c h g o t o w y c h ś r o d k ó w do rozs t r zygn ięc i a , czy w p r z e c i w n y m raz ie będz ie on również

O podobieństwie znaczenia 419

n i e s p r z e c z n y . W is toc ie t o o s t a t n i e p y t a n i e s p r o w a d z a się właśn ie d o z a g a d n i e n i a , czy „ P " o raz m a j ą t o s a m o znaczen ie . A p o n i e w a ż zaczę l i śmy od p y t a n i a , w j a k i sposób r o z s t r z y g n ą ć , k i e d y d w a orzeczn ik i m a j ą t o s a m o znaczen ie , j e s t e ś m y z p o w r o t e m w p u n k c i e wyjśc ia .

W s z y s t k i e t e t r u d n o ś c i sk łan ia ją do w y p r ó b o w a n i a ca łk i em o d m i e n n e j teor i i , g łoszącej , iż d w a orzeczn ik i m a j ą t o s a m o zna czenie , zawsze i t y l k o jeżel i odnoszą się do d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h rzeczy , czyl i — i n n y m i s łowy — m a j ą t ę s a m ą e k s t e n s j ę . Tezę t ę częściej a t a k o w a n o , niż p o p i e r a n o ; n i e k t ó r e j e d n a k ze z n a n y c h a r g u m e n t ó w p r z e c i w nie j w y d a j ą m i się b e z w a r t o ś c i o w e . P r z y k ł a d e m j e s t a b s u r d a l n y a r g u m e n t , że eks tens ją , czyl i z a k r e s t e r m i n u , b y w a w r ó ż n y c h cza sach r ó ż n a i że z a t e m wed le t e j t e z y d a n e d w a t e r m i n y m o g ą b y ć r a z s y n o n i m i c z n e , a k i e d y indz ie j n i e . E k s t e n s j ą o r z e c z n i k a s k ł a d a się, oczywis t a , ze w s z y s t k i e g o , do czego się on w przesz łośc i , t e raźn ie j szośc i i p rzysz łośc i odnos i ; a n i w y r ó b c i a s t ek , a n i i ch s p o ż y w a n i e n ie z m i e n i a z a k r e s u t e r m i n u „ c i a s t k o " .

I n n e p o d o b n e a r g u m e n t y w y s u w a się n ie p rzec iw tez ie , że d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o znaczen ie , o ile m a j ą t e n s a m z a k r e s , lecz p r z e c i w k o tez ie o d m i e n n e j — k t ó r a n a s t u n ie i n t e r e su j e — iż eks t ens j ą t e r m i n u j e s t j ego z n a c z e n i e m . O t ó ż p rzec iw te j o s t a t nie j t ez ie m o ż n a się p o s ł u ż y ć n a s t ę p u j ą c ą a r g u m e n t a c j ą : z a n i m z d o ł a m y s twie rdz ić , czy d a n y p r e d y k a t „ P " odnos i się do dane j , r zeczy a, m u s i m y u s t a l i ć , co z n a c z y „ P " ; jeżel i zaś znaczen ie „ P " t o j ego eks tens ją , t e d y m u s i m y z n a ć ową e k s t e n s j ę „ P " — a z a t e m m u s i m y wiedzieć , czy „ P " odnos i się do a, z a n i m b ę d z i e m y mog l i z a b r a ć się do u s t a l e n i a , czy „ P " odnos i się d o a. A r g u m e n t a c j a t a n ie m a n a t o m i a s t z a s t o s o w a n i a w o b e c s łabszej t e z y , g łoszące j , że d w a orzeczn ik i m a j ą t o s a m o znaczen ie , jeśl i m a j ą t e n s a m z a k r e s ; m o ż n a b o w i e m , oczywis t a , u s t a l i ć w d r o d z e i n d u k c j i , d o m n i e m a n i a czy w j a k i ś i n n y sposób , iż d w a orzeczn ik i m a j ą t e n s a m z a k r e s , n i e zna j ąc d o k ł a d n i e w s z y s t k i c h rzeczy , do k t ó r y c h się one odnoszą .

M i m o j e d n a k , że wiele z p o z o r n y c h z a r z u t ó w u w a ż a m za n ies łuszne , m y ś l ę , że n ie m o ż e m y p o d t r z y m y w a ć n ie zda jące j L o g i k a i j ę z y k 29

420 Nelson Goodman

e g z a m i n u t ezy , iż d w a p r e d y k a t y m a j ą t o s a m o znaczen ie , jeśli m a j ą t ę s a m ą eks t ens j ę . I s t n i e j ą p e w n e w y p a d k i , n ie pod lega j ące wątp l iwośc i , k i e d y d w a s łowa m a j ą c e t ę s a m ą e k s t e n s j ę n i e m a j ą t ego s a m e g o znaczen ia . „ C e n t a u r " i „ j e d n o r o ż e c " n p . , p o n i e w a ż j e d n o i d rug i e do niczego się n ie odnos i , m a j ą t e n s a m (zerowy, czyl i p u s t y ) z a k r e s ; n a p e w n o zaś różnią się p o d w z g l ę d e m znac z e n i o w y m . M e m a m z a m i a r u u t r z y m y w a ć , że t o ż s a m o ś ć eks t ens j i p r z y j ednoczesne j różn i cy z n a c z e ń w y s t ę p u j e t y l k o wówczas , gdy o w a e k s t e n s j a j e s t z e r o w a ; t a k i e j e d n a k w y p a d k i w y s t a r c z ą i są n a j b a r d z i e j ude rza j ące .

T r z e b a t e r a z zwrócić szczególną u w a g ę n a t o , w j a k i , dok ł a d n i e , sposób u p a d ł a owa w y s u n i ę t a t eza . Oczywiście , jeśl i d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o znaczen ie , m a j ą też t e n s a m z a k r e s ; k ł o p o t po lega n a t y m , że d w a t e r m i n y m o g ą mieć t e n s a m z a k r e s , a m i m o t o n ie mieć t ego s a m e g o znaczen ia . I d e n t y c z n o ś ć z a k r e s o w a j e s t w a r u n k i e m k o n i e c z n y m , nie zaś w y s t a r c z a j ą c y m , t o ż s a m o ś c i znaczen iowej . I n n y m i s łowy, różn ica eks t ens j i n ie poc i ąga za sobą t a k w y r a ź n y c h roz różn ień , j a k się t o dzieje w w y p a d k u różn icy znaczeń .

Czy z n a c z y t o z a t e m , że m u s i m y powróc ić do o k r o p n e g o p r z e t r z ą s a n i a k r a i n y nicości w p o s z u k i w a n i u j a k i c h ś u p i o r n y c h b y t ó w , z w a n y c h „ z n a c z e n i a m i " , r ó ż n y c h od słów i ich zak re sów, a z n a j d u j ą c y c h się m i ę d z y j e d n y m i a d r u g i m i ? N ie sądzę . M i m o oczywis te j n i e a d e k w a t n o ś c i t w i e r d z e n i a , k t ó r e ś m y rozważa l i , m y ś l ę , że z różn icy znaczen iowej m i ę d z y d o w o l n y m i d w o m a t e r m i n a m i m o ż n a w pe łn i z d a ć s p r a w ę bez w p r o w a d z a n i a czegokolwiek p o z a t e r m i n a m i i ich e k s t e n s j a m i . B o o ile j e s t rzeczą jasną , że różn i cy znaczen iowej d w ó c h t e r m i n ó w „ P " oraz „Qu n ie zawsze t o w a r zyszy różn ica z a k r e s o w a , o t y l e — j a k m y ś l ę — zawsze je j t o w a r z y s z y różn i ca z a k r e s ó w p e w n y c h t e r m i n ó w i n n y c h niż „ P " oraz „ # " . W y j a ś n i j m y t o :

P o n i e w a ż n ie i s tn ie ją c e n t a u r y a n i j edno rożce , p r z e t o w s z y s t k i e j e d n o r o ż c e są c e n t a u r a m i i w s z y s t k i e c e n t a u r y są j e d n o r o ż c a m i . N a s t ę p n i e , w s z y s c y wujowie c e n t a u r ó w są w u j a m i j e d n o r o ż c ó w ; i w s z y s t k i e s t o p y j e d n o r o ż c ó w są s t o p a m i c e n t a u r ó w . J a k d a l e k o m o ż e m y się t u p o s u w a ć w uogó ln ien iu? P o z o s t a w i a j ą c n a b o k u

O podobieństwie znaczenia 421

w a r i a n t y a b s u r d a l n e i n i e g r a m a t y c z n e , m u s i m y w y k l u c z y ć a n a logiczne w y p a d k i , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą t e r m i n y : „ m y ś l i " , czy „po jęc ia" , czy n a w e t s a m o „ z n a c z e n i e " ; n ie m a w s z a k ż a d n e j gwaranc j i , że m y ś l i c e n t a u r ó w są m y ś l a m i j e d n o r o ż c ó w . P r z y p isu je się t o z w y k l e m e n t a l n e m u c h a r a k t e r o w i z n a c z e n i o w e m u oraz m ę t n o ś c i t a k i c h t e r m i n ó w . M a m y w logice t w i e r d z e n i e , że jeśl i w s z y s t k i e a są /?, t o wówczas w s z y s t k i e r zeczy pozos t a j ące w s t o s u n k u P do a są r z e c z a m i p o z o s t a j ą c y m i w s t o s u n k u P do /S (zob. Principia Mathematica, 37 . 2 ) ; n a t u r a l n i e więc , że m o ż n a b y p rzy jąć , iż g w a r a n t u j e t o p r a w d z i w o ś ć z d a ń t a k i c h , j a k r o z w a ż a n e p rzez n a s o c e n t a u r a c h i j e d n o r o ż c a c h , p o d w a r u n k i e m że z w r o t y , o k t ó r e idzie , jeśl i w ogóle do czegoś się odnoszą , t o t y l k o do o b i e k t ó w f i zycznych . T y m c z a s e m t u t a j rzecz się m a i n a c z e j ; o b r a z y b o w i e m — t j . p ł ó t n a , r y s u n k i , d r u k i , r z e ź b y — są t o o b i e k t y f izyczne, n ie w s z y s t k i e n a t o m i a s t o b r a z y c e n t a u r ó w są o b r a z a m i j e d n o r o ż c ó w a n i n ie w s z y s t k i e o b r a z y j e d n o r o ż c ó w są o b r a z a m i c e n t a u r ó w . N a p i e r w s z y r z u t o k a w y d a j e się, że gwałc i t o c y t o w a n ą t ezę logiki . W rzeczywis tośc i j e d n a k świadczy t o o t y m t y l k o , że „ o b r a z czegoś" n ie zawsze j e s t t e r m i n e m s t o s u n k o w y m , t a k i m j a k „czyjaś s t o p a " l u b „czyjś w u j " . J e ż e l i x j e s t s t opą c e n t a u r a , t o x pozos t a j e w s t o s u n k u „czy jaś s t o p a " 2 do p e w n e g o y będącego c e n t a u r e m . N a t o m i a s t w b r e w t e m u : jeśl i i s tn ie je coś, co j e s t o b r a z e m c e n t a u r a — a w rzeczywis tośc i i s tn ie je — t o nie m o ż e m y n a t e j p o d s t a w i e w n i o s k o w a ć , że i s tn ie je p e w i e n c e n t a u r (i r zeczywiśc ie : z pewnośc i ą ż a d e n n ie i s tn ie je ) . Z w r o t w r o d z a j u „ o b r a z c e n t a u r a " j e s t p o j e d y n c z y m p r e d y k a t e m , i f a k t , że odnos i się o n do j e d n e j czy wie lu rzeczy , oczywiśc ie n ie u p r a w n i a do w n i o s k u , że i s tn ie ją o b i e k t y , k t ó r y c h o b r a z a m i są owe r zeczy . A b y u n i k n ą ć p o k u s y p r z e p r o w a d z a n i a t a k i c h n i e p o p r a w n y c h r o z u m o w a ń , b y ć m o ż e p o w i n n i ś m y w d a l s z y m c iągu nasze j d y s k u s j i m ó w i ć n ie o „ o b r a z a c h " c e n t a u r ó w czy j e d n o r o ż c ó w , lecz r acze j o „ c e n t a u r o b r a z a c h " , „ j e d n o r o ż c o b r a z a c h " e t c .

C e n t a u r o b r a z różn i się od j e d n o r o ż c o b r a z u n ie dz ięk i s w e m u p o d o b i e ń s t w u do c e n t a u r a , a b r a k o w i p o d o b i e ń s t w a do j e d n o r o ż c a ;

2 Mniej poprawnie, ale wyraźniej — „stopa kogoś". 2 9 *

422 Nelson Goodman

n ie i s tn ie ją w s z a k a n i c e n t a u r y , a n i j e d n o r o ż c e . „ C e n t a u r o b r a z " o raz „ j e d n o r o ż c o b r a z " odnoszą się p o p r o s t u do r ó ż n y c h o b i e k t ó w , t a k s a m o j a k „k rze s ło" i „ b i u r k o " oznacza ją r ó ż n e p r z e d m i o t y ; i w p i e r w s z y m z t y c h w y p a d k ó w n ie m a większe j p o t r z e b y s t a w i a n i a p y t a n i a , d laczego t a k j e s t , an iże l i w d r u g i m . T o p r o s t y f a k t , że choć „ c e n t a u r " i „ j e d n o r o ż e c " do n iczego się n ie odnoszą , a z a t e m m a j ą t e n s a m z a k r e s , t e r m i n „ c e n t a u r o b r a z " odnos i się do wie lu rzeczy , a t e r m i n „ j e d n o r o ż c o b r a z " odnos i się do wie lu i n n y c h rzeczy .

O tóż w a ż n a j e s t t u t a j n a s t ę p u j ą c a s p r a w a : choc iaż d a n e d w a s łowa m a j ą t ę s a m ą eks t ens j ę , t o przec ież p e w n e p r e d y k a t y złożone , p o w s t a ł e p rzez d o d a n i e t y c h s a m y c h d o d a t k ó w do k a ż d e g o z t y c h d w ó c h słów, m o g ą mieć r ó ż n e eks t ens j ę . N a s t ę p n i e , j e s t — b y ć m o ż e — t a k , iż k a ż d e d w a s łowa różn iące się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , m a j ą t eż o d m i e n n e : a l bo w ł a s n e eks t ens j ę , a lbo eks t ens j ę p e w n y c h z łożeń o d p o w i a d a j ą c y c h o w y m s łowom i z n i ch z b u d o w a n y c h . J e ś l i t a k , t o różn icę znaczen iową m i ę d z y i d e n t y c z n y m i z a k r e s o w o p r e d y k a t a m i m o ż n a t ł u m a c z y ć j a k o różn icę eks t ens j i p e w n y c h i n n y c h p r e d y k a t ó w . A lbo jeżel i e k s t e n s j ę sam e g o p r e d y k a t u n a z w i e m y jego eks t ens j ą p r y m a r n ą , czyl i p o d s t a w o w ą , p i e r w o t n ą , a e k s t e n s j ę k a ż d e g o z jego z łożeń — eks t ens j ą s e k u n d a r n ą , czyl i w t ó r n ą , t e z a n a s z a p r z y b i e r z e n a s t ę p u j ą c ą p o s t a ć : d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o znaczen ie , zawsze i t y l k o jeżel i m a j ą one t e s a m e eks t ens j ę p r y m a r n e i s e k u n d a r n e . A b y u n i k n ą ć p o w i k ł a ń z w i ą z a n y c h z t a k i m i t e r m i n a m i , j a k : „czy jaś m y ś l " , „pojęc ie czegoś" , „ a t r y b u t czegoś" , „znaczen ie czegoś" , w y k l u c z a m y z r o z w a ż a ń w s z y s t k i e o rzeczn ik i o d n o szące się d o czegokolwiek i n n e g o n iż : r zeczy f izyczne , ich k l a sy , k l a s y t y c h r zeczy e t c J e ś l i t w i e r d z e n i e na sze d a się u t r z y m a ć , t o odpowiedz i e l i śmy n a p o s t a w i o n e p y t a n i e , p o d a j ą c w a r u n k i , p o d j a k i m i d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o znaczen i e ; p r z y c z y m nie o d w o ł y w a l i ś m y się do n iczego p o z a s a m y m i t e r m i n a m i o raz rzec z a m i , d o k t ó r y c h t e się odnoszą .

W w y j a ś n i e n i u p o w y ż s z y m wz ię to p o d u w a g ę d o b r z e z n a n e p r z y p a d k i , o m a w i a n e w l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u . F r e g e n p . po s łuży ł się t e r m i n a m i : „( jest) Gwiazdą P o r a n n ą " o raz „( jest)

O podobieństwie znaczenia 423

Gwiazdą W i e c z o r n ą " — j a k o p r z y k ł a d a m i d w ó c h o rzeczn ików, k t ó r e m a j ą t e n s a m z a k r e s , j a k o że odnoszą się do j e d n e j i t e j s ame j r zeczy , n a t o m i a s t z n a c z e n i a w sposób o c z y w i s t y r ó ż n e . Ową różn icę z n a c z e ń m o ż n a n a t y c h m i a s t w y t ł u m a c z y ć , z g o d n i e z naszą p r z e d s t a w i o n ą tezą : t e r m i n y t e b o w i e m różn ią się s w y m i e k s t e n s j a m i w t ó r n y m i . B y w a j ą w s z a k n p . G w i a z d b p o r a n n o b r a z y , k t ó r e n ie są G w i a z d o w i e c z o r n o b r a z a m i , a t a k ż e — Gwiazdo-w i e c z o r n o b r a z y n ie b ę d ą c e G w i a z d o p o r a n n o b r a z a m i .

Ale czy na sze t w i e r d z e n i e j e s t z a d o w a l a j ą c e — w ogólności? J a k o p ie rwsze — b y ć m o ż e — n a s u w a się p y t a n i e , czy t o tw ie r dzen ie u w z g l ę d n i a w y p a d k i , w k t ó r y c h m a m y d w a t e r m i n y , „ P " oraz „Q" , t a k i e że n ie m a ż a d n y c h P - o b r a z ó w czy ^ - o b r a z ó w , gdzie — p o w i e d z m y — „ P " oraz „Q" są t o p r e d y k a t y odnoszące się do z a p a c h ó w b ą d ź ł a d u n k ó w e l e k t r y c z n y c h . N i e w y w o ł u j e t o ż a d n e j t r u d n o ś c i ; e k s t e n s j ę w t ó r n e b o w i e m o rzeczn ika „(?" sk łada ją się n ie t y l k o z eks t ens j i w y r a ż e n i a „ C - o b r a z " , lecz r ó w n i e ż z eks t ens j i w y r a ż e ń „ C - d i a g r a m " , „ Q - s y m b o l " i dowolne j l i czby i n n y c h t a k i c h z łożonych t e r m i n ó w . W rzeczywis tośc i zaś k o n k r e t n e n a p i s y s ł o w n e są t a k s a m o j a k cokolwiek i n n e g o a u t e n t y c z n y m i o b i e k t a m i f i zycznymi ; a z a t e m jeśl i i s tn ie je t a k i k o n k r e t n y f izyczny n a p i s , b ę d ą c y P - d e s k r y p c j ą , n ie b ę d ą c y zaś ^ - d e s k r y p c j a , b ą d ź n a u d w r ó t , t o w ó w c z a s „ P " u raz „ $ " m a j ą r ó ż n e z a k r e s y w t ó r n e , a więc i znaczen i a .

W związku z t y m coraz b a r d z i e j w y g l ą d a n a t o , że k a ż d a r ó ż n i c a znaczen iowa zna jdz ie swe odbic ie w różn i cy z a k r e s u p o d s t a w o wego b ą d ź w t ó r n e g o . I rzeczywiśc ie , m y ś l ę , że m o ż n a t e r a z wyk a z a ć , iż t o p r a w d a . G d y b o w i e m d a n e są d w a d o w o l n e o rzeczn ik i , n p . „ P " o raz „ # " , t o czyż w nap i s i e „ P , k t ó r e n ie j e s t Qu n ie w y s t ę p u j e coś, co j e s t P - d e s k r y p c j ą n ie b ę d ą c (^-deskrypcja? J e s t rzeczą, j a sną , że p r e d y k a t „ c e n t a u r o d e s k r y p c j a " odnos i się, a p r e d y k a t „ j e d n o r o ż c o d e s k r y p c j a " n ie odnos i się do n a p i s u „ c e n t a u r , k t ó r y n ie j e s t j e d n o r o ż c e m " . P o d o b n i e , o rzeczn ik „ o s t r o - z a p a c h o -d e s k r y p c j a " 3 odnos i się, p o d c z a s g d y o rzeczn ik „ g r y z ą c o - z a p a -c h o d e s k r y p c j a " 4 n i e odnos i się do n a p i s u „ g r y z ą c y z a p a c h , k t ó r y

3 To jest „deskrypcja ostrego zapachu". 4 To jest „deskrypcja gryzącego zapachu".

424 Nelson Goodman

nie j e s t o s t r y m z a p a c h e m " 5 ; a z a t e m t e d w a orzeczn ik i . „g ryzący z a p a c h " o raz „ o s t r y - z a p a c h " — nieza leżnie od t ego , j a k i b y m ó g ł b y ć związek m i ę d z y ich p i e r w o t n y m i z a k r e s a m i — różnią się p o d w z g l ę d e m z a k r e s ó w w t ó r n y c h , a więc i p o d w z g l ę d e m z n a c z e ń . Wreszc i e „ t r ó j k ą t " i „ t r ó j b o k " m a j ą z n a c z e n i a różne , p o n i e w a ż „ t r ó j k ą t , k t ó r y n ie j es t t r ó j b o k i e m " — t o t r ó j k ą t o d e s k r y p c j a , nie zaś t r ó j b o k o d e s k r y p c j a . N ie d o c h o d z i m y j e d n a k do a b s u r d a l n e g o w y n i k u , że „ t r ó j k ą t " różn i się znaczen iowo od „ t r ó j k ą t a " ; n ie zachodz i t u b o w i e m w y p a d e k , w k t ó r y m z w r o t „ t r ó j k ą t , n ie b ę d ą c y t r ó j k ą t e m " j es t i z a r a z e m nie j e s t t r ó j k ą t o d e s k r y p c j a *.

T e r a z j e d n a k z o b a c z y m y , j a k d a l e k o ś m y zaszl i . J e ś l i różn icę znaczen iową wy ja śn i ć w p r o p o n o w a n y p rzeze m n i e sposób , t o ż a d n e d w a r ó ż n e s ł o w a n i e m a j ą t e g o s a m e g o z n a c z e n i a . N a p e w n o d a l i ś m y odpowiedz n a u t y s k i w a n i e , iż p r z y p o m o c y s a m e g o t y l k o t e r m i n u „eks tens j ą" , czyl i „ z a k r e s " , n ie m o ż n a u z y s k a ć d o s t a t e c z n i e w y r a ź n y c h r o z r ó ż n i e ń . O t r z y m a l i ś m y t u roz różn i en i a t a k w y r a ź n e , j a k t y l k o m o ż n a b y sobie t ego życzyć . R y z y k u j e m y j e d n a k p r z e c i w n e z a s t r z e ż e n i a : czyż b o w i e m m o ż e m y z a a k c e p t o w a ć k o n k l u z j ę , że d a n e słowo nie m a z ż a d n y m i n n y m wspó lnego znaczen i a , t y l k o z sobą s a m y m ?

Z a n i m z a d e c y d u j e m y , że n ie m o ż e m y p rzy j ąć t e j k o n k l u z j i z a n o t u j e m y , iż w t o k u rozwi j an ia naszego k r y t e r i u m w y k a z a l i ś m y p r z y okaz j i , że n ie i s tn ie ją d w a p r e d y k a t y t a k i e , a b y w k a ż d y m z d a n i u m o ż n a je by ło zas t ąp ić i n n y m i , n ie zmien ia jąc p r z y t y m w a r t o ś c i logicznej owego z d a n i a , n a w e t j e ś l i w y k l u c z a m y t z w . k o n t e k s t y i n t e n s j o n a l n e , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą

* Jedyną podstawową zasadą jest: k a ż d y z w r o t t a k i , jak: „-—, k t ó r e je s t . . ." , jest d e s k r y p c j ą oraz . . . - d e s k r y p e j ą . A zatem: „—, które nie jest..." jest zarazem—--deskrypcja oraz nie- . . . -deskrypcja. Bycie n ie - . . . -des krypcja nie stanowi warunku wystarczającego, aby nie być .. .-deskrypcja. Jednakże według drugiej zasady, n i e - d e s k r y p c j a nie jest . . .-deskrypcja; chyba że zasada pierwsza (bądź jakaś inna) czyni zeń również .. .-deskrypcje. Sformułowanie kompletnych i ścisłych zasad, rozstrzygających, czy jakiś zwrot jest, czy nie jest . . .-deskrypcja, byłoby trudne, a tutaj nie jest ani możliwe, ani konieczne.

5 Tak jest w oryginale, mimo że poprzedzający i następujący przykład wskazywałby kolejność: „ostry zapach, który nie jest gryzącym zapachem".

O podobieństwie znaczenia 425

t a k i e s ł o w a , j a k : „ k o n i e c z n y " , „ m o ż l i w y " , „ a t r y b u t czegoś 1*, c z y „ m y ś l c z y j a ś " . J e ś l i więc t r w a m y p r z y t y m , iż d w a r ó ż n e s łowa m a j ą t o s a m o znaczen ie , wówczas b r a k w z a j e m n e j ich z a s t ę p o w a l n o ś c i w p e w n y m k o n t e k ś c i e , i n n y m niż p o d a n e , m o ż n a n a t y c h m i a s t p r z y t o c z y ć j a k o d o w ó d , że s łowa t e n ie m a j ą t ego s a m e g o znaczen i a . D l a t e g o w y d a j e się oczywis t e , że ż ą d a n i a , k t ó r e z w y k l e w y s u w a m y w o b e c k r y t e r i u m t o ż s a m o ś c i znaczen iow e j , spe łn ić m o ż n a t y l k o , jeżel i się u z n a , iż d a n e d w a różne orzeczn ik i , n i g d y nie m a j ą t ego s a m e g o znaczen i a .

T e o r e t y c z n i e z a t e m z r o b i m y l ep ie j , n i g d y nie m ó w i ą c , że d w a p r e d y k a t y m a j ą t o s a m o znaczen ie , t y l k o r a c z e j , że zachodz i m i ę d z y n i m i p o d o b i e ń s t w o znaczen iowe — w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u b ą d ź t ego czy i n n e g o r o d z a j u . W j ę z y k u po t o c z n y m , g d y p o w i a d a m y , że d w a t e r m i n y m a j ą t o s a m o znaczen ie , z azwycza j w s k a z u j e m y t y l k o , iż r o d z a j i s t o p i e ń ich p o d o b i e ń s t w a znaczen iowego w y s t a r c z y do d o r a ź n e j d y s k u s j i . To zupe łn ie n ieszkod l iwe . M u s i m y j e d n a k p a m i ę t a ć , że w y m a g a n i a b a r d z o się od d y s k u s j i d o d y s k u s j i zmien ia ją ; w y s t a r c z y częs to , jeśl i d w a t e r m i n y m a j ą t ę s a m ą e k s t e n s j ę p r y m a r n ą , k i e d y indz ie j ż ą d a się t a k ż e i d e n t y c z n o ś c i t y c h czy i n n y c h z a k r e s ó w w t ó r n y c h . J e ś l i s t r a c i m y z oczu ową z m i e n n o ś ć i s z u k a ć b ę d z i e m y s ta łego k r y t e r i u m t o ż s a m o ś c i z n a c z e n i o w e j , k t ó r e b y p a s o w a ł o do tych różn i ących się r o z u m i e ń d a n e g o s łowa, a z a r a z e m spełnia ło nasze p o s t u l a t y t e o r e t y c z n e , t o w ó w c z a s s k a z a n i b ę d z i e m y n a wieczny b a ł a g a n .

D l a p o w t ó r z e n i a : zwyk le się p r z y p u s z c z a , iż z adowa la j ąca def inic ja synon imicznośc i m u s i o d p o w i a d a ć d w ó m w y m a g a n i o m : a b y p e w n e p r e d y k a t y b y ł y s y n o n i m i c z n e z i n n y m i oraz a b y j e d e n z d w ó c h cz łonów p a r y s y n o n i m ó w by ł z a s t ę p o w a l n y p rzez człon d r u g i we w s z y s t k i c h k o n t e k s t a c h n i e i n t e n s j o n a l n y c h — bez z m i a n y w a r t o ś c i log iczne j . W i d z i e l i ś m y j e d n a k , że t e d w a w y m a g a n i a są n i e z g o d n e . S łu szny sposób p o s t ę p o w a n i a po lega — j a k się wyd a j e — n a w s k a z a n i u s t o p n i a synon imicznośc i j a k o — rzec b y m o ż n a — s t o p n i a w z a j e m n e j z a s t ę p o w a l n o ś c i , t a k j a k t o wyżej p r o p o n o w a n o , o raz n a u ś w i a d o m i e n i u sobie , iż r e l ac ja ścisłej s y n o n i m i c z n o ś c i m i ę d z y o d m i e n n y m i o r z e c z n i k a m i nie zachodz i .

426 Nelson Goodman

J e s z c z e p a r ę s łów d l a zaznaczen i a , j a k się t e n a r t y k u ł u s t o s u n k o w u j e do p e w n e j i nne j kwes t i i . M ó w i się n i ek i edy , że z d a n i e t a k i e , j a k : „ w s z y s t k i e A są B" — j e s t a n a l i t y c z n e , o ile zna czenie w y r a ż e n i a B z a w i e r a się w z n a c z e n i u w y r a ż e n i a A. B a d a n i a n a s z e w y k a z a ł y n ie t y l k o , że d w a r ó ż n e p r e d y k a t y , j a k n p . „Au o raz „ 5 " , n i g d y n ie m a j ą zupe łn ie t ego s a m e g o znaczen i a , lecz p o n a d t o t eż , że n i g d y j e d n o znaczen ie n ie b y w a , że t a k p o w i e m , z a m k n i ę t e w d r u g i m ; i s tn ie je b o w i e m A - d e s k r y p c j a n ie b ę d ą c a P - d e s k r y p c j ą o r a z P - d e s k r y p c j a n ie b ę d ą c a A-deskrypcja. T a k więc , p r z y n a j m n i e j zgodn ie z p r o p o n o w a n ą t u i n t e r p r e t a c j ą t e r m i n u „ a n a l i t y c z n y " , ż a d n e n i e p o w t a r z a j ą c e się t w i e r d z e n i e n ie będz ie a n a l i t y c z n e . Co na jwyże j m o ż n a powiedz ieć , że j e s t o n o w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u — n i e m a l a n a l i t y c z n e . W y s t a r c z y t o może , b y p r z e k o n a ć wie lu z n a s , iż n i e p o w t a r z a j ą c e s ię tw ie rdzen i e również n i g d y n ie j e s t a b s o l u t n i e k o n i e c z n e , lecz j e d y n i e w w i ę k s z y m czy m n i e j s z y m s t o p n i u — p r a w i e k o n i e c z n e .

Nelson Goodman, On Likeness of Meaning (odczyt w Fullerton Club w Bryn Mawr College, Pennsylvania 1949). „Analysis", 1949, Vol. 10, No. 1; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Nelson Goodman

O P E W N Y C H RÓŻNICACH ZDAŃ W S P R A W I E ZNACZENIA

W świet le wie lu d y s k u s j i n a t e m a t m e g o a r t y k u ł u O podobieństwie znaczenia p r a g n ę wy ja śn i ę i r ozsze rzyć n i e k t ó r e z g ł ó w n y c h p r o b l e m ó w t a m p o r u s z o n y c h , n a s t ę p n i e (w części I I ) k r ó t k o o d p o wiedzieć n a p e w n e u w a g i szczegółowe, wreszc ie zaś (w części I I I ) z a p r o p o n o w a ć d robną , lecz — zda je się — p o t r z e b n ą p o p r a w k ę *.

I

B e z n a d z i e j n a g m a t w a n i n a p r ó b w k i e r u n k u zdef in iowania synon imicznośc i za p o m o c ą w y o b r a ż e ń , po jęć , możl iwośc i e t c . sk łan ia n a s do s z u k a n i a definicj i ogran icza jące j się wy łączn ie d o r e a l n y c h , a n a w e t f i zycznych o b i e k t ó w . M u s i m y j e d n a k z d a w a ć sobie s p r a w ę z f a k t u , iż p e w n e , na jwidoczn ie j n i e s y n o n i m i c z n e n a z w y l u b p r e d y k a t y odnoszą się d o d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h p r z e d m i o t ó w ; n a j b a r d z i e j u d e r z a j ą c e , lecz n ie j e d y n e p r z y k ł a d y , t o t e , w k t ó r y c h — j a k w w y p a d k u „ c e n t a u r a " o raz „ j e d n o r o ż c a " — ż a d e n z t e r m i n ó w niczego n ie oznacza .

J e d n y m z g ł ó w n y c h p u n k t ó w moje j p o p r z e d n i e j r o z p r a w y j e s t

* Co się tyczy dwóch artykułów, opublikowanych po pierwotnym ogłoszeniu niniejszej rozprawy, mianowicie Lestera Mecklera w „Analysis", t. 14 (1954), s. 68—78, oraz Dawida Shwaydera w „Philosophical Studies", t. 5 (1954), s. 1—5, mogę tylko powiedzieć, że autorzy ci, każdy na swój sposób, źle mnie zrozumieli.

428 Nelson Goodman

t o , że różn icę znaczen iową m i ę d z y t a k i m i n a w e t t e r m i n a m i m o ż n a w y t ł u m a c z y ć bez o d % ó ł y w a n i a ślę do czegokolwiek p o z a o b i e k t a m i f i zycznymi . O b r a z y , n p . , są p r z e d m i o t a m i f i zycznymi , a j e d n a k n i e k t ó r e o b r a z y c e n t a u r ó w (właściwie zaś większość) n ie są ob ra z a m i j e d n o r o ż c ó w . I n n y m i s łowy, o ile „ c e n t a u r " oraz „ j e d n o r o ż e c " odnoszą się do d o k ł a d n i e tyc ł i s a m y c h p r z e d m i o t ó w , o t y l e „ob raz c e n t a u r a " oraz „ob raz j e d n o r o ż c a " b y n a j m n i e j n ie odnoszą się do t y c h s a m y c h o b i e k t ó w . N a s u w a t o m y ś l , że p o w i n n o się wziąć p o d u w a g ę nie t y l k o t o , co s a m d a n y t e r m i n oznacza , lecz również t o , co oznacza ją z łożenia zawie ra jące ów t e r m i n (z t y m , że n ie m o ż e on w n ich w y s t ę p o w a ć u j ę t y w cudzys łów) . Moja p r o p o z y c j a po lega n a t y m , b y t r a k t o w a ć d w a t e r m i n y j a k o s y n o n i m i c z n e — zawsze i t y l k o w t e d y jeżel i :

a) odnoszą się one do ściśle t y c h s a m y c h p r z e d m i o t ó w , b) k a ż d y t e r m i n z łożony , p o w s t a ł y p rzez po łączen ie p e w n y c h

s łów z k t ó r y m ś z r o z w a ż a n y c h t e r m i n ó w , odnos i się do o b i e k t ó w d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h , co t e r m i n z łożony , p o w s t a ł y p rzez po łączenie t y c h ż e słów, w i d e n t y c z n y sposób , z d r u g i m z r o z w a ż a n y c h t e r m i n ó w .

Za le t ą t ego k r y t e r i u m jes t t o , że zda je ono s p r a w ę z różn ic z n a c z e n i o w y c h m i ę d z y t e r m i n a m i r ó w n o w a ż n y m i , n ie odwołu jąc się p r z y t y m do niczego p o z a o b i e k t a m i f i zycznymi . J eże l i j e d n a k m o ż e m y z o b r a z o w a ć t e różn ice , k t ó r e n ie w y s t ę p u j ą k o n k r e t n i e w rzeczywis tośc i , t o gdzie właśc iwie k o ń c z y się możl iwość o b r a z o wego różn i cowan ia? Z a k r e s r ea l i s t ycznego czy p r z e d s t a w i o n e g o o b r a z o w a n i a m o ż e się w y d a w a ć d o s y ć w r ąski; w is tocie j e d n a k n ie i s tn ie je czys to p r z e d s t a w i e n i o w e o b r a z o w a n i e . Zawsze p o j a w i a się k o n w e n c j o n a l i z a c j a do p e w n e g o s t o p n i a i s t o p n i o w o rośn ie — o d p r z e d s t a w i e n i a r ea l i s tycznego , pop rzez szkic , o b r a z p ó ł a b s t r a k -cy jny , z n a k ideograf iczny , do s łowa w z w y k ł y m j ę z y k u . Sze reg nap i sów, k t ó r y n a z y w a m y op i sem, j e s t w r ezu l t a c i e w y so ce s k o n w e n c j o n a l i z o w a n y m o b r a z e m . Opis j e d n a k , czyli o b r a z o w a nie s łowne, j es t i n s t r u m e n t e m t a k d e l i k a t n y m i p o t ę ż n y m , że f a k t y c z n i e nie m a j ą g r an i c roz różn ien ia , k t ó r y c h m o ż n a d o k o n a ć p r z y jego p o m o c y . R ó ż n i c a m i ę d z y cz łowiek iem m a j ą c y m d w a dzieścia s t ó p w z r o s t u a cz łowiekiem m a j ą c y m dwadz ie śc i a i j e d n ą

O pewnych różnicach zdań w sprawie znaczenia 429

se tną s t o p y w z r o s t u — jes t t r u d n a do n a m a l o w a n i a , lecz ł a t w a do s f o r m u ł o w a n i a . Co więcej , m o ż e m y n a w e t p o d a ć d e s k r y p c j e t r ó j k ą t a n ie b ę d ą c e d e s k r y p c j a m i t r ó j b o k u . O t o p a r a dosyć j a s k r a w y c h p r z y k ł a d ó w :

(1) „f igura p ł a s k a o t r z e c h k ą t a c h i cz t e rech b o k a c h " , (2) „ t r ó j k ą t , k t ó r y nie j es t t r ó j b o k i e m " .

Że t o się do niczego nie odnos i , n ic n ie szkodz i ; opisy c e n t a u r a również do niczego się nie odnoszą . A n a w e t jeśl i p rzez chwi lę pozwol imy sobie m ó w i ć o możl iwośc i , t o nic n ie szkodzi , że opisy t e n ie odnoszą się do niczego moż l iwego . Idz i e o t o , że m i m o iż t r ó j k ą t y n ie b ę d ą c e t r ó j b o k a m i nie is tnieją , a n a w e t nie są możl iwe , m a m y p r z e d sobą w p r z y k ł a d a c h ( 1 ) o raz (2) d e s k r y p c j e t a k i c h t r ó j k ą t ó w . „ D e s k r y p c j a t r ó j k ą t a " z a t e m odnos i się do p e w n e g o sze regu n a p i s ó w , do k t ó r y c h n ie odnos i się „ d e s k r y p c j a t r ó j b o k u " . „ T r ó j k ą t " więc i „ t r ó j b o k " różnią się j e d n ą p r z y n a j m n i e j ze swych o d p o w i a d a j ą c y c h sobie eks t ens j i w t ó r n y c h , a w związku z t y m różn ią się — wedle naszego k r y t e r i u m — z n a c z e n i e m . N a zasadz ie p o d o b n e j a r g u m e n t a c j i k a ż d e d w a t e r m i n y * różn ią się p o d względ e m z n a c z e n i o w y m .

J e s t Rzeczą oczywis tą , że nie m o g ę p r e c y z y j n i e zdef in iować d e s k r y p c j i , t a k s a m o j a k nie m o g ę p r e c y z y j n i e zdef in iować obra zów. Ścisłe i wycze rpu j ące zdef in iowanie o b r a z ó w c e n t a u r ó w b y ł o b y n ie mn ie j t r u d n e niż ścisłe i wycze rpu j ące zdef in iowanie de sk rypc j i t r ó j k ą t ó w . T u j e d n a k w y m a g a się co n a j w y ż e j , a b y i s t n i a ł a z n a c z n a l iczba j a s n y c h p r z y k ł a d ó w i a b y z w y p a d k a m i a n o r m a l n y m i i p a r a d o k s a l n y m i m o ż n a b y ł o się obchodz ić wedle r o z s ą d n y c h r egu ł . W n a s t ę p n e j części p r z e d y s k u t u j ę p e w n e k w e s t i e , k t ó r e zos ta ły w y s u n i ę t e w związku z z a s t o s o w a n i a m i „ d e s k r y p c j i t r ó j k ą t a " ; i s tn ie ją j e d n a k i n n e t e r m i n y z łożone, m a j ą c e ł a twie j szy do wyszczegó ln ien ia zas ięg z a s t o s o w a ń , k t ó r e mo gą równie d o b r z e pos łużyć do p r z e p r o w a d z e n i a a r g u m e n t a c j i

* To jest każde dwie nazwy, czyli predykaty, w języku naturalnym, takim jak angielski. Ograniczone języki sztuczne łatwo zbudować w ten sposób, by niektóre terminy miały wedle naszego kryterium ~— to samo znaczenie, co inne terminy.

430 Nelson Goodman

p o p r z e d n i e g o u s t ę p u . N p . „ l i t e ra ł E n g l i s h t r i a n g l e w o r d " 1 m o ż n a p r z y j ą ć j a k o z w r o t , odnoszący się do t y c h właśn ie n a p i s ó w , k t ó r e są e g z e m p l a r z a m i s łowa „ t r i a n g l e " 2 , a „ l i t e ra ł E n g l i s h t r i l a t e r a l w o r d " 3 — j a k o odnoszący się właśn ie do e g z e m p l a r z y s łowa „ t r i l a t e r a l " 4 — a z a t e m , n a p o d s t a w i e p o d o b n e j a r g u m e n t a cji, k a ż d e d w a t e r m i n y różn ią się p o d w z g l ę d e m znaczen io w y m *.

D o b r z e sobie zda ję s p r a w ę z t ego , że p o w i n n o się r o z w a ż y ć r ó ż n e , moż l iwe do p rzy jęc ia , p o d s t a w y do w y k l u c z e n i a t y c h p r z y k ł a d ó w (zob. część I I ) ; a le dowodzen i e , iż k a ż d e d w a t e r m i n y różnią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , n ie j e s t b y n a j m n i e j m o i m z a s a d n i c z y m ce lem. P r o b l e m na jważn ie j szy , t o z a j m o w a ć się p o r ó w n y w a n i e m z n a c z e ń — bez o d w o ł y w a n i a się do i n t ens j i , p o s t a w czy m o d a l n o ś c i . P r o p o n o w a n e k r y t e r i u m , o p a r t e n a po ję c iach eks tens j i p i e r w o t n y c h i w t ó r n y c h , czyn i zadość t e m u w y m a g a n i u , a p o n a d t o z p o w o d z e n i e m t ł u m a c z y oczywis t e różn ice znaczen iowe , n a w e t m i ę d z y t e r m i n a m i r ó w n o w a ż n y m i , t a k i m i j a k „ c e n t a u r " o raz „ j edno rożec" . W o b e c t y c h za l e t s k ł o n n y j e s t e m p r z y j ą ć w i d o m ą k o n s e k w e n c j ę , iż ż a d n e d w a t e r m i n y n ie są s y n o -n i m i c z n e . K a ż d y , k t o w y k a ż e , że k o n k l u z j a t a wca le n ie w y n i k a b ą d ź że m o ż n a ją w y k l u c z y ć za p o m o c ą o d p o w i e d n i c h z a s t r z e ż e ń , s p r a w i p o p r o s t u , że m o j e k r y t e r i u m d a się t y m powszechn ie j p r z y j ą ć . J a j e d n a k u w a ż a m , iż k r y t e r i u m t e g o b y n a j m n i e j n i e dyskwal i f iku je t e n r e z u l t a t , że ż a d n e d w a t e r m i n y n ie są a b s o l u t n i e s y n o n i m i c z n e ; w y d a j e m i się b o w i e m , że racze j z w y n i k i e m t y m nie j e s t e ś m y oswojeni , n iż że n ie m o ż n a go t o l e rować . To , że t a k b a r d z o t r u d n o zna leźć w p r a k t y c e j ak i eko lwiek d w a t e r m i n y , k t ó r e n a p e w n o m a j ą d o k ł a d n i e t o s a m o znaczen ie , o t w i e r a d rogę do p rzy jęc ia p o g l ą d u , iż n ie i s tn ie ją s y n o n i m y a b s o l u t n e , lecz

* Tymczasem „literał English «triangle» term" [czyli „termin angielski będący dosłownym odpowiednikiem wyrażenia «trójkąt»"] odnosi się do egzemplarzy słowa „«triangle»".

1 „Angielski dosłowny odpowiednik trójkąta". 2 „Trójkąt". 3 „Angielski dosłowny odpowiednik trój boku". 4 „Trójbok".

O pewnych różnicach zdań w sprawie znaczenia 431

j e d y n i e t e r m i n y , m i ę d z y k t ó r y m i z a c h o d z i p o d o b i e ń s t w o znaczen iowe — w w i ę k s z y m l u b m n i e j s z y m s t o p n i u b ą d ź t ego czy inn e g o r o d z a j u .

II

P a n E u d n e r m a r ac j ę m ó w i ą c *, że p r a g n ą ł b y m , a b y k a ż d e o s t a t e c z n e t w i e r d z e n i e w p r z e d s t a w i e n i u m y c h p o g l ą d ó w sform u ł o w a n e b y ł o w t e rmino log i i ściśle n o m i n a l i s t y c z n e j , t r a k t u j ą c e j s łowa j a k o k o n k r e t n e n a p i s y czy z d a r z e n i a , z k t ó r y c h p e w n e okreś l a się r acze j j a k o r e p l i k i * * ich o d p o w i e d n i k ó w niż j a k o poszczegó lne e g z e m p l a r z e wspó lnego t y p u . T e r a z j e d n a k m y ś l ę , że p . E u d n e r się m y l i , a p a n i E o b b i n s *** m a r ac j ę , jeśl i idzie o k o n s e k w e n c j e t a k i e g o s tw ie rdzen i a . W c a l e z t ego n ie w y n i k a , że k a ż d e d w a k o n k r e t n e — w y p o w i e d z i a n e b ą d ź n a p i s a n e — w y r a ż e n i a różn ią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , lecz j e d y n i e , że r óżn i ca t a k a z a c h o d z i m i ę d z y k a ż d y m i d w o m a k o n k r e t n y m i — w y p o w i e d z i a n y m i b ą d ź n a p i s a n y m i — w y r a ż e n i a m i , o ile j e d n o n ie j e s t r ep l iką d rug iego .

D l a t e g o n ie n a l e ż y oczek iwać „ f a n t a s t y c z n y c h r e z u l t a t ó w " , o k t ó r y c h w s p o m i n a p a n Eo l l i n s ****. G ł ó w n y m j e d n a k jego za rzut e m j e s t t o , że def inicja synon imicznośc i , g łosząca o d m i e n n o ś ć znaczen iową k a ż d y c h d w ó c h t e r m i n ó w , z a n a d t o odb iega od zrwykłej p r a k t y k i j ę z y k o w e j . Prima jacie j e s t t o d o s y ć s łuszne ; a le owo ode jśc ie od zwyk łego r o z u m i e n i a j e s t mn ie j d r a s t y c z n e i lepiej u m o t y w o w a n e , niż się z razu w y d a j e . Z a ł ó ż m y , że m a m y s tos b e l e k d r e w n i a n y c h , p r z y c z y m część z n i ch j e s t — p r a k t y c z n i e rzecz b i o r ą c — j e d n a k o w e j d ługośc i . Czy p a n E o l l i n s n ie zgodzi się n a zmie rzen ie ich , p o k t ó r y m o k a ż e się, że n ie m a t a m d w ó c h be lek d o k ł a d n i e t e j s a m e j d ługośc i? T o p r a w d a , że od k a ż d e j definicj i w y m a g a m y , a b y do p e w n e g o s t o p n i a z g a d z a ł a się z codz ienną

* A Note on Likeness of Meaning, „Analysis", t. 10 (1950), s. 115—118. ** Zob. moją pracę Structure of Appearance (ogłoszoną w Anglii przez

Oxford University Press, 1951), s. 290. [„Replika" — tu: „dokładna kopia"]. *** On Synonymy of Word-events, „Analysis", t. 12 (1952), s. 98—100.

**** The Philosophical Denial of Sameness of Meaning, „Analysis", t. 11 (1950), s. 38—45.

432 Nelson Goodman

p r a k t y k ą ; n a w e t j e d n a k w dz iedzin ie , w k t ó r e j o w a p r a k t y k a j e s t ba rdz i e j p e w n a i u s t a l o n a niż w w y p a d k u znaczen i a , t o , co się powszechn i e u w a ż a za t o ż s a m o ś ć , m o ż e się okazać — zgodn ie z na jdosk o na l s zą definicją — j e d y n i e tożsamośc ią p r z y b l i ż o n ą *. O p ó r więc wobec konk luz j i , iż ż a d n e d w a t e r m i n y nie m a j ą do k ł a d n i e t ego s a m e g o znaczen ia , p o w i n i e n w y d a t n i e z ł agodn ieć , g d y sobie u ś w i a d o m i m y , że p e w n e t e r m i n y , t a k i e j a k „ t r ó j k ą t " oraz „ t r ó j b o k " , dz ięk i swej w z a j e m n e j z a s t ę p o w a l n o ś c i w większości z łożeń — są b a r d z o p o d o b n e p o d w z g l ę d e m znaczen io w y m .

Myś lę z a t e m , że n a d r u g i z z a r z u t ó w p a n a P r i c e ' a ** m o ż n a odpowiedz ieć , iż definicje s łownikowe są p o ż y t e c z n e , p o n i e w a ż wiążą one w y r a ż e n i a b a r d z o p o d o b n e p o d w z g l ę d e m znaczen io w y m — choć s t o p i e ń t ego p o d o b i e ń s t w a p o w a ż n i e się z m i e n i a . P i e rwszego z a r z u t u p . P r i c e ' a n ie m o g ę z rozumieć . P o w i a d a on , że „ g l u b " 5 o raz „g loob" 6 m a j ą wed le m e g o k r y t e r i u m r ó ż n e znaczen ia , g d y ż z w r o t „g lub nie b ę d ą c e g l o o b " będz ie d e s k r y p c j a g l u b ' u , n a t o m i a s t n ie będz ie d e s k r y p c j a g loob 'u . J a j e d n a k z a j m u j ę się n a z w a m i b ą d ź p r e d y k a t a m i w j a k i m ś j ę z y k u . G d y d o z w r o t u w ł ą c z a m y — j a k o s łowa — s y l a b y bez sensu , t o s a m ów z w r o t j e s t n o n s e n s e m . I n n y m i s łowy, o ile „ g l u b " nie n a l e ż y do j ę z y k a , t o również n ie n a l e ż y d o ń d e s k r y p c j a g l u b ' u .

P a n T h o m s o n m ó w i ***, że d w a s łowa są s y n o n i m i c z n e , p o n ieważ m a j ą one t a k i e sensy , j a k i e mają . T o zupe łn i e t a k , j a k b y się twie rdz i ło , że j ak ieś m i a s t o leży n a p ó ł n o c od innego , g d y ż t a k są one po łożone ; w y d a j e m i się, iż t o w p r o w a d z a w b ł ą d i n ie p o zos ta je w związku z z a g a d n i e n i e m . Zos ta j e p r z y t y m z a c i e m n i o n y f ak t , iż m i a s t a w zupe łn ie i n n y c h mie j scach są również t a k i e , że

* Pan Wienpahl w More about the Denial of Sameness of Meaning —• „Analysis", t. 12 (1951), s. 19—23 -— przyjmuje, jak się zdaje, ten sam zasadniczy punkt widzenia, że od definicji należy wymagać zarówno, aby wyjaśniała pojęcia, jak też aby była zgodna z praktyką.

** A Note on Likeness of Meaning, „Analysis", t. 11 (1950), s. 18—19. • *** Some Remarks on Synonymy, „Analysis", t. 12 (1952), s. 73—76.

5 „Glub" — jest to sylaba pozbawiona sensu, nie zaś słowo jakiegoś języka.

6 „Gloob" — to również sylaba bezsensowna.

O pewnych różnicach zdań w sprawie znaczenia

j e d n o leży n a p ó ł n o c od d r u g i e g o ; i zdaje się t o p rzeczyć teifljij że m o ż e m y zdef in iować p r e d y k a t „położony n a pó łnoc o d " — w o d p o w i e d n i i p o ż y t e c z n y sposób , n ie w s p o m i n a j ą c o położeniu j ak iegoś okreś lonego m i a s t a . W y d a j e się, że p . T h o m s o n sprzeciwia się r acze j wszelk ie j definicj i t e r m i n ó w ogó lnych , nie zaś że wskazuj* j a k ą ś spec ja lną t r u d n o ś ć , związaną z synonimicznośc ią . N ie m o g ę też zgodzić się z a r g u m e n t e m p . T h o m s o n a , iż jeśl i p r a g n ę u ż y w a ć w y r a ż e n i a „ o b r a z c e n t a u r a " , n i e u m i e j ą c ściśle go zdef in iować, t o również p o w i n i e n e m mieć o c h o t ę n a p o s ł u g i w a n i e się z w r o t e m „ idea p l a t o ń s k a c e n t a u r a " . R ó ż n i c a po l ega n a t y m , że j a przec ież z n a m p e w n e rzeczy , do k t ó r y c h t e r m i n „ o b r a z c e n t a u r a " w sposób o c z y w i s t y się odnos i , n ie z n a m zaś n iczego, co b y o d p o w i a d a ł o t e r m i n o w i „ idea p l a t o ń s k a c e n t a u r a " . R a d b y m mieć pe łną ekspl i -k a c j ę „ o b r a z u " , a b y us t a l i ć w y p a d k i g r a n i c z n e ; n a t o m i a s t w y t ł u m a c z e n i a „idei p l a t o ń s k i e j " p o t r z e b u j ę , z a n i m w ogóle b ę d ę móg ł s t o s o w a ć t o w y r a ż e n i e .

Wie le k w e s t i i p o w i t a ł o w związku z t y m , co t o j e s t d e s k r y p c j a *. N ie p o t r z e b a t u pe łne j definicj i . J e ś l i zwierzę , k t ó r e właśn ie wid z i m y , jes t n i edźwiedz i em p o l a r n y m , t o z a g a d n i e n i e , czy n a nasze j w y s p i e i s tn ie ją n iedźwiedz ie p o l a r n e , zos ta je r ozw iązan e , choćb y ś m y n a w e t a n i n ie wiedziel i , j a k zdef in iować t e r m i n „n iedźwiedź p o l a r n y " , a n i n ie by l i p e w n i , czy odnos i się on do p e w n y c h i n n y c h zwie rzą t . D l a w y k a z a n i a , że dwie e k s t e n s j ę w t ó r n e są różne , p o t r z e b n y j e s t t y l k o j e d e n s t o s o w n y w y p a d e k . J e ś l i p a m i ę t a m y , że m o ż n a d o s k o n a l e op isać coś, co n ie j e s t k o n k r e t n e a n i n a w e t moż l iwe , t o w ó w c z a s „ t r ó j k ą t r ó w n o r a m i e n n y " , „ t r ó j k ą t , k t ó r e g o s u m a k ą t ó w w y n o s i 1 1 0 - s t o p n i " o raz „ t r ó j k ą t n i e b ę d ą c y t r ó j -b o k i e m " b ę d ą t o d l a n a s — w s z y s t k o — d e s k r y p c j e t r ó j k ą t a , z g o d n e ze z w y k ł ą p r a k t y k ą j ę zykową . W i n n y c h w y p a d k a c h ,

* Np. sprawę tę podnosi pan Church w „Journal of Symbolic Logic", t. X V (1950), s. 150-—151. Kóżne sugestie, które z taką łatwością wysuwa pan Smullyan w" „0-Symbols", „Analysis", t. 11 (1951), s. 69—72, za daleko odbiegają od przedmiotu, aby wymagały rozważenia w pierwszej kolejności. Moje przykłady obrazów centaura oraz obrazów jednorożca zmierzały do tego, by wykazać, że nie można zdefiniować „P-obrazu" czy„ P-deskrypcji" wyłącznie przy pomocy tego, do czego odnosi się „P".

434 Nelson Goodman

t a k i c h j a k „ t r ó j k ą t a , k t ó r y n ie j e s t t r ó j k ą t e m " , b e z p o ś r e d n i e o d w o ł a n i e się do r o z u m i e n i a p o t o c z n e g o m o ż e n ie p r z y n i e ś ć w w y n i k u ż a d n e j okreś lone j decyzj i . W ó w c z a s m u s i m y s fo rmu łować r egu ły , k t ó r e o d p o w i a d a j ą p o t o c z n e m u r o z u m i e n i u , g d y j e s t ono j a s n e , o raz n a d a j ą się do r o z s t r z y g a n i a w p r z y p a d k a c h wą tp l i w y c h . N i e i s tn ie je j a k i ś j e d e n p o p r a w n y sposób r ea l i zowan ia t y c h z a d a ń , n a t o m i a s t r o z s ą d n a w t e j s p r a w i e r e g u ł a w y g l ą d a n a s t ę p u j ą c o : K a ż d y z w r o t o p o s t a c i „—, k t ó r e j e s t . . . " t o z a r a z e m — d e s k r y p c j a o raz . . . - desk rypc ja ; a de sk rypc j a -n i e - t ego -a - t ego n ie j e s t d e s k r y p c j ą - t e g o - a - t e g o , c h y b a że p i e rwsze z d a n i e t e j r e g u ł y s t a n o w i , iż j e s t . T a k więc „ t r ó j k ą t , k t ó r y n ie j e s t t r ó j k ą t e m " t o z a r ó w n o d e s k r y p c j a t r ó j k ą t a , j a k i d e s k r y p c j a n i e - t r ó j k ą t a , g d y t y m c z a s e m „ t r ó j b o k , k t ó r y n ie j e s t t r ó j k ą t e m " — je s t d e s k r y p c j a t r ó j b o k u , a n ie j es t d e s k r y p c j a t r ó j k ą t a . J a k w y t ł u m a c z o n o w części p i e rwsze j , m o ż e m y u n i k n ą ć w s z y s t k i c h t y c h k o m p l i k a c j i związan y c h z d e s k r y p c j a m i , dob ie ra j ąc p e w n e i n n e z w r o t y z łożone w rol i n a s z y c h p r z y k ł a d ó w .

P a n C ia rkę w y k a z u j e *, że z łożenie t a k i e , j a k „ d e s k r y p c j a t r ó j k ą t a " , n a l e ż a ł o b y w y k l u c z y ć n a t e j zasadz ie , iż implicite wym i e n i a się w n i m słowo „ t r ó j k ą t " w t a k i s a m p r a w i e sposób , j a k w w y r a ż e n i u : „ J a n j e s t t z w . . . ." , w y m i e n i a się implicite s łowo „ J a n " . W d a n y m zwrocie w y m i e n i a się implicite j a k i ś t e r m i n — sądzi c y t o w a n y a u t o r — jeżel i w rozwin ięc iu t ego z w r o t u w y m i e n i a się ó w t e r m i n explicite. B y ł b y on, oczywis t a , s k ł o n n y u w a ż a ć , że m ó j p r z y k ł a d , „ l i t e ra ł E n g l i s h t r i a n g l e w o r d " , j e s t w sposób n a j b a r d z i e j j a w n y w y s t a w i o n y n a t e n z a r z u t . O b r a c a j ą c w ł a s n y a r g u m e n t p . C l a r k e ' a p r zec iw n i e m u , m o ż n a b y - r ó w n i e d o b r z e tw ie rdz ić , że rozwinięc ie „ rozwinięc ia czegoś" odwołu je się explicite do syno n imicznośc i , i w t e n sposób w jego r o z u m o w a n i u p o w s t a ł o b ł ę d n e ko ło . W p rzec iwieńs twie j e d n a k do p . C l a r k e ' a n ie m a m z a m i a r u o p i e r a ć j ak i egoko lwiek a r g u m e n t u n a po jęc iu r o z w i n i ę c i a z w r o t u . Z g ó d ź m y się — p o m i j a j ą c s p r a w ę o d w o ł y w a n i a się implicite do synon imicznośc i — że d o w o l n y z w r o t m o ż n a , że się t a k w y r a ż ę , „ rozp i sać p o n o w n i e " w r ó ż n e d łuższe sposoby . W s z a k — w o b e c

* Eeflections on Likeness of Meaning, „Philosophical Studies", t. III (1952), s. 9—13.

O pewnych różnicach zdań w sprawie znaczenia 435

t ego , że n ie m a jak ie j ś f o rma lne j s y s t e m a t y z a c j i — k a ż d y z t y c h d łuższych z w r o t ó w n a d a j e się n a r ó w n i z i n n y m i j a k o j e d n o z rozwin ięć r o z w a ż a n e g o z w r o t u . Czy więc p . C ia rkę w y k l u c z a z łożenia , k t ó r e m a j ą rozwin ięc ie w y m i e n i a j ą c e r o z w a ż o n y t e r m i n f W ó w c z a s w y k l u c z a wsze lk ie z łożen ia ; n a w e t b o w i e m w y r a ż e n i e „b ia ł a ł ó d ź " m o ż n a p o n o w n i e rozp i s ać n a „b ia ł a rzecz , do k t ó r e j odnos i się « łódź»" . Czy t eż r acze j w y k l u c z a on z łożenia , k t ó r y c h k a ż d e rozwinięc ie odnos i się do w y r a ż e ń zawie ra j ących r o z w a ż a n y t e r m i n ? W ó w c z a s — p o n i e w a ż rozwin ięc ie oczywiście m u s i się odnos ić do t ego właśn ie , do czego odnos i się p i e r w o t n e złożenie — m ó g ł b y sobie d a r o w a ć ca łe t o m ó w i e n i e o rozwin ięc iach i p o p r o s t u w y r u g o w a ć z łożenia , k t ó r e odnoszą się do t a k i c h w y r a ż e ń . T a k czy t a k — w y k l u c z a n i e t a k i e j e s t b e z s k u t e c z n e ; o ile b o w i e m p o z w a l a p o z b y ć się „ d e s k r y p c j i t r ó j k ą t a " o raz z w r o t u „ l i t e ra ł E n g l i s h t r i a n g l e w o r d " , o t y l e n ie p r o w a d z i do u sun ięc i a z w r o t ó w „ n o n - E n g l i s h t r i a n g l e d e s c r i p t i o n " 7 czy „ l i t e ra ł G e r m a n t r i a n g l e w o r d " 8 , k t ó r e s łużą do t e g o s a m e g o celu. Mocnie jsze z a k a z y , k t ó r e ł a t w o p r z y c h o d z ą n a m y ś l , r ównież okazu ją się n i eodpow i e d n i e .

III

Czy te ln ik j e d n a k m o ż e m i e ć w r a ż e n i e , iż z łożenia p r z y t a c z a n e w t o k u w y c i ą g a n i a w n i o s k u , że wszelk ie d w a t e r m i n y różnią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , są w p e w n y m sensie w y j ą t k o w e i b a n a l n e oraz że o s t a t e c z n i e m u s i się zna leźć s k u t e c z n y sposób ich usun ięc ia . P o c z u c i e t a k i e m o g ę z r o z u m i e ć ; g d y j a k a ś j e d n a f o r m a z łożenia m a o d m i e n n ą e k s t e n s j ę d l a k a ż d e g o t e r m i n u , f a k t , iż m a o n a r ó ż n e e k s t e n s j ę d l a d a n y c h d w ó c h t e r m i n ó w , n ie j e s t n i c z y m u d e r z a j ą c y m a n i spec ja ln ie i n t e r e s u j ą c y m . P o p r o s t u z a t e m w y k l u c z m y k a ż d e w y r a ż e n i e z łożone , k t ó r e g o o d p o w i e d n i k i , b ę d ą c e z łożen iami wszelkich d w ó c h t e r m i n ó w , m a j ą o d m i e n n e eks t ens j ę . M e z a b e z p i e c z a m y się b y n a j m n i e j w t e n sposób p rzec iw r e z u l t a t o w i , wed le k t ó r e g o ż a d n e d w a t e r m i n y nie są s y n o n i m i c z n e ,

7 „Nieangielska deskrypcja trójkąta". 8 „Dosłowny niemiecki odpowiednik trójkąta"

L o g i k a i j ę z y k 30

4-30 Nelson Goodman

d la k a ż d y c h b o w i e m d w ó c h t e r m i n ó w — z ł a twośc i ą m o ż e m y zna leźć o d p o w i a d a j ą c e i m z łożenia , k t ó r e m a j ą z a k r e s y r ó ż n e . H o n o r u j e m y j e d n a k t o poczuc ie czy z a s a d ę , iż i n t e r e s u j ą c y m i r ó ż n i c a m i m i ę d z y d w o m a t e r m i n a m i są t e j e d y n i e , k t ó r e z a c h o d z ą n ie m i ę d z y k a ż d y m i d w o m a t e r m i n a m i . U z y s k a n a z m i a n a n ie j e s t w is tocie w ie lka ; s p r o w a d z a się o n a do t ego t y l k o : z a m i a s t m ó w i ć , że k a ż d e d w a t e r m i n y różn ią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m , a n i e k t ó r e m o g ą n ie różn ić się w sposób i n t e r e su j ący , p o w i a d a m y , iż d w a t e r m i n y w t e d y t y l k o różn ią się p o d w z g l ę d e m znaczen io w y m , jeśl i się różnią w p e w i e n i n t e r e s u j ą c y czy szczególny s p o s ó b . M i m o że m o ż e b y ć p r a w d ą , iż k a ż d e d w a t e r m i n y różnią się p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m w p e w i e n i n t e r e su j ący sposób , n i e m n i e j j e d n a k t a k i e p o s t a w i e n i e s p r a w y m o ż e p r z y n i e ś ć u lgę w p e w n e g o r o d z a j u z ł y m s a m o p o c z u c i u .

Nelson Goodman, On Sonie Differences about Meaning. „Analysis", 1953, Vol. 13, No. 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Alonzo Church

O C A R N A P O W S K I E J ANALIZIE ZDAŃ O T W I E R D Z E N I U ORAZ O W I E R Z E N I U *

I

Z w y p o w i e d z i t a k i c h , j a k : (1) „ S e n e k a powiedz ia ł , że cz łowiek jes t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m " oraz (A) „ K o l u m b wierzył , że Z i e m i a j e s t o k r ą g ł a " , n a j b a r d z i e j o c z y w i s t a a n a l i z a czyn i w y p o w i e d z i o p e w n y c h b y t a c h a b s t r a k c y j n y c h , k t ó r e n a z y w a ć b ę d z i e m y „ s ą d a m i w sensie l o g i c z n y m " fw i n n y m j e d n a k niż u C a r n a p a r o z u m i e n i u t ego t e r m i n u ) , m i a n o w i c i e s ą d e m , że cz łowiek j e s t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m , oraz s ą d e m , że Z i emia j e s t o k r ą g ł a ; t e właśn ie s ą d y t r a k t u j e się — o d p o w i e d n i o — j a k o p r z e d m i o t tw ie r dzen ia Senek i o raz p r z e d m i o t wie rzen ia K o l u m b a . M e b ę d z i e m y t u o m a w i a ć t e j oczywis te j a n a l i z y ; p r z y z n a m y t y l k o , że grożą je j w e w n ę t r z n e t r u d n o ś c i i k o m p l i k a c j e , u j awn ia j ące się, skoro t y l k o p r ó b u j e m y s y s t e m a t y c z n i e s fo rmułować sk ł adn i ę j ę z y k a , w k t ó r y m możl iwe są t a k i e w y p o w i e d z i , j a k (1) oraz (A). Celem zaś n a s z y m j e s t zwrócen ie u w a g i n a coś, co — j a k s ą d z i m y — s t a n o w i z a r z u t nie do p o k o n a n i a p r z e c i w k o i n n y m a n a l i z o m , k t ó r e usi łują obe j ść się bez s ądów w sensie l og icznym — n a k o r z y ś ć t a k i c h b a r d z i e j k o n k r e t n y c h rzeczy , j a k z d a n i a .

J a k o f a k t y c z n i e p o d e j m o w a n e b ą d ź moż l iwe p r ó b y zana l i zo w a n i a (1) p r z y p o m o c y po jęc ia z d a n i a , p r z y t a c z a m y : (2) „ S e n e k a n a p i s a ł s łowa : «Człowiek j e s t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m » " ; (3) „Sen e k a n a p i s a ł s łowa: « R a t i o n a l e e n i m a n i m a l es t h o m o » 1 U ; (4) „Se-

* Wygłoszone w the Association for Symbolic Logic 28 grudnia 1949 r. 1 „Człowiek jest stworzeniem rozumnym".

438 Alonzo Church

n e k a n a p i s a ł s łowa, k t ó r y c h p r z e k ł a d e m z ł ac iny n a ang ie l sk i j e s t : « M a n is a r a t i o n a l a n i m a l » " ; (5) „ S e n e k a n a p i s a ł s łowa, k t ó r y c h p r z e k ł a d e m z p e w n e g o j ę z y k a S ' n a ang ie l sk i j e s t : « M a n is a r a t i o n a l a n i m a l » " ; (6) „ I s tn i e j e j ę z y k S ' — t a k i , że S e n e k a n a p i s a ł j a k o z d a n i e j ę z y k a S ' s łowa, k t ó r y c h p r z e k ł a d e m z S ' n a ang ie l sk i j e s t : « M a n is a r a t i o n a l a n i m a l » " . W k a ż d y m z t y c h p r z y k ł a d ó w „ n a p i s a ł " n a l e ż y r o z u m i e ć w sens ie : „ n a p i s a ł z i n t enc j ą a s e r t y w n ą " , czyl i : „nap i s a ł z p r z e k o n a n i e m " . W celu zaś up roszczen i a d y s k u s j i n ie b i e r z e m y p o d u w a g ę i s tn i en i a j ę z y k ó w m ó w i o n y c h , lecz w s z y s t k i e j ę z y k i t r a k t u j e m y j a k o p i s a n e .

S p o ś r ó d p r o p o n o w a n y c h p r z y k ł a d ó w a n a l i z y z d a n i a (1) m u s i m y odrzuc ić (2), n a t e j p o d s t a w i e , że j e s t t o bez w ą t p i e n i a fałsz, m i m o iż (1) j e s t p r a w d z i w e . P r z y k ł a d y od (3) do (6), m i m o że k a ż d y z n i ch m a t ę s a m ą w a r t o ś ć logiczną, co (1), t r z e b a t a k ż e od rzuc i ć , a t o n a t e j p o d s t a w i e , że ż a d e n z n i ch nie p r z e k a z u j e t a k i e j s a m e j in fo rmac j i , j a k (1). O t o (1) p r z e k a z u j e t r e ś ć t e g o , co powiedz i a ł S e n e k a , n i e u j a w n i a j ą c u ż y t y c h p r z e z e ń słów, t y m c z a s e m (3) o d t w a r z a j ego s łowa, n ic n ie m ó w i ą c o ich zna czeniu . W (4) p o m i n i ę t o p o d s t a w o w ą in fo rmac j ę (bez k t ó r e j (1) n ie w y n i k a n a w e t z (4)), m ianowic i e że S e n e k a chcia ł , a b y j ego s łowa b y ł y z d a n i e m ł ac iń sk im , a n ie z d a n i e m jak iegoś i n n e g o j ę z y k a , w k t ó r y m — co moż l iwe d o p o m y ś l e n i a — i d e n t y c z n e s łowa, „ E a t i o n a l e e n i m a n i m a l e s t h o m o " , m o g ł y b y mieć zupe łn ie i n n e znaczen ie . W o b e c (5) m o ż n a w y s u n ą ć t e n s a m z a r z u t , co w o b e c (4) ; i s t o t n i e b o w i e m , jeśl i „ j ę zyk" p o j m u j e m y w sensie a b s t r a k c y j n y m , j a k o „ s y s t e m s e m a n t y c z n y " C a r n a p a ( t a k iż n ie j e s t t o część po jęc ia j ę z y k a , k t ó r y m u s i a ł b y ć f a k t y c z n i e u ż y w a n y w h i s to r i i p rzez j a k ą ś g r u p ę p l e m i e n n ą czy e tn i czną ) , t o wówczas (5) jes t L - r ó w n o w a ż n e 2 j e d y n i e t w i e r d z e n i u , iż S e n e k a k i e d y ś coś nap i sa ł .

(5) oraz (6) są zupe łn ie p o d o b n e do p r z y k ł a d ó w w y p o w i e d z i o wie rzen iu , k t ó r e w swej ana l iz ie p o d a j e C a r n a p w dziele Meaning and Necessity, i choć n ie m ó w i on t ego w y r a ź n i e , w y d a j e się j a s n e , iż m u s i mieć n a m y ś l i również t a k ą ana l i zę j a k p o w y ż s z a a n a l iza z d a ń o t w i e r d z e n i u . J e d n a k ż e (6) j a k o i n t e r p r e t a c j a zda-

2 Carnap odróżnia L-równoważność, czyli równoważność logiczną, od równoważności (zwykłej).

O Carnapowskiej analizie zdań o twierdzeniu i o wierzeniu 439

n i a (1) j e s t t a k ż e n ie do p rzy jęc ia . N a w e t b o w i e m n ie m o ż n a tw ie r dzen i a (1) w y w n i o s k o w a ć — n a p o d s t a w a c h wy łączn ie logiczn y c h — ze z d a n i a (6), c h y b a t y l k o o i le z r o b i m y u ż y t e k z inform a c j i f a k t y c z n e j , k t ó r e j w (6) n ie m a , m i a n o w i c i e iż : „ M a n is a r a t i o n a l a n i m a l " , z n a c z y p o ang ie l sku , że cz łowiek j e s t s tworze n i e m r o z u m n y m .

Z g o d n i e z suges t ią L a n g f o r d a * m o ż e m y j a s k r a w i e j p o k a z a ć , że (6) n ie n a d a j e się j a k o i n t e r p r e t a c j a w y p o w i e d z i (1), m i a n o w i c i e p r z e k ł a d a j ą c t e z d a n i a n a i n n y j ę z y k , p o w i e d z m y n i e m i e c k i , i spos t r zega jąc , iż owe dwie p r z e ł o ż o n e w y p o w i e d z i m i a ł y b y d l a N i e m c a z n a c z e n i a w sposób o c z y w i s t y r ó ż n e (o ile jeszcze z a ł o ż y m y , iż n ie z n a on zupe łn i e angie l sk iego) . P r z e k ł a d e m n a n i emieck i wypowiedz i (1) b ę d z i e : (1') „Seneca h a t ge sag t , da s s d e r M e n s c h ein ve rminf t iges T ie r se i" 3 . W p r z e k ł a d z i e z d a n i a (6) s łowo „ E n g l i sh" 4 n a l eży , oczywis t a , p r z e ł o ż y ć n a „ E n g l i s c h " 5 (a n ie n a D e u t s c h " 6 ) , z a ś : „ M a n is a r a t i o n a l a n i m a l " — n a : „ M a n is a r a t i o n a l a n i m a l " (a n ie n a : „ D e r M e n s c h i s t e in v e r n u n f t i g e s T i e r " 7 ) .

S to su j ąc z a m i a s t p r z e k ł a d u ( jak w (6)) — mocn ie j sze w y m a gan ie i zomor f i zmu i n t e n s j o n a l n e g o , C a r n a p d o k o n a ł b y n a s t ę p u jącej a n a l i z y w y p o w i e d z i o w ie rzen iu (A) : (B) „ I s t n i e j e z d a n i e w s y s t e m i e s e m a n t y c z n y m S ' — t a k i e , że : (a) & { j e s t i n t e n s j o -na ln i e i zomorf iczne w z g l ę d e m : «Ziemia j e s t o k r ą g ł a » , o raz (b) K o l u m b s k ł o n n y j e s t p o t w i e r d z i ć J e d n a k ż e i zomor f i zm i n t e n s j o -n a l n y , co w i d a ć z C a r n a p o w s k i e j definicj i t e g o po jęc ia , j e s t re lac ją m i ę d z y p a r a m i u p o r z ą d k o w a n y m i , z k t ó r y c h k a ż d a s k ł a d a się ze z d a n i a o raz s y s t e m u s e m a n t y c z n e g o . S t ą d (B) n a l e ż a ł o b y p o n o w n i e n a p i s a ć w t a k i e j o t o p o s t a c i : (C) „ I s t n i e j e z d a n i e S i

w s y s t e m i e s e m a n t y c z n y m S ' — t a k i e , że : (a) © f j a k o z d a n i e s y s t e m u S ' j e s t i n t e n s j o n a l n i e i zomorf iczne w z g l ę d e m : «Z iemia

* W „The Journal of Symbolic Logic", t. 2, s. 53. 3 „Seneka powiedział, że człowiek jest stworzeniem rozumnym". 4 „Angielski". 6 „Angielski". 6 „Niemiecki". 7 Człowiek jest stworzeniem rozumnym.

440 Alonzo Chwrch

j e s t ok rąg ł a» , j a k o z d a n i a po l sk iego 8 , o raz (b) K o l u m b s k ł o n n y b y ł p o t w i e r d z i ć ©t- j a k o z d a n i e s y s t e m u S ' " .

J a k o i n t e r p r e t a c j a z d a n i a (1) o d p o w i e d n i k i e m (0) b y ł o b y — w y d a j e się — n a s t ę p u j ą c e z d a n i e : (7) „ I s t n i e j e z d a n i e S t - w sys t e m i e s e m a n t y c z n y m S ' — t a k i e , że : (a) S t - j a k o z d a n i e sys t e m u S ' j e s t i n t e n s j o n a l n i e i zomorf iczne w z g l ę d e m : «Człowiek j e s t s t w o r z e n i e m r o z u m n y m » , j a k o z d a n i a po lsk iego 9 , o raz (b) Sen e k a n a p i s a ł Qi j a k o z d a n i e s y s t e m u S ' " .

I z n o w u L a n g f o r d o w s k a m e t o d a p r z e k ł a d u w y k a z u j e , iż (C) n ie d a się u t r z y m a ć j a k o i n t e r p r e t a c j a w y p o w i e d z i (A), (7) zaś — j a k o i n t e r p r e t a c j a w y p o w i e d z i (1).

II

W t y m , co n a s t ą p i , z a k ł a d a się, że s łowo „ E n g l i s h " p o ang i e l sku i s łowo „ E n g l i s c h " p o n i e m i e c k u m a j ą sens zawie ra j ący odn ie s ienie do k w e s t i i p r a g m a t y c z n y c h (w z n a c z e n i u Mor r i s a i Car-n a p a ) —> n p . coś t a k i e g o : „ j ęzyk , k t ó r y m p o s ł u g i w a n o się p o w s z e c h n i e w Wie lk ie j B r y t a n i i i S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h w r . 1 9 4 9 " .

J a k o a l t e r n a t y w n e m o ż n a b y r o z w a ż y ć r o z u m i e n i e t y c h s łów w t a k i m m n i e j więcej z n a c z e n i u : „ język , do k t ó r e g o s tosują się t a k i e a t a k i e r e g u ł y s e m a n t y c z n e " , p r z y c z y m z o s t a ł a b y p o d a n a l i s t a r egu ł , w y s t a r c z a j ą c a d o t ego , b y s t a ło się p e w n e , iż i s tn ie je t y l k o j e d e n j ę zyk , k t ó r y o d p o w i a d a d a n e m u opisowi.^ W ó w c z a s z a r z u t , że (1) n ie j e s t n a s t ę p s t w e m l o g i c z n y m t w i e r d z e n i a (6) l u b (7), b y ł b y m n i e j b e z p o ś r e d n i , a m o ż e w ogóle b y u p a d ł .

A b y pó j ść za t ą o s t a t n i ą możl iwością , a z a r a z e m n ie o m a w i a ć szczegółowo owej l i s t y w y m a g a n y c h r egu ł s e m a n t y c z n y c h . wT n a s t ę p u j ą c y sposób z m o d y f i k u j e m y nasz z a r z u t w o b e c (7) j a k o i n t e r p r e t a c j i z d a n i a (1). Ana log iczn ie do p r o p o z y c j i d l a A n g l ików, b y (1) z i n t e r p r e t o w a ć j a k o (7), m a m y p r o p o z y c j ę d la

8 W oryginale fragment w cudzysłowie strzałkowym (« ») podano po angielsku («The World is round») i stąd określono jako zdanie angielskie.

9 Tu także w oryginale zdanie w cudzysłowie strzałkowym (« ») podano po angielsku («Man is a rational animal») i stąd określono jako zdanie angielskie.

O Carnapowskiej analizie zdań o twierdzeniu i o wierzeniu 441

M e m c ó w , b y (1') z i n t e r p r e t o w a ć j a k o (1"): „ E s g i b t e inen S a t z Q{

auf e i n e m s e m a n t i s c h e n S y s t e m S ' , so da s s (a) 2 ^ ais S a t z v o n S ' i n t e n s i o n a l i s o m o r p h zn « D e r M e n s c h i s t e in vern i inf t iges T ie r» ais d e u t s c h e r S a t z is t , u n d (b) Seneca Qi7 a is S a t z v o n S ' g e s c h r i e b e n h a t " 1 0 .

T e dwie p r o p o z y c j e , dz ięki ich śc i s łemn pa ra l e l i zmowi , u t r z y m u j ą się a l bo u p a d a j ą pospo łu . J e d n a k ż e (7" ) p o n i e m i e c k u o raz (7) p o ang i e l sku n ie są w z a j e m s w y m i p r z e k ł a d a m i w ż a d n y m m o ż l i w y m d o p rzy j ęc i a znaczen iu . W szczególności zaś n ie są one i n t e n s j o n a l n i e i zomorf iczne . A jeżel i r o z w a ż y m y angie l sk ie zda n i e : (a) „ J o h n be l i eves t h a t Seneca sa id t h a t m a n is a r a t i o n a l a n i m a l " n , o raz j ego p r z e k ł a d n a j ę z y k n i emieck i ( a ' ) , t o zoba c z y m y , że z d a n i a , d o k t ó r y c h się d o c h o d z i j a k o do d o m n i e m a n y c h i n t e r p r e t a c j i z d a ń (a) o raz (a ' ) , m o g ą n a w e t m i e ć p r z e c i w n ą w a r t o ś ć logiczną, k a ż d e o d p o w i e d n i o w s w y m j ę z y k u ; J o h n b o w i e m , choć z n a regu ły s e m a n t y c z n e z a r ó w n o j ę z y k a angie l sk iego , j a k i n i emieck iego , n i e m n i e j j e d n a k m o ż e n ie u m i e ć w y c i ą g n ą ć p e w n y c h spoś ród log icznych (bądź i n n y c h ) k o n s e k w e n c j i o w y c h regu ł .

Alonzo Church, On Carnap's Analysis oj Statements of Assertion and Belief . (odczyt w Association for Symbolic Logic, 28. X I I . 1949). „Analysis", 1950,

Yol. 10, No. 5; przedruk w PhilosopJiy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

1 0 „Istnieje zdanie Bi w systemie semantycznym S r — takie, że: (a) Bi jako zdanie systemu S' jest intensjonalnie izomorficzne względem: «Der Mensch ist ein vernunftiges Tier» jako zdania niemieckiego oraz (b) Seneka napisał <Bi jako zdanie systemu S'".

1 1 „Jan wierzy, że Seneka powiedział, iż człowiek jest stworzeniem rozumnym".

P. T. Geach

RUSSELLOWSKA TEORIA D E S K R Y P C J I

O p u b l i k o w a n y o s t a t n i o w „ A n a l y s i s " * a r t y k u ł o m a w i a p e w n e t r u d n o ś c i prima jacie związane z E u s s e l l o w s k ą teor ią d e s k r y p c j i ok reś lonych . B ę d ę się s t a r a ł t u t a j w y k a z a ć : ( I) że n a w e t w zas toso w a n i u do t ego r o d z a j u p r z y k ł a d ó w , z a c z e r p n i ę t y c h ze zwyk łego j ę zyka , j a k i m i pos ługu je się E u s s e l l , j ego a n a l i z a z d a ń zawierających d e s k r y p c j e ok reś lone m a p o w a ż n e w a d y ; ( I I ) że t e o r i a j ego , j ako k o n w e n c j a d o t y c z ą c a j ę z y k a symbo l i cznego , poc i ąga za sobą n i edopuszcza lne k o m p l i k a c j e .

(I) Z d a n i e m E u s s e l l a , „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " 3 ^=- to ^ ' tw ie rdzen ie f a ł s z y w e . „ P o g l ą d t e n j e s t , w e d ł u g m n i e , o b a r c z o n y 7 b ł ę d e m „wie lu p y t a ń " . Ż e b y się z o r i e n t o w a ć , n a c z y m t o t u t a j polega, r o z w a ż m y t y p o w y p r z y k ł a d t ego b ł ę d u : ż ą d a n i e k r ó t k i e j odpowiedz i : „ t a k a lbo n i e " , n a p y t a n i e : „Czy j e s t e ś b a r d z i e j szczęśliwy, o d k ą d t w o j a ż o n a u m a r ł a ? " K r y j ą się w t y m t r z y p y t a n i a :

(1) Czy k i e d y k o l w i e k mia łeś żonę? (2) Czy t w o j a ż o n a u m a r ł a ? (3) Czy j e s t e ś od t e g o czasu b a r d z i e j szczęś l iwy?

* Sóren Halldón, Certain Problems cormected with the Definition of Identity and Definite Descriptions given in «Principia Mathematica», „Analysis", vol. 9, 1948—49, s. 29—33.

1 „Król Francji jest łysy"; ściślej zaś — ze względu na wystąpienie rodzajnika określonego „the": „(ten oto jedyny) król Francji jest łysy".

444 P. T. Geach

P o s t a w i e n i e p y t a n i a (2) z a k ł a d a tw ie rdzącą odpowiedź n a p y t a n i e (1); jeśl i p r a w d z i w a odpowiedź n a p y t a n i e (1) j e s t p r ze cząca , p y t a n i e (2) n ie p o w s t a j e . S t a w i a j ą c p y t a n i e (3), z a k ł a d a m y o d p o w i e d ź tw ie rdzącą n a p y t a n i e (2); o ile p y t a n i a (2) n ie p o s t a w i o n o b ą d ź o ile p r a w d z i w a n a n ie odpowiedź j e s t p r zecząca , t o wówczas p y t a n i e (3) n i e p o w s t a j e . G d y zaś p y t a n i e n ie p o w s t a j e , j e d y n i e p o p r a w n y m s p o s o b e m udz ie l en ia o d p o w i e d z i j e s t powiedzen ie t ego właśn ie , że d a n e p y t a n i e w ogóle n ie p o w s t a ł o , i wy ja śn i en i e , d l aczego ; „ k r ó t k a " odpowiedź , twie r d z ą c a a lbo p rzecząca , w p r a w d z i e p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m i l o g i c z n y m moż l iwa , j e s t j e d n a k n i e w ł a ś c i w a . M e jes t t o w b r e w p r a w o m sprzecznośc i i wy łączonego ś r o d k a ; głoszą one b o w i e m t y l k o t y l e , że j e ż e l i p y t a n i e p o w s t a ł o , t o odpowiedz i „ t a k " i „ n i e " w y k l u c z a j ą się w z a j e m n i e , czyl i są roz łączn ie a l t e r n a t y w n e .

P o d o b n i e , p y t a n i e „ I s t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e b a l d ? " p o c iąga za sobą d w a i n n e p y t a n i a :

(4) Czy k t o ś j e s t w te j chwil i k r ó l e m F r a n c j i ? (5) Czy i s tn ie ją w t e j chwil i r óżn i ludz ie , z k t ó r y c h k a ż d y j es t

k r ó l e m F r a n c j i ?

1 p y t a n i e „Czy o b e c n y k r ó l F r a n c j i j e s t ł y s y " n ie p o w s t a n i e , d o p ó k i n a p y t a n i e (4) n ie z o s t a n i e u d z i e l o n a o d p o w i e d ź twie r dząca , a n a p y t a n i e (5) — przecząca . ( S a m o użyc i e s łowa „ k r ó l " n i e p r z e s ą d z a n e g a t y w n e j odpowiedz i n a p y t a n i e (5); w swo im czasie w S p a r c i e b y ł o d w ó c h k r ó l ó w ) . J e ś l i k t ó r a ś z t y c h d w ó c h o d p o w i e d z i j e s t f a ł szywa , t o o d p o w i e d ź t w i e r d z ą c a n a g łówne p y t a n i e , „ t a k , j e s t ł y s y " , będz i e n ie fa ł szem, t y l k o p o p r o s t u „ni w p ięć , n i w d z i e w i ę ć " * . P o g l ą d t e n pozos t a j e — j a k m y ś l ę — w zgodzie ze z d r o w y m r o z s ą d k i e m ; g d y b y p r o s t e g o cz łowieka zmus ić do udz i e l en i a odpowiedz i , r z e k ł b y z a p e w n e : „Nie b ą d ź g łup i , F r a n c j a n ie m a k r ó l a " .

S a m o u ż y c i e d e s k r y p c j i okreś lone j „ t h e k i n g of F r a n c e " 2

* Por. Frege, Ueber Sinn und Bedeutung, s. 39—-41 (s. 69 70 w Philoso-phi cal Writings of Gottloh Frege, Black well, 1952).

2 „Król Francji"; ze względu na wystąpienie rodzajnika określonego „the": „(ten oto jedyny) król Francji*.

liussellowska teoria deskrypcji 445

n i e z a w s z e p o p r z e d z o n e b y w a za łożen iem, iż odpowiedź n a p y t a n i e (4) b y ł a t w i e r d z ą c a , a odpowiedź n a p y t a n i e (5) — przecząca . P o n i e w a ż , j a k s łusznie z a u w a ż a E u s s e l l , t e dwie odpowiedz i łącznie są r ó w n o w a ż n e logicznie z d a n i u : „ t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e e x i s t s " 3 , a z a t e m , g d y b y się t e dwie odpowiedz i z a w s z e z a k ł a d a ł o , m ó w i ą c „ t h e K i n g of F r a n c e " , nie m o ż n a b y z a d a ć p y t a n i a , czy i s tn ie je k t o ś , k t o „ jes t k r ó l e m F r a n c j i " 4 , n ie zak ła da j ąc z a r a z e m , że f a k t y c z n i e i s t n i e j e k t o ś t a k i ; a t o j e s t a b s u r d . E u s s e l l o w s k a ana l i za z w y k ł y c h t w i e r d z e ń e g z y s t e n c j a l n y c h , z awie ra j ących d e s k r y p c j e okreś lone , t a k i c h j a k „ t h e K i n g of F r a n c e e x i s t s " 5 , j e s t c a łk i em t r a f n a . P o n a d t o zaś a n a l i z a t a da je d o b r e w y n i k i , g d y „ t h e K i n g of F r a n c e " j e s t p r e d y k a t e m log i cznym, czyl i o r z e c z n i k i e m l o g i c z n y m ; „George Y I is n o t t h e K i n g of F r a n c e " 6 j e s t r ó w n o w a ż n e logicznie z d a n i u : „ e i t h e r George V I is n o t a K i n g of F r a n c e , or t h e r e a r e severa l p e o p l e each of w h o m is a K i n g of F r a n c e " 7 — i n ie s twie rdza a n i n ie z a k ł a d a , że i s tn ie je p e w i e n o b e c n y k r ó l F r a n c j i . ( W s a m y m twie r dzen iu e g z y s t e n c j a l n y m s łowa „ t h e K i n g of F r a n c e " , n i e z a ś „ e x i s t s " 8 , są o rzeczn ik i em l o g i c z n y m ; t w i e r d z e n i e t o b o w i e m j e s t logicznie r ó w n o w a ż n e z d a n i u „ s o m e b o d y is t h e K i n g of F r a n c e " 9 . ) N a t o m i a s t t eo r i a E u s s e l l a z a ł a m u j e się, g d y chodz i o z d a n i a , w k t ó r y c h „ t h e K i n g of F r a n c e " j e s t p o d m i o t e m log i cznym, t a k i e j a k : „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " o raz „ a n

3 „Obecny król Francji istnieje"; — ściślej zaś: „(ten oto jedyny) obecny król Francji istnieje".

4 KSciślej: „jest (tym oto jedynym) królem Francji". 6 „Król Francji istnieje"; ściślej zaś — ze względu na wystąpienie ro

dzajnika określonego „the": „Istnieje (ten oto jedyny) król Francji". 6 „Jerzy VI nie jest królem Francji", ściślej zaś — ze względu na ro

dzajnik określony „the": „Jerzy VI nie jest (tym oto jedynym) królem Francji". 7 „Albo Jerzy VI nie jest królem Francji, albo też istnieje kilku ludzi,

z których każdy jest królem Francji"; ściślej zaś ze względu na to, że w oryginale występuje tu dwukrotnie rodzajnik nieokreślony „a": „albo Jerzy VI nie jest (jakimś) królem Francji, albo też istnieje kilku ludzi, z których każdy jest (jakimś) królem Francji".

8 „Istnieje". 9 „Ktoś jest królem Francji'; ściślej zaś — z uwagi na wystąpienie ro

dzajnika określonego „the" — „Ktoś jest (jedynym) królem Francji".

446 P. T. Geach

assass in ha^f s t a b b e d t h e K i n g of F r a n c e " 1 0 . Z d a n i a t a k i e zak ł a da ją o d p o y i e d ź t w i e r d z ą c ą n a p y t a n i e : „does t h e p r e s e n t K i n g of F r a n c e e x i s t ? " 1 1 ; a że odpowiedź t a k a j e s t fa ł szem, p r z e t o u ż y c i e z w r o t u „ t h e K i n g of F r a n c e " w rol i p o d m i o t u logicznego j e s t n i e n a mie j scu .

J e s t rzeczą ważną , a b y od różn ić m ó j pog l ąd , iż i s t n i en i e obecnego j e d y n e g o k r ó l a F r a n c j i zos ta ło z a ł o ż o n e p r zez tw ie r dzenie „ t h e K i n g of F r a n c e is b a l d " , od p o g l ą d u E u s s e l l a , k t ó r y u w a ż a , że i s tn ien ie t o w y n i k a i m p l i k a c y j n i e z p r z y t o c z o n e g o t w i e r d z e n i a . J eże l i p i m p l i k u j e q, p r z y c z y m ą j e s t fa ł szywe, t o p j e s t oczywiście również fa ł szywe. T y m c z a s e m , g d y się m ó w i , że p z a k ł a d a g, t o m a się n a m y ś l i , że p j e s t odpowiedz ią n a p y t a n i e , k t ó r e n ie p o w s t a j e , o ile q n ie j e s t p r a w d ą . J eże l i q— t o fałsz, a lbo jeżeli g j e s t z kolei odpowiedz ią n a p y t a n i e , k t ó r e n ie p o w s t a ł o , t o wówczas s tw ie rdzen ie p n ie j e s t fa łszem, lecz p o p r o s t u c z y m ś n i ewła śc iwym. x

( I I ) S c h a r a k t e r y z o w a n e n i e d o s t a t k i teor i i E u s s e l l a , j a k o zda jącej s p r a w ę ze s t a n u rzeczy w z w y k ł y m j ę z y k u , b y n a j m n i e j n ie p r z e m a w i a j ą p r z e c i w k o n i e j , g d y m a o n a b y ć p r o p o n o w a n ą u m o w ą , d o t y c z ą c ą j ę z y k a symbol i cznego . W j ę z y k u sformal izow a n y m s t a r a m y się u n i k a ć s y t u a c j i , w k t ó r y c h j a k a ś f o r m u ł a

\ j e s t „n ie n a mie j scu" , g d y ż s t a n o w i odpowiedź n a p y t a n i e , k t ó r e w ogóle n ie p o w s t a j ę ; o s i ą g a m y t o , zmien ia j ąc znaczen ie t ego p y

k a n i a . E o z p a t r z m y p r z y p a d e k ze ra . W z w y k ł y m j ę z y k u p y t a n i e : „ M a y I g ive y o u some m o r e t e a ? " 1 2 , z a k ł a d a , że j u ż p r z e d t e m dos ta łeś h e r b a t ę ; w p r z e c i w n y m raz ie j e s t ono n ie n a mie j scu — j a k powiedz i a ł a Al ic ja : „ I ' v e h a d n o t h i n g y e t , so I c a n ' t t a k e m o r e " 1 3 . A odpowiedź P o m y l o n e g o K a p e l u s z n i k a b r z m i a ł a : „ Y o u m e a n y o u c a n ' t t a k e l e s s ; i t ' s v e r y easy t o t a k e m o r e t h a n

1 0 „Skrytobójca zasztyletował króla Francji"; ściślej zaś — z poprzednio wspomnianego względu — „(jakiś) skrytobójca zasztyletował (tego oto jedynego) króla Francji".

1 1 „Czy obecnie istnieje król Francji?"; ściślej zaś (zob. wyżej): „czy istnieje (ten jedyny) obecny król Francji?"

1 2 „Czy mogę dolać ci jeszcze trochę herbaty?" 1 3 „Dotychczas nic nie dostałam, więc nie mogę dostać jeszcze trochę".

Bussellowska teoria deskrypcji 447

n o t h i n g " 1 4 . N a s z K a p e l u s z n i k , t a k j a k m a t e m a t y c y , t r a k t u j e „n i c " , czy t eż „ 0 " , j a k o odpowiedź n a p y t a n i e „ i l e?" , n a r ó w n i z k a ż d ą inną odpowiedz ią ; n iezupe łn ie t o o d p o w i a d a p o t o c z n e m u r o z u m i e n iu , n a t o m i a s t w j ę z y k u s y m b o l i c z n y m j e s t b a r d z o w y g o d n e .

I s t n i e j ą j e d n a k d e c y d u j ą c e wzg lędy t e c h n i c z n e , k t ó r e p r z e m a wiają p r z e c i w k o teor i i E u s s e l l a . N ie def iniuje on d e s k r y p c j i okreś lone j „(ix)(Fx)" j a k o t a k i e j , lecz j e d y n i e j e j użyc ie w kon t ekśc ie „ G . . . " ; Wedle t e g o „(ix){Fx)" m a z n a c z y ć ty l e , co : „(Ej/) : Gy • (x) • Fx = x = y". O t ó ż s tosu jąc t ę definicję m u s i m y z a d e c y d o w a ć , j a k i t o k o n t e k s t j e s t r e p r e z e n t o w a n y przez „G. . . " . J e ś l i n p . definicję t ę s t o s u j e m y do wzoru , k t ó r y w j e d n y m ze z d a ń s k ł a d o w y c h zawie ra w y r a ż e n i e „(ix)(F%)", m u s i m y rozs t r z y g n ą ć , czy „G(ix)(Fx)u n a l eży p r z y j ą ć j a k o s k r ó t z a s t ępczy owego z d a n i a sk ł adowego , czy też całego z d a n i a ; i w y n i k i zapisan ia t ego w z o r u b ę d ą w d w ó c h w y m i e n i o n y c h w y p a d k a c h różne . W celu un ikn i ęc i a r ó ż n y c h d e f i n i e n s ó w p r z y t y m s a m y m d e f i n i e n d u m E u s s e l l w Principia Mathemathica ( * 1 4 ) poda je r e g u ł y d o t y c z ą c e „ z a k r e s u " d e s k r y p c j i okreś lone j , t j . r egu ły , k t ó r e m a j ą okreś l ić , i le z d a n e j f o r m u ł y na l eży p rzy j ąć j a k o owo „G(ix)(Fx)u z c y t o w a n e j definicj i . N i e s t e t y r e g u ł y t e są niew y s t a r c z a j ą c e . W e ź m y w y r a ż e n i e „(ix)(Fx)1R(ix)(Fx)". N ie zawiera ono ż a d n e j części , k t ó r a b y b y ł a z d a n i e m l u b funkcją zdaniową, w k t ó r e j w y s t ę p u j e „ (u? ) (F#)" ; nie m o ż n a t u więc zas tosować E u s s e l ł o w s k i c h u s t a l e ń co do „ z a k r e s u " . T y m c z a s e m is tn ie je k i lka sposobów i n t e r p r e t a c j i t ego w y r a ż e n i a , w zgodzie z powyższą definicją.

( 1 ) M o ż n a b y p o s t a n o w i ć , że „ G " w d e f i n i e n d u m m a rep r e z e n t o w a ć „ . . .E . . . " ( k r o p k i p o o b u s t r o n a c h na l eży zas tąp ić t a k i m s a m y m w y r a ż e n i e m ) , t a k iż „Gy" *w d e f i n i e n s i e — to „j/Ej/". T o n a j p r o s t s z e rozwiązan ie p r z y j m u j e s a m E u s s e l l ( * 1 4 . 2 8 ) .

(2) M o ż n a b y p o s t a n o w i ć , że „ G " m a r e p r e z e n t o w a ć „. . .K(?#)(Fa?)", t a k iż „Gy" w d e f i n i e n s i e t o „yR(ix){Fx)". Wówczas d e s k r y p c j a ok reś lona „(ix)(Fx)" w y s t ą p i w d e f i n i e n s i e

1 4 „Chciałaś powiedzieć, że nie możesz dostać m n i e j , niż miałaś dotychczas; przecież to bardzo łatwo dostać w i ę c e j niż nic".

44S P. T. Geach

z z a k r e s e m „y'R(ix)(Fx) i n a l e ż y ją w y e l i m i n o w a ć s tosu jąc p o r a z d r u g i naszą definicję . A b y u n i k n ą ć p o m i e s z a n i a z m i e n n y c h , m u s i m y w p r o w a d z i ć n o w ą zmienną , p o w i e d z m y „£", do d e f i n i e n s a w y r a ż e n i a „G(ix)(Fx)" n a mie jsce „*/"; a że k o n t e k s t e m „ G . . . " j es t „ t /B . . . " , p r z e t o „G^" w t y m def iniensie będz i e t o „ 2 / R 2 " .

(3) P o d o b n e r e z u l t a t y u z y s k a m y , p r z y j m u j ą c , że „ G . . . " m a r e p r e z e n t o w a ć funkc ję , , ( ?# ) (F#)B . . . " , t a k iż „Gy" w d e f i n i e n s i e będz ie t o „(ix)(Fx)Hy". AV celu w y e l i m i n o w a n i a w y s t ę p u j ą c e g o w t y m mie j scu „(ix)(Fx)" z z a k r e s e m „(ix)(Fx)Bi/", z a s t ę p u j e m y w d e f i n i e n s i e w y r a ż e n i a • „G(ix)(Fx)u z m i e n n ą „?/", s t a w i a j ą c n a je j mie jsce z m i e n n ą „3" , t a k j a k p r z e d t e m , n a s t ę p n i e z a ś p r z y j m u j e m y , że „G. . . " m a t o b y ć „ . . .B / / " , t a k iż „ G s " w t y m d e f i n i e n s i e będz ie t o „ z R y " .

Ł a t w o t e r a z w y k a z a ć , że r e z u l t a t y t y c h t r z e c h sposobów rozwinięc ia w y r a ż e n i a „(ix)(Fx)H(ix)(Fx)u są r ó w n o w a ż n e logicznie . M e są one j e d n a k t y m s a m y m w y r a ż e n i e m ; a z a t e m nie m a m y p r a w a pos ług iwać się w z o r e m „(ix){Fx)T&(ix)(Fx)" j a k o s k r ó t e m z a s t ę p u j ą c y m k a ż d e z w y m i e n i o n y c h rozwin ięć , d o p ó k i n ie z o s t a n i e u d o w o d n i o n a ich r ó w n o w a ż n o ś ć log iczna ; p o d o b n i e j a k nie wo lno n a m n a p i s a ć „a + fe-fc" z a m i a s t „(« + &)+-<?" b ą d ź z a m i a s t „a + + f - o ) " , z a n i m nie s f o r m u ł u j e m y p r a w a łączności d o d a w a n i a .

Jes te i i i . p e w n y ^ e - p r z y o d r o b i n i e p o m y s ł o w o ś c i u d a ł o b y się z n a l e ź ć i n n e , n ie z a u w a ż o n e p rzez Russe l l a i W h i t e h e a d a , p r z y p a d k i , w k t ó r y c h t o s a m o d e f i n i e n d u m , zawiera jące d e s k r y p c j e okreś loną , m a więcej niż j e d e n d e f i n i e n s ; a n a w e t — b y ć m o ż e — p r z y p a d k i , k i edy t e d e f i n i e n s y n i e s ą r ó w n o w a ż n e logicznie *. O tóż t ego r o d z a j u k o m p l i k a c j e są h i e d o p u s z c z a l n e w d o b r y m sys t emie f o r m a l n y m ; p r z e t o R u s s e l l o w s k a „def inic ja k o n t e k s t o w a " d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h nie zda je e g z a m i n u j a k o zab ieg f o r m a l n y . ( P r o p o n o w a n o różne a l t e r n a t y w n e u m o w y , j a k n p . F r e g e g o czy Q u i n e ' a ; n ie j es t j e d n a k m o i m z a d a n i e m d y s k u t o w a n i e o n i ch t u t a j ) .

* Tego rodzaju dowód, że wspomniane reguły co do „zakresu"' są ze sobą niezgodne, przedstawił Chwistek. -Por. Black The Naturę of Mathematics, s. 83.

Russellowska teoria deskrypcji 449

D o d a t k o w ą w a d ą teor i i E u s s e l l a j e s t t o , że def iniuje on znaczenie w y r a ż e n i a „(?#)(Fa?)" w t w i e r d z e n i u e g z y s t e n c j a l n y m „B!(?a?)(Pa?)", p r z y p o m o c y spec ja lne j definicji *14 . 02" , n ie zaś p r z y p o m o c y ogólnej definicj i w y r a ż e n i a „Gt(ix)(Fx)u. J a k o p r e t e k s t p o d a j e , iż n iemożl iwością b y ł o b y zna lez ien ie funkc j i określającej „ E ! y " w d e f i n i e n s i e „ (By) : Fly- (x)Fx ~ x = y", k t ó r y o t r z y m a l i b y ś m y s tosu jąc definicję ogólną. Ale t o n i e p r a w d a ; b a r dzo ł a t w o zna leźć odpowiedn ią funkc ję , n p . „(Fz)y = z" (por . *14.204) . Co więce j , i bez t a k i e j funkc j i m o ż n a b y , m i m o w s z y s t k o , p o d c i ą g n ą ć w y r a ż e n i e „Fl(ix)(Fx)u p o d ogólną definicję , u s t a l a j ą c , że z n a c z y ono t y l e , co „F(ix)(Fx)u (por . *14.22) .

P. T. Geacli, 'Russell'8 Theory of Descriptions. „Analysis", 1950, Vol. 10, No. 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Bernard Mayo

ZDARZENIA A J Ę Z Y K

B ę d ę mówi ł o t y m , że logicy w ogóle n ie z a j m o w a l i się w sposób a d e k w a t n y z d a n i a m i o z d a r z e n i a c h ; że s ta ło się t a k p r z e d e w s z y s t k i m n a s k u t e k s k o n c e n t r o w a n i a u w a g i n a z d a n i a c h , w k t ó r y c h r zeczownik i i p r z y m i o t n i k i są ważn ie j sze o d c z a s o w n i k ó w i p r z y s łówków; wreszc ie że t o z ko le i w y p ł y w a z n ie dość g r u n t o w n e j rewizj i — t r a d y c y j n e j logiki p r o p o z y c j o n a l n e j .

I

Z a c z y n a m o d r o z w a ż e n i a s y t u a c j i , k t ó r a j e s t , b y ć m o ż e , t r u d n a do z a n a l i z o w a n i a w sposób — że p o z w o l ę sobie go t a k n a z w a ć — o r t o d o k s y j n i e log iczny . Z d a n i e : „ T e n k a m i e ń zos ta ł po łożony p r zez k r ó l a J e r z e g o V " , n a p i e r w s z y r z u t o k a n ie n a s t ręcza ż a d n y c h t r u d n o ś c i . S t o s u j ą c t y p o w ą ana l i zę , powiedzie l i b y ś m y , iż z d a n i e t o w y r a ż a , czy t eż s t w i e r d z a , sąd w sensie log i c z n y m , k t ó r y j e s t p r a w d z i w y , o ile k r ó l J e r z y V po łoży ł t e n k a mień , a f a ł s zywy w p r z e c i w n y m w y p a d k u . M o ż n a b y d o d a ć , w p rzec iw ieńs tw ie do t r a d y c y j n e g o r o z b i o r u n a p o d m i o t , ł ączn ik i o rzeczn ik ( „ K r ó l J e r z y V j e s t t y m , k t o po łoży ł t e n k a m i e ń " ) , że t w i e r d z i się t u n ie o własnośc i k r ó l a J e r z e g o V (an i k a m i e n i a ) , t y l k o o re lac j i m i ę d z y n i m i . P o n a d t o , g d y b y owo z d a n i e b r z m i a ł o : „ T e n k a m i e ń zos t a ł 9 l ipca 1929 r . p o ł o ż o n y p r zez k r ó l a J e r z e g o V " , t o n a l e ż a ł o b y d o d a ć , iż s t w i e r d z a się t u t a k ż e i z a c h o d z e n i e d rug ie j re lacj i , m i a n o w i c i e m i ę d z y j e d n y m z d a r z e n i e m , j a k i m j e s t położe-L o g i k a i j ę z y k 31

452 Bernard Mayo

nie k a m i e n i a , a i n n y m i z d a r z e n i a m i , z n a r o d z e n i e m C h r y s t u s a o raz p e w n y m i o b s e r w a c j a m i a s t r o n o m i c z n y m i włączn ie . T r z e b a b y z a u w a ż y ć , że obie t e re lac je są w t y m sensie bezczasowe , iż p r a w dz iwość ich s t w i e r d z e n i a j e s t n i eza l eżna od czasu , w j a k i m z b u d o w a n o d o w o l n e z d a n i e , w k t ó r y m t a k i e s tw ie rdzen i e w y s t ę p u j e . (Nie zawsze t a k b y w a : n p , inacze j rzecz się m a ze z d a n i e m : „ J u t r o w M a n c h e s t e r z e b ę d z i e p a d a ł deszcz" , gdz ie p r a w d z i w o ś ć t e g o , co się tw ie rdz i , j e s t z a l eżna od czasu , w j a k i m t o t w i e r d z e n i e wyg łoszono) . W rezu l t ac i e n ie u d a ł o się w ana l iz ie powyższe j w y d o b y ć z n a c z e n i a czy t eż funkc j i g r a m a t y c z n e g o czasu p r z e szłego — c z a s o w n i k a („zos ta ł p o ł o ż o n y " ) .

W y o b r a ź m y sobie , że j a k i ś n ieco e k s c e n t r y c z n y a r c h i t e k t umieśc i ł n a t y m k a m i e n i u n a p i s , w czasie g d y głaz t e n w y d o b y w a n o w k a m i e n i o ł o m a c h ; w ó w c z a s ów n a p i s m ó g ł b y m i e ć t a k ą p o s t a ć : „ T e n k a m i e ń z o s t a n i e p o ł o ż o n y p rzez k r ó l a J e r z e g o V " . G d y n a d e j d z i e czas u roczys to śc i , z d a n i e t o t r z e b a będz i e zmien ić . K a m i e n i a r z z a s t ą p i s łowa „zos t an i e p o ł o ż o n y " s ł o w a m i „ jes t k ła d z i o n y " . (Albo — ż e b y t o b y ł o m n i e j szokujące , w y o b r a ź m y sobie , że t o n o w e z d a n i e wygłos i ł k o m e n t a t o r t e l e w i z y j n y : „ K r ó l J e r z y V k ł adz i e t e n k a m i e ń " ) . Wreszc i e , p o z a k o ń c z e n i u ce remon i i , s łowa „ jes t k ł a d z i o n y " z a s t ą p i się s ł o w a m i „zos t a ł p o ł o ż o n y " . Z p r z y c z y n p r a k t y c z n y c h t e d w a p i e rwsze s t a d i a , i z a r a z e m t e d w a w a r i a n t y , oczywis t a , p o m i j a m y ; f a k t j e d n a k , iż są one p o d w z g l ę d e m l o g i c z n y m s t o s o w n e , ś w i a d c z y o t y m , że w d o b r z e z n a n y m t r z e c i m s t a d i u m , t a k s a m o j a k w d w ó c h p o z o s t a ł y c h , n ie z n a c z e n i e d a n e g o z d a n i a , lecz okol iczności , w j a k i c h je wygłoszono, d e t e r m i n u j ą czas g r a m a t y c z n y c z a s o w n i k a . (P roszę wyb a c z y ć m e t a f o r ę z a w a r t ą w p o w i e d z e n i u , iż t o k a m i e ń „ w y g ł a s z a " z d a n i e , i l ekroć k t o ś o d c z y t u j e w y r y t y n a p i s ) .

Oko l i cznośc i ami z a t e m , k t ó r e są w a ż n e d l a z d e t e r m i n o w a n i a w s p o m n i a n e g o czasu g r a m a t y c z n e g o , b ę d ą : p rzesz łość , t e r a ź n i e j szość l u b p rzysz łość z d a r z e n i a , m i a n o w i c i e po łożen ia g łazu . P rzesz łość j e d n a k z d a r z e n i a n ie j e s t częścią t ego , co się tw ie rdz i . M k t n ie oczekuje in fo rmac j i , iż k a m i e ń , s t a n o w i ą c y na jwidoczn ie j część i s tn ie jącego b u d y n k u , z o s t a ł p o ł o ż o n y . M e j e s t t o t a k ż e n i e p o ż ą d a n e w t a r g n i ę c i e psycho log i i n a t e r e n log ik i ; t o r e z u l t a t

Zdarzenia a język 453

doc i ekan i a t y p u : „ N a j ak i ego r o d z a j u p y t a n i e — d a n e t w i e r d z e n i e s t a n o w i o d p o w i e d ź ? " . T o , co m ó w i ę , j e s t p r a w d ą n ie t y l k o w odn ie sieniu d o k a m i e n i o raz b u d y n k ó w , dz ięk i j ak ie j ś szczególne j w łasnośc i t y c h o b i e k t ó w ; i s tn i e j e p r a k t y c z n i e n i e o g r a n i c z o n y w a c h l a r z s y t u a c j i , w k t ó r y c h b y ł o b y t a k s a m o j a s n e , że w z d a n i u , gdzie w y s t ę p u j e g r a m a t y c z n y czas p rzesz ły , p rzesz łość n ie j e s t częścią t ego , co się tw ie rdz i . A z a t e m — c o się tw ie rdz i ? W d o t y c h c z a s o w e j ana l iz ie logicznej b y ł a — j a k n a r az ie — m o w a 0 s t w i e r d z a n e j w ł a ś n i e re lac j i . G d y b y z a p y t a ć , o c z y m — w z w y k ł y m z n a c z e n i u t y c h s łów — b y ł o d a n e z d a n i e , k a ż d y b y odpowiedz ia ł , że o z d a r z e n i u . N o r m a l n a j e d n a k a n a l i z a log iczna nie m o ż e u z n a ć , że z d a n i e : „ T e n k a m i e ń z o s t a ł p o ł o ż o n y p rzez k ró la J e r z e g o V " , j e s t o c z y m k o l w i e k i n n y m niż o t y m k a m i e n i u oraz k r ó l u J e r z y m V, czyl i o b y t a c h , m i ę d z y k t ó r y m i z a c h o d z i s t w i e r d z a n a re l ac ja . N a w e t w z d a n i u : „Ten. k a m i e ń zos t a ł 9 l ipca 1929 r . p o ł o ż o n y p r zez k r ó l a J e r z e g o V " — j e d y n i e część t e g o , co się tw ie rdz i , j e s t o z d a r z e n i u , m i a n o w i c i e okol iczn ik czasu , s tw ie rdza jący z a c h o d z e n i e s t o s u n k u czasowego m i ę d z y p o ł o ż e n i e m k a m i e n i a a i n n y m i z d a r z e n i a m i .

J e ś l i wyże j p r o p o n o w a n a a n a l i z a log iczna j e s t p o p r a w n a , t o w t a k i m raz i e i s tn ie je sens s łowa „ o " , w k t ó r y m z d a n i e : „ T e n k a m i e ń zos t a ł p o ł o ż o n y p r zez k r ó l a J e r z e g o V " , n ie m ó w i o zda rzen iu ; a jeśl i p o p r a w n e j e s t r o z u m i e n i e p o t o c z n e , t o i s tn ie je i n n y sens s łowa „ o " , w k t ó r y m c y t o w a n e z d a n i e m ó w i o z d a r z e n i u . T e c h n i c z n y sens s łowa „ o " t o t e n , w k t ó r y m — zgodn ie z ana l i zą logiczną — o m a w i a n e z d a n i e n ie s t w i e r d z a n iczego o z d a r z e n i u . 1 t o p r a w d a : w za sadz i e r o l a c y t o w a n e g o z d a n i a wca l e n ie p o l e g a na s t w i e r d z a n i u czegokolwiek , lecz n a z a n o t o w a n i u , u p a m i ę t n i e n i u czegoś , m i a n o w i c i e p e w n e g o z d a r z e n i a . P o t o c z n e rozumien ie s łowa „ o " mieśc i w sobie z a r ó w n o sens , w k t ó r y m zda nie o d n o t o w u j e , czyl i u p a m i ę t n i a , j a k i sens , w k t ó r y m z d a n i e s twie rdza .

T r z e b a oczywiśc ie p r z y z n a ć , że roz różn ien i e m i ę d z y s tw ie rd za n iem a o d n o t o w y w a n i e m n i e d a się p r z e p r o w a d z i ć z a b s o l u t n ą precyzją . M o g ł y b y n p . p o w s t a ć t a k i e okol icznośc i , w k t ó r y c h zdan ie : „ T e n k a m i e ń zos t a ł p o ł o ż o n y p r z e z k r ó l a J e r z e g o V " ,

31*

454 Bernard Mayo

b ę d z i e coś s t w i e r d z a ł o : g d y b y je n p . wyg łoszono w odpowiedz i k o m u ś , k t o się i n t e r e su j e , j a k i z a c h o d z i związek m i ę d z y t y m a k u r a t k a m i e n i e m a f u n d a t o r e m b u d y n k u . To właśn ie p r a g n ę p o d k r e ś l i ć , że n o r m a l n ą funkc ją n a p i s ó w j e s t o d n o t o w y w a n i e z d a r z e ń ; a p o n i e w a ż m a m z a m i a r tw ie rdz i ć , że o d n o t o w y w a n i e j e s t w a ż n ą funkc ją również z d a ń i n n y c h rodza jów , p r z e t o chc ia ł em zacząć od zwrócen ia u w a g i n a z d a n i a w y s t ę p u j ą c e w i n s k r y p c j a c h , gdz ie f u n k c j a o d n o t o w y w a n i a n ie p o d l e g a d y s k u s j i . O c z y w i s t a , n o r m a l n a f u n k c j a n a p i s ó w po l ega n a c z y m ś więcej niż t o o d n o t o w y w a n i e : z a z w y c z a j n p . z a c h o d z i t a k ż e r e l ac j a p r z e s t r z e n n a mię d z y p r z y p o m n i a n y m z d a r z e n i e m a u s y t u o w a n i e m n a p i s u w s p o m i na jącego o o w y m z d a r z e n i u . I s t n i e j ą j e d n a k i n n e , n ie m n i e j częs to s p o t y k a n e r o d z a j e z ap i sków, t a k i e j a k ks i ążk i o k r ę t o w e i ks ięgi h a n d l o w e , dz i enn ik i i n i e k t ó r e dzie ła h i s t o r y c z n e . T y p o w e z d a n i a , w y s t ę p u j ą c e w t a k i c h k s i ą ż k a c h , wiąże t e n f a k t , że o d n o t o w u j ą one z d a r z e n i a . Bez w ą t p i e n i a , częs to t a k ż e s tw ie rdza j ą zachodzen i e re lac j i , a le dzieje się t a k o t y l e t y l k o , o ile z d a n i a t e są z a p i s k a m i z d a r z e ń i z a r a z e m t w i e r d z e n i a m i .

T y m , co w t a k i c h z d a n i a c h o d r ó ż n i a cechy „ u p a m i ę t n i a n i a z d a r z e ń " od i ch cech „ s t w i e r d z a n i a f a k t ó w " , j e s t z azwycza j czas g r a m a t y c z n y c z a s o w n i k a . Z d a n i e : „Cezar n a j e c h a ł n a B r y t a n i ę " , j e s t j ednocześn i e t w i e r d z e n i e m i z a p i s k i e m . Ob ie t e funkc je spe łn ia j e d e n w y r a z , m i a n o w i c i e cza sown ik ; m o ż n a j e roz różn ić w n a s t ę p u j ą c y sposób . T ę część c y t o w a n e g o z d a n i a , k t ó r a po lega n a „ s t w i e r d z a n i u f a k t u " , m o ż n a z a t r z y m a ć , g d y się w y e l i m i n u j e f o r m ę czasu g r a m a t y c z n e g o w c z a s o w n i k u , co z a p i s z e m y n p . j a k o : „Ceza r inw 1 B r y t a n i ę " . (Z t a k i m s k r ó t o w y m s p o s o b e m zap isyw a n i a oswojeni są ci, co rob ią n o t a t k i z dzieł h i s t o r y c z n y c h ) . Ż e b y j e d n a k n ie m o ż n a b y ł o u c z y n i ć z a r z u t u z t ego , iż we wszys t k i c h t a k i c h p r z y p a d k a c h wie się z gó ry , że „inw" j e s t s k r ó t e m z a s t ę p u j ą c y m czasown ik „ d o k o n a ł n a j a z d u " , p r a g n ę s p r a w ę p o s t a w i ć c a ł k i e m j a s n o : p o d a n e s f o r m u ł o w a n i e p o z o s t a n i e twier d z e n i e m , g d y b y n a w e t t a k n ie b y ł o . P r z y p u ś ć m y , że m ó g ł b y

1 Skrót „inw" od słowa „inwazja".

Zdarzenia a język 455

i s tn ieć j ę z y k , w k t ó r y m „inw" (czy j a k i ś i n n y s y m b o l ) r ep r ezen tu je n i e o k r e ś l o n y czas g r a m a t y c z n y t r y b u ozna jmia j ącego . O t ó ż m i m o w s z y s t k o , d a ł o b y się w y k a z a ć , że g d y b y w s p o m n i e n i a ludzk ie b y ł y i n n e , n iż są, t o ludz ie p o t r z e b o w a l i b y f o r m y g r a m a tyczne j c z a s o w n i k a , pozwa la j ące j i m s twie rdz ić zajście p e w n e g o zda rzen i a , bez d o k ł a d n e g o odnies ien ia do przesz łośc i , t e r a ź n i e j szości czy p rzysz łośc i . W t a k i m j ę z y k u w y r a ż e n i e : „Cezar inw B r y t a n i ę " b y ł o b y t w i e r d z e n i e m , c h o ć b y n a w e t n ie w y s t ę p o w a ł w n i m ż a d e n czas g r a m a t y c z n y — a n i explicite, a n i implicite; p r a w d z i w o ś ć a lbo fa ł szywość t ego t w i e r d z e n i a z a l e ż a ł a b y o d d o k ł a d n i e t y c h s a m y c h f a k t ó w , co w a r t o ś ć log iczna t w i e r d z e n i a : „Cezar d o k o n a ł n a j a z d u n a B r y t a n i ę " . (Czasowników, f a k t y c z n i e p o z b a w i o n y c h czasu g r a m a t y c z n e g o , u ż y w a się do b u d o w a n i a t w i e r d z e ń u n i w e r s a l n y c h , w r o d z a j u : „Pszczo ły rob ią m i ó d " ) . Ty le więc o cesze „ s t w i e r d z a n i a f a k t ó w " p rzez m o j e z d a n i e , z k t ó r ą n ie m a z w i ą z k u odnies ien ie czasowe z a w a r t e w czasie g r a m a t y c z n y m c z a s o w n i k a .

Tą cechą z d a n i a , dz ięk i k t ó r e j o d n o t o w a n e w n i m z d a r z e n i e zos ta je umie j s cowione w czasie , j e s t czas g r a m a t y c z n y czasown ika . S t a j e się t e r a z j a s n e , j a k a j e s t ro l a d a n e j f o r m y czasu g ra m a t y c z n e g o , skoro t a n iczego n ie s t w i e r d z a . Z a d a n i e , k t ó r e o n a spełnia , j e s t częścią p r o c e s u o d n o t o w y w a n i a czy u p a m i ę t n i a n i a . „ D a t u j e " o n a t o , co p r z y p o m n i a n e . Czas g r a m a t y c z n y t e r a ź n i e j szy wskazuje^ że z d a r z e n i e o raz f a k t wyg łoszen ia z d a ń o d n o t o w u j ących t o z d a r z e n i e są n i e m a l r ó w n o c z e s n e ; g r a m a t y c z n y czas p rzesz ły w s k a z u j e , że o d n o t o w a n i e d a n e g o z d a r z e n i a n a s t ą p i ł o późnie j niż ono s a m o .

N ie chcę d a w a ć p r z e z t o do z r o z u m i e n i a , iż o d n o t o w y w a n i e z d a r z e ń j e s t j e d y n ą funkc ją w s z y s t k i c h czasów g r a m a t y c z n y c h . P o w s t a ł a b y t r u d n o ś ć w związku z g r a m a t y c z n y m czasem p r z y s z ł y m , n ie j e s t b o w i e m p r z y j ę t e m ó w i e n i e o „ w s p o m i n a n i u " czy „ u p a m i ę t n i a n i u " z d a r z e ń p r z y s z ł y c h . Muszę t eż p r z y z n a ć , że z a c z y n a m rozc iągać s ł own ikowe z n a c z e n i e s łowa „ z a p i s k i " , czy s łowa „ o d n o t o w y w a ć " , k t ó r e w s z a k d o t y c z ą u p a m i ę t n i a n i a n a piśmie; m y ś l ę j e d n a k , iż m a m p r a w o cofnąć się do wcześnie jszego

456 Bernard Mayo

znaczen i a , k t ó r e n ie og ran icza ło t a k da lece ś r o d k a w y r a ż e n i a . N i e k t ó r z y logicy wspó łcześn i p r z y j m u j ą t e n sposób p o s t ę p o w a n ia , n ie u w a ż a j ą c , że t r z e b a u s p r a w i e d l i w i ć owo ods t ąp i en i e od p o t o c z n e g o r o z u m i e n i a *.

Cechy „ u p a m i ę t n i a n i a " n i ewą tp l iw ie m n i e j w z d a n i a c h i n t e resu ją l udz i n a co dz ień aniże l i c e c h y „ s t w i e r d z a n i a f a k t ó w " . Dz ie je się t a k d l a t e g o , że n ieczęs to o b c h o d z ą ich p o j e d y n c z e , i zo lowane z d a r z e n i a , t y l k o racze j re lac je m i ę d z y z d a r z e n i a m i . O t o n p . n ie s a m o n a g i e zda r zen i e , n a j a z d Ceza ra n a B r y t a n i ę , i n t e r e su j e h i s t o r y k ó w , lecz s t o s u n e k t e g o z d a r z e n i a do i n n y c h z d a r z e ń , zwłaszcza zaś — do i n n y c h z d a r z e ń w życ iu Cezara i ówczesne j h i s to r i i B r y t a n i i . Z d a r z e ń j e d n a k n ie m o ż n a w ogóle b a d a ć , p ó k i się ich nie za re j e s t ru j e . Myś lę więc , że sk łonn i j e s t e ś m y p r z e j a s k r a w i a ć donios łość t y c h cech z d a n i a , k t ó r e po lega ją n a „ s t w i e r d z a n i u f a k t ó w " , k o s z t e m cech „ o d n o t o w y w a n i a z d a r z e ń " , i t o w w i ę k s z y m s t o p n i u , n i ż b y u s p r a w i e d l i w i a ł y p o t r z e b y p r a k t y c z n e . Log icy posz l i za t ą t e n d e n c j ą i uczyn i l i ją silniejszą. D a się t o m o ż e w y j a ś n i ć za p o m o c ą r o z w a ż a ń n a d k lasą z d a ń , w k t ó r y c h p r z y s ł ó w k i n a r ó w n i z c z a s o w n i k a m i o d g r y w a j ą doniosłą ro lę .

II

Z d a n i e : „ K a r o l m o c n o zbił P i o t r a " , r óżn i się od p r z y k ł a d ó w d o t y c h c z a s r o z p a t r y w a n y c h . „ K a r o l zbi ł P i o t r a " m o g ł o b y b y ć p o d o b n e do z d a n i a : „Cezar n a j e c h a ł n a B r y t a n i ę " , s twierdzającego z a c h o d z e n i e re lac j i m i ę d z y d w o m a o b i e k t a m i ; z n o w u : „ K a ro l zbił P i o t r a r a n k i e m p o u r o c z y s t o ś c i " , m o g ł o b y b y ć p o d o b n e do z d a n i a : „Cezar d o k o n a ł n a j a z d u n a B r y t a n i ę w r. 54 a. C. n . " , s tw ie rdza j ącego z a c h o d z e n i e re lac j i m i ę d z y z d a r z e n i e m , j a k i m jes t n a j a z d Ceza ra n a B r y t a n i ę , a z d a r z e n i e m , j a k i m j e s t n a r o d z e n i e C h r y s t u s a . N a t o m i a s t : „ K a r o l m o c n o zbił P i o t r a " , n ie s tw ie rdza z a c h o d z e n i a re lac j i m i ę d z y K a r o l e m a P i o t r e m a n i re lac j i m iędzy

* Np. : „Nazwijmy sąd logiczny, odnotowujący obserwację faktyczną bądź możliwą, sądem doświadczeniowym" (A. J. Ayer, Language, Truth and Logic, s. 38).

Zdarzenia a język 457

z d a r z e n i e m , j a k i m j e s t pob ic i e P i o t r a p rzez K a r o l a , a czymko lwiek i n n y m .

P o w s t a j e k ł o p o t w związku z szacowną ze wzg lędu n a w i e k — te rmino log ią logiczną. Najczęśc ie j s p o t y k a n y m k o n t e k s t e m , w k t ó r y m u ż y w a się s łowa „ t w i e r d z i " , j e s t z w r o t : „ t w i e r d z ę y o , r- ie"; pozos t a j e t o , rzecz j a s n a , w zgodz ie z t r a d y c y j n ą logiką z d a ń , gdzie y j e s t p r e d y k a t e m , czyli o rzeczn ik iem, s t w i e r d z a n y m o #-ie, j a k o o p o d m i o c i e . W r ezu l t a c i e i l ekroć logicy w ogóle b r a l i p o d r o z w a g ę czasownik i i p r z y s ł ó w k i , t y l e k r o ć us i łowal i nag i ąć je do w z o r u r z e c z o w n i k o w o - p r z y m i o t n i k o w e g o . P o w i e d z e n i e , że p r o ces p r zeb i ega ł w p e w i e n o k r e ś l o n y sposób , j e s t p o d o b n e do po wiedzen ia , że j a k i ś o b i e k t m a p e w n ą okreś loną własność . P o k u s ę , b y t a k p o s t ę p o w a ć , zwiększa ją w j ę z y k u ang i e l sk im oraz w p a r u i n n y c h r e g u ł y s y n t a k t y c z n e , w e d ł u g k t ó r y c h z d a n i a o p rocesach d a d z ą się n a t y c h m i a s t p r ze łożyć n a z d a n i a o p r z e d m i o t a c h . T a k n p . z d a n i e : „ K a r o l m o c n o zbi ł P i o t r a " , m o ż n a p rze łożyć n a : „ K a r o l z a d a ł P i o t r o w i m o c n y c ios" , l u b — b a r d z i e j f o rma ln i e — „zda rzen ie , pob ic ie P i o t r a p rzez K a r o l a , by ło m o c n e " . Z d a n i a tego k s z t a ł t u wyg ląda j ą n a zupe łn ie ana log iczne , t a k p o d wzg lędem log icznym, j a k p o d g r a m a t y c z n y m , w s t o s u n k u do z d a ń o p o s t a c i : „ O b i e k t Z w y c i ę s t w o j e s t d r e w n i a n y " . L o g i c z n i e j e d n a k nie są one ana log i czne . Mówiąc , że p r z e d m i o t Z w y c i ę s t w o jes t d r e w n i a n y , m ó w i ę o b y c i e , m a j ą c y m — j a k w i a d o m o — p e w n e własnośc i , że m a on t a k ż e jeszcze j e d n ą własność , mianowic ie — byc ia d r e w n i a n y m . G d y p o w i a d a m , że zda rzen i e , pob ic ie P i o t r a przez K a r o l a , b y ł o m o c n e , w y g l ą d a t o t a k , j a k b y m m ó w i ł o zdarzen iu , m a j ą c y m — j a k w i a d o m o — p e w n e „własnośc i " , że m a ono t a k ż e jeszcze j e d n ą „ w ł a s n o ś ć " , m i a n o w i c i e — b y c i a m o c n y m . W p e w n y c h okol icznośc iach m o g ł o b y t o b y ć moż l iwe , n p . g d y b y k t o ś z a p y t a ł : „ J a k K a r o l zbi ł P i o t r a ? " G d y b y n a t o m i a s t t o zdanie f igurowało , j a k zazwycza j b y w a , w k o n t e k ś c i e akc j i , po w i e d z m y — W t powieśc i czy w r a p o r c i e p o l i c y j n y m , t o n ie m o ż n a b y powiedz ieć , iż owo zda rzen i e , pob ic ie P i o t r a p rzez K a r o l a , z n a n e j u ż , zos ta ło o p i s a n e j a k o m o c n e . N ie m o ż n a b y n a w e t bez wielkiego p r z e k r ę c a n i a f a k t ó w — powiedz ieć , że z d a n i e t o n a p r z ó d s tw ie rdza , iż zaszło p e w n e zda rzen i e , m i a n o w i c i e pob ic ie P i o t r a

458 Bernard Mayo

przez K a r o l a , a n a s t ę p n i e w d a l s z y m ciągu s tw ie rdza , iż z d a r z e n ie t o mia ło „ w ł a s n o ś ć " b y c i a m o c n y m . To b o w i e m , o c z y m m o w a (i co —• c h c i a ł b y m t a k rzec — zos t a ło o d n o t o w a n e ) , j e s t j e d n y m z d a r z e n i e m , m i a n o w i c i e z d a r z e n i e m : m o c n e pob ic i e P i o t r a p r z e z K a r o l a . Moc n ie j e s t a t r y b u t e m t ego z d a r z e n i a . O t o w ła śn i e idz ie , że n o t a t k a o t y m z d a r z e n i u , k t ó r a b y zawie r a ł a w z m i a n k ę o p o bic iu , a n ie w s p o m i n a ł a o g w a ł t o w n o ś c i czy m o c y , b y ł a b y n iea d e k w a t n a , n i e k o m p l e t n a b ą d ź t eż w p r o w a d z a ł a b y w b ł ąd . N i e b y ł a b y f a ł s z y w a (właściwie b y ł a b y p r a w d z i w a ) , a le b y ł a b y n i ezadowa la j ąca . A — z czego logicy zaczyna j ą sobie z d a w a ć s p r a w ę — fałsz t o t y l k o j e d e n z r o d z a j ó w n i e d o s t a t k ó w w z d a n i ach .

M o ż n a z a t e m powiedz ieć , że p o d s t a w o w a różn i ca log iczna m i e d z y z d a n i a m i o o b i e k t a c h a z d a n i a m i o własnośc iach , oga rn i a j ą c a r zeczownik i i p r z y m i o t n i k i , z d a n i a o z d a r z e n i a c h , czasownik i i p r zy s łówk i , po lega n a t y m , że po łączen ie c z a s o w n i k - p r z y -s łówek j e s t j e d n o s t k ą znaczn i e b a r d z i e j z w a r t ą n iż p o ł ą c z e n i e r z e c z o w n i k a z p r z y m i o t n i k i e m . P e ł n a ana l i za różn ic m i ę d z y syt u a c j ą w zakres ie o b i e k t ó w a s y t u a c j ą w zakres ie z d a r z e ń zap r o w a d z i ł a b y znaczn i e da le j niż n in ie j sza . N i e m o g ł e m u c z y n i ć wiele więcej p o n a d zwrócen ie u w a g i , za p o m o c ą cudzys łowów, n a dz iwaczność po jęc ia własnośc i , g d y s t o s u j e m y je do z d a r z e n i a . D l a m o i c h j e d n a k celów zupe łn i e w y s t a r c z y w y k a z a ć , że r o z b i ó r s ą d ó w log icznych n a część p o d m i o t o w ą i część o rzeczn ikową, o ile d a się, z b a r d z o n iewie lką modyf ikac ją , z a s t o s o w a ć do z d a ń t y p u r z e c z o w n i k o w o - p r z y m i o t n i k o w e g o , o t y l e w zupe łnośc i n i e d a się z a s t o s o w a ć do n i e k t ó r y c h p r z y n a j m n i e j z d a ń t y p u cza-sown ikowo-p rzys łówkowego .

Obecn ie r o z w a ż y m y t o , co w y n i k a ze w s p o m n i a n e j w y ż e j s y n t a k t y c z n e j możl iwośc i p r z e k ł a d u . Z d a r z e n i a okreś lone j a k o : „Char les s t r i k i n g P e t e r " 2 i „Caesa r i n v a d i n g B r i t a i n " 3 , o d d a j e się w p o t o c z n e j ang ie l szczyźnie za p o m o c ą z w r o t ó w : „ t h e s t r i k i n g

2 Dosłownie: „Karol bijący Piotra". 3 Dosłownie: „Cezar najeżdżający Brytanię".

Zdarzenia a język 459

of P e t e r b y C h a r l e s " 4 , o raz „ t h e i n y a s i o n of B r i t a i n b y C a e s a r " 5 . W te j p o s t a c i w y r a ż e n i a t e funkc jonu ją p o d w z g l ę d e m g r a m a t y c z n y m j a k o rzeczownik i , i i s t o t n i e , d o k o n u j ą c r o z b i o r u g r a m a t y c z n e g o , t r a k t u j e się j e j a k o z w r o t y r zeczown ikowe . P r ó b a z a n a l i z o w a n i a t y c h z w r o t ó w r z e c z o w n i k o w y c h w sposób z g o d n y ze współczesną t eo r i ą logiczną d e s k r y p c j i d o p r o w a d z i ł a b y —• j a k m y ś l ę — do c i ekawego p o t w i e r d z e n i a m e j suges t i i , że logicy b a r dzo zan i edba l i t a k i e w y r a ż e n i a . Z g o d n i e z t eor ią d e s k r y p c j i (okreś lonych) , z d a n i a zawie ra jące z w r o t k s z t a ł t u „ ( t e n oto) t a k i a t a k i " 6 m o ż n a p r ze łożyć n a z d a n i a , w k t ó r y c h c y t o w a n y z w r o t n ie w y s t ę p u j e , z a m i a s t t ego j e d n a k w z d a n i u p o d r z ę d n y m s twier dza się, że j e d e n i t y l k o j e d e n o b i e k t m a d a n ą własność . M e m o g ę z rozumieć , w j a k i sposób m o ż n a t ę t eo r i ę t a k z r e fo rmować , a b y p a s o w a ł a z a r ó w n o do z d a r z e ń , j a k do o b i e k t ó w . „ Ś m i e r ć S c o t t a by ła n a g ł a " 7 — nie d a się z a n a l i z o w a ć w t a k i s a m sposób , j a k : „ A u t o r « W a v e r l e y a » b y ł S z k o t e m " 8 . T o o s t a t n i e b o w i e m j e s t r ó w n o w a ż n e z d a n i u : „ P r z y n a j m n i e j j e d e n p r z e d m i o t n a p i s a ł « W a v e r l e y a » ; n a j w y ż e j j e d e n p r z e d m i o t n a p i s a ł « W a v e r l e y a » ; nie i s tn ie je p r z e d m i o t , k t ó r y z a r a z e m : n a p i s a ł « W a w e r l e y a » i n ie by ł S z k o t e m " . N a t o m i a s t p i e rwsze z t y c h z d a ń n ie m a t a k i e g o r ó w n o w a ż n i k a . W z d a n i u d r u g i m „ n a p i s a n i e « W a v e r l e y a » " o raz „bycie S z k o t e m " — są t o własnośc i p e w n e g o o b i e k t u ; i choć zwro t „ a u t o r « W a v e r l e y a » " t a k w y g l ą d a , j a k g d y b y się odnos i ł do j ak iegoś o b i e k t u , t o odnos i się t y l k o do własnośc i , o k t ó r e j t w i e r d z i m y n a p o d s t a w i e imp l ikac j i , że p r z y s ł u g u j e o n a p e w n e m u ob iek towi . N a t o m i a s t w p i e r w s z y m z r o z p a t r y w a n y c h z d a ń „Śmierć S c o t t a " odnos i się do p e w n e g o z d a r z e n i a , a n ie j e d y n i e do „własnośc i" , o k t ó r e j tw ie rdz i się, że p r z y s ł u g u j e p e w n e m u zda rze niu ; w y r a z „ n a g ł a " zaś n ie odnos i się do j ak ie j ś i nne j „własnośc i "

4 „Pobicie Piotra przez Karola". 5 „Najazd Cezara na Brytanię". 6 „The so-and-so". 7 „The death of Scott was sudden". 8 „The author of «Waverley» was Scottish" — „(Jedyny) autor «Wa-

verleya» był Szkotem".

460 Bernard Maya

t egoż z d a r z e n i a , lecz s a m j e s t częścią t ego , o c z y m się tw ie rdz i , że wys t ąp i ł o j a k o coś, co k o n s t y t u u j e owo zda rzen i e . A więc Russe l -l o w s k a t e o r i a d e s k r y p c j i s tosu je się n ie do w s z y s t k i c h z w r o t ó w o p o s t a c i „ ( t e n o to) t a k i a t a k i " , lecz t y l k o do t y c h n a j w y ż e j z w r o t ó w w s p o m n i a n e g o k s z t a ł t u , k t ó r e odnoszą się do o b i e k t ó w , n ie zaś do z d a r z e ń .

Bernard Mayo, Events and Language. „Analysis", 1950, Yol. 10, No. 5; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Nathaniel Lawrence

HETEROLOGICZNOŚĆ A HIERARCHIA

I

W p r a c y p t . An Inąuiry into Meaning and Trutłt1 B e r t r a n d Russe l l p i sze : „ A r g u m e n t y za t y m , że h i e r a r c h i a j ę z y k ó w jes t c z y m ś k o n i e c z n y m , są p r z y g n i a t a j ą c e , i d l a t e g o n a p rzysz łość b ę d ę u z n a w a ł ich w a ż n o ś ć " *. K i l k a s t r o n da le j j e d n a k ż e n ie m o ż e się on oprzeć okaz j i w y k a z a n i a za p o m o c ą „ a n t y n o m i i " , że „owa h ie ra rch ia . . . j e s t i s t o t n a " **. W s p o m n i a n a a n t y n o m i a wiąże się ze s łowem „ h e t e r o l o g i c z n y " .

P r z e d m i o t e m ninie jszego a r t y k u ł u j e s t z b a d a n i e t e j a n t y n o m i i , w celu z o r i e n t o w a n i a się, czy s t a n o w i o n a a r g u m e n t p r z e m a w i a j ą c y za t y m , iż h i e r a r c h i a j ę z y k ó w jes t c z y m ś k o n i e c z n y m . Z a g a d n i e nie ogólne , m ianowic i e czy i s tn ie je w ogóle j a k a k o l w i e k p o t r z e b a w p r o w a d z a n i a h i e r a r ch i i j ę z y k ó w , n a l e ż y do t y c h , k t ó r e m o g ł y b y w y t r z y m a ć b a r d z o su rową k r y t y k ę . Obecn ie w ś r ó d filozofów za j m u j ą c y c h się j ę z y k i e m p a n u j e r o s n ą c y e n t u z j a z m dla p o z y t y w n e j odpowiedz i n a t o p y t a n i e ***. Ale t u t a j n ie r o z p a t r u j e m y t ego ogólnego p r o b l e m u . O g r a n i c z a m y się do r o z w a ż e n i a mnie j sze j k w e s t i i : Czy p a r a d o k s z w i ą z a n y z t e r m i n e m „ h e t e r o l o g i c z n y " wym a g a o d w o ł a n i a się do teor i i h i e ra rch i i j ę z y k ó w .

* Wyd. W. W. Norton, New York 1940, s. 75. ** Op. cit., s. 97.

*** Nie przypadkiem, zapewne, panuje w tejże grupie beztroski entuzjazm dla twierdzenia, że Platon uważał „formy" za różnorakie byty, przebywające w „niebie". Np. Russell, op. cit., s. 27.

1 Badania nad znaczeniem i prawdą.

462 Nathaniel Lawrenee

II

N a p r z ó d r o z w a ż ę Russe l lowsk ie s fo rmu łowan ie w s p o m n i a n e g o p a r a d o k s u , rozwi ja jąc jego d r u g ą część, b y s t a ło się ono j a s n e .

„ P r e d y k a t j e s t «he t e ro log iczny» , g d y n ie m o ż n a go o rzec o n i m s a m y m ; t a k więc s łowo «długi» j e s t he t e ro log iczne , p o n i eważ n ie j e s t ono d ług ie , « k r ó t k i » n a t o m i a s t t o s łowo h o m o l o g iczne . [«Niemieck i» , « u c z o n y » , « p i ę k n y » są he t e ro log i czne ; « E n g l i s h » 2 , « e r u d i t e » 3 , «ug ly» 4 — są homolog iczne ] *. P y t a m y t e d y : czy «he te ro log iczny» j e s t he t e ro log i czny? K a ż d a z d w ó c h odpowiedz i p r o w a d z i do sprzecznośc i . D l a u n i k n i ę c i a t a k i c h a n t y n o m i i n i e z b ę d n a j e s t h i e r a r c h i a j ę z y k ó w " **.

O w a sprzeczność , o k t ó r e j w s p o m i n a E u s s e l l , w y m a g a zba d a n i a . Russe l lowi chodz i widoczn ie o t o , że z a r ó w n o g d y o d p o w i e m y : „ t a k " , j a k g d y o d p o w i e m y : „ n i e " , n a p y t a n i e : „Czy «he te ro log iczny» j e s t h e t e r o l o g i c z n y ? " , t o o t r z y m a m y w y n i k i d o p r o w a d z a j ą c e do k o n k l u z j i w e w n ę t r z n i e s p r z e c z n y c h . R o z w a ż m y t e d w a w y p a d k i .

(1) G d y p o w i a d a m : „ T a k , «he t e ro log iczny» j e s t h e t e r o l o -g i c z n y " , t o t y m s a m y m m ó w i ę , że słowo t o j e s t n i ezdo lne d o s a m o o r z e k a n i a , czyl i o r z e k a n i a o s a m y m sobie ; ale p ie rwsza część me j a r g u m e n t a c j i właśn ie n a t y m po lega . Z t w i e r d z e n i a , w k t ó r y m p r z y p o m o c y p e w n e g o t e r m i n u o r z e k a m o n i m s a m y m , w y c i ą g a m wniosek , że t ego r o d z a j u o r zekan i e j e s t n i emoż l iwe . J a k d o t ą d , w p o r z ą d k u . Z a ł ó ż m y n a raz ie , że t a część w s p o m n i a n e j a n t y n o m i i zachodz i .

(2) G d y p o w i a d a m : „Nie , «he t e ro log iczny» n ie j es t h e t e r o -log iczny" , t o t y m s a m y m m ó w i ę , że s łowo t o n a d a j e s i ę do o r z e k a n i a o sobie s a m y m : j e d n a k ż e w p ie rwsze j części m e g o twie r dzen ia w y r a ź n i e o d m a w i a m s łowu „ h e t e r o l o g i c z n y " p r e d y k a t u

* Zdanie w nawiasach prostokątnych to przypisek Eussella, odnoszący się do tego fragmentu.

** Op. cit., s. 96—97. 2 „Angielski". 3 „Erudycyjny", „odznaczający się erudycją". 4 „Brzydki".

Mełerologiczność a hierarchia 463

he te ro log icznośc i . P o r a z d r a g i z a t e m s fo rmu łowa łem, j a k w i d a ć , t w i e r d z e n i e , z k t ó r e g o w y p r o w a d z a m sprzeczną z n i m k o n k l u z j ę .

Z a n i m p o d d a m d a l s z e m u b a d a n i u t ę „ a n t y n o m i ę " , r o z w a ż ę d w i e cechy własnośc i b y c i a h e t e r o l o g i c z n y m , k t ó r y m i E u s s e l l się n ie z a j m u j e . T e d w a p u n k t y pos łużą n a m do t ego , b y u w y d a t n i ć oczywis t ą kon ieczność s t a r a n n e g o z b a d a n i a sensu he te ro log icznośc i .

( I ) J e ż e l i t o j e s t p a r a d o k s , o k t ó r y idzie , n i e m a p o t r z e b y p o s u w a ć się aż do z a d a w a n i a p y t a ń , czy „ h e t e r o l o g i c z n y " j e s t p r e d y k a t e m ' s a m o o r z e k a l n y m , czy t eż n ie . J e s t wiele p a r a d o k s ó w , k t ó r e n ie poc iąga ją za sobą kon iecznośc i w y c o f y w a n i a się n a t e r e n i n n y c h j ę z y k ó w . N p . „ h e t e r o l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " m u s z ą b y ć sp rzeczne , b o w p r z e c i w n y m raz i e a n a l i z o w a n y p rzez n a s p a r a d o k s zn ikn ie . P y t a m y t e r a z : „Czy słowo «długi» j e s t h e t e r o -l o g i c z n e ? " P a d a odpowiedź , że t a k . „ D ł u g i " j e s t s łowem k r ó t k i m . A z a t e m jeśl i coś j e s t homolog i czne (n iehe te ro log iczne) , t o m u s i b y ć t eż n ied ług ie . Ale s łowo „ p o l y s y l l a b i c " 5 j e s t homolog iczne , a więc i n ied ług ie . T y m c z a s e m t o n i e p r a w d a , g d y ż p r z e c i ę t n a l i czba l i t e r w ang ie l sk im słowie w y n o s i p ięć *.

( I I ) J a k i e ż p r z y k ł a d y p o d a j e Russe l l ? Słowo „ u g l y " kwa l i f ikuje on j a k o homolog i czne , p o n i e w a ż n ie p o d o b a m u się z wyg l ą d u czy b r z m i e n i a . S łowo „ e r u d i t e " j e s t homolog iczne , pon i eważ s t o s u n k o w o n iewie lu l udz i p o t r a f i j e ściśle zdef in iować . Z a ł ó ż m y j e d n a k , że m n i e s łowo „ u g l y " w y d a j e się p i ę k n e . O d z n a c z a się ono ł a d n y m z r ó w n o w a ż e n i e m k r e s e k p i o n o w y c h , w y k r a c z a j ą c y c h p o n a d l inię p o z i o m ą oraz p o n i ż e j . Z a m k n i ę t a p ę t l a l i t e ry „ g " p r z e -

* Np. na tym właśnie założeniu opiera się ocena objętości rękopisów przeznaczonych do druku.

Ten fragment zawiera, jak łatwo spostrzec, umyślnie solistyczny argument, polegający na zignorowaniu różnicy między użyciem a wymienieniem słowa „długi" [czyli między tzw. supozycją normalną a materialną, których pomieszanie wywołuje ekwiwokację]. Skracając ten artykuł do druku, przypadkowo pominąłem końcowe zdanie, które wskazuje, iż nieostrożność powodująca powstanie błędu heterologiczności, zachowującego pozór poprawności, nie odbiega zasadniczo od tej , co występuje we wspomnianym sofizmacie w związku ze słowami „długi" oraz „niedługi".

5 „Wielozgłoskowy".

464 Nathaniel Lawrence

ksz t a ł cą się w sz l ache tną z w y g l ą d u , o t w a r t ą p ę t l ę l i t e r y „ y " — i t p . Całe s łowo w y w o ł u j e w r a ż e n i e si ły, w d z i ę k u , r ó w n o w a g i i p r z y c h y l n o ś c i . Co się t y c z y j ego b r z m i e n i a , k o j a r z y się o n o z na jczu lszą ze scen — z n i a ń c z e n i e m dz iecka . I w t e n sposób , szczerze czy t eż n ieszczerze , m ó g ł b y m ob ron i ć k a ż d e s łowo. Z n o w u słowo „ e r u d i t e " m o g ł o b y się s t a ć , bez ż a d n e j z m i a n y znaczen i a , t a k n i euczone , j a k s łowo „ i n t e g r a t e " 6 , k t ó r e n i egdyś na leża ło d o s łownika n iewie lu za ledwie ludz i . J e ś l i Church i l l w s w y m n a s t ę p n y m p r z e m ó w i e n i u p o s ł u ż y się z w r o t e m : „ e r u d i t e a u t h o r s of l a b o u r p o l i e y " 7 , t o n i e z r o z u m i e n i e sensu t e g o s łowa z n i k n i e w ciągu j e d n e j nocy , dz ięki p o m o c y p r a s y .

P i e r w s z y z p o w y ż s z y c h d w ó c h p u n k t ó w wskazu j e , że pojęcie he te ro log icznośc i n a p o t y k a n a swej d r o d z e p r z e s z k o d y , z a n i m jeszcze w ogóle — że t a k p o w i e m — n a s t a w i m y je n a nie s a m o . P u n k t d r u g i w s k a z u j e , że w p rzec iwieńs tw ie do j ak iegoś j ę z y k a -idea łu , gdz ie s łowa mają , w p e w n y m sensie , u s t a l o n ą s y t u a c j ę , r ó ż n e ich a s p e k t y zawsze b ę d ą p o d l e g a ć f l u k t u a c j o m i p o z o s t a n ą p o d a t n e n a s u b i e k t y w n e z m i a n y . T e n więc d r u g i p u n k t s łuży j a k o os t rzeżen ie , iż k i e d y m a m y d o czyn ien ia z po j ęc i em „ h e t e r o -log iczny" , t o s t y k a m y się z j e d n y m z t y c h słów, k t ó r e m o g ą w r ó w n e j m ie r ze zależeć od g e s t u i okol iczności , j a k od logiki . N ie m o g ę t u t a j poświęc ić mie j sca s p r a w o m u b o c z n y m i w y k o r z y s t a ć okazj i do p r z e p r o w a d z e n i a k i l k u ana l i z , k t ó r ą n a s t r ę c z a obecność o w y c h c z y n n i k ó w , z m i e n i a j ą c y c h się n a s k u t e k p r z y c z y n s u b i e k t y w n y c h czy t eż j a k i c h ś i n n y c h . W s p o m n i a n e d w a p u n k t y łącznie p o w i n n y w y k a z a ć , że g d y się kogoś z a p y t a j ą : „Czy «he-t e ro log iczny» j e s t h e t e r o l o g i c z n y ? " , t o n ie n a l e ż y d a w a ć ż a d n e j odpowiedz i , p ó k i pojęc ie he te ro log icznośc i n ie z o s t a n i e p o d d a n e da lsze j ana l iz ie . B y ć m o ż e , u d a się w ó w c z a s dowieść bezsen-sowości t ego p y t a n i a , a t o z t e g o wzg lędu , że def inic ja s łowa het e r o logicznego, j a k o t a k i e g o , k t ó r e n ie d a się orzec o sobie sam y m , d o t k n i ę t a j e s t w całości ep idemią wie loznacznośc i . Wie lo z n a c z n e są w y r a ż e n i a : „ s łowo" , „ h e t e r o l o g i c z n y " , „ o r z e k a l n y "

6 „Scalać", „integrować". 7 „Uczeni twórcy polityki laborzystowskiej" (tj. Partii Pracy).

Heterologiczność a hierarchia 465

oraz „o s a m y m sob ie" . W is toc ie j e s t t o t a s a m a wie loznaczność . P o d e j d ę do nie j od s t r o n y n a j b a r d z i e j d o s t ę p n e j i na j lep ie j zna n e j , m i a n o w i c i e — wielości z n a c z e ń t e r m i n u „ s łowo" .

III

G ł ó w n y k i e r u n e k poniższe j a n a l i z y n ie p o w i n i e n b y ć u w a ż a n y za coś w j a k i m k o l w i e k sensie n o w e g o . S a m E u s s e l l , oczywis t a , włożył wiele w y s i ł k u w z a n a l i z o w a n i e z n a c z e n i a t e r m i n u „ s łowo" * i dz ięk i t e m u r o z b u d o w a ł m a c h i n ę a n a l i z y do t ego s t o p n i a , że po b a r d z o niewielkie j a d a p t a c j i , m o g ł a o n a p o s ł u ż y ć do rozwiąz a n i a p a r a d o k s u „he te ro log icznośc i " — bez w p r o w a d z a n i a po jęc ia h i e r a r ch i i j ę z y k ó w i z w i ą z a n y c h z n i m t r u d n o ś c i .

W y r a z „ s łowo" j e s t , oczywis t a , w ie loznaczny . S i ę g a m p o k i l k a p r z y k ł a d ó w , zaczyna j ąc od t y c h , k t ó r e s a m E u s s e l l w y b r a ł w celu p r z e d s t a w i e n i a z a g a d k i .

Słowo „ d ł u g i " j e s t he t e ro log iczne , p o n i e w a ż j e s t s łowem k r ó t k i m . T u słowo „ d ł u g i " d o t y c z y , widoczn ie , w łasnośc i fizyczn y c h o b i e k t u f izycznego, m ó w i o n e g o b ą d ź p i s a n e g o . J e s t j e d n a k rzeczą ważną , b y z d a ć sobie s p r a w ę , że w t y m j e d n y m p r z y k ł a dzie są u k r y t e p r z y n a j m n i e j d w a z n a c z e n i a t e r m i n u „s łowo" . (I) „ S ł o w o " z n a c z y t y l e , co : „ p o j e d y n c z y p r z e d m i o t f izyczny, n u m e r y c z n i e r ó ż n y o d wsze lk ich p o d o b n y c h e g z e m p l a r z y " . ( I I ) „ S ł o w o " z n a c z y t a k ż e t y l e , co : „ t o , czego t e n egzempla r z f izyczny j e s t p r z y p a d k i e m s z c z e g ó l n y m " . N a d a j m y i m o d p o wiednio n a z w y W 2 o raz W 3 . K a ż d e W 3 m o ż e b y ć a lbo m ó w i o n e , a lbo p i s a n e . T a k więc W 3 j e s t c z y m ś , co m o ż e zos t ać p r z e d s t a wione za p o m o c ą n ieogran iczen ie wielkie j l i czby r ó ż n y c h r o d z a j ó w czcionek i t d . z j e d n e j s t r o n y , a k c e n t ó w zaś i t d . — z d r u g i e j . K a ż d a z t y c h n i e skończen ie wie lk ich g r u p j e s t r ó ż n a od W x o raz od W 3 . E z a d k o n a z y w a m y je s łowami , m ó w i m y r a c z e j , że są t o sposoby m ó w i e n i a l u b r o d z a j e p i s m a czy d r u k u i t d . P o n i e w a ż j e d n a k są one c z y m ś p o ś r e d n i m m i ę d z y W 3 a W 1 ? n a z w i j m y je , odpowiedn io , W 2 s o raz W 2 p . K a ż d y e l e m e n t n a l e ż ą c y do W 2 s

* Op. cit., rozdz. I.

460 Nałha niel Lawrenee

i W 2 p m o ż e s a m z kole i mieć n ie skończen ie dużą l iczbę W 1 ? j a k równ ież n i e skończen ie dużą l iczbę t o w a r z y s z ą c y c h m u e l e m e n t ó w w t e j s a m e j g r u p i e . A z a t e m k a ż d e W x j e s t p o s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k i e m p e w n e g o W 2 , ono zaś z kole i j e s t j e d n y m z wie lu W 2 , b ę d ą c y c h ś r o d k a m i , k t ó r e — n i b y k a n a ł y — poś redn i czą w wyr a ż a n i u W 3 . W 3 j e s t t y m , o c z y m m o w a , g d y p o w i a d a m y t a k : „ S t a r a m się z o r i e n t o w a ć , co z n a c z y t o s łowo, k t ó r e s ł y sza ł em" . W t y c h okol icznośc iach j e s t n a m o b o j ę t n e , z k t ó r y m Wx m a m y d o czyn ien ia , czy t eż k t ó r e g o W 2 j e s t ono p o s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k i e m , choc iaż — ze wzg lędów psycho log i cznych — wolelib y ś m y p r a w d o p o d o b n i e , ż eby b y ł o t o c z y t e l n e W 2 p o raz , t a k ż e c z y t e l n e , W j .

O w e wzg lędy psycho log iczne pozos t a j ą właśc iwie n a u b o c z u w s t o s u n k u do celu n a s z y c h n in ie j szych b a d a ń , z a r a z e m j e d n a k u j a w n i a j ą t o , o co idz ie . M o ż e m y m i e ć „ c z y t e l n e " W 2 l u b „czyt e l n e " Wv M o ż e m y z a t e m mieć d o s k o n a l e c z y t e l n y k r ó j d r u k u i r o z m i a r czcionek, n a t o m i a s t j ego poszczegó lny p r z y p a d e k m o ż e b y ć „ n i e c z y t e l n y " , z p o w o d u n i eodpowiedn ie j f a r b y d r u k a r s k i e j , z łego p a p i e r u , czy p o p r o s t u d l a t e g o , że d a n y n a p i s j e s t za s t a r y . P a m i ę t a j ą c o t y m roz różn ien iu , z a s t a n ó w m y się, co m a m y n a myś l i , g d y m ó w i m y , że j ak i e ś s łowo j e s t „d ług i e " . P o w i n n o b y ć o d p ie rwsze j chwil i j a s n e , że n ie m ó w i m y o W 1 7 m i m o że W x m o ż e s t a n o w i ć n a m a c a l n ą p o d p o r ę d la nasze j opini i . O t o n p . s łowo „ w o j n a " b y w a w większości n a g ł ó w k ó w d łuższe aniże l i s łowo „ n i e l u d z k a " w t ekśc ie . Z n o w u m o j a z n a j o m a d w u i pó ł l e tn i a d z i e w c z y n k a o d p ł a c a z n a w i ą z k ą s w y m r o d z i c o m ich z a k a z y , k r z y c z ą c „Me-e -e -e -e -e" . Czego się w y m a g a od sądu , że d a n e słowo j e s t d ługie , t o t e g o mianowic i e , b y się on odnos i ł do i n n y c h „s łów" t e j s a m e j g r u p y W 2 , czyli t a k i e g o s a m e g o s p o s o b u w y r a ż a n i a s łowa W 3 . M o ż n a t o os iągnąć w y b i e r a j ą c i n n e W 1 ? k t ó r e r e p r e z e n t u j ą t ę że g r u p ę W 2 ; n ie j e s t t o j e d n a k k o n i e c z n e . T o p r a w d a , że m o ż e m i b y ć p o t r z e b n y w z r o k o w y b ą d ź s ł u cho w y o b r a z innego W 1 ? w celu s f o r m u ł o w a n i a j ak iegoś s ą d u n a t e m a t d ługośc i b a d a n e g o s łowa; a le ro l a t a k i e g o w y o b r a ż e n i a j e s t ana log i czna do t e j , j a k ą d la s t u d e n t a g e o m e t r i i o d g r y w a d i a g r a m w podr ę c z n i k u g e o m e t r i i . Suge ru j e za p o m o c ą p r z y k ł a d u . R o z w a ż m y

Heterologiczność a hierarchia 467

j eszcze z d a n i e : „ S c h u l t z z jad ł b a n a n a " . W W 2 p p o d m i o t z d a n i a j e s t d łuższy od dope łn i en i a ; w W 2 8 — k r ó t s z y . D ł u g o ś ć s łowa za leży od t ego , do j a k i e j g r u p y W 2 ono na l eży . Z n a c z y t o , że m ó w i ą c o d ługośc i s łowa, m ó w i m y o j ego własnośc iach W 2 . Czy b y w a j ą t a k i e w y p a d k i , w k t ó r y c h pojęcie „ h e t e r o l o g i c z n y " d a się z a s t o s o w a ć do W x ? O w s z e m ; s łowa „ c z a r n y " i „ g ł o ś n y " służą, ko le jno , j a k o i l u s t r a c j a W 2 p o raz W 2 s *. T o z kolei p o z w a l a zroz u m i e ć , że równ ież i W x n a l e ż a ł o b y podzie l ić n a W l p o raz W l s , gdz ie p o raz s są w ł a s n o ś c i a m i p o c h o d n y m i dowolnego W 1 ? wz ię tego z g r u p y W 2 , k t ó r e j j e s t on p o s z c z e g ó l n y m p r z y p a d k i e m .

E o z w a ż m y t e r a z homolog iczność s łowa „ e r u d i t e " . W± oczywiście n i e w c h o d z i w r a c h u b ę , c h y b a t y l k o j a k o b e z p o ś r e d n i m e c h a n i c z n y ś r o d e k p o r o z u m i e w a n i a się. W 2 r ó w n i e ż nie wchodz i w r a c h u b ę , p o n i e w a ż j e s t rzeczą bez znaczen i a , czy g r u p a , w k t ó r e j z n a j d u j e się „ e r u d i t e " , j e s t g r u p ą s, czy t eż g r u p ą p, da le j czy w y m o w a „ r " b ę d z i e g a r d ł o w a , j a k w L a n c a s h i r e , czy t eż bełk o t l i w a , j a k w L i m e h o u s e , wreszc ie czy s łowo t o z o s t a n i e wyd r u k o w a n e mnie j szą czc ionką i d r u k i e m r o z s t r z e l o n y m , czy t eż większą i d r u g i e m z w a r t y m . J e s t ono m i m o w s z y s t k o s łowem e r u d y c y j n y m . Z d rug ie j s t r o n y , t o n ie dz ięk i z n a c z e n i u — „ e r u d i t e " j e s t s łowem o d z n a c z a j ą c y m się e r u d y c j ą ; o t y l e , o ile znaczen ie t ego s łowa d a się o d d a ć za p o m o c ą r o d z i m e g o s y n o n i m u a lbo wy ja śn i ć w u p r o s z c z o n y sposób , w y r a ż e n i e t o j e s t d o s t ę p n e p o d w z g l ę d e m z n a c z e n i o w y m z a r ó w n o d la l udz i o c z y t a n y c h , j a k i n i e o c z y t a n y c h , d la w y k s z t a ł c o n y c h , j a k i d la n i e w y k s z t a ł c o n y c h . A z a t e m , g d y t w i e r d z i m y , że s a m o znaczen ie s łowa — „ e r u d i t e " j es t p e ł n e e rudyc j i , t o w y r a ż a m y się w sposób nieco e l i p t y c z n y , p r z y c z y m idzie n a m o t o , że okreś la jąc , co z n a c z y „ e r u d i t e " , p r z y p o m o c y t ego właśn ie ze s t awien i a l i te r , o k r e ś l a m y ów sens w sposób e r u d y c y j n y . M o ż n a b y t o znaczen ie o d d a ć za p o m o c ą i n n y c h l i te r , w sposób powszechn ie z r o z u m i a ł y **. G d y s t y k a m y

* To znaczy, „czarny" jest albo nie jest słowem heterologicznym, w zależności od tego, czy użyto czarnej farby drukarskiej, czy też nie itd.; „głośny" jest słowem heterologicznym albo nie jest, zależnie od tego, jak silnym głosem odczytano je w danym wypadku.

** Wydawałoby się, że jest rzeczą wątpliwą, czy jakiekolwiek znaczenie jest, ściśle mówiąc, jako takie — erudycyjne. Problem ten, polegający na L o g i k a i J ę z y k 32

468 Natlianiel Lawrence

się z t a k i m i s łowami , j a k : „ e r u d i t e " 8 , „ d e c l i n a b l e " 9 i t d . , t o m a m y , z n i m i do czyn ien ia n a p i ę t r z e W 3 . M a m y t u do czyn ien ia ze „sło

w e m " , w t a k i m sensie j a k t e n , że „ e r u d i t e " j e s t „ s ł o w e m " angie l sk im, czy że j ę z y k angie l sk i s k ł a d a się z p e w n e j l i czby „ s łów" , p o w i e d z m y — z j a k i c h ś s t u ty s i ęcy . T a k więc „ e r u d i t e " , „ e r u d i t " oraz „ k e n n t n i s r e i c h " 1 0 n a l e ż a ł y b y do p o d k l a s W 3 e , W 3 f o raz W 3 g , o d p o w i e d n i o — p r z y c z y m l i t e ry t e są t o s y m b o l e r e p r e z e n t u j ą c e , ko le jno , j ę z y k angie lsk i , f r ancusk i i n i emieck i ; p o n a d t o w s z y s t k i e w y m i e n i o n e s łowa b y ł y b y homolog iczne . O d p o w i a d a j ą c e i m zes t a wienie słów „ l e a r n e d " , „ s a v a n t " oraz „ g e l e h r t " p o d l e g a ł o b y ana log iczne j k lasyf ikac j i , z t y m wsze lako , iż k a ż d e z t y c h s łów b y ł o b y he te ro log iczne . N i e m n i e j j e d n a k w s z y s t k i c h sześć „ s łów" m i a ł o b y t o s a m o znaczen ie *.

M o ż e m y z a t e m bez r y z y k a p rzy j ąć , że i s tn ie je jeszcze j e d n o p i ę t r o , mianowic i e t o , co się p rzez d a n e słowo r o z u m i e ; j e s t t o k o n t r o w e r s y j n e p i ę t r o znaczen i a s łowa; t e g o , co d a n e s łowo s t a r a się p r z e k a z a ć , op isać , w s k a z a ć , n a z w a ć i t d . P r z e k ł a d o p i e r a się n a za łożen iu , że u p o d s t a w o d m i e n n o ś c i j ę z y k ó w leży wspó l n o t a znaczeń . Za łożenie t o świe tn ie się u t r z y m u j e w o b e c t a k i c h słów, j a k „ B u c h " n , u p a d a n a t o m i a s t w o b e c t a k i c h , j ak„Begr i f f " 1 2 , co j e d n a k t y m mocn ie j p o w i n n o n a m u ś w i a d o m i ć różn icę m i ę d z y W 3 a t y m , c z e m u n a d a m y m i a n o W 4 .

B r a k w te j p r a c y mie j sca n a d o k ł a d n e z a n a l i z o w a n i e „znacze n i a " , a le t eż i n ie m a p o t r z e b y . B o z r ó ż n i e n i e W 1 ? W 2 , W 3 o raz W 4 , z a p r o p o n o w a n e w t o k u p o w y ż s z y c h u w a g , p r z e t r w a — j a k m y ś l ę —

redukcji znaczenia i analizie definicji, musimy — jak wiele innych — pominąć w niniejszych badaniach.

* Pogłębiona analiza wymienionych znaczeń wykazałaby niewątpliwie subtelne odcienie sensu. Jednakże trudności związane z idealną tożsamością znaczeń, czyli ze ścisłą synonimicznością, nie powinny niweczyć wartości tej ilustracji przykładowej.

8 „Erudycyjny", „odznaczający się erudycją". 9 „Mogący odmieniać się wedle przypadków".

1 0 „Uczony", „wykszta łcony"—kolejno: po angielsku, po francusku i po niemiecku.

1 1 „Książka". 1 2 „Pomysł", „pojęcie", „wrażenie".

Heterologiczność a hierarchia 469

p r z y wsze lk ich w a r i a n t a c h a n a l i z y , j ak i e j p o d d a m y W 4 , czy t o będz ie p r o s t y p o d z i a ł n a d e n o t a c y j n e i k o n o t a c y j n e , czy t e ż b a r dziej s k o m p l i k o w a n e n o w o c z e s n e a n a l i z y *. Możl iwe r ó w n i e ż , że b a r d z i e j wn ik l iwe s t u d i n m u j a w n i i n n e W ; n ie z a k ł a d a się, że podz ia ł n a c z t e r y t y p y j e s t w y c z e r p u j ą c y , i wsze lk ie t a k i e u z u p e ł n ien ia , o p a r t e n a b a r d z i e j s u b t e l n y c h roz różn i en i ach , r acze j w z m o c nią, an iże l i os łabią wniosk i , k t ó r e obecn ie m o ż e m y j u ż w y c i ą g n ą ć .

IV

Widz ie l i śmy , że „ h e t e r o l o g i c z n y " j e s t t e r m i n e m s t o s o w a n y m do słów, k t ó r y c h n ie m o ż n a o r zekać o n i ch s a m y c h . W i d z i e l i ś m y j e d n a k ż e da le j d o w ó d n a t o , iż w y r a ż e n i e „o n i ch s a m y c h " w t e j definicji j e s t a l bo e l i p t y c z n e , a l bo d w u z n a c z n e , p o n i e w a ż owo „o n i ch s a m y c h " wca le n ie j e s t o n i ch s a m y c h . „ S ł o w o " , za p o mocą k t ó r e g o się o r z e k a " , j e s t t o zawsze W 4 . N a t o m i a s t s ł o w o , 0 k t ó r y m s i ę j e o r z e k a — n i e . I t a k o t o , g d y s t a w i a m y p y t a n i e : „Czy « b r z y d k i » j e s t b r z y d k i ? " , t o p y t a m y : „Czy z n a c z e n i e s łowa « b r z y d k i » j e s t d o s t o s o w a n e do p e w n e g o (zwycza jowego) symbo l i cznego p r z e d s t a w i e n i a owego z n a c z e n i a ? " W ogólności , g d y s t a w i a m y p y t a n i e : „Czy « X » j e s t X ? " , t o p y t a m y : „Czy d a n e znaczen ie « X - a » , j e s t d o s t o s o w a n e do symbo l i cznego p r z e d s t a w i e n ia t ego znaczen ia , n a p e w n y m p i ę t r z e (p r zy c z y m owo znaczen ie 1 p r z e d s t a w i e n i e u t o ż s a m i a j ą się, g d y ż m a j ą t ę s a m ą n a z w ę ) ? " **.

Spo j rzen ie n a n a s z e p r z y k ł a d y w s k a z u j e , że t o j e s t w ła śn i e za łożenie , n a k t ó r y m op i e r a się sąd o he te ro log icznośc i . „ D ł u g i " j e s t s ł owem h e t e r o l o g i c z n y m , p o n i e w a ż jego p o s t a ć W 4 j e s t n ie -

* Np . analiza dokonana przez C. I. Lewisa w An Analysis of Knowledge and Valuation", Open Court 1950, rozdz. 3.

** W rzeczywistości nie wszystkie zdania, w których występuje sformułowanie: „Czy «X» jest X?", można traktować w ten sposób, iż to drugie „X" (bez cudzysłowu) odnosi się do znaczenia „X-a", np. „In Prench is «defiance» defiance? [W języku francuskim „defiance" to tyle, co „nieufność"; w angielskim — „wyzwanie". Całe pytanie sformułowane jest po angielsku, z wyjątkiem francuskiego słowa w cudzysłowach strzałkowych. Znaczy: „Czy po francusku „nieufność" jest wyzwaniem?". W przekładzie polskim zatraca się grę słów]. Ale takie wyjątki nie zaciemniają analizy heterologiczności.

32*

470 Nathaniel Lawrence

d o s t o s o w a n a (w n o r m a l n y c h w a r u n k a c h ) do j ego p o s t a c i W 2 . „ E r u d i t e " n ie j e s t s ł owem h e t e r o l o g i c z n y m , p o n i e w a ż jego po s t a ć W 4 j e s t d o s t o s o w a n a do W 3 . P r z y k ł a d t y p u n ie u w z g l ę d n i o nego przez Russe l l a u z u p e ł n i ana l i zę w g r a n i c a c h p rzez n a s p r z y j ę t y c h . „ C z e r w o n y " j e s t s łowem w t y m nap i s i e h e t e r o l o g i c z n y m . t z n . że jego p o s t a ć W 4 n ie j e s t z g o d n a z G d y b y t e n a r t y k u ł w y d r u k o w a ć c z e r w o n y m i l i t e r a m i , w ó w c z a s s łowo „ c z e r w o n y " n ie b y ł o b y he te ro log iczne . J e s t rzeczą w a ż n ą p r z y p o m n i e ć , iż ana l i za t a m o ż e b y ć , co b a r d z o p r a w d o p o d o b n e , n i e k o m p l e t n a . W celu a d e k w a t n e g o o d d a n i a b o g a c t w a z n a c z e ń t e r m i n u „ s łowo" — m o ż e się o k a z a ć p o t r z e b n e w y r ó ż n i e n i e większe j l i czby p i ę t e r W . Ana l i zę n in ie jszą p o d j ę t o m a j ą c p r z e d o c z y m a t y l k o p e w n e , b a r d z o ogran iczone z a d a n i a .

Z a d a j m y sobie t e r a z p y t a n i e , z c z y m z e t k n ę l i ś m y się w wyp a d k u z a g a d n i e n i a : „Ozy «he te ro log iczny» j e s t h e t e r o l o g i c z n y ? " J e s t rzeczą jasną , że w z d a n i u t y m d r u g i z t e r m i n ó w „ h e t e r o l o g i c z n y " m a się odnos ić do swej p o s t a c i W 4 , czyl i do znaczen i a . A j a k j e s t z p i e r w s z y m s łowem „ h e t e r o l o g i c z n y " ? K u k t ó r e m u r o d z a j o w i W sk ie rowuje ono naszą u w a g ę ? M e t y l k o , oczywis t a , k u sobie s a m e m u , t j . k u swej p o s t a c i W 1 ? a n i k u W 2 . A j a k się rzecz m a z W 3 ? To znaczy , z t r a k t o w a n i e m t ego s łowa j a k o „ s łowa" , w t y m sensie, iż s łownic two k a ż d e g o j ę z y k a s k ł a d a się z p e w n e j l i czby „s łów"? Z m i e ń m y W 3 i z o b a c z m y . P r z y p u ś ć m y , że t y t u ł e m p r ó b y w z b o g a c a m y s łownic two j ę z y k a e s p e r a n t o , d o d a j ą c d o ń s łowo „ s u o n o n p r e d i c a t o " j a k o d o k ł a d n y p r z e k ł a d s łowa „ h e t e r o log i czny" . P r z y p u ś ć m y t e r a z , że p y t a m : „Czy « s u o n o n p r e d i c a t o » j e s t h e t e r o l o g i c z n e ? " P a r a d o k s w y s t ę p u j e t e n s a m co p r z e d t e m . P o w i n n o b y ć d la n a s j a s n e , iż ż a d e n z z a p r o p o n o w a n y c h synon i m ó w s łowa „he t e ro log i czny" , p o d s t a w i o n y z a m i a s t jego p ie rwszego w y s t ą p i e n i a w r o z w a ż a n y m z d a n i u , n ie zdo ła u s u n ą ć naszego p a r a d o k s u . P a r a d o k s t e n nie za leży od t r a k t o w a n i a owego p ie rwszego s łowa „ h e t e r o l o g i c z n y " j a k o o b i e k t u f izycznego. An i od t r a k t o w a n i a go j a k o p e w n e g o k o n k r e t n e g o sposobu p i san ia czy m ó w i e n i a . A p r z e d chwilą p r z e k o n a l i ś m y się właśn ie , że n ie zależy t e ż od t r a k t o w a n i a t e r m i n u .„he tero logiczny" j a k o p e w n e g o słowa w j a k i m ś j ę z y k u . P o l e g a on racze j n a t y m , że „he t e ro log i czny"

Heterologiczność a hierarchia 471

m a o k r e ś l o n e z n a c z e n i e ; czyli n a t y m , że s łowo t o , g d y p i e r w s z y r a z w y s t ę p u j e w r o z w a ż a n y m z d a n i u , r ó w n i e ż odnos i się do swej p o s t a c i W 4 . W k ł o p o t w p ę d z a n a s — w ł a ś n i e „ h e t e r o l o g i c z n y " j a k o znaczen ie , n ie zaś „ h e t e r o l o g i c z n y " j a k o ob iek t , k l a s a w y r a ż e ń czy e l e m e n t s k ł a d o w y j ę z y k a . W s z y s t k i e one również są o b e c n e , a le n ie wywołu j ą z a m i e s z a n i a . J e d n a k ż e n a sza ana l i za z n a c z e n i a s łowa „ h e t e r o l o g i c z n y " w y k a z a ł a , że po jęc ia he te ro log icznośc i i homolog icznośc i op iera ją się n a o r z e k a n i u 0 c z y m ś nie b ę d ą c y m z n a c z e n i e m d a n e g o t e r m i n u , iż j e s t j ego zna czen iem. Że t a k się s p r a w a p r z e d s t a w i a , świadczą p o d a n e p r z y k ł a d y .

P o p r a w n a z a t e m o d p o w i e d ź n a p y t a n i e : „Czy «he te ro log iczny» jes t h e t e r o l o g i c z n y ? " , b r z m i , iż j e s t n i ehe t e ro log iczny . Ale z t ego wca le n ie w y n i k a , że j e s t h o m o l o g i c z n y . K t o ś m ó g ł b y r ó w n i e dob rze r o z u m o w a ć , że skoro k a m i e ń j es t n i e o b u r ę c z n y , t o w t a k i m raz ie m u s i f a w o r y z o w a ć j e d n ą z r ą k . „ H e t e r o l o g i c z n y " j e s t zar a z e m n i ehe t e ro log i czny i n i ehomolog i czny . „ H e t e r o l o g i c z n y " 1 „ h o m o l o g i c z n y " t o p r z e c i w i e ń s t w a j e d y n i e w ob ręb i e r o z w a ż a ń o g r a n i c z o n y c h do słów, k t ó r y c h TF4 o r zeka się o W z p e w n e g o innego p i ę t r a . Słowo „ h e t e r o l o g i c z n y " p o p r o s t u m u s i b y ć u ż y w a n e w sposób n i e d w u z n a c z n y i k o n s e k w e n t n y — o to czego p o t r z e b a do rozwiązan ia „ p a r a d o k s u he t e ro log icznośc i " . J e ś l i t e n w a r u n e k zos t an ie spe łn iony , t o def inic ja t e r m i n u „ h e t e r o l o g i c z n y " , zaw a r t a implicite w p o d a n y c h p r z y k ł a d a c h , i l u s t r u j ą c y c h jego zna czenie, u c h r o n i n a s od p r z y p i s y w a n i a m u he te ro log icznośc i a lbo homologicznośc i . O s t r z e ż e p r z e d p o p e ł n i e n i e m b ł ę d u . R o z p a t r y w a n y z j e d n e g o p u n k t u w idzen ia , j e s t t o b ł ą d ekwiwokac j i , z innego — b ł ą d fa ł szywej d y c h o t o m i i . M o ż n a b y c h y b a d o b r a ć i i n n e j ego n a z w y , a l e t o n i e j e s t w a ż n e . J e s t t o d o b r z e z n a n y b ł ąd i m o ż n a go w y k r y ć p r z y p o m o c y zwycza jne j ana l i zy . N i e p o t r z e b a do t ego ż a d n e j h i e r a r c h i i j ę z y k ó w a n i n a w e t h i e r a r c h i i słów ( k t ó r a b y n a j m n i e j n ie z m u s z a do p rzy j ęc i a h i e r a r ch i i j ę z y k ó w ) . P o g l ą d , iż p a r a d o k s he te ro log icznośc i w y m a g a w p r o w a d z e n i a spec ja lnych t e c h n i k i i n s t r u m e n t ó w ana l i zy , j e s t n i e u z a s a d n i o n y .

Nathaniel Lawrence, Heterology and Hierarchy, „Analysis", 1951, Vol. 10, No. 4; przedruk w Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

Gilbert Ryle

HETEROLOGICZNOŚĆ

P a ń L a w r e n c e t r a fn i e k r y t y k u j e E u s s e l l a , k t ó r y pos łuży ł się r z e k o m y m p a r a d o k s e m (iż „ h e t e r o l o g i c z n y " j e s t homolog i czny , o ile j e s t he t e ro log i czny , i vice versa) d l a u d o w o d n i e n i a t e z y o hier a r c h i a c h j ę z y k ó w . Z g a d z a m się z w n i o s k a m i , m y ś l ę j e d n a k , że k r y t y k n ie w y d o b y ł g łówne j p r z y c z y n y , d l a k t ó r e j j e s t rzeczą n iewłaśc iwą s a m o n a w e t p o s t a w i e n i e p y t a n i a , czy „he t e ro log i czny" j e s t he t e ro log iczny , czy t e ż h o m o l o g i c z n y .

N i e k t ó r z y ludz ie p r z e d s t a w i a j ą się s p o t y k a j ą c kogoś n iezna jom e g o . I n n i t e g o n ie robią . M o ż n a b y ich od różn ić za p o m o c ą n a z w „ s a m o n a z y w a c z e " i „ n i e s a m o n a z y w a c z e " . J e ś l i D r J o h n J o n e s , s p o t y k a j ą c n i e z n a j o m e g o , z a c z y n a od s łów: „ D r J o h n J o n e s " , t o p o s t ę p u j e j a k s a m o n a z y w a c z . E ó w n i e ż g d y m ó w i : „ K a p i t a n T o m S m i t h " , p o d w a r u n k i e m , że właśn ie p o d a j e swój p s e u d o n i m . G d y p o w i a d a : „ ł a d n y dziś m a m y dz i eń" , „ j e s t e m d o k t o r e m " czy : „ j e s t e m s a m o n a z y w a c z e m (a lbo n i e s a m o n a z y w a c z e m ) " , t o p o d a ł p r a w d z i w y b ą d ź fa ł szywy opis p o g o d y , swego z a w o d u l u b swego z w y c z a j u w y m i e n i a n i a czy t eż n i e w y m i e n i a n i a swego n a z w i s k a ; a w t y m o s t a t n i m p r z y p a d k u jego z a c h o w a n i e zap rzecza jego o d e z w a n i u się b ą d ź j e p o t w i e r d z a . N i e p o d a ł n a t o m i a s t swego n a z w i s k a , imien ia , p r z e z w i s k a a n i p s e u d o n i m u . „.. . s a m o n a z y w a c z e m " oraz „.. . n i e s a m o n a z y w a c z e m " t o z a k o ń c z e n i a char a k t e r y s t y k . Tego r o d z a j u op i sy w y m a g a j ą , b y o p i s y w a n a osoba m i a ł a imię , k t ó r e m o ż n a b y p o d a ć , choc iaż w rzeczywis tośc i go się n ie w y m i e n i a ; w y s t a r c z y , iż w i a d o m o , że o n i m m o w a . E p i t e t y

474 Gilbert Byle

nie są i m i o n a m i , n a w e t g d y do i m i o n się odnoszą . Ojciec d z i w a k m ó g ł b y s w e m u dz i ecku n a d a ć imię „ N i e s a m o n a z y w a c z " , t a k j a k k i e d y ś i s t n i a ł k l u b z w a n y „ T h e I n n o m i n a t e C l u b " 1 . W ó w c z a s ó w s y n m ó g ł b y się p r z e d s t a w i a ć j a k o „ N i e s a m o n a z y w a c z B r o w n " . M e p r z e c z y ł o b y t o j e d n a k jego s łowom a n i t r o c h ę b a r d z i e j , n iż k i e d y k t o ś w y s o k i p r z e d s t a w i a się, w y m i e n i a j ą c imię i n a z w i s k o : „ A l d e r m a n M a ł y " . N a z w i s k a n ie są e p i t e t a m i , c h o ć b y n a w e t z t y c h s a m y c h głosek s k ł a d a ł się j ak i ś e p i t e t w t y m czy o w y m j ę z y k u .

Mówiąc : „ J e s t e m s a m o n a z y w a c z e m (a lbo n i e s a m o n a z y w a -c z e m ) " , n ie t y l k o n ie p o d a j e się n iczy jego n a z w i s k a , a le n a w e t n ie op isu je się n iczy jego n a z w i s k a , w t a k i sposób , w j a k i j a m ó g ł b y m op i sać m o j e w ła sne , m ó w i ą c , że r y m u j e się ono ze s łowem „shi i le" 2 . M e s t e t y , t e r m i n u „op i s " , na leżącego do sz tuk i , u ż y w a się częs to w odnies ien iu do i d i o m ó w , k t ó r y c h p o t o c z n i e wca le b y się n ie n a z y w a ł o „ o p i s a m i " . Ż a d e n po l i c j an t n ie p r z y j ą ł b y z w r o t u „ m o j e n a z w i s k o " j a k o opisu (w z d a n i u „ N i g d y nie p o d a w a ł e m ż a d n e g o n a z w i s k a " ) . T o , o c z y m m ó w i ę p r z y p o m o c y t a k i c h w y r a ż e ń , d a się w zasadz ie w y r a ź n i e u s t a l i ć b ą d ź wyszczególn ić . J e d n a k ż e sposoby m ó w i e n i a o r zeczach n ie są s p o s o b a m i u d z i e l a n i a o d p o wiedz i n a ko le jne p r o ś b y o i n f o r m a c j ę o t y c h r zeczach . B a r d z o częs to p o s ł u g u j e m y się w y r a ż e n i a m i o z n a c z a j ą c y m i , k t ó r e z a r a z e m m a j ą c h a r a k t e r op i sowy, n p . „ o n a " oraz „ t a m t e n k u l a w y k o ń " , i s łuchacz p r ó b u j ą c dowieść , że d a n e m u p r z e d m i o t o w i n ie p r z y s ługuje cecha b y c i a r o d z a j u żeńsk iego czy cecha b y c i a k u l a w y m , m o ż e się dowiedz ieć , co owo w y r a ż e n i e oznacza .

P o t o , a b y m zgodnie z p r a w d ą n a d a w a ł w ł a s n e i m i ę czy n ie n a d a w a ł go, m u s i i s tn ieć dopowiedzen i e ze s łowem „ m i a n o w i c i e " , m a j ą c e p o s t a ć z w r o t u : „ . . . , m i a n o w i c i e J o h n J o n e s " . N i e m o g ł o b y t eż b y ć p r a w d ą , że p e w n a osoba m a j ak i ś z a w ó d czy choru je n a j a k ą ś cho robę , g d y b y n ie i s tn ia ło t a k i e ż uzupe łn i en i e , w p o s t a c i z w r o t u : „ . . . , m ianowic i e p r a w o " czy „ . . . , m i a n o w i c i e a s t m a " . O w e u z u pe łn ien ia ze s łowem „ m i a n o w i c i e " n ie m u s z ą b y ć z n a n e t e m u ,

1 „Klub bez Nazwy", „Klub Nienazwany", „Klub Bezimienny". 2 Idzie o nazwisko autora „Eyle"; „smile" znaczy „uśmiech", „uśmie

chać się".

Heterologiczność 475

k t o fo rmu łu j e zawie ra j ące j e z d a n i a b ą d ź z d a n i a t a k i e r o z u m i e . W i e m , że i s tn ie je dz i eń* tygodn ia , k t ó r y będz i e d n i e m m e j śmierc i , n ie w i e m n a t o m i a s t , co t o za dz ień . D z i e ń moje j śmierc i n ie m ó g ł b y b y ć j e d y n i e d n i e m moje j śmierc i , n ie b ę d ą c z a r a z e m p e w n y m o k r e ś l o n y m d n i e m t y g o d n i a .

W y r a ż e n i a j ę z y k o w e , p o d o b n i e j a k i n n e rzeczy , d a d z ą się t r a fn ie l u b n i e t r a fn ie op isać p r z y p o m o c y o d p o w i e d n i c h ep i te t ów . E p i t a f i u m , p r z e m ó w i e n i e , sone t , z w r o t czy słowo m o g ą b y ć angie l sk ie , b ł ędn ie w y m ó w i o n e , g w a r o w e , obf i tu jące w spółgłoski syczące , n i e p r z y z w o i t e . S łownik fi lologów z a w i e r a z kon iecznośc i m n ó s t w o okreś l eń m a j ą c y c h z a s t o s o w a n i e do w y r a ż e ń j ę z y k a , t a k j a k s łownik b o t a n i k ó w pe łen j e s t t e r m i n ó w o d n o s z ą c y c h się do roś l in . M e t o d y w y k r y w a n i a , k t ó r e t o ok reś l en ia m o ż n a t r a fn ie z a s t o s o w a ć do d a n y c h w y r a ż e ń , są m e t o d a m i f i lo logicznymi ( w y p r a c o w a n y m i l u b nie) . W ł a s n o ś c i w y r a ż e ń u s t a l o n e za po m o c ą t y c h m e t o d — t o własnośc i f i lologiczne. N p . z a t e m „nie-r ó w n o z g ł o s k o w y " , „ p o c h o d z e n i a ł ac ińsk iego" , „ r y m u j e się z «fe-v e r » " 3 , „ s o l e c y z m " 4 , „ g a r d ł o w y " — są t o ok reś l en ia f i lologiczne, k t ó r e oznacza ją fi lologiczne własnośc i .

Większość okreś leń , j a k n p . a s t r o n o m i c z n e , f a r m a c e u t y c z n e i b o t a n i c z n e , n ie d a się z a s t o s o w a ć do w y r a ż e ń j ę z y k a . T o c h a t y , a n ie z w r o t y , m o ż n a p o k r y ć s t r zechą a lbo n ie , czy p o k r y ć dachówką a l b o n ie p o k r y w a ć . T o p ł a z y z a p a d a j ą w sen z i m o w y a lbo nie z a p a d a j ą ; n a t o m i a s t o p r z y s ł ó w k a c h n ie d a się powiedz ieć ani t a k , a n i t a k . G d y e p i t e t n ie j e s t o k r e ś l e n i e m f i lo logicznym, to p y t a n i e , czy s tosu je się on , czy t eż n ie s tosu je do d a n e g o wyrażen ia , j e s t p y t a n i e m źle p o s t a w i o n y m .

O k r e ś l e n i a f i lologiczne nie s t a n o w i ą j e d n e g o r o d z a j u , w e w ł a ś c i w y m t ego s łowa z n a c z e n i u . A m a t o r czy z a w o d o w y filolog może wiązać z w y r a ż e n i a m i b a r d z o różn iące się o d s iebie z a i n t e r e sowania , m o ż e t eż s t a w i a ć w odn ies ien iu do w y r a ż e ń b a r d z o w z a j e m odległe p r o b l e m y . Okre ś l en i a f o n e t y c z n e n ie są p o k r e w n e s ty l i s t y c z n y m , o r t o g r a f i c z n y m , g r a m a t y c z n y m czy s ł o w o t w ó r c z y m .

T o n i e k w e s t i a p r z y p a d k u , że okreś len ie f i lologiczne m o ż e 3 „Gorączka", „malaria". 4 Błąd językowy, gramatyczny.

476 Gilbert Ryle

z a p r e z e n t o w a ć cechę w y r a ż e ń i s a m o b y ć j e d n y m z w y r a ż e ń m a j ą c y c h t ę cechę . „ E n g l i s h " 5 , podoBnie j a k „ c o w " 6 , j e s t s ł owem ang i e l sk im; „wie lozg łoskowy" , t a k s a m o j a k „ s o b o t a " , j e s t s łowem wie lozg łoskowym. N a o d w r ó t , okreś len ie f i lologiczne m o ż e r e p r e z e n t o w a ć cechę , k t ó r e j j e m u s a m e m u m o ż n a t r a fn i e o d m ó w i ć . „ F r e n c h " 7 n ie j e s t s łowem f r a n c u s k i m ; „ j ednosy la -b o w y " — j e d n o s y l a b o w y m ; „ z a n i e c h a n y " — z a n i e c h a n y m . P y t a n ie , czy t a w łasność , k t ó r ą r e p r e z e n t u j e j ak ie ś okreś len ie filolog iczne , s a m e m u t e m u okreś l en iu p r z y s ł u g u j e , czy t eż n ie p r z y s ł u gu je — t o p y t a n i e d o b r z e p o s t a w i o n e ; n p . p y t a n i e , czy „ d a k t y l " j e s t , czy n ie j e s t d a k t y l e m 8 , a l bo czy „ b ł e n d n i e n a p i s a n y " j e s t b ł ędn ie n a p i s a n y , czy t eż n ie j e s t .

M o ż n a z a t e m u t w o r z y ć dwie s z t u c z n e g r u p y : j e d n ą złożoną, z ok reś l eń f i lo logicznych, m a j ą c y c h t e własnośc i f i lologiczne, k t ó r e są r e p r e z e n t o w a n e p rzez owe okreś l en ia ; d r u g ą zaś z łożoną z ok reś l eń f i lo logicznych, k t ó r y m b r a k o z n a c z a n y c h p rzez n ie s a m e własnośc i . P i e rwszą m o ż n a b y n a z w a ć „ s a m o o k r e ś l e n i a m i " , a d r u g ą „ n i e s a m o o k r e ś l e n i a m i " . „ D e u t s c h " 9 j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m , a „niep r z y z w o i t y " — n i e s a m o o k r e ś l e n i e m . „ P i s a n y " j e s t t u t a j n ie-s a m o o k r e ś l e n i e m ; w rękop i s i e b y ł o t o s amookreś l en i e .

Mog łoby t e r a z p o w s t a ć p y t a n i e : „Czy «samookreś l en i e» i «nie-samookreś l en i e» s a m e są s a m o o k r e ś l e n i a m i , czy t eż n i e s a m o okreś l en i ami? W szczególności zaś , czy «n ie samookreś l en ie» j e s t n i e s a m o o k r e ś l e n i e m , czy t eż s a m o o k r e ś l e n i e m ? "

Z a n i m j e d n a k z a c z n i e m y prześ l i zg iwać się w ś r ó d raf t ego dy le m a t u , m u s i m y r o z w a ż y ć , czy s a m o p y t a n i e j e s t właśc iwe , t z n . czy „ s a m o o k r e ś l e n i e " i „n i e samookreś l en i e" - w ogóle na leżą d o k l a s y okreś l eń f i lo logicznych, czyl i e p i t e t ó w . J a k e ś m y widzie l i , większość okreś leń do k l a s y t e j n ie na l eży , n ie m o ż e m y więc p r z y j m o w a ć , że t e d w a ( w y m y ś l o n e ) w y r a ż e n i a k l a sy f ikacy jne a k u r a t w c h o d z ą w je j o b r ę b . Z a p e w n e , n a p i e r w s z y r z u t o k a odnos i się wrażen i e ,

5 „Angielski". 6 „Krowa". 7 „Francuski". 8 Stopa daktyliczna, złożona z sylaby długiej i dwóch krótkich. 9 „Niemiecki" — po niemiecku.

Hełe ro logiczno w

że wchodzą , sko ro m o ż n a p o s t a w i ć p y t a n i e , czy „ j e d n o s y l a b o w y " j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m , i d a ć n a t o o d p o w i e d ź przeczącą . Orzeczn ik s to j ący n a k o ń c u z d a n i a : „ « J e d n o s y l a b o w y » j e s t n i e samookre ś l e -n i e m " , w y g l ą d a n a okreś len ie f i lologiczne s łowa „ j e d n o s y l a b o w y " . J e s t o r zeczn ik i em c y t o w a n e g o w y r a ż e n i a ; p r a w d a ?

Ale jeś l i p r z y p o m n i e ć , że „ s a m o n a z y w a e z " i „ n i e s a m o n a z y -w a c z " t o n ie są n a z w y , lecz okreś l en ia odnoszące się do n i e w y m i e -n i o n y c h n a z w , m o ż n a p o d e j r z e w a ć , że „ s a m o o k r e ś l e n i e " i „nie-s a m o o k r e ś l e n i e " t o n ie są e p i t e t y f i lologiczne, t y l k o w y r a ż e n i a odnoszące się do n i e w y m i e n i o n y c h e p i t e t ó w f i lo logicznych. I po de j rzen ie t o d a się p o t w i e r d z i ć .

W j a k i sposób r o z s t r z y g a m y : (a) czy s łowa (włączając w t o s łowo „ E n g l i s h " i „w ie lo sy l abowy" ) są angie l sk ie czy wielozgło-skowe i td . , o raz (b) czy s łowa t a k i e , j a k : „ E n g l i s h " i „wielosylab o w y " , są s a m o o k r e ś l e n i a m i ? W y m i e n i o n e g o t y p u k w e s t i e rozs t r z y g a m y p r z y p o m o c y ( p o d s t a w o w y c h b ą d ź z a a w a n s o w a n y c h ) m e t o d f i lo logicznych. S z u k a m y p o m o c y w s łown ikach , l i c z y m y zgłoski , p o s ł u g u j e m y się s t o p e r a m i i s ł u c h a m y p ł y t l ingwafono-w y c h . Ale n ie r o z s t r z y g a m y , czy s łowa są s a m o o k r e ś l e n i a m i , czy t eż n ie , b a d a j ą c j e d a l s z y m i m e t o d a m i f i lo logicznymi. N ie m a t a k i e j d o s t r z e g a l n e j , s łysza lne j , g r a m a t y c z n e j , e tymolog iczne j czy o r togra f i czne j cechy , k t ó r a b y p r z y s ł u g i w a ł a s łowom „ f rancusk i " , „ j e d n o s y l a b o w y " , „ n i e p r z y z w o i t y " oraz „b ł ędn ie n a p i s a n y " . P r z e c iwnie , n a z y w a m y j e „ n i e s a m o o k r e ś l e n i a m i " , p o n i e w a ż p r z y p o m o c y r ó ż n y c h m e t o d f i lo logicznych s t w i e r d z a m y , że „ f r ancusk i " n ie j e s t s łowem f r a n c u s k i m , „ n i e p r z y z w o i t y " — n i e p r z y z w o i t y m , a „b łędn ie n a p i s a n y " — b ł ędn i e n a p i s a n y m ; p o s t a n o w i l i ś m y zaś za l iczać do „ n i e s a m o o k r e ś l e ń " w s z y s t k i e e p i t e t y fi lologiczne p o z b a wione t y c h własnośc i f i lo logicznych, o k t ó r y c h k a ż d y z n ich m ó w i . D o w i a d u j e m y się za p o m o c ą m e t o d f i lo logicznych, że t e czy owe, zupe łn ie r ó ż n e okreś len ia fi lologiczne, odnoszą się, k a ż d e , do inn y c h , b y ć m o ż e n a w e t n i e p o k r e w n y c h r o d z a j o w o , własnośc i filolog icznych ; i że e p i t e t o m t y m nie p r zys ługu j ą własnośc i p rzez nie o k r e ś l a n e ; t w o r z y m y z n ich z a t e m g r u p ę „-niesamookreśleń" nie n a s k u t e k t ego , że w s z y s t k i e one odnoszą się do j a k i c h ś w s p ó l n y c h własnośc i f i lo logicznych, lecz n a s k u t e k t ego , że łączy je p o d o -

478 Gilbert Ryle

b i c ń s t w o , po lega jące n a n i e p o s i a d a n i u t y c h cech f i lo logicznych, k t ó r e k a ż d y z o w y c h e p i t e t ó w okreś la . A więc „ n i e s a m o o k r e ś l e n i e " oraz „ s a m o o k r e ś l e n i e " n ie okreś la ją ż a d n y c h f i lo logicznych własno ści w y r a ż e ń . I c h ro la po lega n a s t w i e r d z e n i u b ą d ź zap rzeczen iu p o s i a d a n i a z w y k ł y c h własnośc i f i lologicznych p rzez e p i t e t y odnoszące się do t y c h ż e własnośc i . P o s ł u g i w a n i e się n i m i j e s t o p a r t e n a z a ł o ż e n i u zwyk łego u ż y c i a e p i t e t ó w f i lologicznych w opisie wszelk iego r o d z a j u w y r a ż e ń (z e p i t e t a m i f i lo logicznymi włączn ie ) ; d l a t e g o owo pos ług iwan ie się n i m i n ie j e s t częścią owego zwyk łego u ż y c i a . „ O r t o g r a f i c z n y " j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m t y l k o d l a t e g o , że „ o r t o g ra f i czny" z a r ó w n o m a , j a k i okreś la p e w n ą własność filologiczną, m ianowic i e w łasność b y c i a p o p r a w n i e n a p i s a n y m . G d y b y n ie by ło wolnego miejs.ca n a t o dopowiedzen i e ze s łowem „ m i a n o w i c ie" , w y r a ż e n i e „ s a m o o k r e ś l e n i e " n ic b y n ie m i a ł o do r o b o t y , t a k s a m o j a k n ic b y n ie mia ło do r o b o t y w y r a ż e n i e „ s a m o n a z y w a c z " , g d y b y nie b y ł o wolnego mie j sca d la t a k i e g o u z u p e ł n i e n i a ze słow e m „ m i a n o w i c i e " , j a k „ . . . , m ianowic i e J o h n J o n e s " . P o d o b n i e j a k słowo „ s a m o n a z y w a c z " odnos i się do n a z w y , k t ó r ą s a m o n ie j e s t i k t ó r e j s a m o n ie w y m i e n i a , również s łowo „ s a m o o k r e ś l e n i e " odnos i się do zwyk łe j własnośc i f i lologicznej , k t ó r e j s a m o n ie okreś la .

J e d n a k ż e n a p i e rwszy r z u t o k a tw ie rdzen i e , że „ E n g l i s h " j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m , zda je się n ie t y l k o odnos ić do własnośc i fi lologicznej w y s t ę p o w a n i a w j ę z y k u ang ie l sk im, lecz również j ą w y m i e n i a ć . M y wszyscy b o w i e m , m ó w i ą c y p o ang ie l sku , j e s t e ś m y t a k da lece oswojen i z u ż y w a n i e m s łowa „ E n g l i s h " , że sk łonn i j e s t e ś m y p r z y p u s z c z a ć , iż g d y się m ó w i , że „ E n g l i s h " j e s t s a m o okreś len iem, t o t y m s a m y m się s tw ie rdza , że „ E n g l i s h " j e s t słow e m ang ie l sk im. Ale t a k n ie j e s t . O s o b a n ie zna j ąca zupe łn ie j ę z y k a n iemieck iego , n a t o m i a s t p o i n f o r m o w a n a , j a k się pos ług iwać słow a m i „ s a m o o k r e ś l e n i e " i „ n i e s a m o o k r e ś l e n i e " , m o g ł a b y z rozumieć i u w i e r z y ć t w i e r d z e n i u , iż n i emieck i p r z y m i o t n i k „ l a t e in i s ch" 1 0

j e s t n i e s a m o o k r e ś l e n i e m . S ą d z i ł a b y o n a , że „ l a t e in i s ch" odnos i się do t e j czy inne j własnośc i f i lologicznej (nie w i e d z i a ł a b y , do jak ie j )

1 0 „Łaciński".

Heterologiczność 479

oraz że słowo „ l a t e in i s ch" j e s t t e j własnośc i p o z b a w i o n e . W i e ona . że t e r a z n a l e ż y z a d a ć p y t a n i e u z u p e ł n i a j ą c e : „ J a k i e j mianowic ie własnośc i f i lo logicznej?" , p o n i e w a ż g d y b y n a t o p y t a n i e n ie b y ł o ż a d n e j odpowiedz i , t o w ó w c z a s s łowo „ l a t e in i s ch" n ie m o g ł o b y b y ć a n i s a m o o k r e ś l e n i e m , a n i n i e s a m o o k r e ś l e n i e m . A b y b o w i e m „lat e i n i s c h " b y ł o n i e s a m o o k r e ś l e n i e m , m u s i b y ć fa łszem, iż „lat e i n i s c h " j e s t l a t e i n i s c h , n ieza leżn ie od t ego , co t o j e s t owo b y c i e l a t e i n i s c h . „ L a t e i n i s c h " n ie m o g ł o b y b y ć p o p r o s t u nies a m o o k r e ś l e n i e m , g d y b y n ie i s tn i a ł a p e w n a ok reś lona , choć jeszcze n ie w y m i e n i o n a w ła sność f i lologiczna, k t ó r e j j e s t ono p o z b a w i o n e ; t a k s a m o j a k człowiek n ie m ó g ł b y b y ć p o p r o s t u och rzczony , n ie b ę d ą c o c h r z c z o n y j a k o „ J a n " czy „ J a k u b " , czy. . .

S łowa „ s a m o o k r e ś l e n i e " i „ n i e s a m o o k r e ś ł e n i e " n ie odnoszą się d o ż a d n e j spoś ród własnośc i f i lo logicznych, k t ó r e m o ż n a b y wymi en i ć w z w r o t a c h s t a n o w i ą c y c h u z u p e ł n i e n i e t y c h t e r m i n ó w , p o d o b n i e j a k powiedzen i e „ o c h r z c z o n y i m i e n i e m «. . .»" n ie j e s t i m i e n i e m c h rz e ś c i j a ń sk im . „S łowa k a t e g o r y c z n e " w logice nie na leżą d o słów u m i e s z c z a n y c h n a liście s łów k a t e g o r y c z n y c h . „ F i c t i o n " 1 1 n ie j e s t n a z w ą j e d n e j z powieśc i , s k a t a l o g o w a n y c h p o d n a g ł ó w k i e m b i b l i o t e c z n y m „ F i c t i o n " . „ S a m o o k r e ś l e n i e " oraz „ n i e s a m o o k r e ś ł e n i e " n ie są t o e p i t e t y f i lologiczne, t y l k o logiczny sposób dz ie len ia e p i t e t ó w f i lologicznych n a dwie s z tuczne g r u p y , z t y m , że — n a t u r a l n i e — s a m e t e t e r m i n y n ie w c h o d z ą w sk ład o w y c h g r u p .

W związku z t y m p r z y j m u j ę i s tosu ję w a ż n y a r g u m e n t p a n a L a w r e n e e ' a *. „ E n g l i s h " j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m , g d y ż „ E n g l i s h " j e s t s łowem ang ie l sk im. „ S a m o o k r e ś l e n i e " n i e z n a c z y j e d n a k ... „ jes t s łowem a n g i e l s k i m " , b o g d y b y znaczy ło , t o p o w i e d z e n i e : „ « D e u t s c h » j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m " — z a m i a s t b y ć p r a w d ą , s t a ł o b y się fa ł szem. A lbo t eż jeś l i : „ « E n g l i s h » j e s t s a m o o k r e ś l e n i e m " m o ż n a b y p rze łożyć n a : „ « E n g l i s h » j e s t s łowem a n g i e l s k i m " , to p o n i e w a ż s łowa n iemieck ie nie są s ł owami ang ie l sk imi , a p o n a d t o : „ D e u t s c h " , j e s t s łowem n i e m i e c k i m , p r z e t o : „ « D e u t s c h » j e s t nie-

* Por. Nathaniel Lawrence, Heterology and Hierarchy, rozdz. II [w niniejszym tomie s. 462—465].

1 1 „Powieść 4 4 .

480 Gilbert Byle

s a m o o k r e ś l e n i e m " , m u s i a ł o b y b y ć p r a w d ą , g d y t y m c z a s e m f a k t y c z n i e j e s t t o fałsz. S a m o p rzez się, s łowo „ s a m o o k r e ś l e n i e " n ic n a m n ie m ó w i o j ę z y k a c h , do k t ó r y c h na leżą „ E n g l i s h " o raz „ D e u t s c h " ; p o d o b n i e j a k n ic t eż n ie m ó w i o j ę z y k u , d o k t ó r e g o na l eży , s łowo „wie lozg łoskowy" , k t ó r e również j e s t s amookreś l e n i e m . „Albo angie l sk i , a lbo n iemieck i , a lbo l i t ewsk i , a lbo s a m o okreś l en ie" b y ł a b y t o d y z j u n k c j a a b s u r d a l n a . P o d o b n i e a b s u r d a l n a b y ł a b y k a ż d a d y z j u n k c j a , w k t ó r e j z w y k ł e okreś len ia filologiczne po łączono b y za p o m o c ą „ a l b o " ze s ł o w a m i „ s a m o okreś l en ie" czy „ n i e s a m o o k r e ś l e n i e " . „ S a m o o k r e ś l e n i e " o raz „nies a m o o k r e ś l e n i e " n ie p r z e k a z u j ą ż a d n e j i n fo rmac j i f i lologicznej o s łowach . Są t o n a r z ę d z i a , spec ja ln ie spo rządzone d o m ó w i e n i a en bloe12 o p o s i a d a n i u a lbo n i e p o s i a d a n i u p rzez e p i t e t y filologiczne — d o w o l n y c h własnośc i f i lo logicznych, do k t ó r y c h e p i t e t y t e się odnoszą . N a r z ę d z i a t a k i e n ie na leżą do e p i t e t ó w filologiczn y c h , b y p o m a g a ć log ikom w d y s k u s j i .

A t e r a z w s z y s t k o t o p r z y p o m o c y of ic ja lnych t e r m i n ó w „he t e r o l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " . M o ż e m y powiedz i eć : „ z a n i e c h a n y » j e s t s łowem h e t e r o l o g i c z n y m " , p o n i e w a ż s łowo „zan i e c h a n y " n ie wysz ło z u ż y c i a , a „ z a n i e c h a n y " z n a c z y : „ t a k i , k t ó r y w y s z e d ł z u ż y c i a " . M o ż e m y powiedz i eć : „«wie lozg łoskowy» j e s t s łowem h o m o l o g i c z n y m " , p o n i e w a ż „wie lozg łoskowy" j e s t s łowem s k ł a d a j ą c y m się z wie lu sy l ab oraz z n a c z y : „ s k ł a d a j ą c y się z wielu s y l a b " .

A z a t e m s łowa „ h e t e r o l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " m a j ą wiele z w y k ł y c h własnośc i f i lo logicznych, i n n y c h zaś są p o z b a w i o n e . Są one p r z y m i o t n i k a m i , s ł o w a m i wie lozg łoskowymi , ang ie l sk imi (może) , k a k o f o n i c z n y m i , w y m a w i a n y m i z p r z y d e c h e m oraz neol o g i z m a m i ; z a r a z e m zaś n i e są p r z y i m k a m i , n i e na leżą do gwar o w y c h i n i e p o c h o d z ą z ł ac iny . I d z i e j e d n a k o t o , b y ś m y rozs t r zygnę l i , czy „ h e t e r o l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " s a m e są h e te ro log iczne b ą d ź homolog iczne , t j . czy p o ś r ó d własnośc i filolog icznych , k t ó r e s łowom „ h e t e r o l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " p rzys ługu ją b ą d ź k t ó r y c h i m b r a k , w y s t ę p u j ą czy t eż n ie wy-

1 2 „Hurtem", „ryczałtem".

Heterologiczność 481

s t ępu ją własnośc i f i lologiczne homolog icznośc i o raz he te ro lo giczności . Ale z a d a j ą c t a k i e p y t a n i e , z a k ł a d a m y , że „he te ro log i czny" i „ h o m o l o g i c z n y " o d n o s z ą się d o własnośc i filolog icznych , t j . że m o g ł y b y i s tn ieć s łowa, k t ó r e b y b y ł y p o p r o s t u he t e ro log iczne czy p o p r o s t u homolog i czne , n ie zaś h e t e r o l o giczne b ą d ź homolog i czne z p o w o d u b r a k u czy p o s i a d a n i a t a k i c h a t a k i c h z w y k ł y c h własnośc i f i lo logicznych. A za łożenie t o j e s t fa ł szywe. G d y b o w i e m m ó w i m y , że j ak ie ś s łowo j e s t h e t e ro log iczne czy homolog i czne , t o t y m s a m y m m a m y n a m y ś l i — choć je j n ie w y m i e n i a m y — p e w n ą własność fi lologiczną (nie h e t e r o logiczność a n i homolog iczność ) , do k t ó r e j s łowo t o się odnos i i k t ó r a s łowu t e m u p r z y s ł u g u j e a lbo n ie p r z y s ł u g u j e . P o s ł u g u j ą c się s ł o w a mi „ h e t e r o l o g i c z n y " o raz „ h o m o l o g i c z n y " , n ie w y m i e n i a m y własnośc i słów, t y l k o m a m y n a m y ś l i własnośc i s łowne — bez ich w y m i e n i a n i a . A z w r o t y d o t y c z ą c e n ie w y m i e n i o n y c h własnośc i s łów n ie są w z m i a n k a m i o t y c h czy jeszcze j a k i c h ś i n n y c h ich w łasnośc i ach , t a k s a m o j a k z w r o t y , k t ó r e się odnoszą do n i e o k r e ś l o n y c h c h o r ó b , n ie są wyszczegó ln ien iem t y c h c h o r ó b czy t eż jeszcze j a k i c h ś i n n y c h . Twie rdzen i e , że „ h e t e r o l o g i c z n y " j e s t h e t e r o l o g i c z n y , g d y b y je , b y t a k rzec , r o z p a k o w a ć , o k a z a ł o b y się t a k i e : „Słowo « H e t e r o l o g i c z n y » p o z b a w i o n e j e s t własnośc i , k t ó r e j ono d o t y c z y , m i a n o w i c i e własnośc i b y c i a p o z b a w i o n y m własnośc i , k t ó r e j ono d o t y c z y , m i a n o w i c i e własnośc i b y c i a p o z b a w i o n y m własnośc i . . . " Ż a d n e j własnośc i a n i r a z u się n ie w y m i e n i ł o , więc t o , że d a n e słowo się do owej własnośc i odnos i , j e s t t y l k o p o z o r e m .

T e n w i d o c z n y p a r a d o k s p o w s t a j e n a s k u t e k t a k i e g o t r a k t o w a n i a p e w n y c h s ł ó w - p a r a w a n ó w , u k u t y c h w celu z g r u p o w a n i a e p i t e t ó w w dwie r o d z i n y , j a k g d y b y s łowa t e b y ł y s a m e cz łonami o w y c h rodz in . P y t a n i e , czy „ h e t e r o l o g i c z n y " i „ h o m o l o g i c z n y " są he t e ro log iczne czy t eż homolog iczne , p r z y p o m i n a n ieco k w e s t i ę , czy cz łowiek j e s t w y s o k i m cz łowiek iem czy t eż n i s k i m cz łowiek iem. D o u w o l n i e n i a n a s od decyzj i , czy człowiek — t o człowiek w y s o k i czy t eż n i sk i , n ie p o t r z e b a h i e r a r c h i i w z r o s t u ; a n i h i e ra rch i i j ę z y k ó w — do uwo ln i en i a od decyzj i , czy „ h e t e r o l o g i c z n y " j e s t h e t e r o l o g i c z n y czy t eż h o m o l o g i c z n y . M e idzie t u n a w e t , c h y b a

482 Gilbert Byle

t y l k o per accidens 1 3 , o baczen i e n a n a s z e c u d z y s ł o w y , lecz o zwra can ie u w a g i n a naszą g r a m a t y k ę . P i l n o w a n i e się n a s z y c h c u d z y s łowów we właśc iwy sposób j e s t z a r a z e m s t o s o w a n i e m się do nasze j g r a m a t y k i .

T a k a s a m a n i e u w a g a w o b e c g r a m a t y k i j e s t ź r ó d ł e m t ego ro d z a j u p a r a d o k s ó w , j a k : „ K ł a m c y " , „ K l a s y k l a s . . . " o raz „ M e -o rzeka lnośc i " . Z w y k l e k i e d y m ó w i m y : „ T a m t o t w i e r d z e n i e j e s t f a ł szywe" , t o w y p o w i e d ź n a s z a d o m a g a się d o p o w i e d z e n i a ze s łowem „ m i a n o w i c i e " , n p . „. . . m ianowic i e że dzis ia j j e s t w t o r e k " . G d y p o w i a d a m y : „ M n i e j s z e t w i e r d z e n i e j e s t f a ł szywe" , t o a l b o u w a ż a m y , że n ie j e s t p o t r z e b n e ż a d n e d o p o w i e d z e n i e z aczyna j ące się od s łowa „ m i a n o w i c i e " , a l b o t eż , że d o p o w i e d z e n i e m t a k i m będz ie t u z w r o t : „.. . m ianowic i e że n inie jsze t w i e r d z e n i e j e s t f a ł szywe" . O ile n ie n a l e ż y oczek iwać ż a d n e g o d o p o w i e d z e n i a ze s łowem „ m i a n o w i c i e " , t o w y r a ż e n i e : „ M n i e j s z e t w i e r d z e n i e " , n ie odnos i się do ż a d n e g o t w i e r d z e n i a . E z e c z się m a , j a k z powiedze n i e m : „ O n j e s t a s t m a t y k i e m " , g d y z a r a z e m n ie d o p u s z c z a m y p y t a n i a „ K t o ? " . J e ś l i n a t o m i a s t w y m a g a się, b y rzeczywiśc ie i s tn ia ło t u dopowiedzen i e ze s łowem „ m i a n o w i c i e " , „.. . m i a n o w i c i e że ninie jsze t w i e r d z e n i e j e s t f a ł s zywe" , t o w ó w c z a s p o s t u l a t t e n n a t r a f i a n a własne swe echo . Twie rdzen i e , o k t ó r e n a m idzie , g d y b y się d o b r a ć do j ego w n ę t r z a , u j a w n i ł o b y t a k ą p o s t a ć : „Nin ie j sze t w i e r d z e n i e {mianowic ie że n in ie jsze t w i e r d z e n i e [mianowic ie że n inie jsze t w i e r d z e n i e (mianowic ie że n inie jsze t w i e r d z e n i e . . . " N a w i a s y t e n i g d y n ie z o s t a n ą z a m k n i ę t e ; n i g d y n ie do jdz ie się do ż a d n e g o c z a s o w n i k a ; n i g d y n ie p o d a się ż a d n e g o t w i e r d z e n i a , o k t ó r e g o p r a w d z i w o ś ć czy fa łszywość m o ż n a się p y t a ć .

N a p e w n o i s tn ie ją a u t e n t y c z n e h i e r a r c h i e . Moje Nowele O. Henry'ego w edycj i „ O m n i b u s a " n ie są nowelą n a p i s a n ą p rzez O. H e n r y ' e g o ; a n i m ó j zb io rek , z łożony z (pięciu czy sześciu) ks iążeczek „ O m n i b u s a " n ie j e s t szós tą a n i s iódmą ks iążeczką „ O m n i b u s a " . N a t o m i a s t z d a n i e : „ P o s i a d a m zb io rek ks iążeczek « O m n i -b u s a » " m a uzupe łn i en i e ze s łowem „ m i a n o w i c i e " : „.. . m i a n o w i c i e : Nowele O. Henry''ego. Nowele W, W. Jacobsa e t c . e t c " ; p o d o b n i e

„Przez przypadek", „przypadkiem".

Heterologiczność 483

j a k z d a n i e : „ P o s i a d a m Noioele O. Henry'ego w edyc j i « O m n i b u s a » " m a swe u z u p e ł n i e n i e ze s łowem „ m i a n o w i c i e " : „.. . m i a n o w i c i e : Trzeci składnik e t c , e t c . " Oczywiśc ie , m o ż n a b y , i dąc d a l e j , m ó w i ć 0 zb io rze z b i o r k ó w ks iążeczek „ O m n i b u s a " p o s i a d a n y c h p rzez p r o fesorów Oxfo rdu , i t d . w n i e skończoność . Ale w ż a d n y m s t a d i u m owo w y m i e n i e n i e zb io ru czy z b i o r k u , czy t eż ks iążeczk i „ O m n i b u s a " n i e m o ż e b y ć w y m i e n i e n i e m t ego , do czego się one odnoszą , nie j e s t z a t e m w y m i e n i e n i e m t e g o , co z a w i e r a ł o b y e w e n t u a l n e uzupe łn i en i a p o w y ż s z y c h p o w i e d z e ń , z a c z y n a j ą c e się od s łowa „ m i a n o w i c i e " , g d y b y t a k o w e a k u r a t d o d a n o .

W życ iu c o d z i e n n y m raz p o r a z s p o t y k a m y r ó ż n e s łowa, z k t ó r y c h b u d u j e m y r o z m a i t e w y r a ż e n i a , t a k i e j a k : „ ś r o d k o w y a t a k " , „ d r u ż y n a " , „ d y w i z j a " , „ l iga" . Z a p o b i e g a t o w y s t ą p i e n i u p o k u s y j ę z y k o w e j , b y m ó w i ć w t e n sposób , j a k g d y b y d r u ż y n a m o g ł a z w i c h n ą ć swą lewą n o g ę w k o s t c e , czy l iga z d o b y ć b ą d ź u t r a c i ć p u c h a r . G d y do j e d n e g o t a k i e g o s łowa d o ł ą c z a m y i n n e ( jak „ k l a s a " i „ l i czba" ) , i dąc p o w s z y s t k i c h szczeb lach w górę b y w a m y w y s t a w i e n i n a w s p o m n i a n ą p o k u s ę . A że n ie u d a ł o się z apob i ec p o w s t a n i u p o d o b n e g o z a m i e s z a n i a , t r z e b a n a n ie s z u k a ć ś r o d k ó w z a r a d c z y c h , k i e d y j u ż w y s t ą p i ł o .

I s t n i e j ą a u t e n t y c z n e h i e r a r c h i e , a więc t a k ż e i s tn ie ją ( sku t eczne 1 n i e sku teczne ) s p o s o b y m ó w i e n i a o n i ch . N a s z e g o j e d n a k (ca łk iem sku t ecznego ) s p o s o b u m ó w i e n i a o g r a c z a c h w p i ł k ę nożną , d r u ż y n a c h , d y w i z j a c h i l i gach — n ie n a l e ż y o p i s y w a ć j a k o h ie ra rch i i j ę z y k ó w czy sposobów m ó w i e n i a . Mówiąc o l idze B e r k s h i r e , n ie m ó w i m y o m ó w i e n i u o m ó w i e n i u o g r a c z a c h w y s t ę p u j ą c y c h n p . w b a r w a c h d a n e j wsi . N a p e w n o m ó w i e n i e o owej l idze u sy t u o w a n e j e s t n a w y s o k i m szczeblu ogólnośc i ; ca ła h i e r a r c h i a d o p o w i e d z e ń ze s ł owem „ m i a n o w i c i e " p o z o s t a j e n i e u s t a l o n a . Ż a d n y c h j e d n a k c u d z y s ł o w ó w n ie opuszczono p r zez l e k k o m y ś l n o ś ć . Ee l ac j i , k t ó r a z a c h o d z i m i ę d z y w y r a ż e n i a m i o z n a c z a j ą c y m i a ich u z u p e ł n i e n i a m i ze s łowem „ m i a n o w i c i e " , n ie n a l e ż y w y j a ś n i a ć p r z y p o m o c y re lac j i m i ę d z y z w r o t a m i k o m e n t u j ą c y m i d a n e wyr a ż e n i a a o w y m i k o m e n t o w a n y m i w y r a ż e n i a m i . P r z e c i w n i e , s tos u n e k z w r o t u k o m e n t u j ą c e g o d o w y r a ż e n i a k o m e n t o w a n e g o (o ile w zwroc ie k o m e n t u j ą c y m m ó w i się o w y r a ż e n i u k o m e n t o -

L o g i k a i j ę z y k 33

484 Gilbert Ryle

w a n y m nie c y t u j ą c go) j e s t w rzeczywis tośc i i n n y m w y p a d k i e m re lac j i m i ę d z y w y r a ż e n i e m , k t ó r e coś oznacza , a t reśc ią jego u z u pe łn i en i a ze s łowem „ m i a n o w i c i e " .

Wie le p a r a d o k s ó w p o w s t a ł o n a p o d ł o ż u t w i e r d z e ń o t w i e r d z e n i a c h o raz e p i t e t ó w w y s t ę p u j ą c y c h j a k o p r z y d a w k i p r z y in n y c h e p i t e t a c h . N a l e ż y więc s t o s o w a ć c u d z y s ł o w y . J e d n a k ż e n iezręcznośc i p r o w a d z ą c e do j a w n y c h a n t y n o m i i po lega ją n ie n a n i e u m i e j ę t n y m o b c h o d z e n i u się z c u d z y s ł o w a m i , lecz n a t r a k t o w a n i u w y r a ż e ń coś o z n a c z a j ą c y c h j a k o m a t e r i a ł u , k t ó r y w y p e ł n i a ich w ła sne d o p o w i e d z e n i a ze s łowem „ m i a n o w i c i e " .

D r u ż y n a — n i e p r a w d ą j e s t , że zwichn ie , i n i e p r a w d ą , że n ie zwichn ie swej lewej nog i w k o s t c e . N ie j e s t o n a ż a d n y m ze swych j e d e n a s t u p o s i a d a c z y k o s t k i w lewej n o d z e , m i m o że w z m i a n k a o d r u ż y n i e odnos i się do owych p o s i a d a c z y k o s t e k . S łowo „ h e t e r o l o g i c z n y " — n i e p r a w d ą j e s t , że m a , i n i e p r a w d ą , że j e s t pozba wione j ak i e jko lwiek własnośc i f i lologicznej , do k t ó r e j się odnos i . T o n ie ż a d e n z e p i t e t ó w f i lologicznych j e s t t y m , o co n a m szczególnie idzie , g d y się p o s ł u g u j e m y o w y m s łowem b ą d ź j ego p rzec i w i e ń s t w e m .

Gilbert Ryle, Heterologicality. „Analysis", 1951, Vol. 11, No. II; przedruk w PhilosopJiy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basi] Black well.

Gilbert Ryle

TEORIA ZNACZENIA

W s z y s c y u m i e m y się pos ług iwać po jęc i em z n a c z e n i a . O d chwil i g d y z a c z y n a m y się u c z y ć t ł u m a c z e n i a z j ę z y k a angie l sk iego n a f r a n c u s k i i z f r ancusk iego n a angie l sk i , z d a j e m y sobie s p r a w ę , że d a n e w y r a ż e n i e r az z n a c z y t o s a m o co i n n e , r az zaś n ie . J u ż j e d n a k n a w e t wcześn ie j u ż y w a m y po jęc i a z n a c z e n i a . G d y w n a s z y m w ł a s n y m j ę z y k u c z y t a m y l u b s ł y s z y m y coś, czego n ie r o z u m i e m y , t o c h c e m y wiedzieć , co t o znaczy , i p r o s i m y , ż e b y n a m w y t ł u m a c z y ć . W ideach r o z u m i e n i a , b ł ę d n e g o r o z u m i e n i a i b r a k u ro zumien i a t ego , o czym m o w a , j u ż jes t z a w a r t e po jęc ie w y r a ż e ń , k t ó r e m a j ą da jące się okreś l ić znaczen ie a lbo są go p o z b a w i o n e .

Co i n n e g o j e d n a k , g d y p y t a m y , t a k j a k m o g ł o b y z a p y t a ć dz iecko : „Co się r o z u m i e , o ile w ogóle się coś r o z u m i e , p rzez «wi-t a m i n ę » , b ą d ź « a b r a k a d a b r ę » , b ą d ź «(a + b)2 = a 2 + 2a& + 6 2 » ? " Zupe łn i e zaś co i n n e g o , g d y p y t a m y : „Co t o są z n a c z e n i a ? " T o t a k s a m o , j a k co i nnego , g d y k t o ś p y t a , t a k j a k m o g ł o b y się s p y t a ć dz iecko : „Co m o g ę k u p i ć za t ego s z y l i n g a ? " , zupe łn ie zaś co innego, g d y p y t a : „Co t o j e s t siła k u p n a ? " , czy „Co t o j e s t k u r s w a l u t y ? "

O tóż odpowiedz i n a owo wysoce a b s t r a k c y j n e p y t a n i e : „Co to są z n a c z e n i a " — b a r d z o się w o s t a t n i c h d z i e s i ą t k a c h l a t m n o ż ą w d y s k u s j a c h f i lozoficznych i l og icznych . Z a a b s o r b o w a n i e t eo r i ą znaczen ia m o ż n a b y n a z w a ć c h o r o b ą z a w o d o w ą filozofii ang losaskiej i a u s t r i a c k i e j d w u d z i e s t e g o w ieku . N ie m a p o t r z e b y m a r t w i ć się o t o , czy t o j e s t c h o r o b a , czy n ie . M o g ł o b y n a t o m i a s t b y ć

3 3 *

486 Gilbert Ryle

p o ż y t e c z n e z b a d a n i e m o t y w ó w oraz w a ż n i e j s z y c h w y n i k ó w t y c h u p o r c z y w y c h r o z m y ś l a ń .

N a w i a s e m m ó w i ą c , w a r t o z a u w a ż y ć , iż wiele z t y c h s p r a w r o z t r z ą s a ł expUcite — a n i e k t ó r e o s t a t e c z n i e r o z s t r z y g n ą ł — P la t o n w późn i e j s zych d i a logach o raz A r y s t o t e l e s w dz ie łach logiczn y c h i i n n y c h . P e w n e z n ó w k w e s t i e d o m i n o w a ł y w p ó ź n i e j s z y m ś redn iowieczu i jeszcze późn ie j u H o b b e s a ; p e w n e zaś — za g r u b ą l u b c ienką zas łoną psycho log icznego t e r m i n u „ i d e a " — w y w o ł a ł y z a m ę t w ep i s t emolog i i b r y t y j s k i e j od L o c k e ' a do J o h n a S t u a r t a Mil la . M e b ę d ę j e d n a k , z w y j ą t k i e m j e d n e j czy d w ó c h u w a g h i s to r y c z n y c h , o m a w i a ł w c z e s n y c h dz ie jów t y c h z a g a d n i e ń .

S k l e p i k a r z , k l i en t , b a n k i e r i h a n d l o w i e c wca l e zazwycza j n ie odczuwa ją i n t e l e k t u a l n e g o p r z y m u s u r o z w i ą z y w a n i a czy c h o ć b y w y s u w a n i a t a k i c h a b s t r a k c y j n y c h kwes t i i , j a k : co t o j e s t siła k u p n a , czy co t o j e s t k u r s w a l u t . I n t e r e s u j ą ich c e n y p e w n y c h rzeczy , a le b y n a j m n i e j n ie j a k o a b s t r a k c y j n e z a g a d n i e n i e , j a k a w rzeczywis tośc i j e s t n a t u r a t e g o , co w s p ó l n e d w ó m a r t y k u ł o m m a j ą c y m t ę s a m ą cenę . Dz iecko , k t ó r e us i łu je z r o z u m i e ć r o z m o w ę n a o b c y d l a ń t e m a t , o raz t ł u m a c z , k t ó r y p r ó b u j e o d d a ć p o an g ie l sku T u c y d y d e s a , w p o d o b n y sposób in t e re su j ą się z n a c z e n i e m p e w n y c h w y r a ż e ń . M e k o n i e c z n i e n a t o m i a s t są oni z a i n t e r e s o w a n i a b s t r a k c y j n y m p r o b l e m e m , co t o z n a c z y , że d a n e w y r a ż e n i e m a znaczen ie , a l bo j a k a j e s t n a t u r a i s t a t u s t e g o , czego nos ic ie lami są d a n e w y r a ż e n i e i j ego p r z e k ł a d czy p a r a f r a z a . J a k i e g o r o d z a j u z a i n t e r e s o w a n i a sk łan ia ją n a s d o z a d a w a n i a t a k i c h p y t a ń ? Bez w ą t p i e n i a , wiele j e s t odpowiedz i . J a s k o n c e n t r u j ę się n a d w ó c h spoś ród n i c h i n a z w ę j e „ t eo r i ą log ik i " o raz „ teor ią filozofii". P i e rwsze j poświęcę sporo czasu ; d rug ie j n ie t a k d u ż o .

(1) T e o r i a l o g i k i . Log ik , k t ó r y p r a c u j e n a d r e g u ł a m i rozum o w a n i a , m u s i m ó w i ć o s k ł a d n i k a c h a r g u m e n t a c j i , m i a n o w i c i e o p r z e s ł a n k a c h o raz k o n k l u z j a c h , i t o m ó w i ć o n i c h p r z y p o m o c y t e r m i n ó w j a k n a j b a r d z i e j ogó lnych . N a w e t k i e d y p r z y t a c z a k o n k r e t n e p r z e s ł a n k i i k o n k l u z j e , c zyn i t o j e d y n i e d l a z i l u s t r o w a n i a ide i ogó lne j , będące j w ł a ś c i w y m p r z e d m i o t e m jego z a i n t e r e s o w a ń . T a k s a m o m u s i o n o m a w i a ć t y p y d a j ą c y c h się wydz ie l i ć sk ł adn i -

Teoria znaczenia 487

k ó w oraz t y p y d a j ą c y c h się w y r ó ż n i ć cech owych p rzes ł anek i k o n k l u z j i , t r a k t o w a n y c h j a k o t y p y . p o n i e w a ż n iek iedy r o z u m o wan ia p rzeb iega ją , w y c h o d z ą c od t a k i c h właśn ie s k ł a d n i k ó w czy cech p r z e s ł a n e k i k o n k l u z j i , b ą d ź d o c h o d z ą c do n ich .

O t ó ż t e n s a m a r g u m e n t m o ż n a w y r a z i ć p o ang i e l sku a lbo p o f r a n c u s k u , a lbo w j a k i m k o l w i e k i n n y m j ę z y k u ; a jeśl i się go w y razi p o ang ie l sku , t o jeszcze m o ż e b y ć m n ó s t w o r ó ż n y c h sposobów wys łowien ia go . T o , co b a d a logik , m a b y ć n ieza leżne od o w y c h różn ic w wys łowien iu . I n t e r e s u j e go , c o p o w i e d z i a n o za p o m o c ą z d a n i a b ę d ą c e g o p r z e s ł a n k ą czy z d a n i a b ę d ą c e g o konk luz ją , a n i e j a k t o coś w y s ł o w i o n o . / -* ^ - << >r A

A więc jeśl i n ie w s a m y c h b a d a n i a c h , t o p r z y n a j m n i e j k i e d y wy ja śn i a , co rob i , m u s i on o świadczyć , iż p r z e d m i o t e m jego p r a c y n ie są z d a n i a i ich sk ł adn ik i , s łowa, za p o m o c ą k t ó r y c h w y r a ż o n o a r g u m e n t y , lecz t w i e r d z e n i a czy s ą d y oraz ich t e r m i n y sk ł adowe — idee czy po jęc ia — wobec k t ó r y c h z d a n i a i s łowa spełn ia ją funkc ję nosicieli . N i e k i e d y m o ż e on tw ie rdz i ć , iż z a j m u j e się z n a c z e n i a m i z d a ń oraz ich s k ł a d n i k a m i — z n a c z e n i a m i słów czy z w r o t ó w , choć i d i o m t e n j e s t w c i e k a w y sposób o d p y c h a j ą c y . C z e m u — o d p y c h a j ą c y , z o b a c z y m y — m a m nadz i e j ę — w d a l s z y m ciągu. P o d a j ą c z a t e m t ego^ rodza ju wy ja śn i en i e , c z y m się za jmuje , logik m ó w i o z n a c z e n i a c h , g d y t y m c z a s e m , w y k o n u j ą c swą p r a c ę , p o p r o s t u o p e r u j e n i m i .

D l a n a s z y c h celówT będz ie w y s t a r c z a j ą c o bl iskie p r a w d y , jeśl i p o w i e m y , że p i e r w s z y m w logice wspó łczesne j d o n i o s ł y m o p r a c o w a n i e m po jęc ia z n a c z e n i a są u w a g i J o h n a S t u a r t a Milla, od k t ó r y c h z a c z y n a on swój System logiki (1843). S t w i e r d z a t a m w p r a w d z i e , iż cze rpa ł z H o b b e s a i S c h o o l m e n a , m y j e d n a k n ie m u s i m y szczegółowo śledzić o w y c h zapożyczeń .

W k ł a d Milla do logiki f o r m a l n e j , czyl i s y m b o l i c z n e j , j e s t n ie wielki . N ie on t o , lecz jego współcześn i , Boo le o raz d e M o r g a n , a t a k ż e bezpoś redn i j ego n a s t ę p c y , J e v o n s , V e n n , Carro l l , Mc Coli i Pe i r ce , w świecie m ó w i ą c y m p o ang ie l sku , u t o r o w a l i d r o g ę Russe l lowi . Z d rug i e j j e d n a k s t r o n y t r u d n o zna leźć s łowa dość w y m o w n e d la w y r a ż e n i a , j a k wie lk i w p ł y w , d o b r y i z ły, w y w a r ł on n a filozofów b r y t y j s k i c h i k o n t y n e n t a l n y c h ; a m u s i m y za l iczyć

488 Gilbert Ryle

do n i ch również i l og ików f o r m a l n y c h , o t y l e o ile ci filozofowali n a t e m a t t e c h n i k i swej p r a c y . W_szczególnośe i Mi l lowska teor ia z n a c z e n ^ ^ i w wielkiej mierz^Vyz5a .czyła odpowiedz i , j a k i c h n a n ie udziel i l i myśl ic ie le t a k różn i , j a k ; JBren-t a n o w Aus t r i i , j ego uczn iowie M e i n o n g i H u s s e r l , n a s t ę p n i e B r a d l e y , J e y o n s , V e n n , F r e g e , J a m e s , Pe i r ee , Moore i Eus se l l . T o ń f e z w y k l e o s i ą g n i ę c i e s t a ło się u d z i a ł e m Milla dz ięk i t e m u g łównie , że t o on p i e r w s z y z b u d o w a ł d o k t r y n ę n a t e m a t znaczen ia . Zaczę ła o n a n a t y c h m i a s t w y w i e r a ć w p ł y w ; p o części d l a t ego , że b y ł a p o t r z e b n a , p o części zaś d l a t e g o , że od p ie rwszego wejrzen i a dos t r zeżono t k w i ą c e w nie j n i ekonsekwenc j e . W s z y s c y n i e m a l myśl ic ie le , k t ó r y c h w y m i e n i ł e m , w y r a ż a l i g w a ł t o w n y sprzeciw w o b e c p e w n y c h f r a g m e n t ó w d o k t r y n y Milla, z i n n y c h zaś częs to czyni l i swą n a j b a r d z i e j s k u t e c z n ą b r o ń .

Mili , za w z o r e m H o b b e s a , z a c z y n a swe omówien ie po jęc ia znaczen i a o d r o z w a ż a ń n a t e m a t p o j e d y n c z y c h słów. Z a n i m będ z i e m y mog l i rozpocząć sy l ab izowan ie , m u s i m y się n a u c z y ć a l f a b e t u ; p o d o b n i e , c z y m ś n a t u r a l n y m w y d a ł o się p r z y p u s z c z e n i e , że znaczen ie z d a n i a z łożone j e s t ze s k ł a d n i k ó w i że t y m i sk ładn i k a m i są z n a c z e n i a słów, z k t ó r y c h z d a n i e t o zos ta ło z b u d o w a n e . Z n a c z e n i a s łów t o a t o m y , a znaczen i a z d a ń — cząs teczk i , czyli m o l e k u ł y . P o w i a d a m , że t o się w y d a w a ł o n a t u r a l n e , ale m a m nadz ie j ę , że n i e b a w e m p r z e k o n a m w a s , iż b y ł t o p o c z ą t e k t r a gicznie fa ł szywy. N a s t ę p n i e , Mili , z n o w u za H o b b e s e m , p r z y j m u j e za rzecz s a m o p rzez się z rozumia łą , że w s z y s t k i e s łowa, l u b p r a w i e wszys t fae , są n a z w a m i ; i t o b r z m i z r a z u b a r d z o p o n ę t n i e . W i e m y , że „ F i d o " t o imię p e w n e g o p s a , a „ L o n d y n " t o n a z w a p e w n e g o m i a s t a . O t o m a m y p r z e d sobą p s a czy m i a s t o , k t ó r e nos i t ę a t ę n a z w ę , i n ie m a w t y m nic — z d a w a ł o b y się — zag a d k o w e g o . M a m y w s z a k do czyn ien ia z d o b r z e z n a n ą re lac ją m i ę d z y rzeczą a je j nazwą . O w o p o s t a w i e n i e z n a k u równośc i m i ę d z y w s z y s t k i m i b ą d ź większością poszczegó lnych słów a n a z w a m i d a j e ^ ń a n r z a t e m poczuc ie w y g o d y i spoko ju . W y o b r a ź m y sobie , że w i e m y , gdzie j e s t e ś m y . T e n o to p ies p r z e d n a m i j e s t t y m , do czego odnos i się s łowo „ F i d o " , a m i a s t o , k t ó r e ś m y wczora j odwiedzi l i , t y m , do czego odnos i się s łowo „ L o n d y n " . A więc;

Teoria znaczenia 489

dz ięk i z akwa l i f i kowan iu w s z y s t k i c h czy t eż większośc i poszczeg ó l n y c h s ł ó w j a k o n a z w m a m y wrażen i e , że t y m . co d a n e słowo z n a c z y , j e s t we w s z y s t k i c h w y p a d k a c h p e w n a u c h w y t n a rzecz , k t ó r e j n a z w ą j e s t t o s łowo. Z n a c z e n i a , p r z y n a j m n i e j zaś znacze n ia s łów. n ie są n i c z y m n i e z r o M l T l M y m czy o b c y m : t o — p r i m a jacie — z w y k ł e r zeczy i zda rzen i a , t a k i e j a k p s y , m i a s t a i b i t w j . _

Mili idzie: d a l e j . M e k i e d y p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m z d a n i a b y w a n ie p o j e d y n c z e s łowo, lecz w i e l o w y r a z o w y z w r o t , j a k „ o b e c n y p r e m i e r r z ą d u " czy „p i e rwszy człowiek, k t ó r y s t a n ą ł n a szczycie M t . E v e r e s t " . Mili n ie m a ż a d n y c h s k r u p u ł ó w , g d y w y r a ż e n i a z łożone , t a k i e j a k t e , również u z n a j e za n a z w y , n a d a j ą c i m m i a n o „ n a z w w i e l o w y r a z o w y c h " . N ie w s z y s t k o , o c z y m c h c e m y mówić , m a swe imię włUsne; n i e k i e d y zaś c h c e m y m ó w i ć o c z y m ś czy o k i m ś , m a j ą c y m w p r a w d z i e swe imię w ła sne , n a m j e d n a k n ie z n a n e . W y m y ś l a m y więc z w r o t y d e s k r y p t y w n e , czyl i op i sowe, k t ó r e m a j ą f u n k c j o n o w a ć w z a s t ę p s t w i e i m i o n w ł a s n y c h . Są t o j e d n a k — w e d ł u g Milla — w d a l s z y m ciągu n a z w y , m i m o że nęcąca i fakt y c z n i e p a n u j ą c a obecn ie i n t e r p r e t a c j a t ego t w i e r d z e n i a p o w a ż n i e się różn i od t ego , o co z w y k l e Millowi chodz i ło . O t o b o w i e m , g d y Mili okreś la j ak ie ś s łowo czy z w r o t m i a n e m „ n a z w y " , t o n ie u ż y w a t ego t e r m i n u , b ą d ź nie zawsze u ż y w a , w c a ł k i e m z w y c z a j n y sposób . Czasem m ó w i , że a b y d a n e w y r a ż e n i e b y ł o nazwą , m u s i ono n a d a w a ć się do rol i p o d m i o t u l u b p r e d y k a t u , czyl i o rzeczn ika , w z d a n i u p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w y m ; n p . z a t e m n a z w a m i m o g ą b y ć p r z y m i o t n i k i . N i e k i e d y w y m a g a n i a Mil la są b a r d z i e j su rowe . N a z w a — t o w y r a ż e n i e , k t ó r e m o ż e b y ć p o d m i o t e m w z d a n i u p o d m i o t o w o - o r z e c z n i k o w y m ; pozos t a j ą więc j e d y n i e r zeczownik i , z a i m k i i z w r o t y r zeczown ikowe . „Nazwa"^ d la n iego , n ie z n a c z y p o p r o s t u „ imię w ł a s n e " . Często op ie ra ł się p o k u s o m , h a k t ó r e w y s t a w i ł swych n a s t ę p c ó w .

Z a n i m p ó j d z i e m y nieco d a l e j , chcę sp rawić , żebyśc ie p r z y n a j m n i e j n a b r a l i p o d e j r z e ń , iż t o , z r a z u d o g o d n e z r ó w n a n i e s łów i z w r o t ó w op i sowych z n a z w a m i , j e s t od s a m e g o p o c z ą t k u f a t a lną p o m y ł k ą — jeże l i t a k j a k n i e k t ó r z y n a s t ę p c y Mil la , a p r z e c i w n i e n iż on s a m , s y s t e m a t y c z n i e i n t e r p r e t u j e się „ n a z w ę " n a wzór „ imien i a w ł a s n e g o " . N a za łożen iu , iż r ó w n a n i e t o j e s t p r a w d z i w e ,

490 Gilbert Byle

ciąży odpowiedz i a lność za m n ó s t w o z a s a d n i c z y c h a b s u r d ó w w filozofii w ogólności , a szczególnie w filozofii logiki . T o b y ł y właśn ie o k o w y , z k t ó r y c h M e i n o n g n i g d y się n ie wyswobodz i ł . T y m i właśn ie p ę t a m i s k r ę p o w a n i b y l i F r e g e . M o o r e i E u s s e l l ; wszyscy on i p r ę d z e j czy późn ie j spos t rzeg l i , że bez p e w n y c h z a s a d n i c z y c h p o p r a w e k — za łożenie t o n i e u c h r o n n i e d o p r o w a d z a do f a t a l n e g o i m p a s u . W t e właśn ie k a j d a n y — j a k s a m o sobie p o w i a d a w swej nowe j ks iążce — z a k u t y b y ł W i t t g e n s t e i n w Traktacie, choć w t y m ż e dziele n ie t y l k o u p r z y t o m n i ł sobie p o t r z e b ę , a le i zna laz ł sposób częściowego w y z w o l e n i a się z n i ch .

D o t y c h c z a s n ie j e s t e m zupe łn ie p e w n y , d laczego w y d a w a ł o się t a k n a t u r a l n e , że w s z y s t k i e s łowa są n a z w a m i , a n a w e t , że k a ż d y m o ż l i w y p o d m i o t g r a m a t y c z n y z d a n i a , j e d n o w y r a z o w y b ą d ź wielow y r a z o w y , p o z o s t a j e do czegoś w t a k i m s t o s u n k u , w j a k i m imię w ł a s n e „ F i d o " p o z o s t a j e w z g l ę d e m p s a F i d o n a , a p o n a d t o , że o w a rzecz , do k t ó r e j się t o w y r a ż e n i e odnos i , j e s t t y m , co ono z n a c z y . W ł a ś n i e P l a t o n m u s i a ł t o r o w a ć sobie d rogę , w y c h o d z ą c z t egoż za łożenia . Ale on m i a ł p r z y n a j m n i e j spec ja lne w y t ł u m a czenie . W ówczesne j grece b y ł o t y l k o j e d n o słowo ,,óVo^a", o d p o w i a d a j ą c e t e m u , n a co m y m a m y t r z y s łowa: „ s łowo" , „ n a z w a " i „ r zeczown ik" . T r u d n o n a w e t b y ł o p o g r e c k u powiedz ieć , że greck i o d p o w i e d n i k naszego c z a s o w n i k a „ j e s t " — t o p e w n e słowo, ale n ie r zeczownik . W grece P l a t o n n ie m i a ł ż a d n y c h okreś l eń n a czasownik i , p r z y s ł ó w k i , czy spó jn ik i e t c . Powiedz i eć , że „ j e s t " t o s łowo, a le n ie n a z w a a n i n a w e t r zeczownik , b y ł o n ie l a d a s z t u k ą w grece , gdzie „ow/ia" spe łn ia ło funkc ję z a r ó w n o n a s z y c h wyr a ż e ń „ s łowo" czy „ n a z w a " , j a k — e w e n t u a l n i e — również wyr a ż e n i a „ r zeczownik" . N a w e t j e d n a k n ie m a j ą c t ego usp rawied l i wien ia , l udz ie m i m o t o u w a ż a j ą za rzecz n a t u r a l n ą u t o ż s a m i a n i e w s z y s t k i c h słów z n a z w a m i , a z n a c z e ń słów — z p r z e d m i o t a m i czy i s t o t a m i n o s z ą c y m i owe r z e k o m e n a z w y . Ale m n i e m a n i e t o — ł a t w o obal ić .

P o p ie rwsze , g d y b y k a ż d e poszczegó lne słowo by ło nazwą, t o z d a n i e z łożone z cz t e r ech słów, n p . „ t r z y j e s t l iczbą p ierwszą" , b y ł o b y w y k a z e m cz t e r ech o b i e k t ó w , n a z w a n y c h p r z y p o m o c y o w y c h cz te rech słów. Ale w y k a z , j a k n p . „ P l a t o n , A r y s t o t e l e s ,

7 }eoria znaczenia 491

A k w i n a t a , L o c k e , Be rke l ey" , n ie j e s t z d a n i e m . Niczego nie s twier d z a — a n i p r a w d y , an i fa łszu. W p rzec iwieńs tw ie do t ego , z d a n i e może coś głosić, j a k ą ś j e d n ą rzecz , coś p r a w d z i w e g o a lbo fałszywego . A więc s łowa, p o w i ą z a n e w z d a n i e , p r z y n a j m n i e j rob ią łącznie coś, co się różn i od n a z y w a n i a p rzez k a ż d e z n i ch z o s o b n a t y c h poszczegó lnych rzeczy , k t ó r y c h są n a z w a m i , o ile w ogóle są n a z w a m i j a k i c h ś r zeczy . Tego , co d a n e z d a n i e z n a c z y , n ie d a się rozłożyć n a zb iór r zeczy , do k t ó r y c h odnoszą się s łowa w y s t ę p u jące w o w y m z d a n i u , o ile w ogóle odnoszą się one do rzeczy . A z a t e m pojęc ie „ m i e ć z n a c z e n i e " — p r z y n a j m n i e j częściowo różni się od po jęc ia „ o d n o s i ć s i ę " 1 .

Co więce j , m o g ę u ż y ć d w ó c h z w r o t ó w d e s k r y p t y w n y c h , „ G w i a z d a P o r a n n a " i „ G w i a z d a W i e c z o r n a " , j a k o d w ó c h r ó ż n y c h sposobów m ó w i e n i a o W e n u s . J e s t j e d n a k rzeczą zupe łn ie jasną , że t e d w a z w r o t y różn ią się p o d w z g l ę d e m znaczen ia . Z w r o t „ P E t o i l e d u So i r " 2 b y ł b y n i e p o p r a w n y m p r z e k ł a d e m n a f r ancusk i z w r o t u „ G w i a z d a P o r a n n a " . Ale skoro t e d w a z w r o t y m a j ą r ó ż n e znaczen ia , t o w t a k i m raz i e W e n u s , p l a n e t a o p i s a n a p r z y p o m o c y k a ż d e j z t y c h d w ó c h r ó ż n y c h d e s k r y p c j i , n ie m o ż e b y ć t y m , co t e z w r o t y d e s k r y p t y w n e znaczą . O n a b o w i e m , W e n u s , j e s t j e d n a i t a s a m a , n a t o m i a s t w y m i e n i o n e d w a z w r o t y znaczą k a ż d y co innego . J a k za chwi lę z o b a c z y m y , Mili o t w a r c i e t o p r z y z n a j e i z d e c y d o w a n i e uwzg lędn i a .

P o n a d t o ł a t w o w y m y ś l i ć z w r o t y d e s k r y p t y w n e , k t ó r y m nic zgoła n ie o d p o w i a d a . Z w r o t „ t r zec i z kole i człowiek, k t ó r y z d o b y ł szczyt M t . E v e r e s t " n ie d a się obecn ie u ż y ć w odnies ien iu do nikogo. N i e i s tn ie je , j a k d o t ą d , n i k t , do kogo b y się t e n z w r o t s to sował, a m o ż e n i g d y n ikogo t a k i e g o n ie będz i e . Mimo t o j e s t t o z pewnośc ią z w r o t , k t ó r y coś z n a c z y , i m o ż n a go p rze łożyć n a f rancusk i czy n i emieck i . W i e m y , m u s i m y wiedzieć , co on z n a c z y , skoro p o w i a d a m y , że n ie odnos i się do ż a d n e g o żyjącego a lp i n is ty . Coś z n a c z y , n a t o m i a s t n i k o g o n ie d e s y g n u j e , czyl i n ie oznacza . Tego z a t e m , co znaczy , n ie m o ż n a u t o ż s a m i a ć z t y m czy

1 W oryginale angielskim występuje tu termin „standing for", czyli także „zastępowanie", „reprezentowanie," „oznaczanie".

2 „Gwiazda Wieczorna".

492 Gilbert Ryle

o w y m a lp in i s tą . T a k s a m o nie m o ż n a znaczen ia z w r o t u : „p ie rwszy cz łowiek, k t ó r y s t a n ą ł n a szczycie M t . E v e r e s t " , u t o ż s a m i a ć

^ z H i l l a r y m , choć — s t w i e r d z a m y — z w r o t t e n odnos i się do n iego i t y l k o do n iego . M o ż e m y z r o z u m i e ć p y t a n i e : „Czy H i l l a r y j e s t p i e r w s z y m z d o b y w c ą M t . E v e r e s t ? " , a n a w e t podz ie l ać wą tp l i wości N e p a l c z y k ó w w s p r a w i e odpowiedz i n a n ie , p o d c z a s g d y nie m o g l i b y ś m y z r o z u m i e ć p y t a n i a : „Czy H i l l a r y j e s t H i l l a r y m ? "

M o ż n a b y w p r o s t s z y sposób dojść do t ego s a m e g o w n i o s k u . G d y b y , per impossibile 3 , u t o ż s a m i a ć Hi l l a r ego z t y m , co z n a c z y z w r o t „p i e rwszy człowiek, k t ó r y s t a n ą ł n a szczycie M t . E v e r e s t " , to w y n i k a ł o b y z t ego , że znaczen ie j e d n e g o p r z y n a j m n i e j z w r o t u u rodz i ło się w N o w e j Ze land i i , o d d y c h a ł o p r z y p o m o c y a p a r a t u t l enowego i zos ta ło o d z n a c z o n e p rzez J e j Kró lewską Mość . Ale to j e s t j a w n y n o n s e n s . Z n a c z e n i a z w r o t ó w nie są m i e s z k a ń c a m i Nowe j Ze l and i i ; t o , co w y r a ż a p e w i e n z w r o t j ę z y k a polsk iego czy t eż j ego p a r a f r a z a b ą d ź p r z e k ł a d , n i e j e s t i s t o t ą m a j ą c ą p ł u c a , n a z w i s k o , d ług ie nog i i opa loną t w a r z . L u d z i e rodzą się, u m i e r a j ą i c z a s a m i noszą b u t y ; z n a c z e n i a n ie rodzą się, n ie u m i e r a j ą i n i g d y nie noszą b u t ó w a n i t eż n ie chodzą boso . K r ó l o w a n ie da je o rder ó w z n a c z e n i o m . Z w r o t „p i e rwszy człowiek, k t ó r y s t a n ą ł n a szczycie M t . E v e r e s t " n ie u t r a c i swego znaczen i a , g d y H i l l a r y u m r z e . A n i t eż n ie b y ł b e z s e n s o w n y , z a n i m H i l l a r y z d o b y ł t e n szczy t .

Wreszc ie , n a l e ż a ł o b y z a u w a ż y ć , że większość słów t o n ie rzeczownik i ; są więc n p . p r z y s ł ó w k i , czasownik i , p r z y m i o t n i k i , p r z y i m k i , spó jn ik i czy z a i m k i . A u z n a w a n i e za n a z w ę słowa, k t ó r e n a w e t n ie j e s t r z eczown ik i em, k a ż d e g o , k t o s p r a w ę t ę rozważa , u d e r z a j a k o rzecz n ie do p rzy jęc ia . J a k ż e b y „b i eg ł em" , czy „ c z ę s t o " , czy „ i " , czy „ d o s y ć " mog ło b y ć n a z w ą czegokolwiek? N i e m o g ł o b y n a w e t b y ć p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m w z d a n i u . Mogę z a p y t a ć , j a k się n a z y w a p e w n a s y t u a c j a e k o n o m i c z n a , c echa m o r a l n a czy dz ień t y g o d n i a , i o t r z y m u j ę o d p o w i e d ź : „inf lacja" , „ s k r u p u l a t n o ś ć " , czy „ s o b o t a " . S t o s u j e m y słowo „ n a z w a " do t ego , j a k coś j e s t n a z y w a n e ; a z a t e m do t ego , j a k się n a z y w a

3 „Przez sprowadzenie do tego, co niemożliwe", odpowiednik „reductio ad absurdum" („sprowadzenie do niedorzeczności").

Teoria znaczeńia 493

człowiek czy r z e k a a lbo g a t u n e k , j a k o ś ć , dz ia ł an ie czy w a r u n e k . Ale o d p o w i e d ź n a p y t a n i e : „ J a k się t o n a z y w a ? " — m u s i b y ć r z e c z o w n i k i e m l u b m i e ć właśc iwośc i g r a m a t y c z n e r z e c z o w n i k a . N a ż a d n e t ego r o d z a j u p y t a n i e n ie m o ż n a udzie l ić odpowiedz i , p o d a j ą c czas g r a m a t y c z n y c z a s o w n i k a , p r z y s ł ó w e k , spó jn ik czy p r z y m i o t n i k .

Mili s a m p r z y z n a w a ł , że n i e k t ó r e t a k i e s łowa, j a k : „ j e s t " , „ częs to" , „ n i e " , „ z " o raz „ t h e " 4 , n ie są n a z w a m i , n a w e t w jego „ g o ś c i n n y m " r o z u m i e n i u t e r m i n u „ n a z w a " . M e m o g ą one s a m o dzie ln ie w y s t ę p o w a ć j a k o p o d m i o t y g r a m a t y c z n e w z d a n i a c h . I ch ro la , j a k t o b ł ędn ie op i sywał , po l ega n a t y m , że w t e n czy i n n y sposób p o m a g a j ą w b u d o w a n i u w i e l o w y r a z o w y c h n a z w . M e są one n a z w a m i ż a d n y c h n o w y c h rzeczy , t y l k o spełnia ją funkc je pom oc n icz e p r z y n a d a w a n i u r zeczom n a z w w i e l o w y r a z o w y c h . J e d n a k ż e z pewnośc ią m a j ą znaczen i a . „ O r a z " i „ a l b o " ma ją znaczen ia różne , n a t o m i a s t „ a l b o " i ł ac ińsk ie „ a u t " m a j ą t o s a m o znaczen ie . Mili z d a w a ł sobie s p r a w ę , że a b y d a n e słowo coś znaczyło, n ie m u s i ono zawsze kogoś l u b czegoś o z n a c z a ć . N a t o m i a s t większość jego n a s t ę p c ó w nie spos t r zeg ła , j a k w a ż n y j e s t t e n właśnie p u n k t .

J e s z c z e większą zas ługą Milla b y ł o t o , że z a u w a ż y ł i p o części s łusznie w s k a z y w a ł , iż — j a k p o w i e d z i a ł e m p r z e d chwilą — d w a różne z w r o t y d e s k r y p t y w n e m o g ą się do t e j s a m e j rzeczy czy osoby odnosić w t a k i sposób , że o w a rzecz czy osoba , k t ó r e j one dotyczą czy k t ó r ą — wed le j ego n i e f o r t u n n e g o okreś len ia — o b a nazywają , nie d a się u t o ż s a m i ć z ż a d n y m ze znaczeń (ani oczywis ta z o b u z n a c z e n i a m i ) w s p o m n i a n y c h d w ó c h z w r o t ó w . N a s tępu jące d w a z w r o t y : „ p o p r z e d n i p r e m i e r " 5 o raz „ojciec R a n -dolfa C h u r c h i l l a " — odnoszą się do Sir W i n s t o n a Church i l l a i t y l k o do n iego , a j e d n a k nie m a j ą t ego s a m e g o znaczen ia . P r z e k ł a d na j ę z y k f r ancusk i j e d n e g o z n ich n ie b y ł b y p r z e k ł a d e m d rug iego . K t o ś m ó g ł b y wiedzieć czy wie rzyć , że j e d n a z t y c h d e s k r y p c j i odnosi się do Sir W i n s t o n a Church i l l a , a m i m o t o z a r a z e m k w e s t i o nować , iż i w d rug ie j o n i m m o w a . Z t ego a k u r a t , że w i a d o m o ,

4 Rodzajnik okre.ślony w języku angielskim. 5 Rozprawa ta pochodzi z książki wydanej w r. 1957 w Londynie.

494 Gilbert Ryle

iż Sir W i n s t o n b y ł p r e m i e r e m , n ie m o ż n a w y w n i o s k o w a ć , że R a n -dolf Church i l l t o jego s y n — a n i n a o d w r ó t . J e d n o z t y c h z d a ń m o g ł o b y b y ć p r a w d z i w e p r z y j ednoczesne j fa łszywości p o z o s t a łego. D l a t e g o t e d w a z w r o t y n ie m o g ą zawie rać t e j s a m e j informac j i .

Mili, i s t o t n i e , s p r a w ę t ę rozwiąza ł p r z y p o m o c y swej s ławnej t eo^ i^nMiJCj i^ - famota jc j i ; - Większość s łów i z w r o t ó w d e s k r y p t y w -n y c h spe łn ia , j ego z d a n i e m , dwie n a r a z funkc je . D e n o t u j ą one t e r zeczy b ą d ź t y c h ludz i , k t ó r y c h są — j a k się n i e f o r t u n n i e w y r a ż a ł — n a z w a m i . Z a r a z e m j e d n a k k o n o t u j ą , czyli z n a c z ą 6 , t e p r o s t e b ą d ź z łożone a t r y b u t y , dz ięk i k t ó r y m rzecz l u b o soba d e n o t o w a n ą o d p o w i a d a d a n e j d e s k r y p c j i . Mil lowski t e r m i n „ko-n o t o w a ć " b y ł s łowem b a r d z o nieszczęśl iwie w y b r a n y m i n ie t y l k o w p r o w a d z i ł w b ł ą d n a s t ę p c ó w Milla, lecz i j ego s a m e g o zmyl i ł . S łowa „ d e n o t o w a ć " u ż y w a ł w sposób d a l e k i od j e d n o z n a c z n o ś c i i w s k u t e k t ego u n i k n ą ł k o n s e k w e n c j i , z k t ó r y c h nie mog l i się w y p l ą t a ć ci z j ego n a s t ę p c ó w , co t e r m i n e m t y m ope rowa l i m n i e j wie loznaczn ie . W e d ł u g Milla, i m i o n a w ł a s n e d e n o t u j ą t y c h , k t ó r z y je noszą, a le w y r a ż e n i a o rzeczn ikowe t a k ż e d e n o t u j ą t o , o c z y m m o ż n a j e p r a w d z i w i e orzec . F i d o n a d e n o t u j ą : i s łowo „ F i d o " , i „p ie s" , i „ c z w o r o n ó g " .

P y t a j ą c z a t e m o funkc ję j ak iegoś w y r a ż e n i a , z a d a j e m y , w e d ł u g Milla, d w a py tan ia .{ Mianowic ie p y t a n i e , j a k ą osobę l u b osoby czy rzecz l u b rzeczy w y r a ż e n i e t o d e n o t u j e — w t y m czy i n n y m spoś ród Mi l lowskich r o z u m i e ń t ego c z a s o w n i k a ; n p . więc Sir W i n s t o n a Church i l l a . Z a r a z e m j e d n a k p y t a n i e , j a k i e są własnośc i czy cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e , za p o m o c ą k t ó r y c h ową rzecz l u b osobę o p i s a n o ; n p . więc cecha b y c i a o j cem R a n d o l f a Church i l l a . A że d a n ą rzecz l u b osobę m o ż n a op i sać w r ó ż n o r a k i sposób , p r z e t o r o z m a i t e d e s k r y p c j e różn ić się b ę d ą p o d w z g l ę d e m k o n o tac j i , z a c h o w u j ą c j ednocześn i e i d e n t y c z n o ś ć p o d w z g l ę d e m denot ac j i . C h a r a k t e r y z u j ą one w r ó ż n y sposób , c h o c i a ż b y ich deno- '

6 Może zamiast „znaczą" bardziej odpowiedni byłby tu termin „współ-oznaczają łącznie" jako rządzący dopełnieniem w bierniku podczas gdy po słowie „znaczą" następować winno zdanie poboczne, rozpoczynające się od ,.że". W oryginale jednak figuruje termin „signify", stąd przekład „znaczą".

Teoria znaczenia 49)

t a c j a b y ł a t a s a m a . D o s t a r c z a j ą r ó ż n y c h f r a g m e n t ó w informacj i , p o p r a w n e j l u b b ł ę d n e j , o t e j s a m e j r zeczy , osobie czy z d a r z e n i u .

Mili s a m f a k t y c z n i e m ó w i , że — zgodn ie z n a s z y m z w y k ł y m , n a t u r a l n y m p o j m o w a n i e m z n a c z e n i a — powiedzen ie , iż Sir Win -s t o n Church i l l j e s t z n a c z e n i e m j ak i egoś s łowa czy z w r o t u , n ie b y ł o b y p o p r a w n e . N o r m a l n i e p rzez „ z n a c z e n i e " r o z u m i e m y nie rzecz d e n o t o w a n ą , t y l k o t o , co j e s t k o n o t o w a n e . Mili t e d y właściwie d o c h o d z i do p o p r a w n y c h w n i o s k ó w , że .znaczenie d a n e g o w y r a ż e n i a n i g d y n ie b y w a t ą osobą czy rzeczą, o k t ó r e j ono m ó w i ; oraz że z w r o t y d e s k r y p t y w n e i, z j e d n y m w y j ą t k i e m , p o j e d y n c z e s łowa n i g d y n ie są n a z w a m i w sensie „ i m i o n w ł a s n y c h " . W y j ą t e k s t a n o w i ą t e "właśnie"" s t o s u n k o w o nie l iczne s łowa, kfióre rzeczywiście są i m i o n a m i w ł a s n y m i , t j . s łowa t a k i e , j a k : „ F i d o " i „Lond y n " , s łowa, k t ó r e n ie w y s t ę p u j ą w s ł o w n i k a c h .

Mili u c h w y c i ł jeszcze j e d n ą w a ż n ą rzecz w związku z t y m i właśn ie a u t e n t y c z n y m i i m i o n a m i w ł a s n y m i . Mówił , że o ile większość s łów i z w r o t ó w d e s k r y p t y w n y c h z a r ó w n o d e n o t u j e , czyli n a z y w a , j a k i k o n o t u j e , t o i m i o n a w ł a s n e j e d y n i e deno tu j ą , a n ie k o n o t u j ą . P s a m o ż n a n a z y w a ć „ F i d o n e m " , a le s łowo t o n ie dos t a r c z a ż a d n e j in fo rmac j i , t r a fne j czy b ł ę d n e j , n a t e m a t cech owego p s a , jego życ ia , mie j sca p o b y t u e t c . Ż e b y rozwinąć t e n p u n k t : n ie m a m o w y o ż a d n y m p a r a f r a z o w a n i u s łowa „ F i d o " czy j ego p o p r a w n y m a lbo n i e p o p r a w n y m p r z e k ł a d z i e n a j ę z y k f r ancusk i . S łownik i n ie m ó w i ą n a m , co i m i o n a w ła sne znaczą , z t e j p r o s t e j p r z y c z y n y , że n ie znaczą one n ic . S łowo „ F i d o " n a z y w a , czyl i d e n o t u j e ok reś lonego p s a , p o n i e w a ż on t a k właśn ie się w a b i . N a t o m i a s t n i k t , k t o s łyszy s łowo „ F i d o " , n ie m a m o ż ności r o z u m i e ć j e , czy n ie r o z u m i e ć , czy wreszc ie b ł ędn ie rozumieć . N ie m a t u n ic , co b y w y m a g a ł o w y j a ś n i e n i a czy zdefiniow a n i a . Z in fo rmac j i , że Sir W i n s t o n Church i l l b y ł p r e m i e r e m , w y n i k a d u ż o n a s t ę p s t w , t a k i c h j a k t o , że b y ł on p r z y w ó d c ą p a r t i i ma jące j większość w P a r l a m e n c i e . N a t o m i a s t z f a k t u , iż t e n p ies t o F i d o , n i e w y n i k a w ogóle żądfia p r ^ w t ł ^ n a j ego t e m a t . I nie p r zewidu j e się, b y i n f o r m a c j a n a j a k i k o l w i e k t e m a t m i a ł a s t ą d w y n i k a ć . U ż y c i e i m i e n i a w ła snego n ie zobowiązu je n ikogo do ż a d n y c h w ogóle d a l s z y c h s t w i e r d z e ń . I m i o n a w ł a s n e t o m i a n a ,

496 Gilbert Byle

a n ie d e s k r y p c j e ; d e s k r y p c j e zaś t o d e s k r y p c j e . czyl i op isy , a n ie m i a n a . Sir W i n s t o n Church i l l j e s t o jcem E a n d o l f a Church i l l a . M e j e s t on n a z y w a n y a n i n ie zos t a ł o c h r z c z o n y „o jcem R a n -dolfa Church i l l a " . M a ł ż o n k a b u r m i s t r z a L i v e r p o o l u m o ż e n a d a ć n a z w ę „ M a u r e t a n i a " p e w n e m u s t a t k o w i , k t ó r y od te j chwil i będz ie t ę n a z w ę nosi ł . G d y b y n a t o m i a s t n a z w a ł a Sir W i n s t o n a Church i l l a „o jcem Sir H e r b e r t a M o r r i s o n a " , b y ł o b y t o c z y m ś w rodza ju ochrzczen ia d la z a b a w y , a le wca le z t ego p o w o d u n ie s t a ł o b y się p r a w d ą , że Mor r i son j e s t s y n e m Sir W i n s t o n a Chur chi l la . D e s k r y p c j e noszą w sobie p r a w d ę a lbo fałsz; n ie n a d a j e się ich —• ot t a k , wedle własnego widz imis ię . I m i o n a w ł a s n e n a t o m i a s t n a d a j e się w sposób a r b i t r a l n y i nie p r z e k a z u j ą one ż a d n e j p r a w d y an i ż a d n e g o fałszu, bo w ogóle o n i c z y m nie p o w i a d a miają .

A s t r o n o m o w i e ch ińscy n a d a j ą p l a n e t o m , g w i a z d o m i k o n s t e l a c jom n a z w y zupe łn ie i n n e niż m y . Z t ego j e d n a k nie w y n i k a , że od rzuca ją oni j ak ie ś t w i e r d z e n i e a s t r o n o m i i z ach o d n i e j a l b o że u z n a j ą za p r a w d ę j ak ie ś tw ie rdzen i e , k t ó r e m y o d r z u c a m y . N o m e n k l a t u r a g w i e z d n a nie z a w i e r a w sobie ż a d n y c h p r a w d ani fałszów a s t r o n o m i c z n y c h . N a d a j ą c gwieździe p e w n ą okreś loną n a z w ę , nic o owej gwieździe n ie m ó w i m y , a m ó w i ą c coś p r a w d z i wego czy fa ł szywego o jak ie j ś gwieździe , n ie n a d a j e m y je j p r zez t e n f a k t n a z w y . W y g ł a s z a n i e t w i e r d z e ń t o n ie n a d a w a n i e n a z w , a n a z y w a n i e t o n ie w y g ł a s z a n i e t w i e r d z e ń .

U w a g i t e u w y p u k l a j ą b a r d z o w a ż n y f ak t . R o z w a ż a j ą c zna czenie (czyli Mi l lowską „ k o n o t a c j ę " ) w y r a ż e n i a , r o z w a ż a m y , co m o ż n a powiedz ieć p r z y j ego p o m o c y , t j . z a r ó w n o powiedz ieć p r a w d z i w i e czy fa łszywie , j a k z a p y t a ć , r o z k a z a ć , p o r a d z i ć a l b o powiedz ieć w j a k i k o l w i e k i n n y sposób . W t y m , co j e s t n o r m a l n y m sensem „ z n a c z e n i a " , znaczen ie t a k i e g o w y r a ż e n i a p o d r z ę d n e g o , j a k słowo czy zwro t , j e s t w s p ó ł c z y n n i k i e m f u n k c y j n y m szeregu m o ż l i w y c h t w i e r d z e ń , p y t a ń , r o z k a z ó w i p o z o s t a ł y c h p o w i e d z e ń . P o d l e g a ono p o w i e d z e n i o m . S t a n o w i da jące się w y r ó ż n i ć w s p ó l n e miejsce szeregu m o ż l i w y c h w y p o w i e d z i , p y t a ń , r a d e t c . T y m s a m y m do g ó r y n o g a m i p r z e w r a c a się owo n a t u r a l n e za łożenie , od k t ó r e g o — j a k p o p r z e d n i o w s p o m n i a ł e m — z a c z y n a ł Mili

0 Teoria znaczenia 497

i większość spoś ród n a s , mianowic i e że znaczen ie słów i z w r o t ó w m o ż n a p o z n a ć , o m ó w i ć i p o k l a s y f i k o w a ć , z a n i m rozpoczn ie się r o z w a ż a n i a n a t e m a t p o w i e d z e ń ca łośc iowych , t a k i c h j a k z d a n i a . Z n a c z e n i a słów nie pozos t a j ą w z g l ę d e m z n a c z e ń z d a ń w t a k i m s t o s u n k u j a k a t o m y wzg lędem m o l e k u ł czy l i t e ry a l f a b e t u względ e m słów n a p i s a n y c h , lecz racze j j uż w t a k i m j a k r a k i e t a t e n i s o w a w z g l ę d e m u d e r z e ń , k t ó r e zos t a ły l u b m o g ą zos t ać d o k o n a n e p r z y je j p o m o c y . T a s a m a z a s a d a , k t ó r ą n a s t ę p c y i p o p r z e d n i c y Mil la n a pół u z n a w a l i za obowiązu jącą wobec t a k i c h s łówek, j a k : „jeżel i" , „ a l b o " , „ w s z y s c y " , „ t h e " oraz „ n i e " , p o z o s t a j e t a k ż e w m o c y w odnies ien iu do wsze lk ich s e n s o w n y c h słów. Z n a c z e n i a ich t o ich role w ob ręb i e r z e c z y w i s t y c h b ą d ź m o ż l i w y c h w y p o w i e d z i . D w u k i e r u n k o w a d o k t r y n a Milla, wed le k t ó r e j n i e m a l w s z y s t k i e s łowa i z w r o t y z a r ó w n o deno tu ją , czyli są n a z w a m i , j a k k o n o t u j ą , t j . ma ją znaczen ie , b y ł a z a t e m , w ' r zeczy s a m e j , p r z y m i e r z e m m i ę d z y a t o m i s t y e z n y m i a f u n k c j o n a l i s t y c z n y m i z a p a t r y w a n i a m i n a s łowa. I ron i a losu sp rawi ł a , że t o właśn ie jego a t o m i s t y c z n y p u n k t w idzen ia p o w s z e c h n i e u z n a w a n o za świę tą p r a w d ę p rzez n a s t ę p n y c h p ięćdz ies ią t czy s iedemdzies ią t l a t . Mało t ę g o : więcej niż u z n a w a n o , z a a k c e p t o w a n o bez owego w a ż n e g o za s t r zeżen i a , k t ó r e s am Mili uczyn i ł m ó w i ą c , że osoby czy rzeczy d e n o t o w a n e j p rzez d a n ą n a z w ę — nie na l eży u t o ż s a m i a ć z t y m , co t a n a z w a z n a c z y . Mili powiedz ia ł , iż z n a c z y ć to k o n o t o w a ć . J e g o następcy^* T^bsili, że z n a c z y ć t o d e n o t o w a ć , b ą d ź , r z a d z i e j , że z a r ó w n o den o t o w a ć , j a k k o n o t o w a ć . F f ę g e „był p rzez długi czas j e d y n y m cz łowiekiem, k t ó r y z d a w a ł sobie s p r a w ę z p r z e ł o m o w e j donios łośc i ' ! a r g u m e n t u Milla, iż d w a l u b więce j niż d w a z w r o t y d e s k r y p t y w n e , S m a j ą c e sens różny , m o g ą się odnos ić do t e j s ame j p l a n e t y czy osoby . O w a osoba czy p l a n e t a nie j e s t p r z e t o t y m , co t e z w r o t y ? znaczą . I c h r ó ż n e sensy n ie są ich wspó lną deno tac j ą . E u s s e l l ł

wcześnie u p r z y t o m n i ł sobie t o , czego Mili n ie powiedz ia ł w sposób b a r d z o w y r a ź n y , m i m o że j u ż d a w n i e j u c z y n i ł t o P l a t o n , m i a n o wicie, iż z d a n i e n ie j e s t w y k a z e m . M ó w i ono j e d n ą rzecz ; wca le nie j e s t sp i sem wie lu r zeczy . J e d n a k ż e dop ie ro d u ż o p ó ź n i e j , o ile w ogóle, E u s s e l l dos t r zeg ł w pe łn i i m p l i k a c j e t ego f a k t u .

P o d e j r z e w a m , że d w a b y ł y p o w o d y , d l a k t ó r y c h Mi l lowska

498 Gilbert Ryle

d o k t r y n a n a t e m a t d e n o t a c j i , bez z a w a r t y c h t a m zas t r zeżeń , p r zy j ę ł a się, p o d c z a s g d y nie p r zy j ę ły się jego s łuszne p o g l ą d y n a t e m a t k o n o t a c j i . P o p ie rwsze , s łowo „ k o n o t o w a ć " w sposób n a t u r a l n y p r z y w o d z i n a m y ś l t o , co w y r a ż a m y za p o m o c ą s łowa „ i m p l i k o w a ć " , a t o j e s t n i e p o ż ą d a n e . Tego , co z n a c z y z w r o t „ p o p r z e d n i p r e m i e r Z j ednoczonego K r ó l e s t w a " , n i e n a l e ż y u t o ż s a m i a ć z ż a d n y m n a s t ę p s t w e m a n i z ogó łem n a s t ę p s t w , j a k i e m o ż n a wywieść z t w i e r d z e n i a , iż Church i l l j e s t o w y m b y ł y m p r e m i e r e m . W n i o s k o w a n i e t o n ie p r z e k ł a d . W a ż n i e j s z e j e d n a k j es t t o , że s a m Mili n a t y c h m i a s t rozc ieńczy ł swą d o k t r y n ę o k o n o t a c j i t a k ą m a s ą n ie ma jące j n ic wspó lnego z c a ł y m z a g a d n i e n i e m i fa łszywej psycho log i i s ensac jona l i s tyczne j i a soc j ac jon i s tyczne j , iż j ego n a s t ę p c y by l i z m u s z e n i z i g n o r o w a ć t ę d o k t r y n ę , a ż e b y odciąć się od naroś l i , k t ó r e ją p o k r y w a ł y .

(Niech m i będz ie wo lno p o k r ó t c e w s p o m n i e ć o k o n s e k w e n c j a c h , j a k i e na^ępcy~"lSIiIIa T a k t y c z n i e wyc iągnę l i z p o g l ą d u , k t ó r y nie b y ł p o g l ą d e m T l f l l a , I ż z n a c z y ć t o d e n o t o w a ć , w n a j g r u b s z y m sensie , .mianowicie że w s z y s t k i e w y r a ż e n i a m a j ą c e z n a c z e n i e są i m i o n a m i w ł a s n y m i i że t o , czego są i m i o n a m i w ł a s n y m i , j e s t t y m , co w y r a ż e n i a t e znaczą ) .

P o p l e W S z e p j e s t rzeczą oczywis tą , że o g r o m n a większość słów różn i się p o d t y m w z g l ę d e m o d słów „ F i d o " i „ L o n d y n " , m i a n o w i c i e są one ogólne . „ F i d o " odnos i się do j e d n e g o okreś lonego p s a , n a t o m i a s t r z eczown ik „ p i e s " — i do owego p s a F i d o n a , i do w s z y s t k i c h i n n y c h p sów, p rzesz łych , t e r a ź n i e j s z y c h i p r zysz łych , do p s ó w w powieśc iach , do p s ó w w p l a n a c h h o d o w c ó w p s ó w i t d . bez k o ń c a . A z a t e m słowo „p i e s " , jeś l i za łożyć , że deno t u j e ono w t e n s a m s p o s ó b p w ^ J ^ ^ ^ P r d ó ^ " d e l i o t u ^ "Fidona^- to m u s i d e n o t o w a ć ^ ś j ^ z e g a ^ s z c z e k a m a r - ^ _ m i a n o w i c i e zb ió r czy k l a s ę w s z y s t k i c h r z e c z y w M c i ę i s t n i e j ą c y c h i w y o b r a ż a ł -n y c h p s ó w a lbo zb ió r p s i c h własnośc i , p r z y s ł u g u j ą c y c h wsze lk im p s o m . I j e d n o , i d r u g i e b y ł o b y i s t o t ą b a r d z o n i ezwyk łego r o d z a j u . N a s t ę p n i e , większość s łów t o wca le n ie r zeczownik i , t y l k o p r z y m i o t n i k i , czasownik i , p r z y i m k i , spó jn ik i i t d . J e ś l i z a ł o ż y m y , że d e n o t u j ą one w t a k i sposób j a k s łowo „ F i d o " — F i d o n a , t o ś c i ą g n i e m y sobie n a k a r k jeszcze większy i dz iwnie j szy zbiór

Teoria znaczenia 499

n o m i n a t ó w czy d e n o t a t ó w , m i a n o w i c i e n o m i n a t ó w , k t ó r y c h n a z w y n ie m o g ł y b y n a w e t w y s t ę p o w a ć w rol i p o d m i o t ó w g r a m a t y c z n y c h w z d a n i a c h . ( N a w i a s e m m ó w i ą c , n a w e t i t o n i e p r a w d a , że w s z y s t k i e z w y k ł e r zeczownik i ogó lne m o g ą samodz ie ln i e f u n k c j o n o w a ć j a k o p o d m i o t y g r a m a t y c z n e w z d a n i a c h . Mogę m ó w i ć o t y m ps ie 7 , a l b o o ( j a k i m ś ) ps ie 8 , a lbo o ( t y m ) ps ie , k t ó r y 9 . . . ; a l bo o p s a c h 1 0 , czy o w s z y s t k i c h p s a c h 1 1 , czy o w i ę k s z o ś c i p s ó w 1 2 i t d . N a t o m i a s t n ie m o g ę p o j e d y n c z e g o r z e c z o w n i k a „ d o g " 1 3 , wys tępu ją cego samodz ie ln ie , u c z y n i ć p o d m i o t e m g r a m a t y c z n y m z d a n i a , c h y b a że r zeczownik t e n w y s t ę p u j e w cudzys łowie , m o g ę zaś u ż y ć w rol i p o d m i o t u r z e c z o w n i k ó w t a k i c h , j a k „ g r a s s " 1 4 , „ h y d r o - ? g e n " 1 5 o raz „ M a n " 1 6 ) . Wreszc ie , sko ro zespo ły słów, t a k i e j a k z w r o t y d e s k r y p t y w n e i i n n ę , o raz ca łe z d a n i a , p r o s t e i z łożone — mają , k a ż d e , swe w ł a s n e znaczen ie , t o r ówn ie ż i w y m i e n i o n e w y r a - i żenią n a l e ż y r o z u m i e ć w t e n sposób , że d e n o t u j ą one p e w n e , b a r d z o dz iwnego r o d z a j u , b y t y złożone; O t ó ż M e i n o n g w A u s t r i i , a F r e g e 1 \ w M e m e z e c h , j a k również Moore i Bus se l l w n a s z y i n k r a j u , w czasach \ \ swej młodośc i a k c e p t o w a l i część b ą d ź większość t y c h k o n s e k w e n c j i . \ \ Z g o d n i e z p r z y j ę t y m u t o ż s a m i e n i e m z n a c z e n i a i n a z y w a n i a , i \ uznaWarr -on i -Obiektywną egzys t enc j ę , czyl i byc i e , wszelkiego ro - 1 \ d z a j u a b s t r a k c y j n y c h i f i k c y j n y c h entia rationis 1 1 . ' »

7 „ T h i s dog". \ w

8 „A dog". / 9 „The dog which".

1 0 „Dogs" . 1 1 „Al l dogs". 1 2 „ M o s t dogs". 1 3 . „P ies" . W języku angielskim rzeczownik pospolity liczby pojedynczej

(z wyjątkiem rzeczowników należących do grupy wymienionej przykładowo w następnym zdaniu współrzędnym) nie może być podmiotem, o ile przed nim nie stoi rodzajnik, przymiotnik bądź zaimek; natomiast w liczbie mnogiej może być podmiotem również rzeczownik pozbawiony poprzedzającego rodzajnika, zaimka lub przymiotnika.

1 4 „Trawa". 1 5 „Wodór". 1 6 „Człowiek". 1 7 „Byty umysłu" (dosłownie); idzie tu np. o przedmioty intencjonalne,

dane w sposób myślowy.

L o g i k a i język ~~ 34

500 Gilbert Byle

I l e k r o ć b u d u j e m y z d a n i e , w k t ó r y m m o ż n a w y r ó ż n i ć p o d m i o t g r a m a t y c z n y i czasownik , t y l e k r o ć ów p o d m i o t g r a m a t y c z n y — w s z y s t k o j e d n o , czy j e s t t o p o j e d y n c z e s łowo, czy b a r d z i e j l u b m n i e j z łożony z w r o t — m u s i coś z n a c z y ć , o ile z d a n i e t o m a głosić j a k ą ś p r a w d ę a lbo fałsz. J e d n a k ż e jeśl i t o s łowo w m i a n o w n i k u czy z w r o t m a j ą sens , t o zgodn ie ze w s p o m n i a n y m za łożen iem m u s z ą d e n o t o w a ć coś, co właśn ie m a o t r z y m a ć n a z w ę . N ie t y l k o więc F i d o n o w i i L o n d y n o w i , lecz równ ież c e n t a u r o m , k w a d r a t o w y m k o ł o m , o b e c n e m u k ró lowi F r a n c j i , k las ie C y p r y j c z y k ó w - a l b i n o -sów, p i e r w s z e m u m o m e n t o w i c z a s o w e m u i n i e i s tn i en iu p ie rwszego m o m e n t u czasowego — p r z y p i s a ć n a l e ż y p e w i e n rodza j rea l ności . O n e m u s z ą b y ć , w p r z e c i w n y m b o w i e m raz ie n ie mogl i b y ś m y o nicłi m ó w i ć r zeczy p r a w d z i w y c h a n i f a ł s zywych . N i e m o g l i b y ś m y powiedz ieć p r a w d z i w i e , że k w a d r a t o w e k o ł a n ie is tnieją , g d y b y n ie t o , że w p e w n y m sensie s łowa „ i s tn i eć" k w a d r a t o w e k o ł a i s tn ie ją d l a n a s , p o t o b y ś m y — w i n n y m sensie — przeczy l i i ch i s tn i en iu . Z d a n i a m o g ą się z a c z y n a ć od r z e c z o w n i k ó w a b s t r a k c y j n y c h , t a k i c h j a k : „ r ó w n o ś ć " , „ sp rawied l iwość" czy „ m o r d e r s t w o " , a z a t e m w s z y s t k i e f o r m y P l a t o ń s k i e i p o w s z e c h n i k i n a l e ż y u z n a ć za b y t y r e a l n e . Z d a n i a m o g ą zawie r ać w z m i a n k i o w y t w o r a c h fikcji , t a k i c h j a k c e n t a u r y i p a n P i c k w i c k , a z a t e m wszelk ie w y o b r a ż a l n e t w o r y fikcji t a k ż e m u s z ą b y ć a u t e n t y c z n y m i b y t a m i r e a l n y m i . D a l e j , m o ż n a m ó w i ć , że s ą d y w znaczen iu l o g i c z n y m są p r a w d z i w e l u b fa łszywe, a l bo że w y n i k a j ą z n ich i n n e s ądy , a l bo że są one sp rzeczne z i n n y m i s ą d a m i , a z a t e m k a ż d e m a j ą c e sens z d a n i e p o d r z ę d n e , k t ó r e z a c z y n a się od „że" , j a k n p . „że t r z y j e s t l iczbą p i e rwszą" czy „że c z t e r y j e s t l iczbą p ie rwszą" , t a k ż e m u s i d e n o t o w a ć i s tn ie jące o b i e k t y . Z g o d n i e z t y m , w swo im czasie p r z y p u s z c z a n o , że jeśl i w i e m a lbo wierzę , że t r z y j e s t l iczbą p ierwszą , t o t a m o j a w i e d z a czy w i a r a s t a n o w i spec ja lną re lac ję , z achodzącą m i ę d z y m n ą — z j e d n e j s t r o n y , a p r a w d ą czy f a k t e m d e n o t o w a n y m p rzez z d a n i e „ t r z y j e s t l iczbą p ie rwszą" — z d rug ie j s t r o n y . G d y u k ł a d a m z m y ś l o n ą h i s t o r i ę a lbo jej s ł u c h a m , t o w y o b r a ż a n i e sobie p r zeze m n i e c e n t a u r ó w czy p a n a P i c k w i c k a j e s t szczególną relacją , k t ó r a zachodz i m i ę d z y m n ą a t y m i c e n t a u r a m i czy t y m g o d n y m d ż e n t e l m e n e m . N i e m ó g ł b y m

Teoria znaczenia 501

go sobie w y o b r a z i ć , g d y b y n ie i s tn i a ł o n w s t o p n i u w y s t a r c z a j ą c y m do t e g o , b y w y s t ę p o w a ć j a k o d r a g i cz łon w t e j p o s t u l o w a n e j re lac j i b y c i a w y o b r a ż a n y m sobie p r zeze m n i e .

N a kon iec , ż e b y k r ó t k o r o z w a ż y ć t o , co się n i eoczek iwan ie okaza ło s p r a w ą d e c y d u j ą c ą : m u s z ą i s tn i eć — w sposób s a m o dz ie lny b ą d ź z a l e ż n y 1 8 — k l a s y , m i a n o w i c i e d e n o t a t y o d p o wiada j ące t a k i m z w r o t o m d e s k r y p t y w n y m , r o z u m i a n y m j a k o zb io rowe i w y s t ę p u j ą c y m w l iczbie m n o g i e j , j a k n p . : „s łonie w B i r m i e " czy „ ludz ie n a K s i ę ż y c u " . O t a k i c h t o właśn ie k l a s a c h czy z b i o r a c h m ó w i m y , że sk łada ją się one — w p i e r w s z y m w y p a d k u , p o w i e d z m y , z 3000 e l e m e n t ó w , a w d r u g i m z 0 e l e m e n t ó w . A b y w y n i k i obl iczeń b y ł y p r a w d z i w e b ą d ź fa ł szywe, m u s z ą is t n ieć b y t y pod lega jące o r z e k a n i u l i c z b o w e m u ; a b y zaś p r a w d z i w e b ą d ź fa ł szywe b y ł y t w i e r d z e n i a a r y t m e t y k i , m u s i i s tn ieć — w sposób s a m o d z i e l n y l u b za l eżny — n i e s k o ń c z o n y zb iór t a k i c h k l a s .

N a s a m y m p o c z ą t k u t e g o s tu lec ia E u s s e l l z a j m o w a ł sig_ w y k r y w a n i e m p e w n y c h n i e m o ż l i w y c k „do p r z y j ę c i a , s z c z e g ó ł ó w w~ob i^ -b ie c a ł o k s z t a ł t u d o k t r y n y , wed le k t ó r e j k a M e m u s e n s o w n e m u p o d m i o t o w i g r a m a t y c z n e m u m u s i o d p o w i a d a ć w ła śc iwy d e -n o t a t ? w t a k i sposób j a k F i d o o d p o w i a d a n a z w i e „ F i d o " . K i e d y w y p o w i a d a m y p r a w d z i w y sąd log iczny : „ k w a d r a t o w e k o ł a n ie i s tn ie ją" 1 9 , n a p e w n o n ie m o ż n a "od"™ńas w y m a g a ć s twie rdzen ia , i że k w a d r a t o w e k o ł a j e d n a k ż e r ea ln i e i s tn ie ją w sposób za leżny 2 0 . | Sąd, iż fa łszem jes t , że c z t e r y t o l i czba p i e rwsza , j e s t s ą d e m p r a w - ] d z i w y m , a le jego p r a w d z i w o ś ć n a p e w n o n i e m o ż e n a s zniewol ić

1 8 „Existent or subsistent objects"; w języku polskim brak odpowiedników pozwalających na odróżnienie tych dwóch rodzajów istnienia: egzystencji i subzystencji, z których pierwszy — to istnienie w sensie mocniejszym, niezależne, samodzielne. Wprawdzie można różnicę tę oddać za pomocą opisania, np. mówiąc o obiektach samoistnych bądź istniejących w zależności od tego, czy jakiś inny przedmiot samodzielnie istnieje; taki jednak przekład wydaje się zbyt rozwlekły i ciężki.

1 9 „Do not ex i s t u , czyli „nie istnieją samodzielnie". 2 0 „Do subsist", czyli „istnieją w sposób zależny". Tutaj termin „subsist"

przysłiiguje denotatowi, którego istnienie bywa wyznaczone przez realne wystąpienie pewnego wyrażenia.,.. -A

3 4 *

502 Gilbert Byle

d o t ego , b y ś m y w s z e c h ś w i a t za ludn i l i n i e skończen ie wielką po p u l a c j a fa łszów.

W ł a ś n i e j e d n a k k l a s y b y ł y t y m , co j a k o p ie rwsze spowodowa ło n ie t y l k o r zeczy n i e m o ż l i w e d o p rzy jęc i a , lecz wręcz k a t a s t r o fa lne sp rzecznośc i ; i t o n ie t y l k o p e r y f e r y c z n e sprzecznośc i log iczne , lecz sprzecznośc i w s a m y m se rcu t y c h właśn ie zasad , n a k t ó r y c h — wedle opin i i F r e g e g o i E u s s e l l a — op ie ra się m a t e m a t y k a . W k l a s y m o ż e m y łączyć n ie t y l k o z w y k ł e p r z e d m i o t y , t a k i e j a k k a r t y do g r y czy k a w a l e r o w i e , lecz również rzeczy t a k i e , j a k s a m e k l a s y . Mogę z a p y t a ć , i le j e s t b u t ó w w p o k o j u , a t a k ż e — ile p a r b u t ó w ; p a r a zaś b u t ó w t o j u ż k l a sa . P r z y p u ś ć m y więc t e r a z , że b u d u j ę k l a sę w s z y s t k i c h k l a s , k t ó r e n ie są, co w k a ż d y m raz ie m o ż n a rzec o większośc i k l a s , s w y m i w ł a s n y m i e l e m e n t a m i . Czy t a k l a s a będz ie — czy t eż n ie będz ie — j e d n y m ze s w y c h w ł a s n y c h e l e m e n t ó w ? Jeś l i o b e j m u j e o n a s a m ą siebie, t o f a k t t e n sp r awia , że owa k l a s a p r z e s t a j e b y ć j e d n ą z t y c h rzeczy , k t ó r e — wed le p o d a n e j c h a r a k t e r y s t y k i — m a o b e j m o w a ć ; jeśl i n ie j e s t

t o n a j e d n ą z r zeczy , k t ó r e o b e j m u j e , t o t e n właśn ie f a k t j e s t t y m . ^ co kwal i f iku je ją j a k o j e d e n spoś ród jej w ł a s n y c h e l e m e n t ó w .

S a m a więc p r o s t a log ika n ie p o z w a l a n a t o , b y p e w n e , p o zo rn ie d e n o t u j ą c e , w y r a ż e n i a d e n o t o w a ł y . P o w i e d z e n i e , że i s tn ie ją o b i e k t y d e n o t o w a n e p rzez z w r o t „ k w a d r a t o w e k o ł o " , j e s t c z y m ś co n a j m n i e j n i e w i a r o g o d n y m ; w p o w i e d z e n i u , że k l a sa , k t ó r a j e s t e l e m e n t e m s a m e j siebie, i s tn ie je p o d w a r u n k i e m , że n ie j e s t o n a s w y m w ł a s n y m e l e m e n t e m , i vice versa — t k w i sp rzeczność w e w n ę t r z n a .

E u s s e l l b y ł j u ż z m u s z o n y powiedz ieć o p e w n y c h w y r a ż e n i a c h , k t ó r e — w e d ł u g dawnie j sze j "op lnn^— coś n a z y w a j ą czy deno tu ją , że n a l e ż y je p o t r a k t o w a ć j a k o w y j ą t k i . N i e są t o n a z w y , lecz — j a k j e T i a l ^ w ^ czyl i w y r a ż e n i a , k t ó r e samodz ie ln ie n ie m a j ą znaczen ia , w sensie d e n o t a c j i ; ich ro l a po l ega n a w s p o m a g a n i u w y r a ż e ń , k t ó r e , j a k o całość , coś denotu ją . (To t o s a m o , co Mili m ó w i ł d a w n i e j o s ł owach s y n k a t e g o r e m a -t y c z n y c h ) . D o k ł a d n i e t a k s a m o , j a k od ś r edn iowiecza t r a k t o w a n o n p . s łówka „ i" , „ n i e " , „ t h e " , „ n i e k t ó r z y " o raz „ jes t " , obecnie zaczę to t r a k t o w a ć również p e w n e w y r a ż e n i a i nnego r o d z a j u .

Teoria znaczenia 503

W istocie , choć n ie explicite, E u s s e l l głosił , że n p . z w r o t y d e s k r y p t y w n e są t a k s a m o s y n k a t e g o r e m a t y c z n e , j a k się t o zawsze mówi ło o s łowach „ n i e " , „ i " o raz a j e s t " . E u s s e l l b y ł t u t a j b l i sk i p r z y z n a n ia , iż r o z u m i e n i e czy znaczen ie w y r a ż e ń wie lu r o d z a j ó w t o k w e s t i a n ie n a z y w a n i a rzeczy , lecz m ó w i e n i a r zeczy . Ciągle j e d n a k p o z o s t a w a ł on — j a k m y ś l ę — p o d w p ł y w e m idei , że s a m o m ó wienie j e s t j e d y n i e i n n ą o d m i a n ą n a z y w a n i a , m i a n o w i c i e n a z y w a n i e m zespołu czy „ p r z e d m i o t u i n t e n c j o n a l n e g o " , czy sądu log icznego, czy f a k t u — k t ó r e g o ś z p o s t u l o w a n y c h F i d o n ó w r a t i o n i s 2 1 .

Z rob i ł on jeszcze j e d e n b a r d z o w a ż n y k r o k da le j w k i e r u n k u u p o r a n i a się z t a k i m i p a r a d o k s a m i , j a k k l a s y k l a s n ie b ę d ą c y c h w ł a s n y m i e l e m e n t a m i . Zaczą ł b o w i e m p o s ł u g i w a ć się rozróżn ie n i em, Mil lowi w p r a w d z i e z n a n y m , a le p r z e z e ń n ie w y k o r z y s t a n y m , r o z r ó ż n i e n i e m — z j e d n e j s t r o n y z d a ń , k t ó r e są p r a w d z i w e l u b fa łszywe, a z d rug ie j s t r o n y z d a ń , k t ó r e choć p o p r a w n e p o d względ e m s łownic twa i sk ł adn i , n i emnie j j e d n a k są n o n s e n s o w n e , bez sensowne b ą d ź a b s u r d a l n e i z t ego p o w o d u n ie są a n i p r a w d z i w e , a n i fa ł szywe. I c h p o t w i e r d z e n i e oraz ich zaprzeczen ie t o p o t w i e r dzen ie i zaprzeczen ie n iczego. Z p o w o d ó w , s t a n o w i ą c y c h właśc iwy p r z e d m i o t z a i n t e r e s o w a ń logiki , p e w n e g o r o d z a j u p o w i ą z a n i a słów i z w r o t ó w w z d a n i u — dają w efekcie rzeczy , k t ó r y c h nie m o ż n a sensownie powiedz ieć . N p . , n ie m a odpowiedz i n a owo właśn ie p y t a n i e , czy k lasa w s z y s t k i c h k l a s , n ie b ę d ą c y c h s w y m i w ł a s n y m i e l e m e n t a m i , j es t e l e m e n t e m same j siebie. S ł a w n a E u s s e l l o w s k a t eo r i a t y p ó w s t a n o w i ł a p r ó b ę s f o r m u ł o w a n i a p r z e s ł a n e k log icznych , k t ó r e sprawia ją , że p y t a n i e t o j e s t n i e p o p r a w n e . N ie m a t u p o t r z e b y r o z w a ż a ć , czy b y ł a t o p r ó b a u d a n a . T y m , co n a s o b c h o d z i , a co wywoła ło wielką z m i a n ę w późnie jsze j filozofii, j e s t f a k t ? iż nareszc ie z d a n o sobie s p r a w ę , że pojęc ie znaczen i a s t a n o w i j j r z y -n a j m n i e j w p e w n y c h r o z s t r z y g a j ą c y c h k o n t e k s t a c h , obwer s j ę po jęc ia n o n s e n s u , j e s t t y m , co m o ż n a powiedz ieć p r a w d z i w i e l u b fa łszywie ; p r z e c i w s t a w i o n o j e w k o ń c u temu,..czego,nie m o ż n a sensownie powiedz ieć . Po jęc ie z n a c z e n i a na reszc ie o d e r w a n o

„Fidonów umysłu", czyli Fidonów dany cli wyłącznie myślowo.

504 Gilbert Byle

częściowo o d po jęc ia n a z y w a n i a , a n a n o w o związano z po jęc i em w y g ł a s z a n i a t w i e r d z e ń . U z n a n o , że w c h o d z i ono w sk ład , czy n a w e t stanowi dz i edz inę^Jk tó ra zawsze na l eża ł a do k o m p e t e n c j i log ik i ; a że li^tąlalHe^i kodyf ikac jaTr^guł są^p^zyna jmnie j częścią u r z ę d o wego z a k r e s u o b o w i ą z k ó w logiki , p r z e t o wreszc ie z a u w a ż o n o , iż po jęc ie z n a c z e n i a j e s t w j a k i ś sposób złbżoiie z r egń ł . Z n a j o m o ś ć z n a c z e n i a d a n e g o w y r a z u poc iąga za sobą o r i en t ac j ę , co p r z y j ego p o m o c y m o ż n a , a czego n ie m o ż n a (logicznie) powiedz ieć . P o c iąga za sobą o r i en t ac j ę w zb iorze z a k a z ó w , u p r a w n i e ń i zobow i ą z a ń , czyl i — k r ó t k o m ó w i ą c — o r i e n t a c j ę co d o r egu ł pos ługi w a n i a się t y m w y r a ż e n i e m .

N i e E u s s e l l j e d n a k ż e , lecz W i t t g e n s t e i n b y ł t y m , k t ó r y j a k o p i e r w s z y uogóln i ł czy n a pó ł uogó ln i ł t ę na jważn ie j szą rzecz . W dziele Tractatus Logico-Philosophicus, k t ó r e m o ż n a b y u z n a ć z a p ie rwszą ks i ążkę z z a k r e s u filozofii logiki , W i t t g e n s t e i n j e d n ą nogą jeszcze s t a ł w n h n z j ^ ^ A n o t ^ j o T i i s t ó W i a le d r u g ą j u ż oswobodz i ł . Spos t r zeg ł o n i powiedz i a ł n ie t y l k o t o , co p o w i e d z i a n o p r z e d t e m , m i a n o w i c i e że s łówka „n i e " , „ j e s t " , „ i " o raz i n n e , czyl i t z w . s t a ł e log iczne , n ie odnoszą się d o o b i e k t ó w , a le również i t o , co d a w n i e j m ó w i ł t e ż P l a t o n : że z d a n i a n ie są n a z w a m i . W y g ł a s z a n i e z d a ń t o n ie n a z y w a n i e . Z d a w a ł on sobie s p r a w ę , t a k s a m o j a k F r e g e , że p y t a n i a log ików t o n i e p y t a n i a o własnośc i czy re lac je d e n o t a t ó w , o ile są t a k o w e , w y r a ż e ń w c h o d z ą c y c h w s k ł a d z d a ń , k t ó r y c h s t r o n ę logiczną p o d d a j e się b a d a n i u . S p o s t r z e g ł równ ież , że w s z y s t k i m i s ł o w a m i i z w r o t a m i , k t ó r e m o g ą w c h o d z i ć w s k ł a d z d a ń , r z ądzą r e g u ł y czegoś , co n a z y w a ł n ieco m e t a f o r y c z n i e „ sk ł adn ią log iczną" b ą d ź „ g r a m a t y k ą logiczną" . T o właśn i e t e r e g u ł y ł a m i e m y , g d y s łowa i z w r o t y ł ą c z y m y z sobą t a k , iż w r ezu l t ac i e p o w s t a j e n o n s e n s . L o g i k a j e s t n a u k ą o o w y c h r e g u ł a c h b ą d ź ją o b e j m u j e . H u s s e r l n a p o c z ą t k u t ego s tu lec ia pos ług iwa ł się p r a w i e t a k i m s a m y m po jęc i em „ g r a m a t y k i l og i czne j " .

J e d n a k ż e d o p i e r o późn ie j W i t t g e n s t e i n ś w i a d o m i e i z rozm y s ł e m wyc i ągną ł d r u g ą n o g ę z o b o z u d e n o t a c j o n i s t ó w . G d y m ó w i ł : „ N i e jpy lą jc ie o znaczen ie , p y t a j c i e , o. użiycia"^ t o d a w a ł l ekc ję , k t ó r e j s a m sobie m u s i a ł udz ie l ić p o u k o ń c z e n i u Traktatu.

Teoria znaczenia 505

O w o użyc i e w y r a ż e n i a , czyli pojęc ie , p rzez n ie w y r a ż o n e , j e s t t o ro la , do k t ó r e j o d e g r a n i a go u ż y t o , a n ie j a k a ś rzecz , czy osoba , czy zda rzen ie , do k t ó r y c h — j a k m o ż n a p r z y p u s z c z a ć — w y r a ż e n i e t o się odnos i . T a k s a m o nie n a l e ż y s t a w i a ć z n a k u równośc i m i ę d z y siłą n a b y w c z ą p i e n i ę d z y a t ą ks i ążką czy t a m t ą j a z d ą s a m o c h o d e m , k t ó r e m o ż n a za t e p i e n i ą d z e k u p i ć . Si ła n a b y w c z a p i e n i ą d z a n ie m a s t r o n a n i celu p o d r ó ż y . J e s z c z e b a r d z i e j i n s t r u k t y w n a j e s t ana log ia , k t ó r ą n a s t ę p n i e W i t t g e n s t e i n p r z e p r o w a d z i ł m i ę d z y w y r a ż e n i a m i m a j ą c y m i sens a f i gu rami , s ł u ż ą c y m i do t a k i c h gier , j a k s zachy . Z n a c z e n i e w y r a ż e n i a i siła, czyl i f u n k c j a p i o n k a , k o n i a czy k r ó lowej w s z a c h a c h — wiele m a j ą w s p ó l n e g o . A b y wiedz ieć , co wo lno , a czego n ie wo lno kon iowi , t r z e b a z n a ć r e g u ł y g r y w szachy , a t a k ż e m o g ą c e p o w s t a ć różnego r o d z a j u s y t u a c j e s zachowe . O t y m , co wo lno k o n i o w i s z a c h o w e m u , n ie m o ż n a się dowiedz ieć n a p o s t a w i e m a t e r i a ł u a n i k s z t a ł t u owego k a w a ł k a kośc i s łonio-

m w e j , b u k s z p a n u czy c y n y , z k t ó r e g o t e n k o ń zos t a ł — b y ć m o ż e — z r o b i o n y . P o d o b n i e , wiedz ieć , co d a n e w y r a ż e n i e z n a c z y , t o wiedzieć , j a k j e m o ż n a , a j a k go n ie m o ż n a s t o s o w a ć , owe zaś r egu ły , r z ą d z ą c e s t o s o w a n i e m go , m o g ą p o z o s t a w a ć n i e z m i e n i o n e d l a w y r a ż e ń b a r d z o r ó ż n y c h p o d w z g l ę d e m u k ł a d u f izycznego. Słowo „ h o r s e " 2 2 a n i t r o c h ę n ie j e s t p o d o b n e do s łowa „ c h e v a l " 2 3 ; n a t o m i a s t sposób p o s ł u g i w a n i a się n i m i j e s t t a k i s a m . Gra ją one t a k ą s a m ą ro l ę ; m a j ą t e n s a m sens . K a ż d e z n i ch j e s t p r z e k ł a d e m d r u giego. Z a p e w n e , r e g u ł y u ż y w a n i a w y r a ż e ń są p o d p e w n y m i ważn y m i w z g l ę d a m i n i e p o d o b n e d o r e g u ł g r y . M o ż n a kogoś n a u c z y ć r egu ł g r y w s z a c h y — o d A do Z , z a n i m jeszcze zaczn ie on g r a ć . I s t n i e j ą p o d r ę c z n i k i g r y w szachy , p o d c z a s g d y n ie i s tn ie ją p o d r ęczn ik i znaczen i a . P o n a d t o r e g u ł y s z a c h o w e są w pe łn i sp recyzow a n e i n i e e l a s t y c z n e . K w e s t i ę , czy d a n a r e g u ł a zos t a ł a z ł a m a n a , czy n ie , m o ż n a r o z s t r z y g n ą ć bez d y s k u s j i . P o z a t y m w s z a c h y g r a m y , k i e d y m a m y n a t o o c h o t ę , i m o ż e m y p r z e s t a ć , k i e d y n a m się p o d o b a , g d y t y m c z a s e m m ó w i e n i e i m y ś l e n i e n i e za leży od nasze j o c h o t y i n ie m o ż e m y go p r z e r w a ć , k i e d y się n a m p o d o b a . S z a c h y są r o z r y w k ą . M o w a i m y ś l e n i e t o n ie t y l k o r o z r y w k i .

2 2 „Koń" — po angielsku. 2 8 „Koń" — po francusku. *

506 Gilbert Byle

M e m n i e j j e d n a k owo częściowe u t o ż s a m i e n i e z n a c z e ń słów z s i łami czy w a r t o ś c i a m i f igur w g r a c h j e s t o g r o m n i e o d k r y w c z e . N i e m a t u p o k u s y , b y m n i e m a ć , iż k o ń z a s t ę p u j e cokolwiek l u b że k i e d y się d o w i a d u j e m y , co k o n i o w i wolno , a czego nie wolno , t o do w i a d u j e m y się, iż j e s t on z a s t ę p c ą j ak iegoś u k r y t e g o b y t u . N ie m o ż n a b y się n a u c z y ć d o k o n y w a n i a p o p r a w n y c h r u c h ó w p r z y p o m o c y k o n i a szachowego , n ie n a u c z y w s z y się u p r z e d n i o g r y inn y m i f i g u r a m i ; p o d o b n i e n ie m o ż n a się n a u c z y ć s t o s o w a n i a d a n e g o s łowa, g d y w y s t ę p u j e ono osobno , lecz t y l k o w po łączen iu z i n n y m i s ł o w a m i i z w r o t a m i .

Oprócz t e g o j e s t jeszcze i n n y szczegół, k t ó r y u j a w n i a się dz ięki t e m u p o r ó w n a n i u . M a m y sześć r ó ż n y c h r o d z a j ó w f igur szachow y c h , a k a ż d y o d g r y w a i n n e g o r o d z a j u ro lę . M o ż n a sobie wyobraz i ć g r y b a r d z i e j z łożone, w k t ó r y c h w y s t ę p u j e dwadz ie śc i a czy dwieście f igur. T a k właśn ie rzecz się m a z j ę z y k a m i . W przec i w ieńs tw ie do za łożen ia d e n o t a c j o n i s t y c z n e g o , że p r a w i e w s z y s t k i e s łowa, w s z y s t k i e z w r o t y , a n a w e t w s z y s t k i e z d a n i a m a j ą t ę wspó lną cechę , iż g ra ją j e d n ą ro lę — coś nazywa ją , w s p o m n i a n e p o r ó w n a n i e j ę z y k a z s z a c h a m i p r z y p o m i n a n a m coś, co ambulando 2 4

widzie l i śmy od s a m e g o p o c z ą t k u , m ianowic i e f a k t , iż i s tn ie je n ie w i a d o m o j a k wiele różnego r o d z a j u słów, z w r o t ó w i z d a ń oraz iż w y r a ż e n i a , k t ó r y c h u ż y w a m y m ó w i ą c j ak i e ś rzeczy , g ra ją m n ó s t w o ró l na j różn ie j szego r o d z a j u . P r z y m i o t n i k i n ie spełnia ją t e j funkcj i co p r z y s ł ó w k i , a p o n a d t o n ie w s z y s t k i e p r z y m i o t n i k i spełnia ją t a k ą s a m ą funkc ję . N i e k t ó r e r zeczownik i są i m i o n a m i w ł a s n y m i , a le większość n ie . I n n e r zeczy r o b i m y p r z y p o m o c y z d a ń , a i n n e p r z y p o m o c y większośc i p o j e d y n c z y c h s łów; p o n a d t o zaś p e w n e rzeczy , k t ó r e da ją się sensownie u jąć p r z y p o m o c y z d a ń j e d n e g o r o d z a j u , n ie da ją się sensownie u jąć p r z y p o m o c y z d a ń i n n e g o r o d z a j u . I t a k d a l e j .

N i e i s tn ie je j e d e n p o d s t a w o w y szab lon , t a k i j a k „ F i d o " - F i d o , do k t ó r e g o n a l e ż a ł o b y n a g i ą ć w s z y s t k i e w y r a ż e n i a m a j ą c e zna czenie . P r zec iwn ie , j e s t n i e skończen ie wiele r ó ż n y c h k a t e g o r i i sensu , czyl i znaczen ia . N a w e t owo prima jacie p r o s t e pojęc ie n a z y -

2 4 Łac. forma gerundialna w szóstym przypadku od czasownika „ambulo" — „chodzę naokoło", „przechadzam się"; tu: „podświadomie", „mimochodem".

Teoria znaczenia

w a n i a , czyl i d e n o t o w a n i a , okazu j e się p o z b a d a n i u p e ł n e wew n ę t r z n e j r ó ż n o r o d n o ś c i . Z a i m k i s łużą do d e n o t o w a n i a ludz i i r zeczy , a le n ie w t a k i sposób j a k i m i o n a w ła sne . N i k t s i ę n i e n a z y w a „ o n " czy „ o n a " . „ S o b o t a " t o im ię w ła sne , a le n ie w t a k i sam sposób , j a k „ F i d o " j e s t i m i e n i e m w ł a s n y m ; z ko le i zaś ż a d n e g o z t y c h d w ó c h n ie u ż y w a się t a k j a k f ikcyjnego imien i a w ł a s n e g o „ p a n P i c k w i c k " . Po jęc ie d e n o t a c j i , k t ó r e m u t a k d a l e k o do t ego , b y d o s t a r c z y ć o s t a t e c z n e wy ja śn i en i e po jęc ia znaczen ia , s a m o j e s t — j a k się okazu j e — za ledwie j e d n ą gałęzią czy ga łązką n a d rzewie znaczen ia . N ie d l a t e g o w y r a ż e n i a znaczą , że d e n o t u j ą r zeczy ; n i e k t ó r e w y r a ż e n i a d l a t e g o d e n o t u j ą rzeczy , w t e n czy i n n y spoś ród k i l ku r ó ż n y c h sposobów, że m a j ą znaczen ie . Z n a czen ia t o n ie r zeczy , t o n a w e t n ie j ak i e ś b a r d z o d z i w n e rzeczy . Z a p o z n a w a n i e się ze z n a c z e n i e m w y r a ż e n i a j e s t b a r d z i e j po d o b n e do uczen ia się f r a g m e n t u m u s z t r y aniże l i do n a t r a f i a n i a n a d o t y c h c z a s n i e s p o t y k a n y ob i ek t . P o l e g a ono n a o p a n o w a n i u sposobów p o p r a w n e g o o p e r o w a n i a d a n y m w y r a ż e n i e m oraz wszelk imi jego r ó w n o w a ż n i k a m i .

(2) T e o r i a f i l o z o f i i O b e c n i e p ragng_ prześledzić^ b a r d z i e j j uż pob ieżn ie , j a k i j e s t d r u g i g ł ó w n y m o t y w , sk łan ia j ący myś l i cieli do z a d a w a n i a a b s t r a k c y j n e g o p y t a n i a , co t o są znaczen ia , b ą d ź — n a czym to po lega , że d a n e w y r a ż e n i e m a p e w i e n sens .

D o o s t a t n i c h n i e m a l czasów filozofowie n ieczęs to o d r y w a l i się od swych s y s t e m ó w , b y r o z w a ż a ć , co t o j e s t filozofia a lbo c z y m różn i się u p r a w i a n i e filozofii od u p r a w i a n i a n a u k i czy teologi i , czy m a t e m a t y k i . K a n t by ł p i e r w s z y m w s p ó ł c z e s n y m myś l ic ie lem, k t ó r y dos t r zeg ł t o p y t a n i e i p r ó b o w a ł d a ć n a nie odpowiedź , a n a w e t da ł b a r d z o d o b r y jej p o c z ą t e k ; n ie b ę d ę j e d n a k t u t a j jego odpowiedz i ob jaśn ia ł .

K w e s t i ą t ą ogół filozofów zaczął się n a serio p r z e j m o w a ć do p ie ro j a k i c h ś sześćdziesiąt l a t t e m u . A obsesją s t a ł a się o n a dop ie ro po o p u b l i k o w a n i u Traktatu. D laczego filozofia filozofii n a r o d z i ł a się t a k p ó ź n o i j a k do t ego doszło , że n a r o d z i ł a się właśn ie w t e d y i w t a k i sposób?

Często n ie z d a j e m y sobie s p r a w y , że s łowa „filozofia" i „fi-

sos Gilbert Ryle

lozof" o raz ich r ó w n o w a ż n i k i w j ę z y k a c h f r a n c u s k i m i n i e m i e c k i m p rzez d ług i czas m i a ł y z n a c z e n i a o wiele m n i e j w y s p e c j a l i z o w a n e niż obecn ie . W w i e k a c h s i e d e m n a s t y m , o s i e m n a s t y m i w większej części d z i e w i ę t n a s t e g o „filozof" b y ł t o savant25 k a ż d e j n i e m a l spec ja lnośc i . A s t r o n o m ó w , c h e m i k ó w i b o t a n i k ó w n a z y w a n o „filozofami" , d o k ł a d n i e t a k s a m o j a k L o c k e ' a , B e r k e l e y a czy H u m e ' a . F i lozof ia D e s c a r t e s a o b e j m o w a ł a j ego w k ł a d do o p t y k i n a równ i z j ego w k ł a d e m do ep i s t emolog i i . W j ę z y k u a n g i e l s k i m p rzez d ług i czas n ie i s tn i a ło ż a d n e o s o b n e słowo n a okreś len ie ludz i , k t ó r y c h t e r a z n a z y w a m y „ s c i e n t i s t s " 2 6 . R z e c z o w n i k t e n z r o z m y s ł e m u k u t o dop ie ro w r . 1840, i jeszcze wówczas m u s i a ł o u p ł y n ą ć t r o c h ę czasu , z a n i m się p rzy ją ł . Wspó łcześn i n ie mog l i n a z y w a ć N e w t o n a „ sc i en t i s t " , p o n i e w a ż n ie b y ł o t a k i e g o s łowa. G d y t r z e b a b y ł o d o k o n a ć roz różn ien ia , p r z e p r o w a d z o n o j e , r oz różn ia j ąc „filozofię n a t u r a l n ą " , „ m o r a l n ą " i „filozofię m e t a f i z y c z n ą " . J e s z c z e w r . 1887 C o n a n D o y l e n a d w ó c h czy t r z e c h s t r o n i c a c h j e d n e g o z o p o w i a d a ń opisu je S h e r l o c k a H o l m e s a j a k o zupe łnego i g n o r a n t a w zakres i e filozofii, w n a s z y m o b e c n y m t e g o s łowa r o z u m i e n i u , a m i m o t o . jako cz łowieka , k t ó r y w s w y m p o k o j u m i a ł p e ł n o i n s t r u m e n t ó w f i lozoficznych, t z n . n a u k o w y c h , j a k p r o b ó w k i , r e t o r t y i wag i . M e t a k z n ó w s t a r a K a t e d r a F i z y k i w Oksfordz ie n a d a l w y s t ę p u j e p o d d a w n ą n a z w ą j a k o K a t e d r a Filozofii E k s p e r y m e n t a l n e j .

O d t e g o , wca le w a ż n e g o , f r a g m e n t u dz ie jów e t y m o l o g i c z n y c h n a l e ż y od różn i ć f a k t , iż z a r ó w n o w Szkocj i , j a k w Angl i i wys t ę p o w a ł a , c h y b a od czasów H a r t l e y a aż d o czasów S i d g w i c k a i B r a d l e y a , s i lna t e n d e n c j a , b y u w a ż a ć , że r ó ż n i c a m i ę d z y filozofią n a t u r a l n ą , t j . f izyką i biologią, z j e d n e j s t r o n y , a filozofią m e t a f izyczną i m o r a l n ą , b y ć m o ż e z logiką włącznie , z d rug ie j — p o lega n a t y m , iż t e o s t a t n i e d y s c y p l i n y z a j m u j ą się z j a w i s k a m i w e w n ę t r z n y m i , p s y c h i c z n y m i , p o d c z a s g d y t e p i e rwsze — zew n ę t r z n y m i , f i zycznymi . Z n a c z n ą część t e g o , co obecn ie o k r e ś l a m y m i a n e m „filozofii", sans płirase27, p r zez d ług i czas wie lu myś l i -

2 5 „Uczony". 2 6 „Uczony", „naukowiec", „przyrodnik". 2 7 „Bez tej nazwy", „nie używając tego słowa".

Teoria znaczenia 509

cieli u t o ż s a m i a ł o — z p e ł n y m p r z e k o n a n i e m , lecz c a ł k i e m błędn ie — z t y m , co obecn ie n a z y w a m y „psycho log ią" . J o h n S t u a r t Mili c z a s a m i , lecz n ie zawsze , d l a okreś len ia s t u d i ó w e m p i r y c z n y c h n a d c z y n n o ś c i a m i u m y s ł u l u d z k i e g o pos ługu je się w ie lk im s łowem „ m e t a f i z y k a " . P r z e c i w k o t e m u u t o ż s a m i e n i u p o d n i o s ł y się p r o t e s t y , zwłaszcza ze s t r o n y teologi i f i lozoficznej , p r zez d ług i j e d n a k czas a n t y t e o l o g o w i e p o z o s t a w a l i p r z y swoim. Filozof, sans phrase, b y ł t o u c z o n y w zakres i e s p r a w u m y s ł u , p s y c h i k i i mo r a lnoś c i , u c z o n y , k t ó r y b y ł z w o l n i o n y od p r a c y w l a b o r a t o r i u m czy o b s e r w a t o r i u m d l a t e g o t y l k o , że o k a z y swe g r o m a d z i ł w d o m u , w d r o d z e i n t r o s p e k c j i . N a w e t Manse l , s a m b ę d ą c teo log i e m f i lozof icznym z d o b r y m k a n t o w s k i m w y p o s a ż e n i e m , u t r z y m y w a ł , że n a u k a o z j a w i s k a c h d u c h o w y c h , t o , co n a z y w a m y „psycho log ią" , j e s t r zeczywis t ą b a z ą o n t o l o g i c z n y c h n a w e t czy t eo log i cznych speku lac j i .

N i e t y l k o więc szeroki zas ięg s łowa „filozofia" zachęc i ł l udz i d o t e g o , b y n ie d o p a t r y w a l i się ż a d n y c h w a ż n y c h różn ic m i ę d z y t y m , co rob ią — j a k ich t e r a z n a z y w a m y — uczen i , a t y m , co — filozofowie, w o b e c n y m t ego s łowa z n a c z e n i u ; o to p o n a d t o , n a w e t g d y t a k i c h różn ic s z u k a n o , t o częs to j a w i ł y się one j a k o różn ice m i ę d z y b a d a n i e m z jawisk f i zycznych , p r o w a d z o n y m przez uczonego w l a b o r a t o r i u m , - a b a d a n i e m z jawisk p s y c h i c z n y c h , d o k o n y w a n y m przez p s y c h o l o g a , za p o m o c ą in t ro spekc j i .

J a k mi się zda je , t r z y g łównie c z y n n i k i sp rawi ły , iż u p a d ł pog ląd , wed le k t ó r e g o u p r a w i a n i e filozofii, w n a s z y m sensie , idzie w p a r z e z u p r a w i a n i e m n a u k p r z y r o d n i c z y c h l u b p r z y n a j mn ie j n a u k i o p s y c h i c e , czyl i psycho log i i .

P o p ie rwsze , m i s t r z o w i e m a t e m a t y k i , t a c y j a k F r e g e , H u s s e r l i E u s s e l l , mus ie l i r a t o w a ć ją p r z e d w ł a ś c i w y m szkole J o h n a S t u a r t a Mil la e m p i r y z m e m p o ł ą c z o n y m z p s y c h o l o g i z m e m . P r a w d y m a t e m a t y c z n e n ie są z w y k ł y m i iŁC^Inięmami p s y c h o l o g i c z n y m i ; r ó w n a n i a t o n i e z w y k ł a , p r o t o k o ł y , ^ „ g ł ę b o k o ^ w y r y t y c h skojar z e ń ide i ; p r z e d m i o t y g e o m e t r i i n ie są u l ep ione z t e j s a m e j g l iny co w y o b r a ż e n i a . M a t e m a t y k a c z y s t a j e s t n a u k ą n i e i n d u k c y j n ą i n i e in t ro spekcy jną . J e j d o w o d y są ścisłe, t e r m i n y p r e c y z y j n e , a je j t w i e r d z e n i a t o p r a w d y p o w s z e c h n e , n ie t y l k o zaś w w y s o k i m

510 , ; . Gilbert Byle '

s t o p n i u ogólne . D o w o d y i t w i e r d z e n i a logiki f o r m a l n e j , czyli symbo l i czne j , odznacza ją się t y m s a m y m co i m a t e m a t y c z n e d o s t o j e ń s t w e m . A z a t e m , skoro log ika z pewnośc ią s t a n o w i część filozofii, p r z e t o n ie całą filozofię m o ż n a za l iczyć do „ n a u k o sp ra w a c h d u c h a " . M u s i j e d y i s tn ieć j ak ie ś po le czy dz iedz ina p o z a dz iedz iną m a t e r i i i dz iedz iną d u c h a ; i p r z y n a j m n i e j część filozofii wiąże się z ową t rzec ią dziedziną , dz iedz iną n i e m a t e r i a l n y c h , a t a k ż e n i e d u c h o w y c h „ o b i e k t ó w log i cznych" — t a k i c h j a k : p o jęcia , p r a w d y , fałsze, k l a s y , l iczby i imp l ikac j e .

P o d rug ie , s a m a owa, u p r a w i a n a w fote lu , n a u k a o d u s z y , czyli p sycho log ia i n t r o s p e k c y j n a , zaczę ła u s t ę p o w a ć mie j sca p s y chologi i e k s p e r y m e n t a l n e j , l a b o r a t o r y j n e j . T a c y psycho logowie , j a k J a m e s , zaczęl i się z a p i s y w a ć do szkoły fizjologów i s t a t y s t y k ó w . P s y c h o l o g i a n a u k o w a poczę ła z r a z u w s p ó ł z a w o d n i c z y ć zar ó w n o z psycho log ią a priori, j a k i n t r o s p e k c y j n a , n a s t ę p n i e zaś r u g o w a ć je , a mi lczące ż ą d a n i a epistemologów^, filozofów m o r a l n y c h i logików, b y ich spec ja lnośc i b y ł y n a u k a m i o s p r a w a c h d u c h a , m u s i a ł y u lec t y m , k t ó r z y s tosowal i m e t o d y i n a r z ę d z i a c ieszących się s z a c u n k i e m n a u k . W y ł o n i ł a się więc k w e s t i a , co w t a k i m raz ie j e s t p r z e d m i o t e m d o c i e k a ń ep i s t emologów, filozofów m o r a l n y c h i log ików, skoro nie są n i m , j a k p i e r w o t n i e m n i e m a n o , s t a n y i p rocesy p s y c h i c z n e . D o p i e r o w n a s z y c h czasach , w k a ż d y m raz ie w większości u n i w e r s y t e t ó w b r y t y j s k i c h , p sycho logowie u t w o r z y l i swój w ł a s n y f a k u l t e t , o d r ę b n y w s tos u n k u do w y d z i a ł u f i lozoficznego.

P o t rzec ie , B r e n t a n o za p o m o c ą a r g u m e n t ó w z a c z e r p n i ę t y c h ze ź róde ł ś r edn iowiecznych p o p i e r a ł pog l ąd Milla, r y c h ł o p rzezeń z a p o m n i a n y , i u z n a w a ł za a p r i o r y c z n ą z a s a d ę psycho log i i j a k o t a k i e j , iż do i s t o t y s t a n ó w i p rocesów p s y c h i c z n y c h na leży , że d o t y c z ą one p r z e d m i o t ó w l u b t r eśc i . P o n i e k ą d t a k j a k w g r a ń t a -t y c e czasownik p r z e c h o d n i w y m a g a b i e r n i k a 2 8 , w sferze idei , m y ś l i i u c z u ć a k t y świadomośc i są n a p r o w a d z a n e n a swe w ł a s n e m e t a f o r y c z n e b i e rn ik i . Widz i eć - — t o widz ieć coś, ża łować — t o ża łować czegoś, k o n k l u d o w a ć czy z a k ł a d a ć — t o k o n k l u d o w a ć czy

2 8 Idzie tu o dopełnienie, przedmiot, w języku polskim m. in. — może nim być słowo występujące również i w innym niż biernik przypadku.

Teoria znaczenia 511

z a k ł a d a ć , iż t a k a t a k rzeczy się mają . W y o b r a ż a n i e sobie, to co i n n e g o niż rzecz w y o b r a ż o n a , p o w i e d z m y — c e n t a u r . Cent a u r m a ciało k o n i a i n ie i s tn ie je . T y m c z a s e m a k t w y o b r a ż a n i a sobie c e n t a u r a i s tn ie je , a le n ie m a cia ła k o n i a . T w ó j a k t my ś l en i a , że N a p o l e o n p o k o n a ł W e l l i n g t o n a , r óżn i się od mojego a k t u m y ś l e n i a o t y m ; n a t o m i a s t t o , o c z y m m y ś l i m y , j e s t t y m s a m y m , a p o n a d t o j e s t t y m , co zos t a ło w y r a ż o n e w nasze j wspó lne j wypowiedz i : „że N a p o l e o n p o k o n a ł W e l l i n g t o n a " . T o ; co j e s t p r a w d ą , g d y m o w a o a k t a c h p s y c h i c z n y c h , b y w a n a ogół fa ł szywe, j e ś l i idz ie o ich b i e rn ik i , czyl i „ p r z e d m i o t y i n t e n c j o n a l n e " — i vice versa.

T a k się s t a ło , iż d w a j uczn iowie B r e n t a n y , M e i n o n g i H u s s e r l , by l i z r ó ż n y c h p r z y c z y n — szczególnie , choć n ie wyłączn ie , zai n t e r e s o w a n i s t o s o w a n i e m te j z a s a d y i n t e n c j o n a l n o ś c i , czyl i p r ze -chodniośc i , do i n t e l e k t i i a l n y c h a k t ó w ś w i a d o m o ś c i , w od różn ien iu od je j a k t ó w zmys łowyc l i , w o l u n t a r n y c h czy e m o c j o n a l n y c h . P o s t a w i l i sobie on i m i a n o w i c i e j a k o cel s p r o s t o w a n i e u w a g L o c k e ' a — H u m e ' a — M i l l a n a t e m a t a b s t r a k c j i , po jęc ia , p a m i ę c i , sądzen ia , p r z y p u s z c z a n i a , w n i o s k o w a n i a i in . — za p o m o c ą o d r ó ż n i a n i a w k a ż d y m w y p a d k u : r o z m a i t y c h o s o b i s t y c h , k r ó t k o t r w a ł y c h i p o w t a r z a l n y c h a k t ó w p o j m o w a n i a , p a m i ę t a n i a , sądzen ia , p r z y p u s z c z a n i a i w n i o s k o w a n i a — z j e d n e j s t r o n y , a z d rug ie j — ich p u b l i c z n y c h , n i e c h w i l o w y c h p r z e d m i o t ó w , m i a n o w i c i e po jęć , sąd ó w w sensie l o g i c z n y m oraz imp l ikac j i , s t a n o w i ą c y c h o b i e k t y w n e k o r e l a t y t a m t y c h p i e r w s z y c h . O ile F r e g e z z e w n ą t r z a t a k o w a ł p s y c h o l o g i s t y c z n e u w a g i o m y ś l e n i u , oni a t a k o w a l i j e od w n ę t r z a . O ile F r e g e dowodz i ł , iż w l i c zbach n ie m a n ic p s y c h i c z n e g o an i , oczywis t a , f izycznego, H u s s e r l i M e i n o n g w s k a z y w a l i , że jeśl i ) p r o c e s y m y ś l o w e l iczenia i r a c h o w a n i a m a j ą b y ć t y m , c z y m są 1

w rzeczywis tośc i , t o m u s z ą one m i e ć swe p r z e d m i o t y , czyl i o b i e k t y , i lościowo i j akośc iowo i n n e niż s a m e t e p r o c e s y . F r e g e mówi ł , iż u w a g i Milla o b y t a c h m a t e m a t y c z n y c h d l a t e g o są fa ł szywe, że p s y c h o l o g i c z n e ; H u s s e r l i M e i n o n g w is toc ie głosili^ iż sąmą__ psycho log i a j e s t f a ł szywa, g d y ż j e s t p sycho log ią ^ ,n i e in t enc jo -n a l n ą " . R e z u l t a t j e d n a k ż e b y ł p r a w i e t a k i s a m . R ą b i ą c r ó ż n y m i s i ek i e rami , wszyscy t r ze j dorob i l i się czegoś, co — z g r u b s z a

512 Gilbert Ryle

b io rąc — ochrzc ić m o ż n a m i a n e m w n i o s k ó w „ p l a t o p i s t y e z n y c h " . | W s z y s c y t r ze j pop i e r a l i d o k t r y n ę , wed le k t ó r e j i s tn ie je t r z ec i a l dz iedz ina b y t ó w , n ie f i zycznych i n i e p s y c h i c z n y c h z a r a z e m , za-j m i e s z k a n a p rzez t a k i e rzeczy , j a k : po jęc ia , l i czby , k l a s y i s ą d y | w sensie l o g i c z n y m . \ T a k H u s s e r ł j a k i M e i n o n g go towi by l i w s z y s t k i e t e p r z e d

m i o t y m y ś l e n i a n a r ó w n i — objąć j e d n y m w s p ó l n y m m i a n e m z n a c z e ń (Bedeutungen), g d y ż t o , co m y ś l ę , j e s t t y m s a m y m , co p r z e k a z u j ą s łowa, z w r o t y l u b z d a n i a , za p o m o c ą k t ó r y c h w y r a ż a m t o , . c o m y ś l ę . P r z e d m i o t y ^ „ b i e r n i k i " mych..id.oL.araz sądów, t o znaczen ia m y c h słów i z d a ń . Z t ego j u ż ł a t w o w y n i k ł o , że zar ó w n o H u s s e r l j a k Meinong , d u m n i ze swego nowQ_wydzie lonego k r ó l e s t w a , doszl i do w n i o s k u , iż j e s t ono t ą władnie dziedziną , k t ó r a s t a n o w i u p r a g n i o n y swoi s ty p r z e d m i o t logiki i filozofii, z kon iecznośc i i g n o r o w a n y p rzez n a u k i p r z y r o d n i c z e ^ f i zyka lne i p sycho log iczne . A k t y i s t a n y p s y c h i c z n e są p r z e d m i o t e m p s y chologi i . O b i e k t y f izyczne i z d a r z e n i a są p r z e d m i o t e m n a u k fizyk a l n y c h i b io log icznych . Filozofi i p o z o s t a w i o n o ro lę n a u k i o t e j t rzec ie j dz iedz in ie , z łożonej g łównie , choć n ie ca łkowic ie , z p r zed m i o t ó w myś l i , czyl i ze znaczeń , n o w y c h i f r apu jących b y t ó w , k t ó r e świeżo wydz i e lono j a k o o s o b n y o b i e k t b a d a ń , s tosu jąc B r e n t a n o w s k ą z a s a d ę i n t e n c j o n a l n o ś c i do swoiście i n t e l e k t u a l n y c h , czyl i p o z n a w c z y c h a k t ó w świadomośc i . .. ' /

T a k więc w ciągu p i e r w s z y c h dziesięciu l a t naszego s tulecia filozofowie i logicy zaczęl i sobie z d a w a ć s p r a w ę , że ich specja l nością n ie j e s t t o , c z y m z a j m u j e się t a czy i n n a d y s c y p l i n a n a u k o w a , n p . p s y c h o l o g i a ; a n a w e t że i ch b a d a n i a n ie m a j ą b y n a j m n i e j c h a r a k t e r u i n d u k c y j n e g o , e k s p e r y m e n t a l n e g o ani o b s e r w a c y j nego . S k u p i a ł y się one zwłaszcza wokó ł p o d s t a w o w y c h pojęć i z a s a d m a t e m a t y k i i w y d a w a ł o się, że d o t y c z ą spec ja lne j dziedz iny , n ie za ję te j p r zez ż a d n ą i n n ą d y s c y p l i n ę , m i a n o w i c i e t z w . t r ze ciego k r ó l e s t w a o b i e k t ó w log icznych , czyl i znaczeń .^WTym j a -m y m j c z a s i e i do p e w n e g o s t o p n i a p o d ' ^ ł y w e m ^ p i s a n y c h okol iczności Moore k o n s e k w e n t n i e , a E u s s e l l z p r z e r w a m i — p r o w a dzil i swe n iewą tp l iw ie filozoficzne i logiczne b a d a n i a , s tosu jąc spec ja lny modus operandi. On i t o — i n ie t y l k o on i — z roz-

Teoria znaczenia 513

m y s ł e m i w y r a ź n i e p r ó b o w a l i d o k o n a ć ana l i zy po jęć i s ądów w sensie l o g i c z n y m , z a d a j ą c p y t a n i e , co t o n a p r a w d ę z n a c z y , k i e d y m ó w i m y n p . , że t o j e s t d o b r e , czy że t o j e s t p r a w d z i w e , czy że c e n t a u r y nie is tnieją , czy że widzę k a ł a m a r z , a lbo j a k i e zachodzą różn ice m i ę d z y d a j ą c y m i się w y o d r ę b n i ć s e n s a m i czas o w n i k a „wiedz ieć" oraz c z a s o w n i k a „ b y ć " ? T o , co Moore rob i ł w p r a k t y c e s ta le , a E u s s e l l — częs to , z d a w a ł o się p i ękn i e i lus t r o w a ć u j ę t ą w sposób ogólny," i ip . p rzez H u s s e r l a i M e i n o n g a , c h a r a k t e r y s t y k ę swois tych z a i n t e r e s o w a ń filozofii i logiki , m i a nowic ie iż n a u k i t e za jmują się b a d a n i e m owego t rzec iego k r ó l e s t w a z n a c z e ń . W t e n sposób filozofia u z y s k a ł a p r a w o do życ ia swym" '"własnym życ iem, a n ie j a k o z d y s k r e d y t o w a n a p r e t e n d e n t k a do s t a n o w i s k a n a u k i o d u s z y , a n i t e ż j a k o e m e r y t o w a n a s łużebn ica demodee 2 9 teologi i . Zaczę ła ponos i ć odpowiedz ia lność za pewien swo i s ty zespół f a k t ó w , f a k t ó w m a j ą c y c h c h a r a k t e r j a s k r a w o p l a t o n i s t y c z n y .

P r z e d p ie rwszą wo jną świa tową d y s k u s j e n a t e m a t s y t u a c j i i roli filozofii vis-d-vis n a u k m a t e m a t y c z n y c h i e m p i r y c z n y c h b y ł y z r e g u ł y p o w i e r z c h o w n e i wiąza ły się z d y s k u s j a m i w i n n y c h s p r a w a c h . Tractatus W i t t g e n s t e i n a b y ł g r u n t o w n ą p r a c ą n a u k o w ą poświęconą u t r w a l e n i u pozyc j i — p r z e d e w s z y s t k i m logiki form a l n e j , lecz również , co b y ł o k o n i e c z n y m n a s t ę p s t w e m , pozyc j i filozofii ogó lne j . To właśn ie b y ł a k s i ążka , k t ó r a d o m i n u j ą c y m i uczyn i ł a z a g a d n i e n i a teor i i logiki i t eo r i i filozofii. W W i e d n i u n i e k t ó r e je j p o u c z e n i a s t o s o w a n o po lemiczn ie , m ianowic i e w celu oba len ia p r e t e n s j i filozofii do ro l i n a u k i o t r a n s c e n d e n t n y c h p r z e d m i o t a c h r z e c z y w i s t y c h . W Angl i i , n a ogół, i n n e z n ó w n a u k i , z a w a r t e w t y m dziele , s t o s o w a n o w sposób b a r d z i e j k o n s t r u k t y w n y , m i a n o w i c i e w celu u s t a l e n i a funkc j i p o z y t y w n y c h , spełn i a n y c h p rzez t w i e r d z e n i a fi lozoficzne, a n ie s p e ł n i a n y c h p rzez t w i e r d z e n i a n a u k szczegółowych . W Angl i i z a i n t e r e s o w a n i a skup ia ły się p r z e w a ż n i e wokó ł W i t t g e n s t e i n o w s k i e g o opisu filozofii j a k o dz ia ła lnośc i po lega jące j n a k l a r o w a n i u , czyli w y j a ś n i a n i u , znaczen ia w y r a ż e ń u ż y w a n y c h n p . p rzez u c z o n y c h ; a z a t e m wokó ł

„Niemodnej", „wyszłej z mody".

514 Gilbert Ryle

u z d r a w i a j ą c y c h w a l o r ó w w y k ł a d u W i t t g e n s t e i n a o t y m . co n o n sensowne . W W i e d n i u i n t e r e s o w a n o się g łównie e w e n t u a l n ą siłą śmie rc ionośną u w a g W i t t g e n s t e i n a o nonsens i e . I t u , i t a m zda w a n o sobie s p r a w ę , że k r y t e r i a p o d z i a ł u n a t o , co sensowne , oraz t o , co n o n s e n s o w n e , n a l e ż y p o d d a ć s y s t e m a t y c z n y m b a d a n i o m i że p r z e p r o w a d z e n i e t y c h b a d a ń j e s t rzeczą filozofa, a n ie p rzed s tawic ie la n a u k i szczegółowej .

W t y m p u n k c i e u p a d e k d e n o t a c j o n i s t y c z n e j t eor i i z n a c z e n i a zaczął w y w i e r a ć w p ł y w n a t eo r i ę filozofii j a k o n a u k i o z n a c z e n i a c h p o j m o w a n y c h w sposób p l a t o n i s t y c z n y . J e ś l i znaczen ie w y r a ż e n i a t o n ie b y t p rzez owo w y r a ż e n i e d e n o t o w a n y , lecz rodza j ope rac j i w y k o n y w a n e j p r z y j ego p o m o c y , je4łi t o n ie n o m i n a t , lecz. r o l a ,—4o t a k i e s t a w i a n i e ś p r a w y , j a k g d y b y i s tn i a ło j ak ieś -Trzec ie K r ó l e s t w o , k t ó r e g o o b y w a t e l a m i są znaczen i a , n ie t y l k o w y w o ł u j e sprzec iw, a le z d e c y d o w a n i e w p r o w a d z a w b ł ąd . M o ż n a o d ró żn i ć t e g o o to k o n i a szachowego j a k o k a w a ł e k kośc i s łoniowej — od rol i , j a k ą on czy k a ż d a t a k a f igura m o ż e g r a ć w s z a c h a c h ; a le o w a ro la , b ę d ą c a j ego u d z i a ł e m , t o n ie j a k i ś n o w y b y t , z r o b i o n y z j ak i e j ś " t a j emn i czej n i e - k o ś c r ś l ó m ó w e j . M e m a t a k i c h d w o c l r ^ n i d e t e k , ż e b y j e d n o s łużyło do p r z e c h o w y w a n i a f igur s z a c h o w y c h z kośc i s łon iowej , a d rug i e , dz iwnie jsze , do p r z e c h o w y w a n i a ich funkc j i w s z a c h a c h . P o d o b n i e , m o ż n a od różn ić w y r a ż e n i e j a k o zb iór sy l ab — od jego funkc j i . Z u p e ł n i e o d m i e n n y zb ió r s y l a b m o ż e m i e ć t ę samą, co d a n y , funkc ję . Ale r o z u m i e n i e czy sens w y r a ż e n i a t o n ie ż a d n a n o w a s u b s t a n c j a czy p o d m i o t o r z e k a n i a . M e j e s t t o j ak i ś o b i e k t n ie f izyczny i n i e p s y c h i c z n y z a r a z e m ; a le n ie d l a t e g o , że j e s t on o b i e k t e m f i zycznym, a lbo że j e s t on o b i e k t e m p s y c h i c z n y m . A skoro n ie o b i e k t , t o i n ie o b y w a t e l p l a t o ń s k i e g o k r ó l e s t w a o b i e k t ó w . P o w i e d z e n i e z a t e m , iż filozofia j e s t n a u k ą o znaczen i a c h , choć n ie ca łk i em b ł ę d n e , m o ż e j e d n a k w p r o w a d z a ć w b łąd , t a k s a m o j a k m o g ł o b y w p r o w a d z i ć w b ł ą d powiedzen i e , że ekon o m i a j e s t n a u k ą o r ó w n o w a r t o ś c i a c h . T o t a k ż e p r a w d a , ale k i e d y się ją w t e n sposób fo rmułu j e , l udz ie m o g ą p o m y ś l e ć , że we Wszechświec ie mieszka ją r o z l o k o w a n e w r ó ż n y c h pomieszcze n i a c h : t u — t o w a r y i p i en i ądze , a t a m z n o w u — r ó w n o w a r t o ś c i .

S t ą d t o , za Wit tgens te inemr , - przyjęłoLjsię m ó w i ć i n a c z e j , mia -

Teoria znaczenia 515

n o wicie, iż p r o b l e m y filozoficzne są p r o b l e m a m i , l i n g w i s t y c z n y m i , t y l k o że zupe łn ie n i e p o d o b n y m i do k t ó r e g o k o l w i e k z p r o b l e m ó w filologii, g r a m a t y k i , f o n e t y k i , r e t o r y k i , p rozod i i e t c , g d y ż są t o p r o b l e m y związane z logiczną s t r o n ą f u n k c j o n o w a n i a w y r a ż e ń . P r o b l e m y t e g o r o d z a j u t a k b a r d z o różn ią się od z a g a d n i e ń n p . filolog icznych , że n a z y w a n i e ich p r o b l e m a m i l i n g w i s t y c z n y m i — obecn ie , j a k t o p r zewidz i a ł W i t t g e n s t e i n , w y p r o w a d z a ludz i w po le r ó w n i e d a l e k o j a k k i e d y ś m ó w i e n i e o n i ch j a k o o p rob l e m a c h d o t y c z ą c y c h znaczeń , po jęć czy s ą d ó w w sensie l og i cznym, t y l e że w p r z e c i w n y m k i e r u n k u . T r u d n o ś ć w t y m , b y p r z e p ł y n ą ć m i ę d z y Scyl lą p l a t o n i s t y c z n e g o a C h a r y b d ą l eksykogra f i cznego u jęc ia p r z e d m i o t u filozofii i logik i .

B y ł a , a m o ż e i n a d a l j e s t m o d n a op in ia , że u p r a w n i a n i e filozofii po l ega n a a n a l i z o w a n i u znaczeń , czyl i a n a l i z o w a n i u funkcjon o w a n i a w y r a ż e ń . I s t o t n i e , z d z i e n n i k ó w zza A t l a n t y k u wn iosku ję , iż obecn ie filozofią b r y t y j s k ą z a w ł a d n ę l i p e w n i ludz ie , z w a n i „ a n a l i t y k a m i l i n g w i s t y c z n y m i " . S łowo „ a n a l i z a " , p r a w d ę m ó w i ą c , k o j a r z y się z d o b r y m l a b o r a t o r i u m a lbo z k o ł a m i S c o t l a n d Y a r d u ; s t a n o w i ono z d e c y d o w a n e p r z e c i w i e ń s t w o w y r a ż e ń t a k i c h , j a k „ s p e k u l a c j a " , „ h i p o t e z a " , „ b u d o w a s y s t e m u " , a n a w e t „wygłaszanie k a z a n i a " o raz „p i san ie poez j i " . Z d rug i e j s t r o n y , j e s t t o p o d p e w n y m i w a ż n y m i w z g l ę d a m i s łowo rozpacz l iwie b a ł a m u t n e . O t o , p o p ie rwsze , suge ru j e ono fa ł szywie , iż wsze lk ie s k r u p u l a t n e w y j a ś n i e n i e s k o m p l i k o w a n y c h czy s u b t e l n y c h ide i dowolnego r o d z a j u będz ie f i lozofowaniem; t a k j a k g d y b y sędzia , k i e d y w y j a ś n i a c z ł o n k o m t r y b u n a ł u różn ice m i ę d z y z a b ó j s t w e m a mord e r s t w e m , p o m a g a ł i m w r o z w i ą z a n i u d y l e m a t u filozoficznego. Ale , co gorsza , suge ru je ono , iż p r o b l e m y filozoficzne są p o d o b n e do ohęnjicLZii5[cll_czy. d ę t e k t y i r i s t y ć z n y c h — p o d t y m m i a n o w i c i e w z g l ę d e m , że m o ż n a i t r z e b a z a b i e r a ć się do n i ch p o k a w a ł k u . E o z w i ą ż p r o b l e m A r a n o , o d p o w i e d ź włóż dó a k t , a p o p o ł u d n i u p r z e j d ź d o p r o b l e m u B . S u g e s t i a t a z a d a j e g w a ł t p o d s t a w o w e m u f a k t o w i , j a k i m j e s t t o , że p r o b l e m y filozoficzne są w sposób nieu c h r o n n y i w ie lo rak i w z a j e m n i e z sobą p o s p l a t a n e . B y ł o b y j a w n y m a b s u r d e m , g d y b y ś m y k o m u ś powiedz ie l i , ż e b y dziś r a n o rozwiąza ł p r o b l e m n a t u r y p r a w d y , o d p o w i e d ź włożył d o a k t ,

L o g i k a i J ę z y k 35

516 Gilbert Byle

a p o p o ł u d n i u p r z y s t ą p i ł do r o z w i ą z a n i a z a g a d n i e n i a re lac j i mię d z y n a z y w a n i e m a t w i e r d z e n i e m , o d k ł a d a j ą c n a j u t r o p r o b l e m y d o t y c z ą c e po jęć i s t n i e n i a i n i e i s tn ien ia . T o właśn ie j e s t , j a k m y ś l ę , p r z y c z y n a , d l a k t ó r e j obecn ie filozofowie są d a l e k o b a r d z i e j sk łonn i p r z y r ó w n y w a ć swe z a d a n i e do z a d a ń k a r t o g r a f a aniżel i do z a d a ń c h e m i k a czy d e t e k t y w a . T o z e w n ę t r z n e re lac je , a n ie w e w n ę t r z n a k o n s t y t u c j a w y p o w i e d z i , są ź r ó d ł e m k ł o p o t ó w log i cznych , t o one w y m a g a j ą a r b i t r a ż u logicznego.

Gilbert Ryle, The Theory of Meaning. W zbiorze British Philosophy in the Mid-Century, ed. C. A. Mace, London 1957; przedruki w The Importance of Language, ed. Max Black, Englewood Cliffs, N. Y. 1962, Prentice Hall Inc., oraz w Philosophy and Or dinary Language, ed. Charles E. Ca ton, Urbana 1963, University of Illinois Press.

Rudolf Carnap

ZDANIA O W I E R Z E N I U

O D P O W I E D Ź N A A R T Y K U Ł A L O N Z O C H U R C H A

C h u r c h w s w y m a r t y k u l e 1 w y s u w a z a r z u t y p r z e c i w k o ekspl i -kac j i z d a ń w i e r z e n i o w y c h , z a p r o p o n o w a n e j p r z e z e m n i e w ks iążce Meaning and Necessity2. P i e r w s z a część a r t y k u ł u C h u r c h a n ie d o t y c z y moje j ana l i zy , p o n i e w a ż t a n ie odnos i się do h i s t o r y c z n i e z a ś w i a d c z o n y c h j ę z y k ó w , t y l k o do s y s t e m ó w s e m a n t y c z n y c h , ok re ś lonych za p o m o c ą o d p o w i e d n i c h regu ł . D o t y c z y m n i e z a t e m j e d y n i e z a r z u t p o s t a w i o n y p rzez C h u r c h a w o s t a t n i m u s t ę p i e jego a r t y k u ł u . Z a r z u t t e n j e s t s łuszny , a le m o ż n a u c z y n i ć m u zadość , w p r o w a d z a j ą c w m e j eksp l ikac j i z d a ń o wie rzen iu — m o d y f ikację p r o p o n o w a n ą p r zez P u t n a m a *. M e b ę d ę t e g o p u n k t u t u t a j o m a w i a ł , p o n i e w a ż obecn ie s k ł o n n y j e s t e m — z p r z y c z y n ogó lnych — w p r o w a d z i ć b a r d z i e j r a d y k a l n ą z m i a n ę do te j ekspl i kac j i .

W y d a j e się, że na j lep ie j b y ł o b y z b u d o w a ć od n o w a j ę z y k n a u k i w t a k i sposób , a b y t e r m i n y t a k i e , j a k „ t e m p e r a t u r a " w fizyce czy „ g n i e w " l u b „ w i a r a " w psycho log i i , z o s t a ł y w p r o w a dzone j a k o k o n s t r u k t y t e o r e t y c z n e , a n i e j a k o z m i e n n e i n t e r weniu jące j ę z y k a spos t r zeżen iowego . Z n a c z y t o , że z d a n i a , w k t ó r y m w y s t ę p u j e t ego r o d z a j u t e r m i n , n ie m o ż n a a n i p r ze łożyć n a zdan ie o p r z e d m i o t a c h p o s t r z e g a l n y c h , a n i w y d e d u k o w a ć z t a -

* Hilary Putnam, Synonymity and the Analysis of Belief Sentences, „Analysis", t. 14, s. 1 1 4 - 1 2 2 .

1 Alonzo Ohurch, On Carnap[s Analysis of Statements of Assertion and Belief, „Analysis", t. 10, No 5, 1950.

2 Znaczenie i konieczność. 35*

518 Rudolf Ca/map

kiego z d a n i a , t y l k o w n a j l e p s z y m raz ie — w y w n i o s k o w a ć z d u ż y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m . Myślę , iż p o g l ą d t e n podzie la ją obecnie n i e m a l w s z y s c y p rzeds t awic i e l e e m p i r y z m u log icznego; wyłożyl i t o w sposób b a r d z o j a s n y i p r z e k o n y w a j ą c y — Fe ig l * o raz H e m -p e l **.

W odnies ien iu do z d a ń o wie rzen iu idzie o t o , iż z d a n i e w ro d z a j u :

( I ) „ J a n wie rzy , że Z i emia j e s t ok rąg ł a " , n a l e ż y r o z u m i e ć w t e n sposób , że m o ż n a j e z o d p o w i e d n i e g o z d a n i a , opisującego z a c h o w a n i e J a n a , wywieść w n a j l e p s z y m raz ie z p e w n y m p r a w d o p o d o b i e ń s t w e m , n ie zaś z całą pewnośc ią ; n p . więc ze z d a n i a :

( I I ) „ J a n p r z y t a k u j e w y p o w i e d z i : « t h e e a r t h is r o u n d » 3 , t r a k t o w a n e j j a k o z d a n i e j ę z y k a ang ie l sk iego" .

J e s z c z e p r z e d n a p i s a n i e m m e j ks i ążk i r o z w i n ą ł e m w ogó lnych z a r y s a c h w s p o m n i a n y wyże j p o g l ą d w s p r a w i e c h a r a k t e r u z d a ń w f izyce o raz psycho log i i . W ó w c z a s j e d n a k b y ł e m b ł ędn i e p rze świadczony , że w z a m i e r z o n e j ana l iz ie s e m a n t y c z n e j n ie nas tą p i ł a b y i s t o t n a z m i a n a z a g a d n i e n i a , g d y b y dopuśc i ć p o w y ż s z e up roszczen ie , po lega jące n a p r zy j ęc iu r e a k c j i l udzk ie j j a k o os ta t e c z n e g o d o w o d u w i a r y . Z d a j e się, że B e n s o n M a t e s *** p i e r w s z y z a u w a ż y ł związaną z t y m t r u d n o ś ć , choć n ie je j rozwiązan ie . Zwróc i ł o n u w a g ę (1. c , s. 215) , że k a ż d e d w a r ó ż n e z d a n i a , w s z y s t k o j e d n o j a k b a r d z o do s iebie p o d o b n e , m o g ł y b y w y w o ł a ć r ó ż n e r e a k c j e p sycho log iczne . W y k a z a ł , że w o b e c t ego m o j e wy jaśn ien ie synon imicznośc i , a p o d o b n i e i k a ż d e i n n e , p r o w a d z i ł o b y do t r u d nośc i , n p . w w y p a d k u n a s t ę p u j ą c y c h d w ó c h z d a ń :

* H. Feigl, Existential Hypotheses, „Philosophy of Science", 17, 1950, 8. 35—62; Principles and Problems of Theory Gonstruction in Psychology w książce Gurrent Trends in Psyohological Theory, University of Pittsburg Press, 1951, s. 179—213.

** C. Gr. Hempel, Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science, Encycl. of Unified Science, t. II , No 7, 1952.

*** Benson Mates, Synonymity, w książce Meaning and Interpretation, TJniversity of California Publications in Philosophy, t. X X V , 1950, s. 201—226.

3 „Ziemia jest okrągła".

Zdania o wierzeniu 519

( I I I ) „ K t o k o l w i e k wie rzy , iż D , wie rzy , iż D " , ( IV) „ K t o k o l w i e k wie rzy , iż D , wie rzy , iż D ' " ,

gdz ie „ D " o raz , , D ' " są s k r ó t a m i d w ó c h r ó ż n y c h , lecz s y n o n i -m i c z n y c h z d a ń . Z a t e m ( I I I ) i ( IV) p o w i n n y b y b y ć s y n o n i m i c z n e . T y m c z a s e m o ile ( I I I ) j e s t n a p e w n o i bez ż a d n y c h wą tp l iwośc i p r a w d z i w e , t o ( IV) m o ż e b y ć fa ł szywe , a p r z y n a j m n i e j j e s t rzeczą moż l iwą d o p o m y ś l e n i a , iż k t o ś m o ż e w ą t p i ć , czy j e s t p r a w d z i w e . T o j e s t n a p r a w d ę p o w a ż n a t r n d n o ś ć , a le t y l k o t a k d ł u g o , j a k d ł u g o a f i r m a t y w n ą r e a k c j ę n a „ D " u w a ż a m y za o s t a t e c z n y w s k a ź n i k w i a r y w D .

C h u r c h zwróci ł m i u w a g ę , że p a r a d o k s a l n y w y n i k M a t e s a w s p r a w i e ( I I I ) o raz ( IV) zn ikn ie , jeś l i z a r z u c i m y w s p o m n i a n y pog ląd . W ó w c z a s m o ż e m y u z n a ć ( IV) za logicznie p r a w d z i w e , t a k s a m o j a k ( I I I ) . J e ś l i k t o ś z a r e a g u j e t w i e r d z ą c o n a „ D " , a p r z e cząco n a „ D ' u , t o j e d y n i e d o j d z i e m y do w n i o s k u , że j e d n a z j ego r eakc j i j e s t n i e m i a r o d a j n a , b y ć m o ż e n a s k u t e k t e g o , że p rzez chwi lę p o m i e s z a ł y m u się dwie r zeczy .

O ile z g a d z a m się z C h u r c h e m w t y m p u n k c i e , o t y l e r ó ż n i m y się w p o g l ą d a c h n a k w e s t i ę , j a k a p o s t a ć z d a ń o wie rzen iu b ę d z i e na j l epsza w s f o r m a l i z o w a n y m j ę z y k u n a u k i . O t o m o ż n a w j ę z y k u p o t o c z n y m z b u d o w a ć z d a n i e t a k i e g o k s z t a ł t u j a k ( I ) , t z n . s to sując m o w ę zależną . M o ż n a t eż u n i k n ą ć p o s ł u g i w a n i a się m o w ą zależną; w ó w c z a s z d a n i e o wie rzen iu n ie będz i e , j a k ( I ) , zawie ra ło z d a n i a p o d r z ę d n e g o , w y r a ż a j ą c e g o t r e ś ć wie rzen ia , t y l k o z a m i a s t t ego — n a z w ę t a k i e g o z d a n i a , n p . :

(V) „ J a n p o z o s t a j e w s t o s u n k u B do « t h e e a r t h is r o u n d » j a k o do z d a n i a j ę z y k a ang ie l sk i ego" .

N a l e ż y z a u w a ż y ć , że zgodn ie z w y j a ś n i o n ą wyże j n o w ą i n t e r p r e t a c j ą — (V) n ie d a się w y d e d u k o w a ć z ( I I ) , lecz j e d y n i e b y w a przez ( I I ) p o t w i e r d z o n e do p e w n e g o s t o p n i a . „ B " j e s t k o n s t r u k t e m t e o r e t y c z n y m n ie d a j ą c y m się zdef in iować za p o m o c ą po jęć zac h o w a n i a z e w n ę t r z n e g o , z a r ó w n o j ę z y k o w e g o , j a k p o z a j ę z y k o -wego . E e g u ł y d o t y c z ą c e „ B " b y ł y b y t a k i e , ż e b y (V) n ie i m p l i k o wa ło , iż J a n z n a ang ie l sk i a l bo j a k i k o l w i e k i n n y j ę z y k . Z d rug ie j

520 Rudolf Camap

s t r o n y , odnies ien ie d o z d a n i a j ę z y k a ang ie l sk iego w (V) — m o ż n a z a s t ą p i ć odn ie s i en iem do dowolnego z d a n i a s y n o n i m i c z n e g o w k a ż d y m j ę z y k u ; n p . p r z y j m u j e się, iż (V) j e s t L - r ó w n o w a ż n e 4 zdan i u :

(VI) „ J a n p o z o s t a j e w s t o s u n k u B d o «die B r d e ist r u n d » 5

j a k o d o z d a n i a j ę z y k a n i emieck i ego" .

D l a w y j a ś n i e n i a synon imicznośc i m o ż e m y się t u p o s ł u ż y ć re lac ją i z o m o r f i z m u i n t e n s j o n a l n e g o , j a k t o p r o p o n o w a ł e m w m e j ks i ążce ; z a c h o d z i o n a , g d y p o w y ż s z e d w a w y r a ż e n i a zos ta ły zbu d o w a n e w t a k i s a m sposób oraz ze z n a k ó w m a j ą c y c h t a k i e s a m e i n t e n s j e ; j a k o a l t e r n a t y w n ą m o ż n a z a s t o s o w a ć p r o p o n o w a n ą p rzez P u t n a m a , n ieco mocn ie j szą re lac ję , k t ó r a w y m a g a , a b y w s p o m n i a n e d w a w y r a ż e n i a m i a ł y p o n a d t o j e d n a k o w ą s t r u k t u r ę s y n t a k -t y c z n ą .

C h u r c h u w a ż a , iż wie rzen ie n a l e ż y i n t e r p r e t o w a ć j a k o re lac ję m i ę d z y p e w n ą osobą a s ą d e m w sensie l o g i c z n y m , n ie zaś z d a n i e m , i że w o b e c t ego t y l k o p i e r w s z a p o s t a ć , j a k w ( I ) , j e s t a d e k w a t n a , a d r u g a , t a k a j a k w (V) — n ie . J a n ie o d r z u c a m te j p ie rwsze j p o s t a c i , a le ob ie u w a ż a m za moż l iwe . N ie sądzę , b y a r g u m e n t y O h u r c h a — j a k n a r az i e — w y k a z y w a ł y , że d r u g a p o s t a ć j e s t n i e m o ż l i w a . Ob ie f o r m y n a l e ż y p o d d a ć d a l s z y m b a d a n i o m , z a n i m b ę d z i e m y mog l i z a d e c y d o w a ć , k t ó r a j e s t l epsza . T r z e b a p r z y z n a ć , że d r u g a m a p e w n e w a d y ; o d r z u c a się w niej p r z y j ę t e i w y g o d n e n a r z ę d z i e , j a k i m j e s t m o w a za leżna , a s tosu je się m e t a j ę z y k , co z a c z y n a b y ć uc iąż l iwe w w y p a d k a c h p o w t ó r z e ń ( n p . z d a n i e : „ J a k u b tw ie rdz i , że J a n wie rzy , i ż . . . " , z a s t ę p o w a ł o b y się z d a n i e m o z d a n i u o z d a n i u ) . G łówną w a d ą p ie rwsze j f o r m y j e s t z łożoność s t r u k t u r y logicznej j ę z y k a , g d y t y m c z a s e m j ę z y k s t o s o w a n y w d rug i e j fo rmie m o ż e b y ć e k s t e n s j o n a l n y , a więc b a r d z o p r o s t y . J u ż s a m o w p r o w a d z e n i e m o d a l n o ś c i l og icznych w y w o ł u j e p o w a ż n e k o m p l i k a c j e , a s t o s o w a n i e m o w y za leżne j jeszcze j e zwiększa . Na jw iększą z łożoność w y w o ł a ł o b y z a s t o s o w a n i e m e t o d y F r e g e g o -

4 Logicznie równoważne. 5 „Ziemia jest okrągła".

Zdania o wierzeniu 521

C h u r c h a , w e d ł u g k t ó r e j w y r a ż e n i e m a n i e skończen ie wiele sensów, w za leżnośc i od t e k s t u , w j a k i m w y s t ę p u j e (zob . w mo je j ks iążce s. 129 i n a s t ę p n e ) . C h u r c h j e s t p r z e k o n a n y , że k o m p l i k a c j e t e są n i e u n i k n i o n e , j a n a t o m i a s t n ie j e s t e m o t y m p r z e ś w i a d c z o n y . U w a ż a m za moż l iwe z b u d o w a n i e j ę z y k a p ie rwsze j p o s t a c i — w t a k i sposób , b y k a ż d e w y r a ż e n i e m i a ł o zawsze t e n s a m sens i ż e b y z a t e m d w a w y r a ż e n i a , k t ó r e spe łn ia ją p e w n e k r y t e r i u m synon imicznośc i , b y ł y s y n o n i m i c z n e w e w s z y s t k i c h k o n t e k s t a c h , z k o n t e k s t a m i z a w i e r a j ą c y m i m o w ę za l eżną p r o s t ą czy p o w t a r z a n ą — włącznie . T r z e b a j e d n a k b ę d z i e z rob ić z n a c z n i e więcej b a d a ń i p r ó b n y c h k o n s t r u k c j i j ę z y k ó w , z a n i m b ę d z i e m o ż n a j a s n o z o b a c z y ć c a ł o k s z t a ł t s y t u a c j i o raz p o d j ą ć so l idnie u z a s a d n i o n ą decyz ję co do w y b o r u p o s t a c i j ę z y k a .

Rudolf Carnap, On Belief Sentences. W zbiorze Philosophy and Analysis, ed. Margaret Macdonald, Oxford 1954, Basil Blackwell.

John R. Se arie

IMIONA W Ł A S N E

Czy i m i o n a w ł a s n e mają, a ^ n s l J E r e g e d o w o d z i ; że m u s z ą m i e ć sens , b o — z a p y t u j e — w j a k i ż p o z a t y m sposób w y p o w i e d z i t o ż s a m o ś c i o w e m o g ą b y ć n ie c z y m i n n y m niż t y l k o z w y c z a j n y m i z d a n i a m i a n a l i t y c z n y m i ? C z y m — p y t a — w y p o w i e d ź m a j ą c a k s z t a ł t a = b, jeśl i j e s t p r a w d z i w a , m o ż e się różn ić p o d w z g l ę d e m war to śc i p o z n a w c z e j od a = a% O d p o w i a d a , że choć „ a " oraz „b" m a j ą t e n s a m o d p o w i e d n i k , t o m a j ą l u b m o g ą m i e ć o d m i e n n y s e n s , i w t y m w y p a d k u w s p o m n i a n a w y p o w i e d ź j e s t p r a w d z i w a , lecz n ie — a n a l i t y c z n i e p r a w d z i w a . Ale t o rozwiązan ie w y d a j e się b a r d z i e j s t o s o w n e w t e d y , g d y „ a " oraz „&" są n i e synon imicz - \ n y m i d e s k r y p c j a m i o k r e ś l o n y m i l u b g d y j e d n o j e s t d e s k r y p c j a j okreś loną , a d rug i e i m i e n i e m w ł a s n y m , n iż w t e d y g d y o b a są i m i o n a m i w ł a s n y m i . E o z w a ż m y n p . w y p o w i e d z i s f o r m u ł o w a n e w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b :

(a) „ T u l i u s = T u l i u s " j e s t a n a l i t y c z n e . Ale czy (b) „ T u l i u s = Cicero" j e s t s y n t e t y c z n e ?

J e ś l i t a k , t o k a ż d a n a z w a m u s i m i e ć i n n y sens , co n a p i e r w s z y r z u t o k a w y d a j e się b a r d z o t r u d n e do p rzy jęc i a , b o z a z w y c z a j wca le się n ie u w a ż a , b y i m i o n a w ł a s n e m i a ł y sens — w odróżn ie n i u od p r e d y k a t ó w ; n ie p o d a j e się n p . definicj i i m i o n w ł a s n y c h . Ale , rzecz j a s n a , (b) d o s t a r c z a n a m in fo rmac j i , k t ó r e j n ie m a w (a) .

524 John R. Searle

Czy j e d n a k j e s t t o i n f o r m a c j a n a t e m a t słów? O m a w i a n a w y p o wiedź n ie j e s t w y p o w i e d z i ą o s łowach .

Chwi lowo r o z w a ż m y z a p a t r y w a n i e , iż (b) , t a k j a k (a) , j e s t a n a l i t y c z n e . T w i e r d z e n i e j e s t a n a l i t y c z n e , zawsze i t y l k o w t e d y jeżel i j e s t ono p r a w d z i w e n a m o c y j e d y n i e r egu ł j ę z y k o w y c h , bez ż a d n e g o o d w o ł y w a n i a się do d o c i e k a ń e m p i r y c z n y c h . J ę z y k o w e r e g u ł y u ż y c i a imien i a „Cicero" i j ę z y k o w e r e g u ł y u ż y c i a imien i a „ T u l i u s " głoszą, iż o b a t e i m i o n a odnoszą się do t ego sam e g o o b i e k t u , n ie op isu jąc g o ; w y d a j e się z a t e m , że p r a w d z i w o ś ć t e j t o ż s a m o ś c i m o ż n a u z n a ć , odwołu jąc się wy łączn ie do t y c h regu ł , i że n a s z a w y p o w i e d ź j e s t a n a l i t y c z n a . M a o n a c h a r a k t e r i n f o r m a c y j n y — w t a k i m s a m y m sensie , j a k k a ż d e z d a n i e ana l i t y c z n e : i l u s t ru j e b ą d ź egzempl i f iku je p e w n e e m p i r y c z n e u s t a l e n i a f a k t y c z n e 1 n a t e m a t słów, choć , oczywis t a , f a k t ó w t y c h nie opisu je . W s k u t e k t e g o p o w y ż s z a różn i ca m i ę d z y (a) o raz (b) n ie j e s t t a k wie lka , j a k b y się mog ło z r a z u w y d a w a ć . O b a są ana l i t y c z n i e p r a w d z i w e i o b a s t a n o w i ą i l u s t r ac j ę e m p i r y c z n y c h u s t a l e ń f a k t y c z n y c h n a t e m a t naszego p o s ł u g i w a n i a się s y m b o l a m i . M e k t ó r z y filozofowie twie rdzą , że (a) r ó ż n i się od (b) w sposób z a s a d n i c z y t y m , iż w y p o w i e d ź m a j ą c a k s z t a ł t (a) będz ie p r a w d z i w a p r z y k a ż d y m d o w o l n y m p o d s t a w i e n i u s y m b o l i n a mie jsce s łowa „ T u l i u s " *. P r a g n ę w y k a z a ć , że t a k nie j e s t . F a k t , iż t e n s a m z n a k odnos i się do t e j s a m e j r zeczy w d w ó c h r ó ż n y c h w y p a d k a c h jego użyc i a , j e s t z w y c z a j e m d o g o d n y m , lecz n ie ż a d n ą kon iecz nością, i co więcej — ł a t w o m o ż n a sobie w y o b r a z i ć s y t u a c j e , w k t ó r y c h t a k b y ć n ie m u s i . P r z y j m i j m y n p . , że m a m y j ę z y k , w k t ó r y m r e g u ł y p o s ł u g i w a n i a się s y m b o l a m i są s k o r e l o w a n e nie po p r o s t u ze s ł o w e m - t y p e m 2 , lecz z kole jnośc ią w y s t ę p o w a n i a jego e g z e m p l a r z y 3 w ob ręb i e d a n e g o t e k s t u . T a k i e właśn ie b y w a j ą n i e k t ó r e k o d y . Z a ł ó ż m y , że g d y w n a s z y m tekśc ie p o r a z p i e r w s z y

* W. V. Quine, From a Logical Point of View, zwłaszcza rozdz. 2. 1 „Contingent facts"; idzie tu o fakty dowolne, ewentualne, możliwe,

a więc „przypadkowe" w sensie „niekonieczne" lub „niekonieczne logicznie". 2 Słowo-typ to klasa egzemplarzy słowa, rozumiana dystrybutywnie. 3 Egzemplarzem słowa jest konkretny napis bądź zespół dźwięków, a więc

obiekt fizyczny występujący w określonym czasie i miejscu.

Imiona własne

w y m i e n i a się p e w i e n o b i e k t , c zyn i się t o za p o m o c ą „o?", po r az d r u g i — za p o m o c ą „#" , e t c . D l a k a ż d e g o , k t o z n a t e n k o d . vx = y" będz ie z w y k ł y m t w i e r d z e n i e m a n a l i t y c z n y m , n a t o m i a s t

— b e z s e n s e m . P r z y k ł a d t e n m a z i l u s t r o w a ć p o d o b i e ń s t w o c y t o w a n y c h wyże j w y p o w i e d z i (a) o raz (b ) ; obie są a n a l i t y c z n e i obie d o s t a r c z a j ą n a m in fo rmac j i , choć k a ż d a i n n e j , n a t e m a t u ż y c i a słów. P r a w d z i w o ś ć w y p o w i e d z i , że Tu l iu s = Tu l iu s o raz T u l i u s = Cicero, w o b u w y p a d k a c h w y n i k a z r e g u ł j ę z y k o w y c h . J e d n a k ż e f ak t , iż właśn ie s łów „Tu l iu s = T u l i u s " u ^ y w a się do w y r a ż e n i a t e j t o ż s a m o ś c i , choć powszechn ie j w n a s z y m j ę z y k u s p o t y k a n y , j e s t r ó w n i e p r z y p a d k o w y 4 , j a k f a k t , że s łów „Tul ius = Cicero" u ż y w a się do w y r a ż e n i a t o ż s a m o ś c i t egoż o b i e k t u .

A n a l i z a t a u m o ż l i w i a n a m z r o z u m i e n i e , w j a k i sposób zar ó w n o (a) j a k (b) u ż y ć m o ż n a do s f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e ń a n a l i t y c z n y c h oraz w j a k i sposób m o ż n a w t a k i c h okol icznośc iach z d o b y ć n a ich p o d s t a w i e r ó ż n e i n fo rmac j e , bez kon iecznośc i s to s o w a n i a się do r o z w i ą z a ń p r o p o n o w a n y c h p rzez F r e g e g o , m i a n o wicie g łoszących , że t e d w a s ą d y logiczne są w p e w n y m sensie o s łowach (Begriffschrift), czy t eż — w wers j i p r zez F r e g e g o z m o d y f i k o w a n e j — że t e r m i n y t e odnoszą się do t e j s a m e j osoby , m a j ą j e d n a k r ó ż n y sens (Sinn und Bedeutung). Ale m i m o że a n a l i z a t a u m o ż l i w i a n a m z rozumien i e , w j a k i sposób z d a n i a t a k i e g o j a k (b) m o ż n a b y u ż y ć do s f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e n i a a n a l i t y c z n e g o , t o n ie w y n i k a s t ąd , iż n ie m o ż n a b y go również u ż y ć do s f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e n i a s y n t e t y c z n e g o . I i s t o tn i e , p e w n e t w i e r d z e n i a i d e n t y c z n o ś c i o w e , ope ru j ące d w o m a imion a m i w ł a s n y m i , są j a w n i e s y n t e t y c z n e ; ci, co dowodzą , że Szeksp i r t o b y ł B a c o n , głoszą t w i e r d z e n i a n ie n a t e m a t j ę z y k a . P o n i ż e j s p r ó b u j e m y r o z w a ż y ć związek z a c h o d z ą c y m i ę d z y i m i o n a m i w ł a s n y m i a t y m , do czego się one odnoszą , w t a k i — m a m na dzie ję — sposób , a b y w y k a z a ć , j a k się t o dzieje , iż c z y m ś możl i w y m są t w i e r d z e n i a i d e n t y c z n o ś c i o w e o b u t y c h r o d z a j ó w , a n a t e j p o d s t a w i e n a s t ę p n i e w y k a z a ć , w j a k i m sensie im ię w ła sne m a sens .

4 „Contingent", a więc „empiryczny", „zależny od rzeczywistych okoliczności".

526 John B. Searle

D o t y c h c z a s r o z w a ż a ł e m pog ląd , wed le k t ó r e g o regu ły r ządzące u ż y c i e m imien ia w ła snego są t ego r o d z a j u , iż u ż y w a się go d o oznaczen ia , n ie zaś d o op i san i a p e w n e g o p o j e d y n c z e g o o b i e k t u , czyli że imię w ła sne odnos i się do czegoś, a le n ie m a z n a c z e n i a . T e r a z j e d n a k z a p y t a j m y , j a k się t o dzie je , iż p o t r a f i m y w y m i e n i ć j ak i ś p o j e d y n c z y o b i e k t p r z y p o m o c y jego n a z w y . W j a k i t o n p . sposób u c z y m y się i n a u c z a m y u ż y c i a i m i o n w ł a s n y c h ? W y d a j e się t o zupe łn i e p r o s t e — i d e n t y f i k u j e m y d a n y p r z e d m i o t i z a k ł a d a j ą c , że n a s z u c z e ń r o z u m i e k o n w e n c j e ogólne , r z ą d z ą c e i m i o n a m i włas n y m i , w y j a ś n i a m y , iż t o o to s łowo j e s t n a z w ą t e g o o to o b i e k t u . Ale jeś l i na sz u c z e ń n ie z n a i nnego i m i e n i a w ła snego t ego p r z e d m i o t u , t o z i d e n t y f i k o w a ć ów o b i e k t (co j e s t k o n i e c z n y m w s t ę p e m do uczen i a j ego n a z w y ) m o ż e m y j e d y n i e za p o m o c ą p o k a z a n i a go l u b d e s k r y p c j i ; i w o b u t y c h w y p a d k a c h i d e n t y f i k u j e m y go n a p o d s t a w i e p e w n y c h jego cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h . S p r a w a więc t a k się t e r a z p r z e d s t a w i a , j a k g d y b y r e g u ł y r z ą d z ą c e i m i e n i e m w ł a s n y m m u s i a ł y j a k o ś b y ć związane logicznie z poszczeg ó l n y m i c e c h a m i c h a r a k t e r y s t y c z n y m i o m a w i a n e g o o b i e k t u — w t a k i sposób , że owo imię w ł a s n e z a r ó w n o m a sens , j a k t e ż d o czegoś się odnos i ; i s t o t n i e , n ie m o g ł o b y się do n iczego odnos ić , g d y b y n ie mia ło sensu , b o w j ak i ż sposób , jeśl i n ie m a ono sensu , m o ż n a je sko re lować z o w y m o b i e k t e m ?

P r z y p u ś ć m y , że k t o ś t a k o d p o w i a d a n a t e n a r g u m e n t : „Cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e , w y s t ę p u j ą c e w t o k u n a u c z a n i a owej n a z w y , n ie są t o r e g u ł y u ż y c i a im ien i a w ł a s n e g o : t o p o p r o s t u ś r o d k i p e d a g o g i c z n e , s t o s o w a n e p r z y u c z e n i u t e j n a z w y kogoś , k t o n ie wie , j a k je j u ż y ć . Z chwi lą g d y nasz u c z e ń z i d e n t y f i k o w a ł j u ż o b i e k t , do k t ó r e g o w s p o m n i a n a n a z w a się odnos i , m o ż e o n zap o m n i e ć o t y c h r ó ż n y c h op i sach , dz ięk i k t ó r y m ów o b i e k t z identy f ikowa ł , b ą d ź n ie z w r a c a ć n a n ie u w a g i , g d y ż n ie są one częścią sensu t e j n a z w y ; n ie m a o n a s e n s u . P r z y p u ś ć m y , n p . , że u c z y m y imien ia „ A r y s t o t e l e s " , wy ja śn i a j ąc , iż odnos i się ono do-f i lozofa g reck iego , u r o d z o n e g o w S t ag i r ze , i p r z y p u ś ć m y , że u c z e ń nasz w d a l s z y m c iągu p o p r a w n i e t e g o im ien i a u ż y w a , że g r o m a d z i co raz t o n o w e w i a d o m o ś c i o A r y s t o t e l e s i e i t d . P r z y p u ś ć m y , że późn ie j odk r y t o , iż A r y s t o t e l e s n ie u rodz i ł się wca le w S t ag i r ze , t y l k o w T e -

Imiona własne 527

b a c h . N ie p o w i e m y t e r a z , że znaczen ie t e j n a z w y uległo z m i a n i e a n i że A r y s t o t e l e s n a p r a w d ę n ie i s tn i a ł . K r ó t k o m ó w i ą c , wy ja śn i en i e u ż y c i a n a z w y , za p o m o c ą p r z y t o c z e n i a cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h o d p o w i a d a j ą c e g o je j o b i e k t u , t o n ie p o d a n i e regu ł , k t ó r e t e j n a z w y do tyczą , r e g u ł y t e b o w i e m wca le n ie m a j ą t r e śc i d e s k r y p t y w n e j . O n e t y l k o kore lu ją t ę n a z w ę z o w y m o b i e k t e m , w sposób nieza l eżny od j a k i c h k o l w i e k j ego d e s k r y p c j i " .

Czy j e d n a k a r g u m e n t t e n j e s t p r z e k o n y w a j ą c y ? P r z y p u ś ć m y , że okaza ło się, iż w iększa część obecne j nasze j w i e d z y o A r y s t o te les ie , a l bo n a w e t ca ła n a s z a w i e d z a o n i m , n ikogo w ogóle n ie d o t y c z y b ą d ź t eż odnos i się do k i l k u ludz i , ży j ących w o d d a l o n y c h od s iebie k r a j a c h i w r ó ż n y c h s tu l ec i ach . Czy n ie powie d z i e l i b y ś m y w ó w c z a s , że przec ież A r y s t o t e l e s n ie i s tn i a ł i że t o imię , c h o ć m a sens k o n w e n c j o n a l n y , t o j e d n a k do n ikogo zgoła się n ie odnos i? W o b e c p o w y ż s z e g o , jeś l i k t o ś m ó w i , że A r y s t o te les n ie i s tn i a ł , m u s i t o b y ć p o p r o s t u o d m i e n n y sposób powie dzen i a , iż s łowo „ A r y s t o t e l e s " n ie d e n o t u j e ż a d n e g o o b i e k t u , i n a t y m k o n i e c ; j e d n a k ż e jeśl i k t o ś f a k t y c z n i e m ó w i , iż A r y s t o t e l e s n ie i s tn ia ł , t o m o ż e m i e ć n a m y ś l i d a l e k o więcej niż t y l e t y l k o , że t o imię n i k o g o n i e d e n o t u j e *. G d y b y ś m y n p . z akwes t i o n o w a l i t w i e r d z e n i e t e g o k o g o ś , z w r a c a j ą c u w a g ę n a f a k t , że człow i e k n a z w i s k i e m „ A r y s t o t e l e s " ży ł w H o b o k e n w r . 1903 , nasz r o z m ó w c a n ie u z n a ł b y t e g o za t r a f n y k o n t r a r g u m e n t . P o w i a d a m y o Cerbe rze i Zeus ie , iż ż a d e n z n i ch n i g d y n ie i s tn i a ł , n ie t o m a j ą c n a myś l i , że n i g d y ż a d e n o b i e k t n ie nosi ł t y c h i m i o n , lecz t y l k o t o , iż p e w n e g o r o d z a j u ( o d p o w i a d a j ą c e p e w n y m d e s k r y p c j o m ) o b i e k t y n i g d y n ie i s t n i a ł y i n i g d y n ie nos i ły t y c h i m i o n . T e r a z więc w y g l ą d a n a t o , że i m i o n o m w ł a s n y m sens p r z y s ł u g u j e w sposób k o n i e c z n y , n a t o m i a s t o d p o w i e d n i k p o z a j ę z y k o w y — j e d y n i e w sposób n i e k o n i e c z n y 5 . Z a c z y n a j ą one coraz t o b a r d z i e j w y g l ą d a ć n a s k r ó t o w e , „ s t enog ra f i czne" , i m o ż e m ę t n e d e s k r y p c j e .

* Por. Wittgenstein, Philosophical Investigations, s. 79. 5 W oryginale: „proper names do have a sense necessarily but liave a refe-

rence only contingently"; przeciwstawienie „necessarily-contingently" odpowiada „konieczności" z jednej strony, a „możliwości", „przypadkowości" z drugiej; te dwa ostatnie terminy oddano tu za pomocą słów „w sposób niekonieczny".

528 John Rm Searle

S t r e ś ć m y t e d w a r o z w a ż a n e p r z e c i w s t a w n e p o g l ą d y : w e d ł u g p ie rwszego , i m i o n a w ł a s n e m a j ą z n a t u r y r zeczy o d p o w i e d n i k p o z a j ę z y k o w y 6 , n ie m a j ą n a t o m i a s t s ensu — deno tu j ą , lecz n ie k o n o t u j ą ; w e d ł u g d rug i ego , m a j ą one z n a t u r y r zeczy sens , o d p o w i e d n i k zaś p o z a j ę z y k o w y — co n a j w y ż e j m o g ą m i e ć : odnoszą się do czegoś p o d t y m j e d y n i e w a r u n k i e m , że j e d e n i t y l k o j e d e n o b i e k t spe łn ia ich sens .

T e d w a p o g l ą d y t o ścieżki w iodące k u r o z b i e ż n y m a s ę d z i w y m s y s t e m o m m e t a f i z y c z n y m . P i e r w s z y p r o w a d z i do p r z e d m i o t ó w t r a n s c e n d e n t n y c h p r z e d s t a w i e n i a 7 , do s u b s t a n c j i s c h o l a s t y k ó w , do „ G e g e n s t a n d e " 8 z Traktatu 9 . D r u g i p r o w a d z i do tożsamośc i r zeczy n i e r o z r ó ż n i a l n y c h oraz do z m i e n n y c h z w i ą z a n y c h j a k o j e d y n y c h w j ę z y k u t e r m i n ó w oznacza j ących . S t r u k t u r a p o d m i o towo-o rzeczn ikową j ę z y k a sugeru je , że p i e rwszy z w y m i e n i o n y c h p o g l ą d ó w m u s i b y ć s łuszny , n a t o m i a s t sposób , w j a k i u ż y w a m y i u c z y m y u ż y c i a i m i o n w ł a s n y c h — p o d p o w i a d a , iż n ie m o ż e on b y ć s łu szny : o to i p r o b l e m filozoficzny.

Z a c z n i j m y od z b a d a n i a d rug iego p o g l ą d u . O ile się tw ie rdz i , że k a ż d e imię w ł a s n e m a sens , t o w s t o s u n k u do k a ż d e j n a z w y u p r a w n i o n e m u s i b y ć p y t a n i e : „ J a k i j e s t jej s e n s ? " J e ś l i się tw ie rdz i , że imię w ła sne j e s t p e w n e g o r o d z a j u „s tenogra f i czną" , s k r ó t o w ą d e s k r y p c j a , t o p o w i n n o się u m i e ć p o d a ć s a m ą t ę d e s k r y p c j e z a m i a s t - o w e g o imien ia w ła snego . Ale j a k t o zrobić? G d y p r ó b u j e m y pe łną d e s k r y p c j e d a n e g o o b i e k t u p r z e d s t a w i ć j a k o sens imien i a w ła snego , t o m u s z ą s t ą d w y n i k n ą ć n i ezwyk łe k o n s e k w e n c j e ; np . -że k a ż d a p r a w d z i w a w y p o w i e d ź o t y m obiekc ie , w k t ó r e j owo imię w ł a s n e w y s t ę p u j e j a k o p o d m i o t , b y ł a b y a n a l i t yczna , a k a ż d a fa ł szywa — w e w n ę t r z n i e sp r zeczna ; że znacze n ie t ego imien ia własnego (a m o ż e i i s t o t a 1 0 t ego o b i e k t u ) u le-

6 „A reference". 7 „Ultimate objeets of reference".

8 Niem.; „Przedmioty (transcendentne)". 9 Scil. Traktatu logiczno-filozoficznego (Tractatus Logico-Philosophicus)

Wittgensteina. 1 0 „The identity of the object" — „identyczność (tożsamość) tego obiektu",

czyli „fakt bycia samym sobą", „fakt bycia t y m samym", „fakt bycia pewną określoną osobą lub rzeczą", „indywidualność".

Imiona własne 529

g a ł o b y z m i a n i e za k a ż d y m r a z e m , g d y w obiekcie t y m zachodz i j a k a k o l w i e k , n a j d r o b n i e j s z a c h o ć b y z m i a n a ; że owo imię w ł a s n e m i a ł o b y o d m i e n n e znaczen ie d l a r ó ż n y c h ludz i , e t c . Może b y ś m y więc z a p y t a l i , j a k i e są w a r u n k i k o n i e c z n e i w y s t a r c z a j ą c e n a d a n i a okreś lone j n a z w y o k r e ś l o n e m u o b i e k t o w i . Z a ł ó ż m y n a u ż y t e k t y c h r o z w a ż a ń , że s k ą d i n ą d u m i e m y umie j scowić p e w i e n o b i e k t ; co w ó w c z a s j e s t w a r u n k i e m n a d a n i a m u n a z w y ; co j e s t w a r u n k i e m powied zen i a n p . : „To j e s t A r y s t o t e l e s " ? N a p i e rwszy r z u t o k a w y d a j e się, że o w y m w a r u n k i e m j e s t p o p r o s t u t o , iż o b i e k t t e n m u s i b y ć t o ż s a m y z o b i e k t e m , k t ó r e m u p i e r w o t n i e n a d a n o o m a w i a n ą n a z w ę ; w t e n sposób s ensem jej b y ł a b y w y p o w i e d ź b ą d ź zb iór w y p o w i e d z i s t w i e r d z a j ą c y c h cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e , k t ó r e t w o r z ą t ę osobę 1 1 . S e n s e m z d a n i a : „ T o j e s t A r y s t o t e l e s " , m o g ł o b y b y ć : „ T e n o b i e k t j es t p r z e s t r z e n n o - c z a s o w ą k o n t y n u a c j ą o b i e k t u p i e r w o t n i e z w a n e g o « A r y s t o t e l e s » " . Ale t o n ie będz i e w y s t a r c z a ł o , bo — j a k się j uż rzek ło — m o c s łowa „ A r y s t o t e l e s " j e s t w iększa niż z w r o t u „ t o ż s a m y z o b i e k t e m z w a n y m « A r y s t o t e l e s » " , g d y ż właśnie nie k a ż d y o b i e k t z w a n y i m i e n i e m „ A r y s t o t e l e s " — w t y m w y p a d k u się n a d a . I m i ę „ A r y s t o t e l e s " odnos i się t u t a j do p e w n e g o okreś lonego o b i e k t u , z w a n e g o „ A r y s t o t e l e s " , n ie zaś do k a ż d e g o . „ Z w a n y i m i e n i e m « A r y s t o t e l e s » " t o t e r m i n ogólny , a le s łowo „Ary s t o t e l e s " j es t i m i e n i e m w ł a s n y m , więc „ T o j e s t z w a n e « A r y s t o t e -l e s»" będzie w n a j l e p s z y m raz ie w a r u n k i e m k o n i e c z n y m , lecz n i e w y s t a r c z a j ą c y m , p r a w d z i w o ś c i t w i e r d z e n i a : „ T o j e s t A r y s t o t e l e s " . K r ó t k o i w ę z ł o w a t o , w a r u n k i e m k o n i e c z n y m i wys t a r c z a j ą c y m p r a w d z i w o ś c i t w i e r d z e n i a : „ T o j e s t A r y s t o t e l e s " — jes t nie f ak t , a b y owo t o b y ł o i d e n t y c z n e z k a ż d y m o b i e k t e m , zwan y m „ A r y s t o t e l e s " , lecz a b y b y ł o i d e n t y c z n e z A r y s t o t e l e s e m .

B y ć może , p o t r a f i m y rozwiązać konf l i k t m i ę d z y t y m i d w o m a p o g l ą d a m i n a n a t u r ę im ion w ł a s n y c h , z a d a j ą c p y t a n i e , j a k ą t o funkcję spełn ia ją w n a s z y m j ę z y k u i m i o n a w ł a s n e w o d r ó ż n i e n i u o d inn y c h w y r a ż e ń . P r z e d e w s z y s t k i m , i m i o n a własne odnoszą się p r z e ważn i e czy t eż r z e k o m o się odnoszą do p o j e d y n c z y c h o b i e k t ó w ; a le , rzecz j a s n a , i i n n e w y r a ż e n i a : d e s k r y p c j e ok reś lone i d e m o n s t r a -

1 1 „This identity", idzie więc o cechy charakterystyczne, dzięki którym dany obiekt jest samym sobą.

530 John R. Searle

t i w a 1 2 , r ówn ież spełn ia ją t ę funkc ję . J a k a ż więc różn i ca z a c h o d z i m i ę d z y i m i o n a m i w ł a s n y m i a i n n y m i w y r a ż e n i a m i j e d n o s t k o w y m i ! W o d r ó ż n i e n i u o d d e m o n s t r a t i w ó w , imię w ł a s n e oznacza , n ie z a k ł a d a j ą c z g ó r y ż a d n e g o t ł a t o w a r z y s z ą c y c h okol icznośc i an i ż a d n y c h s p e c j a l n y c h w a r u n k ó w k o n t e k s t o w y c h w swo im sąs iedz twie . W p rzec iw ieńs tw ie do d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h i m i o n a w ła sne zazwycza j n ie w y s z c z e g ó l n i a j ą ż a d n y c h zgoła cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h t y c h o b i e k t ó w , do k t ó r y c h się odnoszą .

j „ S c o t t " odnos i się do t ego s a m e g o o b i e k t u , co i „ t h e a u t h o r I of « W a v e r l e y » " 1 3 , a le „ S c o t t " n ie wyszczegó ln ia ż a d n y c h jego cech li c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , p o d c z a s g d y „ t h e a u t h o r of « W a v e r l e y » " \ o z n a c z a t y l k o n a t e j p o d s t a w i e , że właśn ie wyszczegó ln ia p e w n ą j cechę c h a r a k t e r y s t y c z n ą . Z b a d a j m y bl iżej t ę różn icę . Z a S t r a w s o -

n e m * m o ż e m y powiedz ieć , że u ż y c i a re feru jące , czyl i po lega jące n a o d n o s z e n i u się do czegoś, z a r ó w n o i m i o n w ł a s n y c h j a k d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h , z a k ł a d a j ą i s tn ien ie j e d n e g o i t y l k o j e d n e g o o b i e k t u , o k t ó r y m m o w a . Ale skoro imię w ł a s n e n ie wyszczegó ln ia z a z w y c z a j ż a d n y c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h o b i e k t u , do k t ó r e g o się odnos i , w t a k i m raz ie w j a k i ż sposób p o t r a f i ono s k u t e c z n i e spe łn ić funkc ję o d n o s z e n i a się d o czegoś? J a k w ogóle się u s t a n a w i a związek m i ę d z y n a z w ą a o b i e k t e m ? N a t o p y t a n i e , k t ó r e w y d a j e się b y ć kwes t i ą rozs t r zyga jącą , chcę odpowiedz ieć , że choć i m i o n a w ła sne n o r m a l n i e n ie s twie rdza ją a n i n i e wyszczególn ia ją ż a d n y c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , n i emn ie j j e d n a k ich u ż y c i a re feru jące zak ł a dają, iż ob i ek towi , d o k t ó r e g o m a j ą się odnos ić , p r z y s ł u g u j ą p e w n e cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e . Ale k t ó r e ? Może b y ś m y popros i l i t y c h , k t ó r z y u ż y w a j ą im ien i a „ A r y s t o t e l e s " , a b y powiedz ie l i , co u w a ż a j ą za p e w n e , i s t o t n e i dowiedz ione f a k t y o n i m s a m y m . O d p o w i e d z i ich b y ł y b y z b i o r e m j e d n o s t k o w y c h w y p o w i e d z i d e s k r y p t y w n y c h . O t ó ż t y m , czego d o w o d z ę , j e s t , iż sens d e s k r y p -t y w n y z d a n i a : „ T o j e s t A r y s t o t e l e s " , m a z a p e w n i ć , „że d o s t a -

* On Referring, „Mind", 1950. 1 2 Zaimki i przymiotniki wskazujące: ten, ta, to, ci, te, tamten, tamta,

tamto, tamci, tamte itd. 1 3 „(Ten oto) autor «Waverleya»", „(jedyny) autor «Waverleya»".

Imiona własne 531

t eczn ie d u ż o o w y c h w y p o w i e d z i , d o t y c h c z a s j e d n a k n ie wyszcze-gólnionyehy-$to$uje~i3ię~dxTTegó' o b i e k t u . Z a t e m , u ż y c i a re fe ru jące s łowa , ; A r y s t ó t 3 e s u z a k ł a d a j ą i s tn i en ie o b i e k t u , do k t ó r e g o s to suje się w y s t a r c z a j ą c o d u ż o t y c h , d o t y c h c z a s j e d n a k nie wyszczegó ln ionych , w y p o w i e d z i . tTżyc im ien i a w ł a s n e g o w sposób re feru jący , czyl i po lega jący n a o d n o s z e n i u się do czegoś, t o za łożyć p r a w d z i w o ś ć p e w n y c h j e d n o s t k o w y c h w y p o w i e d z i d e s k r y p t y w n y c h , n ie zaś zwycza jn i e wygłos ić j e j a k o t w i e r d z e n i a a n i n a w e t w s k a z a ć , k t ó r e z n ich m i a n o w i c i e się z a k ł a d a . I w t y m t k w i n a j większa t r u d n o ś ć . K w e s t i ę , co s t a n o w i k r y t e r i a w odn ies ien iu do s łowa „ A r y s t o t e l e s " , p o z o s t a w i a się najczęście j o t w a r t ą , a n a w e t t a w rzeczywis tośc i r z a d k o p o w s t a j e ; k i e d y zaś j u ż p o w s t a j e , w ó w c z a s t o m y właśn ie , k t ó r z y p o s ł u g u j e m y się t y m i m i e n i e m , j e s t e ś m y t y m i , co d e c y d u j ą w sposób b a r d z i e j czy m n i e j a r b i t r a l n y , j a k i e t e k r y t e r i a b y ć mają . G d y b y n p . s t w i e r d z o n o , że spoś ród cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h , co do k t ó r y c h się z g a d z a m y , iż p r z y s ł u g u j ą A r y s t o t e l e s o w i , j e d n a p o ł o w a t o cechy j e d n e g o cz łowieka , d r u g a zaś — innego , o k t ó r y m z n i ch b y ś m y w ó w c z a s powiedz ie l i , że j e s t A r y s t o t e l e s e m ? O ż a d n y m ? K w e s t i a t a n ie j e s t d l a n a s z g ó r y r o z s t r z y g n i ę t a .

Czy j e d n a k owo n i e s p r e c y z o w a n i e t e g o , j a k i e t o , d o k ł a d n i e , cechy c h a r a k t e r y s t y c z n e s t a n o w i ą w a r u n e k k o n i e c z n y i w y s t a r c z a j ący s t o s o w a n i a imien ia w ła snego , j e s t c z y s t y m p r z y p a d k i e m , w y n i k i e m n i e c h l u j s t w a j ę z y k o w e g o ? Czy t eż w y n i k a ono z funkc j i , j a k i e i m i o n a w ł a s n e d l a n a s spe łn ia ją? D o m a g a ć się k r y t e r i ó w s t o s o w a n i a im ien i a „ A r y s t o t e l e s " , t o t y l e , co p y t a ć w t r y b i e form a l n y m 1 4 , k i m j e s t A r y s t o t e l e s ; t o t y l e , co d o m a g a ć się z b i o r u k r y t e r i ó w i d e n t y f i k a c y j n y c h w odn ies i en iu d o o b i e k t u A r y s t o t e l e s . „ K a m j e s t A r y s t o t e l e s ? o raz „ J a k i e są k r y t e r i a s t o s o w a n i a imie n i a «Aryt i to te le^>?" — zawie ra j ą t o s a m o j ) y t a n i e ^ t y l e że p i e rwsze s f o r m u ł o w a n i e m trybie^ m a a d r u g i e w f o r m a l n y m . G d y b y ś m y więc p r z e d u ż y c i e m te j n a z w y doszl i do p o r o z u m i e n i a ,

1 4 „In the formal modę" — „w modusie (trybie, supozycji) formalnym". 1 5 „In the materiał mode" — „w modusie (trybie, supozycji) material

nym".

L o g i k a i j ę z y k 36

532 John B. Searle

j a k i e — d o k ł a d n i e — c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e t w o r z ą o s o b ę 1 6 A r y s to te l e sa , t o w ó w c z a s n a s z e r e g u ł y u ż y c i a t e g o i m i e n i a b y ł y b y p r e c y z y j n e . A le p r e c y z j ę t ę os iągnę łoby się wy łączn i e t y m k o s z t e m , iż p e w n e szczegółowe orzeczn ik i w y n i k a ł y b y z k a ż d e g o u ż y c i a re fe ru jącego o m a w i a n e j n a z w y . F a k t y c z n i e , s a m a t a n a z w a s t a ł a b y się z b y t e c z n a , g d y ż b y ł a b y logicznie r ó w n o w a ż n a o w e m u zb io rowi d e s k r y p c j i . A le g d y b y t a k się s p r a w a p r z e d s t a w i a ł a , t o z n a l e ź l i b y ś m y się w s y t u a c j i , w k t ó r e j w y m i e n i e n i e j ak i egoś o b i e k t u b y ł o b y moż l iwe j e d y n i e za p o m o c ą op i s an i a go . T y m c z a s e m n a p r a w d ę t o j e s t w ła śn i e t a rzecz , k t ó r e j dz ięk i i n s t y t u c j i i m i o n w ł a s n y c h m o ż e m y u n i k n ą ć , i n a t y m p o l e g a różn i ca m i ę d z y n i m i a d e s k r y p c j a m i . G d y b y k r y t e r i a d o t y c z ą c e i m i o n w ł a s n y c h b y ł y w k a ż d y m w y p a d k u zupe łn i e s z t y w n e i ściśle okreś lone , t o w ó w c z a s i m i ę w ł a s n e n ie b y ł o b y n i c z y m więce j , j a k t y l k o s k r ó t o w y m z a p i s e m s y m b o l i c z n y m t y c h k r y t e r i ó w , spe łn i a łoby ono d o k ł a d n i e t a k ą s a m ą funkc ję , j a k szczegółowa d e s k r y p c j a ok re ś lona . T y m c z a s e m i m i o n a w ł a s n e t y m się w y r ó ż n i a j ą i d l a t e g o są t a k n i e z m i e r n i e d o g o d n e p o d w z g l ę d e m p r a g m a t y c z n y m , że umoż l iw ia j ą n a m m ó w i e n i e o r z e c z a c h w sposób ogólny , bez k o n iecznośc i p o d n o s z e n i a k w e s t i i s p o r n y c h i d o c h o d z e n i a do z g o d y n a t e m a t t e g o , j a k i e t o — d o k ł a d n i e — d e s k r y p t y w n e c e c h y cha r a k t e r y s t y c z n e k o n s t y t u u j ą i s t o t ę 1 7 d a n e g o o b i e k t u . Spe łn ia ją one funkc j ę n ie j a k o d e s k r y p c j e , lecz j a k o k o ł k i d o zawieszan i a desk r y p c j i . P ł y n n o ś ć więc k r y t e r i ó w d o t y c z ą c y c h i m i o n w ł a s n y c h j e s t w a r u n k i e m k o n i e c z n y m od izo lowan ia funkc j i re feru jące j j ę z y k a , czyl i po lega jące j n a o d n o s z e n i u się do czegoś , od j ego funkc j i op i sowe j .

A b y t o s a m o p r z e d s t a w i ć w o d m i e n n y sposób , m o ż e b y ś m y z a p y t a l i : „ N a co n a m w ogóle i m i o n a w ł a s n e ? " Oczywiśc ie , do m ó w i e n i a o i n d y w i d u a c h . „ T a k , a le m o g ł y b y n a m d o t e g o s łużyć d e s k r y p c j e " . J e d n a k ż e j e d y n i e k o s z t e m w ys zczeg ó ln i an i a w a r u n k ó w i d e n t y f i k a c y j n y c h , za k a ż d y m r a z e m g d y się o c z y m ś

1 6 „The identity of Aristoteles" — (dosłownie) „tożsamość Arystotelesa"; idzie tu o tzw. cechy istotne, czyli składające się na istotę Arystotelesa, tzn. cechy, bez których nie byłby on samym sobą.

1 7 „The identity of the object".

Imiona własne 533

w s p o m i n a ; p r z y p u ś ć m y , że u m a w i a m y się n ie u ż y w a ć s łowa „ A r y s t o t e l e s " , t y l k o n p . „ ( t e n o to) n a u c z y c i e l A l e k s a n d r a " 1 8 ; w ó w c z a s b ę d z i e p r a w d ą kon i eczną 1 9 , iż człowiek, o k t ó r y m m o w a , j e s t n a u c z y c i e l e m A l e k s a n d r a , f a k t e m zaś e m p i r y c z n y m 2 0 , że A r y s t o t e l e s k i e d y ś z a j m o w a ł się n a u c z a n i e m (choć z a k ł a d a m , iż j e s t rzeczą kon ieczną , a b y A r y s t o t e l e s o w i p r z y s ł u g i w a ł a s u m a logiczna , d y s j u n k c j a i n k l u z y w n a 2 1 , w łasnośc i z w y k l e m u p r z y p i s y w a n y c h : k t o ś , k t o n ie m a c h o ć b y n i e k t ó r y c h s p o ś r ó d t y c h cech, n ie m ó g ł b y b y ć A r y s t o t e l e s e m ) .

N i e n a l e ż y , o c z y w i s t a , m y ś l e ć , iż j e d y n y m r o d z a j e m nieokreś lonośc i k r y t e r i ó w iden ty f i kac j i i n d y w i d u ó w j e s t t e n , k t ó r y op i s a ł em j a k o w ła śc iwy i m i o n o m w ł a s n y m . U ż y c i e re fe ru jące d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h , czyli po lega jące n a ich odnoszen iu się do czegoś, m o ż e w y w o ł a ć z a g a d n i e n i a z w i ą z a n e z c a ł k i e m i n n e g o r o d z a j u tożsamośc ią . T a k b y w a zwłaszcza w w y p a d k u d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h , w g r a m a t y c z n y m czas ie p r z e s z ł y m . M o ż n a powie dzieć , iż ze z d a n i a : „ T h i s is t h e m a n w h o t a u g h t A l e x a n d e r " 2 2 — w y n i k a n p . , że t e n o b i e k t j e s t p r z e s t r z e n n o - c z a s o w ą k o n t y n u a c j ą cz łowieka , k t ó r y u c z y ł A l e k s a n d r a w i n n y m p u n k c i e czasop r z e s t r z e n i ; a le k t o ś m ó g ł b y równ ież dowodz i ć , iż ciągłość p r z e -s t r z e n n o - c z a s o w a t e g o cz łowieka t o c e c h a e m p i r y c z n a , a n ie k r y t e r i u m i d e n t y f i k a c y j n e . I n a t u r a log iczna z w i ą z k u t a k i c h cech c h a r a k t e r y s t y c z n y c h z i s t o t ą 2 3 owego cz łowieka m o ż e również b y ć , z a n i m się t e n p r o b l e m p r z e d y s k u t u j e , p ł y n n a i n i eok re ś lona . Ale t o zupe łn i e i n n e g o w y m i a r u chwie jność aniże l i t a , o k t ó r e j w s p o m n i a ł e m j a k o o cesze k r y t e r i ó w s t o s o w a n i a i m i o n w ł a s n y c h , i n ie d o t y c z y o n a r ó ż n i c y co d o funkc j i — m i ę d z y d e s k r y p c j a m i

1 8 „The teacher of Alexander". 1 9 „A necessary truth"; idzie tu o prawdziwość analityczną. 2 0 „A contingent fact" — (dosłownie) „fakt przypadkowy (możliwy,

ewentualny, zależny od okoliczności, niekonieczny)", którego opisem byłoby zdanie syntetyczne.

2 1 „Inclusive disjunction", w innej terminologii „alternatywa łączna", wymagająca prawdziwości przynajmniej jednego z jej członów.

2 2 „To jest (ten właśnie) człowiek, który uczył Aleksandra". 2 3 „ Id entity" — „tożsamość".

36*

534 John R. Searle

o k r e ś l o n y m i a i m i o n a m i w ł a s n y m i , t e j m ianowic i e , że d e s k r y p c j e ok reś lone odnoszą się do czegoś dz ięk i t e m u t y l k o , iż owe k r y t e r i a n ie są chwie jne w t y m p i e r w s z y m sens ie ; w s z a k d e s k r y p c j e t a k i e oznacza ją coś, m ó w i ą c n a m , j a k i d a n y ob iek t j e s t . N a t o m i a s t i m i o n a w ł a s n e oznacza ją coś, n ie wywołu j ąc , do t ego s t o p n i a , kwes t i i , j a k i ów o b i e k t j e s t .

M o ż e m y t e r a z w y t ł u m a c z y ć , j a k się t o dzie je , choc iaż s łowo „ A r y s t o t e l e s " odnos i się do czegoś, m i m o że n iczego nie opisuje , t o j e d n a k w y p o w i e d ź : „ A r y s t o t e l e s n i g d y n ie i s t n i a ł " — m ó w i coś więce j , niż t y l e t y l k o , że s łowa „ A r y s t o t e l e s " n i g d y n ie u ż y t o w odn ies ien iu do ż a d n e g o o b i e k t u . W y p o w i e d ź t a s t w i e r d z a , iż w y s t a r c z a j ą c o d u ż o za łożeń p o w s z e c h n i e s p o t y k a n y c h , t w i e r d z e ń op i sowych , k t ó r e ope ru ją r e f e ru j ącym, czyl i p o l e g a j ą c y m n a odnoszeniu się do czegoś, u ż y c i e m s łowa „ A r y s t o t e l e s " , t o z d a n i a fa ł szywe . O k t ó r y c h t o , a k u r a t , w y p o w i e d z i a c h t w i e r d z i się, że są fa ł szywe, n ie j e s t jeszcze j a s n e , b o j ę z y k j a k d o t ą d n ie us ta l i ł , j a k i e t o , d o k ł a d n i e , w a r u n k i sk ł ada ją się n a k r y t e r i a s t o s o w a n i a s łowa „ A r y s t o t e l e s " .

M o ż e m y t e r a z z a n a l i z o w a ć nasz p a r a d o k s : czy imię w ła sne m a sens? J e ś l i p y t a m y t u , czy i m i o n w ł a s n y c h u ż y w a się w celu opis a n i a b ą d ź wyszczegó ln ien ia c h a r a k t e r y s t y c z n y c h cech o b i e k t ó w , t o o d p o w i e d ź b r z m i : „ n i e " . J e ś l i n a t o m i a s t k r y j e się za t y m p y t a n i e , czy imiona* w ł a s n e są logicznie związane z c e c h a m i cha r a k t e r y s t y c z n y m i o b i e k t u , do k t ó r e g o się odnoszą , t o o d p o w i e d ź b r z m i : „ t a k , a le w sposób l u ź n y " . (Świadczy t o p o części o t y m , iż pode j śc ie do z a g a d n i e ń t eor i i z n a c z e n i a od s t r o n y s z t y w n y c h p r z e c i w s t a w i e ń sensu i o z n a c z a n i a , d e n o t a c j i i k o n o t a c j i , m a b r a k i . )

M o ż n a b y wy jaśn ić t e s p r a w y , p o r ó w n u j ą c k l a s y c z n e im iona w ł a s n e ze z w y r o d n i a ł y m i , t a k i m i j a k : „ T h e B a n k of E n g l a n d " 2 4 . W t y c h o s t a t n i c h sens j e s t c h y b a d a n y r ó w n i e p o p r o s t u , j a k w d e s k r y p c j i o k r e ś l o n e j : za łożen ia w y p ł y w a j ą n i e j ako n a p o w i e r z c h n i ę . T a k ż e imię w ł a s n e m o ż e n a b r a ć s z t y w n e g o znaczen i a d e s k r y p t y w n e g o , choć n ie m a s łownej p o s t a c i d e s k r y p c j i : d la

„Bank Anglii"

Imiona własne 535

wie rzących — B ó g j e s t sp rawied l iwy , w s z e c h m o c n y , wszechwiedzący e t c , n a m o c y d e f i n i c j i . Oczywiśc ie , f o r m a m o ż e n a s w p r o w a d z i ć w b ł ą d ; Świę t e Cesa r s two E z y m s k i e n ie b y ł o a n i świę te , a n i r z y m s k i e , e t c , n i emn ie j j e d n a k b y ł o Ś w i ę t y m Cesars t w e m E z y m s k i m . D a l e j , m o ż e t o b y ć p o w s z e c h n i e p r a k t y k o w a n e , że t y l k o d z i e w c z ę t o m n a d a j e się im ię „ M a r t a " , a le jeśl i n a z y w a m t a k m e g o s y n a , t o n ie w y k l u c z o n e , iż w p r o w a d z a m ludz i w b ł ą d , j e d n a k ż e przec ież n ie k ł a m i ę .

E o z p a t r z m y t e r a z n a n o w o naszą wyjśc iową t o ż s a m o ś ć : „Tu l iu s = Cicero" . W y p o w i e d ź z b u d o w a n a za p o m o c ą t ego zda n ia b y ł a b y , w e d ł u g m n i e , d l a większośc i l udz i a n a l i t y c z n a ; t e s a m e za łożen ia op isowe ko j a r zą się z k a ż d y m z t y c h im ion . Ale , oczywiście, g d y b y t e za łożen ia op isowe się różn i ły , t o m o ż n a b y się w s p o m n i a n y m z d a n i e m p o s ł u ż y ć do z b u d o w a n i a w y p o w i e d z i synt e t y c z n e j , m o g ł o b y ono n a w e t p r z y s p i e s z y ć p i e rwszo rzędne j do niosłości o d k r y c i e h i s t o r y c z n e .

John K. Searle, Proper Nanieś. „Mind", 1958, L X V I I ; przedruk w Philo-sopliy and Ordinary Language, ed. Charles E. Caton, Urbana 1963, l T niversity of Illinois Press.

Leonard Linsky

MÓWIENIE O CZYMŚ 1 I TO, O CZYM MOWA 2

I

W r o z w a ż a n i a c h n a t e m a t d e s k r y p c j i o k r e ś l o n y c h , w y r a ż e ń , k t ó r e o c z y m ś m ó w i ą 3 , o raz i m i o n w ł a s n y c h p o p e ł n i a się b ł ę d y w y n i k a j ą c e z n i e o d r ó ż n i a n i a m ó w i e n i a o c z y m ś 4 l ^ ó r m i i ł o w a n i a w y r a ż e ń , k t ó r e o c z y m ś m ó w i ą 5 , w z w y k ł y m z n a c z e n i u t y c h t e r m i n ó w , o d t e g o , co filozofowie n a z y w a j ą „ d e n o t o w a n i e m "

1 Tytuł oryginału: Reference and Referents. „Reference" oddano tu jako „mówienie (o kimś, o czymś)". Słowo to znaczy również m. in.: „powoływanie się (na coś)", „wzmianka (o kimś, o czymś)", „aluzja (do kogoś, czegoś)", „odnoszenie się (do kogoś, czegoś), „wspominanie (o kimś, o czymś). Możliwy również byłby przekład „oznaczanie". Ze względu na to jednak, iż terminem tym obejmuje się zarówno „desygnowanie", jak „denotowanie", a wreszcie i stosunek zachodzący np. między nazwą pustą a jej nie istniejącym realnie odpowiednikiem, nie skorzystano z możliwości takiego przekładu. Ponieważ w toku wywodów Linsky przeciwstawia ludzi mówiących o czymś wyrażeniom mówiącym o czymś, przeto wybór padł na termin „mówienie (o kimś, o czymś)".

2 „Referents", a więc odpowiedniki wyrażeń, a zarazem to, o czym mówi osoba wygłaszająca dane wyrażenie jako taka. Termin „desygnat" dlatego nie wydał się najlepszy, że idzie tu m . l n . o przedmioty fikcyjne, przedmioty intencjonalne itd.

3 „Referring expressions". 4 „Referring"; słowo to ma takie m. in. znaczenie, jak „reference" (zob.

odsyłacz 1) . Jednakże forma rzeczownika odczasownikowego wskazuje, że idzie tu o czynność mówienia, wspominania o czymś, odnoszenia się do czegoś. Tymczasem w słowie „reference" raczej np. o skutek lub cechy istotne tej czynności.

5 „Making a reference".

538 Leonard Linsky

i „ m ó w i e n i e m o c z y m ś " . N a j w a ż n i e j s z a j e s t t u t a j t a okol iczność , że t y m i , co m ó w i ą o c z y m ś 6 i f o rmułu ją w y r a ż e n i a m ó w i ą c e 0 c z y m ś , są s a m i u ż y t k o w n i c y j ę z y k a , n ie zaś — c h y b a t y l k o w sensie p o c h o d n y m — t e w y r a ż e n i a , k t ó r y m i się oni w t y m celu pos ługują . E y l e n p . p o w i a d a : „ Z w r o t d e s k r y p t y w n y t o n ie imię w ł a s n e i sposób , w j a k i p r z e d m i o t okreś leń , o d p o w i a d a j ą c y o w e m u z w r o t o w i , j e s t p r z e z e ń d e n o t o w a n y , n ie po lega n a t y m , że p r z e d m i o t t e n n a z y w a s i ę « t h e so -and-so» 7 , lecz n a t y m , że p r z y s ł u g u j e m u , 1 t o ipso facto p r z y s ł u g u j e j a k o j e d y n e m u p r z e d m i o t o w i , ów a t r y b u t o s o b l i w y 8 , m ianowic i e t o , co w s p o m n i a n y z w r o t desk r y p t y w n y z n a c z y " *. M e chcę p rzeczyć , iż t o , co E y l e t u t a j m ó w i , j e s t p r a w d ą — w jego t e c h n i c z n y m sensie s łowa „deno t o w a ć " . P r z y k ł a d t e n p r z y t a c z a m p o t o t y l k o , ż eby p o k a z a ć , j a k b a r d z o t e n sens różn i się od t ego , c o ś m y zwykl i r o z u m i e ć p rzez m ó w i e n i e (o k i m ś czy o czymś) 9 . M ó g ł b y m n p . powiedz ieć o k i m ś : „ t h e old m a n w i t h g r ey h a i r " 1 0 . J e d n a k ż e z w r o t „ t h e old m a n w i t h g r e y h a i r " nie „ z n a c z y " „ a t r y b u t u osob l iwego" , jeśli p rzez t a k o w y r o z u m i e się a t r y b u t p r z y s ł u g u j ą c y t y l k o j e d n e j osobie . J e s t rzeczą równ ie oczywis tą , że m ó g ł b y m o p e w n e j osobie powiedz ieć j a k o o „ t h e so -and - so" , choc i a żb y n a w e t n ie p r zys łu g iwał jej ó w a t r y b u t (osobl iwy czy nie) , z n a c z o n y p rzez t e n z w r o t . M ó g ł b y m n p . powiedz ieć o k i m ś „ t h e old m a n w i t h g r e y h a i r " , c h o c i a ż b y n a w e t człowiek t e n n ie b y ł s t a r y , t y l k o p rzedwcześn i e os iwia ły . W o b u w y p a d k a c h m ó w i ł b y m o k i m ś nie „ d e n o t o w a -n y m " (w sensie E y l e ' a ) p rzez w y r a ż e n i e u ż y t e za k a ż d y m r a z e m . J e d n a k ż e w y r a ż e n i a t e n ie m ó w i ą o t e j osobie , o k t ó r e j j a m ó w i ę . P y t a n i e : „O k i m m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » l " — t o w ogóle d z i w n e p y t a n i e . O co m o ż n a b y z a p y t a ć , t o o t o „ K t o jes t p r ezy -

* Systematically Misleading Expressions, przedrukowane w Essays on Logic and Language, wydanych przez A. Flew, New York 1951, s. 23.

6 „Refer". 7 „(Ten oto) taki a taki", „(ten oto) ten a ten". 8 „Idiosyncratic"; tu: „przysługujący jedynie danemu przedmiotowi,

w odróżnieniu od innych". 9 „Referring".

1 0 „(Ten oto) stary siwowłosy człowiek".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa -5-3.9

d e n t e m S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h ? " a lbo „O k i m m ó w i s z ? " , n ie zaś „ O k i m mówi z w r o t « ( ten oto) p r e z y d e n t S t a n ó w Zjednoezo-n y c h » ? " .

P y t a n i e : „O k i m (o czym) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " , j e s t z azwycza j dz iwne . N i e jes t zaś — zawsze dz iwne . Z a p e w n e w jedn y c h w y p a d k a c h b r z m i b a r d z i e j dz iwaczn ie , w i n n y c h m n i e j . Myślę , że m o ż n a b y z a p y t a ć : „O c z y m m ó w i z w r o t « t h e m o r n i n g s t a r » u ? " , czy t eż m ó g ł b y m , w s k a z u j ą c j ak i ś t e k s t , z a d a ć p y t a n i e : „O k i m m ó w i a u t o r w zwroc ie «na jba rdz i e j w p ł y w o w y człowiek w gab inec ie L i n c o l n a » ? " Ale na t e m a t m ó w i e n i a (o k i m ś czy o czymś) filozofowie p isa l i w t e n sposób , j a k g d y b y m o ż n a b y ł o sensownie z a d a w a ć t a k i e p y t a n i a w n ieogran iczone j l iczbie wyp a d k ó w . Cóż innego m o g ł o b y sp rawić , iż Russe l l w r o z p r a w i e On Denoting 1 2 p o w i a d a : „Zwro t m o ż e d e n o t o w a ć w sposób nieok re ś lony ; n p . «a m a n » 1 3 d e n o t u j e n ie — wielu ludz i , t y l k o n ieokreś lonego cz łowieka"? *.

To , oczywiście , św ię t a pra^wda, że m o ż n a z a p y t a ć : „O k i m m ó w i ( ten oto) z a i m e k « o n » ? " , g d y się j ednocześn i e nawiązu j e do okreś lonego u r y w k a t e k s t u bądź do t e g o , co właśn ie p r z e d chwilą p o w i e d z i a n o . N a t o m i a s t n ie w y n i k a z t ego , iż m o ż n a z a d a ć t o p y t a n i e w o d e r w a n i u od t a k i e g o k o n t e k s t u . Rzecz j a s n a , p y t a n i e : „O k i m mówi s łowo « o n » ? " , n ie m a sensu , o ile nie w s k a z u j e się t a k i e g o k o n t e k s t u . T o s a m o s tosu je się do p r z y k ł a d u Russe l l a , m ianowic i e do z w r o t u „a m a n " . N i e m a sensu p y t a n i e : „O k i m mówi zwro t «a m a n » ? " , czy (by u ż y ć t e r m i n u Russe l la ) „ K o g o d e n o t u j e z w r o t «a m a n » ? " Ale n a w e t g d y w sposób w y r a ź n y w s k a zuje się *ten k o n t e k s t , n ie z a w s z e t a k i e p y t a n i e m a sens . J e ś l i n p . p o w i e m ci, że t r z e b a mi żony , t o nie b a r d z o możesz p y t a ć : „O k i m m ó w i s z ? " .

G d y się n ie p r z e p r o w a d z a w sposób w y r a ź n y t y c h roz różn ień ,

* On Denoting, przedrukowane w Beadings in PMlosophical Analysis, New York 1949, wyd. H. Feigl i W. Sellars, s. 103.

1 1 „(Ta oto jedyna) gwiazda poranna". 12 O denotowaniu. 1 3 „(Jakiś) człowiek", „(jakiś) mężczyzna", „człowiek", „mężczyzna",

„ktoś".

540 Leonard Linsky

d o c h o d z i do z a m ę t u w s p r a w i e j e d n o s t k o w o ś c i w y r a ż e ń . Busse l l m ó w i , że d e s k r y p c j a o k r e ś l o n a „mieć będz i e z a s t o s o w a n i e t y l k o

! i w w y p a d k u - i s tn ien ia [ j ednego i n i e w i ę c e j n iż j e d n e g o SQzand-sou *. « A czyż n ie m o g ę powiedz ieć o k i m ś j , t he o l d m a d m a n " 1 4 , c h o ć b y

n a w e t n i e b y ł o n o b ł ą k a n y i choc iaż n a świecie j e s t więcej niż ! j e d e n ^ ą r i # f Gzyż m ó j z w r o t n ie m a „ z a s t o s o w a n i a " d o t ego

] kogoś , o k i m właśn ie mówię? N a p e w n o m ó w i ł e m ' o n i m . Z w y k l e się t u tw ie rdz i , że j e d n o s t k o w o ś ć o s i ą g a m y za p o m o c ą większego z d e t e r m i n o w a n i a d e s k r y p c j i , n p . m ó w i ą c : „ T h e old m a n w h o l ives n e x t d o o r " 1 5 . J e d n a k ż e t o us i łowan ie , a b y zabezp ieczyć j e d n o s t k o w o ś ć p o p r z e z zwiększen ie okreś lonośc i d a n e g o „ w y r a ż e n ia m ó w i ą c e g o o c z y m ś " , j e s t z b y t e c z n e , b o j e d n o s t k o w o ś ć zabezpieczają : cz łowiek p o s ł u g u j ą c y się o w y m w y r a ż e n i e m oraz k o n t e k s t , w j a k i m zos ta ło ono u ż y t e , w r a z z n i m s a m y m .

A t e r a z p a r ę u w a g n a t e m a t d a r e m n y c h u s i ł o w a ń B y l e ' a , a b y j e d n o s t k o w o ś ć m ó w i e n i a o c z y m ś g w a r a n t o w a ł y j a k o ś s a m e s ł o w a . _ ^ T o m e k J o n e s n ie j e s t t ą s a m ą osobą, co k r ó l A n g l i i " znaczy , p o w i a d a E y l e , t y l e co : „(1) K t o ś , i t o k t o ś j e d e n t y l k o — z k r ę g u bl iżej n i e okreś lonego — n a z y w a się « T o m e k J o n e s » ; (2) k t o ś , i t o k t o ś j e d e n t y l k o , dz i e rży w Angl i i w ł a d z ę k ró l ewską ; o raz (3) n ie m a n i k o g o t a k i e g o , k t o b y z a r a z e m n a z y w a ł się «To-m e k J o n e s » i b y ł k r ó l e m Ang l i i " . Ale przec ież k i e d y m ó w i ę : „ T o m e k J o n e s n ie j e s t k r ó l e m Ang l i i " , t o n a p e w n o nie chodz i m i o t o , że d o k ł a d n i e j e d n a o s o b a z j ak i egoś g r o n a n a z y w a się „ T o m e k J o n e s " . T y m , co n a p r a w d ę k o n i e c z n e , jeśl i m a m s fo rmułować ok reś lone t w i e r d z e n i e , n i e j e s t wca le , a b y t y l k o j e d n a o s o b a n a z y w a ł a się „ T o m e k J o n e s " , lecz a b y m m ó w i ł o j e d n e j t y l k o , c h o ć b y i m n ó s t w o i n n y c h t a k s a m o się n a z y w a ł o . B ł ę d n e j e s t m n i e m a n i e , iż s a m o „ w y r a ż e n i e m ó w i ą c e o c z y m ś " m o ż e z a p e w n i ć i z a g w a r a n t o w a ć t ę j e d n o s t k o w o ś ć . J e s t t o oczywis t e w w y p a d k u i m i o n w ł a s n y c h , t u b o w i e m n ie m o ż e m y o d w o ł y w a ć się do zna czenia . „ T o m e k J o n e s " n i e m a znaczen ia , a wie lu l udz i t a k się

* Principia Maihematica, t. I, Cambridge 1910, s. 30. 1 4 „(Ten) stary wariat". 1 8 „(Ten) stary człowiek, który mieszka obok".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 541

n a z y w a . I m i o n a w ła sne są z w y k l e (p rzeważn ie ) i m i o n a m i wspóln y m i wie lu osób .

Z w y j a ś n i e ń R y l e ' a w i d a ć , że j e s t cechą i s t o t n ą s łów p r z y n a l e ż n y c h do o k r e ś l o n y c h g r u p , iż d e n o t u j ą o n e t o czy owo . P r z y s ł u g u j e i m t a cecha c h a r a k t e r y s t y c z n a z t e j r ac j i , iż „znaczą o n e a t r y b u t o sob l iwy" . B y ć m o ż e , m y ś l i o n o t a k i m w y r a ż e n i u , j a k : „ t h e o ldes t A m e r i c a n u n i v e r s i t y " 1 6 . T o f a k t , że n a j s t a r s z y m u n i w e r s y t e t e m a m e r y k a ń s k i m j e s t H a r v a r d . N i c j e d n a k n ie s to i n a p rze szkodz ie , b y m ó w i ą c o inne j szkole u ż y ć t y c h ż e s łów (przez p o m y ł k ę a lbo ż a r t e m ) .

R y l e m o ż e p o m i e s z a ł m ó w i e n i e o c z y m ś z m ó w i e n i e m o t y m c z y m ś w sposób p o p r a w n y , j a k o o t y m czy o w y m . M ó g ł b y m n p . p o wiedzieć o L . W . : „ H e is t h e p r e s i d e n t of t h e b a n k " 1 1 . J e d n a k ż e powiedzen i e , iż j e s t o n p r e z e s e m b a n k u , b y ł o b y n i e p o p r a w n e , p o n i e w a ż n ie j e s t o n p r e z e s e m , t y l k o wicep rezesem. Część t e g o , co m ó w i R y l e , b ę d z i e p o p r a w n a , jeśl i j ego u w a g i o d e n o t o w a n i u p o t r a k t u j e m y j a k o wy ja śn i en i e , n a c z y m po lega p o p r a w n e m ó wien ie o c z y m ś j a k o o t a k i m t o a t a k i m . Ale przec ież m o ż n a m ó w i ć o c z y m ś n i e p o p r a w n i e j a k o o t a k i m t o a t a k i m , a m i m o t o m ó w i ć o t y m c z y m ś właśn ie . P o n a d t o , a b y p o p r a w n i e m ó w i ć o c z y m ś j a k o o „ t h e s o - a n d - s o " , o w a „własność z n a c z o n a " p rzez d a n y z w r o t n ie m u s i p r z y s ł u g i w a ć wy łączn i e t e j r zeczy , o k t ó r e j m o w a , c h o ć n a p e w n o m u s i je j p r z y s ł u g i w a ć . N a o d w r ó t , m o ż e m y p o wiedz ieć , że g d y m a się m ó w i ć o c z y m ś p o p r a w n i e j a k o o „ t h e s u c h - a n d - s u c h " 1 8 , n i e j e s t kon i eczne , a b y wła sność „ z n a c z o n a " p rzez z w r o t k s z t a ł t u „ t h e s u c h - a n d - s u c h " b y ł a własnośc ią „osob l iwą" .

II

P y t a n i e : „O k i m (o c z y m ) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " , j e s t z a z w y c z a j d z i w n e . A le n ie zawsze j e s t d z i w n e . T w i e r d z ę , że sens , w j a k i m o w y r a ż e n i a c h (w p r z e c i w i e ń s t w i e d o p o s ł u g u j ą c y c h się

1 6 „(Ten oto jedyny) najstarszy uniwersytet amerykański". 1 7 „Jest on prezesem (tego oto) banku".

• 1 8 „(Ten oto) taki a taki", „taki a taki".

542 Leonard Linsky

n i m i ludzi ) p o w i a d a się. iż mówią one o r zeczach , j e s t p o c h o d n y . I d z i e m i t u o t o , że p y t a n i e : „O k i m (o czym) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " — z n a c z y t y l e , co p y t a n i e , k t ó r e się odnos i d o p e w n e j o s o b y : „O k i m (o czym) t a o soba m ó w i p r z y p o m o c y owego z w r o t u « t h e s o - a n d - s o » ? " . G d y p y t a n i a t ego n ie m o ż n a w t e n sposób p rzeksz t a ł c i ć , t o w ogóle n ie m o ż n a go z a d a ć , n p . : „O k i m m ó w i z a i m e k « o n » ? " , „o k i m m ó w i z w r o t « t h e old m a n » ? " 1 9 .

W wielu d y s k u s j a c h f i lozoficznych n a t e n t e m a t — z a k ł a d a n o , że t a k n ie j e s t . Eus se l l p o w i a d a , iż z w r o t d e n o t u j ą c y j e s t t a k o w y m „wyłączn ie z rac j i swego k s z t a ł t u " . M o ż n a b y więc z a d a ć p y t a n i e : „O k i m mówi z w r o t « t h e t a l l e s t m a n in t h e p r i son» 2 0 , p o n i e w a ż zwro t d e n o t u j ą c y m a t u t a k ą s a m ą p o s t a ć , j a k z w r o t „ T h e S u ł t a n of S w a t " 2 1 , o k t ó r y m m o ż n a tw ie rdz i ć , że o k i m ś m ó w i , m i a n o wicie o B a b e E u t h 2 2 . J e d n a k p ie rwszego z t y c h p y t a ń nie m o ż n a z a d a ć . P y t a n i e d r u g i e : „O k i m m ó w i z w r o t « T h e S u ł t a n of S w a t » ? " , n ie w y m a g a spec ja lnego k o n t e k s t u i n ie j es t t a k i e s a m o , j a k p y t a n i e z a d a n e w odnies ien iu do p e w n e j osoby , m i a n o w i c i e : „O k i m on mówi ł , u ż y w a j ą c owego z w r o t u ? " J e s t b o w i e m rzeczą jasną , że n a t o o s t a t n i e p y t a n i e m o ż n a b y o t r z y m a ć o d p o w i e d ź inną niż n a p i e rwsze . B y ł o b y t a k , g d y b y m ó w i ą c y p o m y l i ł się i mia ł t u n a m y ś l i Mickey M a n t l e " 2 3 . W y d a j e się więc, że p y t a n i e : „O k im m ó w i zwro t « t h e s o - a n d - s o » ? " , n ie zawsze j e s t t a k i m s a m y m pyt a n i e m , j a k t o , k t ó r e się odnos i do p e w n e j osoby , m i a n o w i c i e : „O k i m on mówi ł , pos ługu jąc się z w r o t e m « t h e s o - a n d - s o » ? "

Twie rdzę , że p r z y k ł a d y p r z e c i w n e są j e d y n i e p o z o r n e i że t e z a ogólna p o z o s t a j e n a d a l p r a w d z i w a . I s t n i e j e k l a s a w y r a ż e ń , k t ó r e (by u ż y ć szczęśl iwego opisu , d o k o n a n e g o p rzez S t r a w s o n a ) zaczę to p i sać wie lk imi l i t e r a m i . O t o p r z y k ł a d y : „ T h e S u ł t a n of S w a t " , „ T h e M o r n i n g S t a r " 2 4 , „ T h e Ci ty of A n g e l s " 2 5 . Można

1 9 „(Ten oto) stary człowiek", „(ten oto) stary mężczyzna". 2 0 „Najwyższy człowiek w (tym oto) więzieniu", „najwyższy mężczyzna

w (tym oto) więzieniu". 2 1 „Sułtan Swatu". 2 2 Nazwisko nieżyjącego już amerykańskiego mistrza gry w base-ball. 2 3 Nazwisko amerykańskiego mistrza gry w base-ball. 2 4 „Gwiazda Poranna". 2 5 „Miasto Aniołów".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 543

z a p y t a ć : „O j a k i m mieśc ie m ó w i z w r o t « T h e Ci ty of A n g e l s » ? " . O d p o w i e d ź b r z m i : „O Los A n g e l e s " . W y r a ż e n i a t a k i e są coraz bl iższe t ego , b y s t a ć się i m i o n a m i w ł a s n y m i , n p . „ T h e Beas t of Be lsen" 2 6 . O n e właśn ie częs to i r az p o r az służą j a k o n a z w y jak ie j ś r zeczy l u b osoby , i d l a t e g o m o ż n a p y t a ć , o c z y m mówią . Możl iwe, że filozofowie s k o n c e n t r o w a l i swą u w a g ę n a t a k i c h , j a k t e , p r z y k ł a d a c h , k i e d y mówi l i b ą d ź zak ł ada l i , iż zawsze m o ż n a z a d a ć p y t a n i e : „O k i m (o c z y m ) m ó w i z w r o t « t h e s o - a n d - s o » ? " T y m c z a s e m nie zawsze m o ż n a .

I n n y m , b y ć m o ż e , ź ród ł em t ego b ł ę d u j e s t pomieszan i e znaczen ia o raz m ó w i e n i a o c z y m ś , czyl i odnoszen i a się do czegoś. M o ż n a z a p y t a ć z a r ó w n o : „ W h a t does t h i s p h r a s e m e a n ? " 2 7 , j a k : „ W h o m do y o u m e a n ? " 2 8 .

R ó w n i e ż z d a n i a : „ I r e fe r red t o s o - a n d - s o " 2 9 o raz „ I m e a n t s o - a n d - s o " 3 0 , są sobie , j a k się zda je , i s t o t n i e b l iskie . J e d n a k ż e t e czasownik i różn ią się w sposób z a s a d n i c z y , o c z y m m o ż n a się p r z e k o n a ć za p o m o c ą n a s t ę p u j ą c y c h r o z w a ż a ń . M o ż n a z a d a ć p y t a n i e : „ W h y d id y o u ref e r t o h i m ? " 3 1 , n a t o m i a s t n ie m o ż n a zap y t a ć : „ W h y d id y o u m e a n h i m ? " 3 2 . M o ż n a powiedz ieć : „ D o n ' t ref er t o h i m " 3 3 , n a t o m i a s t n ie m o ż n a powiedz i eć : „ D o n ' t m e a n h i m " 3 4 . „ H o w of ten did y o u refer t o h i m ? " 3 5 — t o p y t a n i e sen-

2 6 „Potwór z Belzen". 2 7 „Co ten zwrot znaczy?". 2 8 „Kogo masz na myśli?". 2 9 „Mówiłem o tym a tym", „Miałem na myśli to a to", „Wspomniałem

o tym a tym", „Robiłem aluzję do tego a tego". 3 0 „Miałem na myśli to a to", „Chciałem wyrazić to a to", „Szło mi o to

a to". 3 1 „Czemu o nim mówiłeś?", „Dlaczego o nim wspominałeś!" itd. 3 2 „Czemu miałeś go na myśli?", „Dlaczego chodziło ci o niego?"; w ję

zyku angielskim pytania te są niepoprawne, co przestaje być widoczne w przekładzie.

3 3 „Nie mów o nim". „Nie wspominaj o nim". „Nie rób do niego aluzji". 3 4 „Nie miej go na myśli". „Niech ci o niego nie chodzi"; rozkazy te są

w języku angielskim niepoprawne, co w przekładzie na polski przestaje być tak jaskrawe.

3 5 „Jak często o nim mówiłeś (wspominałeś itd.)?"

644 Leonard Linsky

sowne , n a t o m i a s t : „ H o w of ten d id y o u m e a n h i m ? " 3 6 — n ie . M o ż n a z a p y t a ć : „ W h y do y o u ref er t o h i m as t h e s u c h - a n d -s u c h ? " 3 7 , n a t o m i a s t n ie m o ż n a z a d a ć p y t a n i a : „ W h y do y o u m e a n h i m as t h e s u c h - a n d - s u c h ? " 3 8 Mogę z a p y t a ć , d laczego w ogóle o n i m m ó w i s z 3 9 , n a t o m i a s t n i e m o g ę z a d a ć p y t a n i a , c z e m u w ogóle m a s z go n a m y ś l i 4 0 . Czasownik „ t o m e a n " 4 1 m a f o r m y czasu t e raźn ie j szego nieciągłego 4 2 , n p . „ I m e a n y o u " 4 S , n a t o m i a s t n i e m a f o r m y czasu t e raźn ie j szego p r o g r e s y w n e g o 4 4 , „ I a m m e a n i n g y o u " 4 5 . Czasownik „ to re fe r" m a z a r ó w n o f o r m ę czasu t e raźn ie j szego p r o g r e s y w n e g o , „ I a m re fe r r ing t o y o u " 4 6 , j a k f o r m ę czasu t e raźn ie j szego nieciągłego, „ I refer t o A d l a i S t e v e n s o n " 4 7 .

T e r o z w a ż a n i a g r a m a t y c z n e w y k a z u j ą , iż m ó w i e n i e o k i m ś 4 8

j e s t czynnośc ią ; t o zaś , że się kogoś m a n a m y ś l i 4 9 , n ie j e s t czynnością. P o n i e w a ż t o c zynność , p r z e t o m o ż e b y ć rzeczą s t o s o w n ą

3 6 „Jak często miałeś go na myśli?" „Ile razy ci o niego chodziło?"; pytania te, bezsensowne w języku angielskim, w języku polskim, choć nienaj-zgrabniejsze, przecież są sensowne.

3 7 „Dlaczego mówisz o nim (wspominasz o nim) jako o takim a takim (tym a tym)?".

3 8 „Dlaczego masz go na myśli jako takiego a takiego?", „Czemu chodzi ci o niego jako o takiego a takiego?" pytania te są w języku angielskim niepoprawne, a w przekładzie na polski tylko niezgrabne.

3 9 „Why you refer to him at all" („czemu w ogóle o nim wspominasz", „dlaczego w ogóle go wymieniasz").

4 0 „Why you mean him at all"; w przekładzie na polski pytanie to jest poprawne.

4 1 „Znaczyć", „oznaczać"; „mieć (kogoś, coś) na myśli", „chcieć (coś) powiedzieć (wyrazić)".

4 2 „Noncontinuous present tense forms". 4 3 „Mam na myśli ciebie", „O ciebie mi chodzi", „ 0 tobie mówię". 4 4 „The present progressive tense form". 4 5 „(Właśnie teraz) mam ciebie na myśli", „(właśnie teraz) o ciebie mi

chodzi" — w języku polskim są to formy poprawne. 4 6 „(Właśnie) mówię o tobie", „(właśnie teraz) wspominam o tobie". 4 7 „Mówię o Adlaju Stevensonie". „Wspominam o Adlaju Stevensonie". 4 8 „Referring to someone" („wspominanie o kimś", „wymienianie kogoś"). 4 9 „Meaning someone („to, że o kogoś idzie", „to, że się o kimś chce po

wiedzieć").

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 645

a lbo n ie s tosowną , iż k t o ś ją w y k o n u j e . A z a t e m m o ż e się o k a z a ć z two je j s t r o n y n i e s t o s o w n e , że o k i m ś w s p o m i n a s z 5 0 , n a t o m i a s t n i e m o ż e b y ć n i e s t o s o w n e , iż k o g o ś m a s z n a m y ś l i 6 1 . Może b y ć rzeczą w a ż n ą l u b kon ieczną , a b y ś o k i m ś p o w i e d z i a ł 5 2 , n a t o m i a s t n ie m o ż e b y ć rzeczą w a ż n ą czy kon ieczną , a b y ś m i a ł kogoś n a m y ś l i 5 3 . M o ż n a m i e ć z a m i a r kogoś w y m i e n i ć 5 4 , n a t o m i a s t n ie m o ż n a mieć z a m i a r u kogoś m i e ć n a m y ś l i .

lii

W d y s k u s j a c h n a t e m a t t w i e r d z e ń t a k i c h , j a k : „ E d w a r d V I I is t h e k i n g of E n g l a n d " 5 5 , p a d a n i e k i e d y u w a g a , iż b u d u j ą c j e , m ó w i się o t e j s a m e j osobie d w a r a z y . F r e g e p o w i e d z i a ł b y , że o t e j osobie m ó w i się za k a ż d y m r a z e m w i n n y sposób . T e n p o g l ą d n a w s p o m n i a n e t w i e r d z e n i a p r o w a d z i do i n t e r p r e t o w a n i a ich j a k o i d e n t y c z n o ś c i . P r z y j r z y j m y się j e d n a k n a s t ę p u j ą c e j r o z m o w i e i z o b a c z m y , j a k d z i w n ą j e s t rzeczą u t r z y m y w a ć , iż w t ego ro d z a j u k o n t e k s t a c h d w u k r o t n i e m ó w i się o t e j s ame j osobie :

„ A : H e is t h e k i n g of E n g l a n d . „ B : T o w h o m a r e y o u re fe r r ing? „ A : T h a t m a n b e h i n d t h e f lag. „ B : H o w m a n y t i m e s d id y o u refer t o h i m ? " 5 6

K i l k a k r o t n e w s p o m i n a n i e o k i m ś w t o k u jak ie j ś w y p o w i e d z i , t o racze j c h y b a co i n n e g o . O k i m ś , k t o w y m i e n i a n a z w i s k o jak ie j ś osoby , n ie powie się c h y b a n o r m a l n i e , że czyn iąc t o , m ó w i o n i e j . P o w o ł a n i e się n a kogoś p o n a z w i s k u — t o coś , co p o d p e w n y m i w z g l ę d a m i j e s t r acze j p r z e c i w i e ń s t w e m aniżel i p r z y k ł a d e m m ó wien ia o n i m .

5 0 „To refer to someone" — („o kimś mówisz(ć)", „kogoś wymieniasz(ć)"). 5 1 „To mean someone" („o kogoś ci chodzi"). 5 2 „You should refer to someone". 5 3 „You should mean someone". 5 4 „To refer to someone („o kimś mówisz(ć)", „kogoś wymieniasz (ć)". 5 5 „Edward VII jest (tym oto jedynym) królem Anglii". 5 6 „A: To jest król Anglii.

B: O kim mówisz? A: O tamtym mężczyźnie (stojącym) za flagą. B: Ile razy o nim powiedziałeś?".

546 Leonard Linsky

Je ś l i się p r z y j m i e , że i lekroć m ó w i ą c y w y m i e n i a coś p o imie n i u w j a k i m ś t w i e r d z e n i u , t y l e k r o ć m ó w i on o t e j r zeczy , t o d a się s t ą d wyc i ągnąć p e w n e b a r d z o p a r a d o k s a l n e wniosk i . W y n i k a ł o b y z t ego , że g d y p iszę w m y m a r t y k u l e : „Nie m ó w i ę t u , oczywis t a , o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e " 5 7 , t o właśn ie m ó w i ę o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e . G d y b y j e d n a k zwrócono się do kogoś z p rośbą , ż e b y p o k a z a ł , gdz ie w m y m a r t y k u l e m ó w i ł e m o L u d w i k u W i t t g e n -s te in ie , b y ł o b y z jego s t r o n y a b s u r d e m w s k a z a n i e t w i e r d z e n i a , w k t ó r y m p o w i a d a m : „Nie m ó w i ę t u o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e " . T o s a m o d o t y c z y t w i e r d z e n i a , w k t ó r y m p o w i a d a m : „Mówię t u o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e " 5 8 . G d y b y z a p y t a n o , gdzie w m y m a r t y k u l e m ó w i ł e m o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e , a b s u r d e m b y ł o b y w s k a z a n i e t w i e r d z e n i a , w k t ó r y m p o w i a d a m : „Mówię t u o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e " . W o b u w y p a d k a c h u ż y ł e m n a z w i s k a W i t t g e n s t e ina . Z a t e m : w y m i e n i ć kogoś p o n a z w i s k u t o nie kon ieczn ie — m ó w i ć o n i m . R o z w a ż m y jeszcze i t e n p r z y k ł a d . P r z y p u ś ć m y , że p o r t i e r w M a g d a l e n College 5 9 p y t a , kogo s z u k a m . O d p o w i a d a m : „ G i l b e r t a R y l e ' a " . Czy k t o k o l w i e k powie , że m ó w i ł e m o Gi lberc ie R y l e ' u ? Ale j e ś l i b y m w t o k u r o z m o w y p o w ied z i a ł : „Nie m ó w i ę t u o n a j w a ż n i e j s z y m spoś ród filozofów obecne j d o b y " , t o wówczas m ó w i ł b y m właśn ie o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e ; niem n i e j j e d n a k nie m o ż n a b y o m n i e tw ie rdz ić , iż w dop ie ro co wyg ł o s z o n y m z d a n i u , „wówczas m ó w i ł b y m właśn ie o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e " , p o w i e d z i a ł e m o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e . I t a k jes t m i m o f a k t u , iż L u d w i k W i t t g e n s t e i n t o na jważn ie j s zy ze wspó łczesnych filozofów. O t o i m a m y p a r a d o k s m ó w i e n i a o c z y m ś 6 0 . K i e d y p o w i a d a m : „właśn ie m ó w i ę o L u d w i k u W i t t g e n s t e in i e " 6 1 , t o n ie m ó w i ę o L u d w i k u W i t t g e n s t e i n i e *.

* Tradycja filozoficzna sankcjonuje tworzenie takich paradoksów. Mam tu na myśli paradoks Meinonga, dotyczący obiektów, o których można praw-

5 7 „I am not, of course, referring to Ludwig Wittgenstein". 5 8 „I am referring to Ludwig Wittgenstein". 5 9 Kolegium Magdaleny — jedna z placówek Uniwersytetu w Oksfordzie. f > 0 „The paradox of reference" (paradoks wspominania o kimś, wymienia

nia kogoś, odnoszenia się do kogoś). t i l „I am referring to Ludwig Wittgenstein".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 547

N i e k t ó r e t w i e r d z e n i a , u w a ż a n e d o t y c h c z a s za i d e n t y c z n o ś c i , n ie d a d z ą się w t e n sposób r o z u m i e ć . P r z y p u ś ć m y , że t ł u m a c z ę m e m u z a ż e n o w a n e m u s y n o w i : „Char les d e Gau l l e is n o t t h e k i n g of F r a n c e " 6 2 . Ż e t w i e r d z e n i e t o n ie j e s t i den tycznośc ią , m o ż n a w y k a z a ć w n a s t ę p u j ą c y sposób . Z a ^ b w y n i k a , iż b ^ a, n a t o m i a s t z t w i e r d z e n i a : „Char les de Gau l le is n o t t h e k i n g of F r a n c e " n ie w y n i k a , że : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t Char les de G a u l l e " 6 3 . P i e r w s z e z t y c h t w i e r d z e ń t o p r a w d a , g d y t y m c z a s e m d rug ie t o a n i p r a w d a , a n i fałsz. P r z y c z y n ą t ego n ie j e s t f a k t , iż — j a k się n i e k i e d y t w i e r d z i — m ó w i ą c : „ T h e k i n g of F r a n c e . . . " 6 4 , o n i k i m f a k t y c z n i e nie m ó w i ę 6 5 . P r z y c z y n a leży w t y m , że F r a n c j a n ie j e s t k r ó l e s t w e m i że n ie i s tn ie je ż a d e n k r ó l F r a n c j i . W ł a ś n i e , również powiedzen i e o kobiec ie n i e z a m ę ż n e j , że : „ J e j m ą ż j e s t d l a niej d o b r y " , t o a n i p r a w d a , an i fałsz. Alę k t o ś , u ż y w a j ą c t y c h słów, m ó g ł z p o w o d z e n i e m m ó w i ć o j a k i m ś m ę ż c z y ź n i e , b o m y ś l a ł może , iż j e s t on m ę ż e m owej p a n i ( k t ó r a w rzeczywis tośc i m ę ż a nie m a ) . N i e m n i e j j e d n a k c y t o w a n e t w i e r d z e n i e n ie j e s t a n i p r a w dz iwe, an i fa ł szywe, p o n i e w a ż z a k ł a d a , że o w a p a n i m a m ę ż a , g d y t y m c z a s e m nie m a o n a m ę ż a . T o o s t a t n i e o b a l a t e zę S t r a w s o n a , że jeśl i za łożenie co do i s tn i en ia n ie j e s t spe łn ione , t o m ó w i ą c y — o n i c z y m f a k t y c z n i e n ie m ó w i 6 6 . T u b o w i e m owo za łożenie j e s t fa ł szywe, a m i m o t o m ó w i ą c y — o k i m ś mówi ł , m ianowic i e o t y m mężczyźn i e , k t ó r e g o m y l n i e wziął za m ę ż a owej p a n i .

O c z y w i s t a , m o ż e k t o ś „ o m i e s z k a ć p o w i e d z e n i a o c z y m ś " 6 7 , lecz n ie t a k , j a k t ego w y r a ż e n i a u ż y w a S t r a w s o n . N a p r z y k ł a d , w y w w a s z y m a r t y k u l e możec i e n ic n ie w s p o m i n a ć o m o i m a r t y k u l e 6 8 .

dziwie twierdzić, że żadne tego rodzaju obiekty nie istnieją, oraz paradoks Fregego, głoszący, iż pojęcie k o ń nie jest pojęciem.

6 2 „Karol de Gaulle n i e jest obecnym królem Francji". 6 3 „(Ten oto) król Francji n i e jest Karolem de Graulle". 6 4 „(Ten oto) król Francji...". 6 5 „I have failed to refer". 6 6 „The speaker has failed to refer". 8 7 „Fail to refer". 6 8 „You may fail to refer to m y article".

L o g i k a i j ę z y k 37

548 Leonard Linsky

IV

S p r a w a p r z e d s t a w i a się. rzecz j a s n a , w t e n sposób , iż — w e d l e p r o p o n o w a n e j p r zez E u s s e l l a a n a l i z y s ądów zawie ra j ących z w r o t y d e s k r y p t y w n e — sąd : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t Char les de G a u l l e " , n ie j e s t i den tycznośc ią . P o d a n e p r zezeń u z a s a d n i e n i e t e g o f a k t u różn i się ca łkowic ie od u z a s a d n i e n i a , k t ó r e t u p r z e d chwilą p r z e d s t a w i ł e m . Z d a n i e m E u s s e l l a . sąd t e n to uogó ln ien ie e g z y s t e n c j a l n e , t a k i e j e d n a k , k t ó r e g o s k ł a d n i k i e m jes t sąd iden-t y c z n o ś c i o w y . F a k t y c z n i e , z p u n k t u w idzen i a E u s s e l l a , sąd nasz m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć d w o j a k o , w zależności od t ego , czy się u w a ż a , iż ów z w r o t d e s k r y p t y w n y „ w y s t ę p u j e — wed le okreś le n i a c y t o w a n e g o a u t o r a — j a k o p r y m a r n y " 6 9 , czy „ j ako s ekun -d a r n y " 7 0 w ob ręb i e całego sądu , k t ó r e g o j es t częścią. M o ż n a t o u jąć w i n n y sposób i powiedz ieć , że sąd : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t Char les de G a u l l e " , p o d l e g a — wed le z a p a t r y w a ń E u s s e l l a — d w o j a k i e m u rozb io rowi , w za leżnośc i od t ego , czy w y s t ę p u j ą c e w n i m przeczen ie t r a k t o w a ć b ę d z i e m y j a k o negac ję w e w n ę t r z n ą , czy j a k o zewnę t r zną . P r z y p ie rwsze j z t y c h i n t e r p r e t a c j i m i a ł b y on p o s t a ć :

(1) l{rx){0x)]{^ W{ix){0x)} .

P r z y d rug ie j i n t e r p r e t a c j i sąd nasz p r z y b r a ł b y p o s t a ć :

(2) ^{[(rx){0x)](W(w)(0x))} .

P r z y k a ż d e j z t y c h i n t e r p r e t a c j i s ą d : „ T h e k i n g of F r a n c e is n o t Char les de Gau l l e " , m a w a r t o ś ć logiczną. P r z y p ie rwsze j i n t e r -

j p r e t a c j i (1) j e s t on fa ł szywy, a p r z y d rug ie j (2) — p r a w d z i w y . Z t ego p o w o d u obie i n t e r p r e t a c j e u w a ż a m za n i e t r a fne . T e r a z

j e d n a k c h c i a ł b y m p r z e d s t a w i ć a r g u m e n t y , k t ó r e p r z e m a w i a j ą za t w i e r d z e n i e m , iż B u s s e l l o w s k a a n a l i z a s ądów zawie ra j ących

i : d e s k r y p c j e okreś lone j e s t b ł ę d n a i że f a k t y c z n i e wca le n ie m o ż e o n a ! spełnić w y z n a c z o n e g o jej z a d a n i a . N ie p r z y n o s i o n a rozwiązan i a i s łynne j Eusse l lowsk ie j z a g a d k i n a t e m a t J e r z e g o I V oraz a u t o r a

l - :

I 0 9 „Primary occurrence" — „wystąpienie prymarne". j 7 0 „Secondary occurrence" — „wystąpienie sekundarne".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 549

„ W a v e r l e y a " . O t o E u s s e l l a i n t r y g o w a ł o , d laczego z p r z e s ł a n k i , iż J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a -v e r l e y a " , nie m o ż n a w y c i ą g n ą ć w n i o s k u , że J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy kScott j e s t S c o t t e m , skoro S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a r e r l e y a " . W e d ł u g rozwiązan ia p r o p o n o w a n e g o p rzez Eus se l l a , wn iosek : „ J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t S c o t t e m " , u z y s k a n y n a pods tawie~śąd i iT „ J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m <<Waverleya>>", n ie j e s t w n i o s k i e m n iezawodn y m , pon i eważ p r z y t o c z o n a p r z e s ł a n k a , g d y ją p o p r a w n i e zana l i zować , nie zawie ra , j a k się okazu j e , j a k o s k ł a d n i k a ż a d n e j t a k i e j d e s k r y p c j i ok re ś lone j , n a k t ó r e j mie jsce m o ż n a p o d s t a w i ć słowo „ S c o t t " .

O t o i s tn i e j ą d w a (i t y l k o d w a ) s p o s o b y e l i m i n o w a n i a z w r o t u d e s k r y p l y w n e g o w sądzie l og i cznym, p r z y c z y m są w a ż n e względy , p r z e m a w i a j ą c e p rzec iw k a ż d e j z d w ó c h o t r z y m y w a n y c h w rezul t ac ie i n t e r p r e t a c j i . P i e r w s z y sposób po l ega n a t y m , że z d a n i u : „ J e r z y IV p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m « W a -v e r l e y a » " , p r z y p i s u j e m y p o s t a ć :

(3) \{ix)(0x)]{W(vx)(0x)} ,

a w y n i k e l iminac j i z w r o t u d e s k r y p t y w n e g o j es t n a s t ę p u j ą c y :

(4) (3e)[(x)((0x) (x =c))&(Yc)].

D r u g i sposób po lega n a t y m , że p r z y t o c z o n e m u sądowi p r z y p i s u j e m y p o s t a ć :

(5) X{W{rx){®x)} ,

a wyn ik e l iminac j i j e s t n a s t ę p u j ą c y :

(6) X{(3c)[(x)((0x) . (a? = c ) & (We)}} .

G d y nasz sąd i n t e r p r e t o w a ć b ę d z i e m y w e d ł u g w z o r u (4), o t r zy m a m y :

(7) J e d n a i t y l k o j e d n a osoba n a p i s a ł a „ W a v e r l e y a " i J e r z y V I p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy t o j e s t S c o t t .

G d y nasz sąd i n t e r p r e t o w a ć b ę d z i e m y w e d ł u g w z o r u (6), o t r zy m a m y :

37*

550 Leonard Linsky

(8) J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy j e d n a i t y l k o j e d n a o s o b a n a p i s a ł a „ W a v e r l e y a " o raz czy osobą t ą j e s t S c o t t .

A t e r a z —» co się t y c z y p o w o d ó w o d r z u c e n i a o b u t y c h i n t e r p r e t a c j i . P o p i e rwsze , r o z w a ż m y (7) . J e s t t o i n t e r p r e t a c j a , wed le k t ó r e j d e s k r y p c j i okreś lone j p r z y z n a j e się c h a r a k t e r p r y m a r n y 7 1 . K ł o p o t po l ega t u t a j n a t y m , iż p r z y t e j i n t e r p r e t a c j i — i s to tn i e , z i n n y c h p r z e s ł a n e k w y n i k a , że J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , c z y S c o t t j e s t S c o t t e m . T o o s t a t n i e m a p o s t a ć Wb. Sąd , iż S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a v e r l e y a " , m a p o s t a ć : b=(ix)(&x). Z t y c h d w ó c h o t r z y m u j e m y naszą n i e p o ż ą d a n ą k o n k l u z j ę , m a j ą c ą (wed ług rozw a ż o n e j i n t e r p r e t a c j i ) k s z t a ł t : xF(tx)(&x). E o z u m o w a n i e t o , p r z y t e j i n t e r p r e t a c j i s t a j e się p r z y p a d k i e m szczegó lnym zwyk łego p o d s t a w i e n i a w o b r ę b i e t w i e r d z e n i a 14.15 z ks i ążk i Principia Mathematica:

{(ix)(Wx) = 6} -> {W(ix)(&x) s Wb} . (15.14)

D z i w n ą k o n s e k w e n c j ą i n t e r p r e t a c j i (7) j e s t t a k ż e f a k t , iż jeśli w t e n sposób z a n a l i z o w a ć sąd : „ J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m « W a v e r l e y a » " , t o w y n i k a s t ąd , że „ W a -v e r l e y " n ie j e s t dz ie łem n a p i s a n y m przez więcej n iż j e d n e g o a u t o r a . A le przec ież t o , rzecz j a s n a , n a p r a w d ę n ie w y n i k a , i d l a t e g o in te r p r e t a c j a (7) j e s t n i e z a d o w a l a j ą c a . J a k i j e s t j e d n a k d o w ó d , że o w a d z i w a c z n a k o n s e k w e n c j a i s t o t n i e w y n i k a z t e j i n t e r p r e t a c j i ? (7) m a p o s t a ć (4), (4) j e s t egzys t enc j a ln i e zgene ra l i zowaną kon iunkc ją , t a k że m o ż e m y k w a n t y f i k a t o r e g z y s t e n c j a l n y p o s t a w i ć p r z y k a ż d y m z je j c z y n n i k ó w . P o u p r o s z c z e n i u więc o t r z y m u j e m y :

(9) (3c){(x)[(0x) = (x=*c)]}.

Ale (9) t o — n a m o c y definicj i 14.02 z Principiów — ty l e , co :

(10) El (w) ( 0 0 ) .

Z g o d n i e z i n t e r p r e t a c j ą , k t ó r ą p o d a l i ś m y wyże j d l a z m i e n n y c h , p r o w a d z i t o do s f o r m u ł o w a n i a :

(11) J e d n a i t y l k o j e d n a o s o b a n a p i s a ł a „ W a v e r l e y a " . 7 1 „A primary occurence".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 551

Z (11) w y n i k a , że „ W a v e r l e y " nie j e s t dz ie łem więcej n iż j e d n e g o a u t o r a .

P r z e j d ź m y t e r a z d o d rug i e j i n t e r p r e t a c j i , p r z y k t ó r e j z w r o t o w i „ a u t o r « W a v e r l e y a » " 7 2 w sądzie l o g i c z n y m : „ J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m « W a v e r l e y a » " , p r z y p i s u j e m y c h a r a k t e r s e k u n d a r n y . J e s t t o n a s z e s fo rmu łowan ie (8). Ale, rzecz j a s n a , (8) n i e z n a c z y t e g o s a m e g o , co nasz sąd , (8) b o w i e m głosi , iż J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć z a r a z e m : czy j e d n a i t y l k o j e d n a o soba n a p i s a ł a „ W a v e r l e y a " o r a z —jeże l i t a k — t o czy ową osobą b y ł S c o t t . N a p e w n o j e d n a k z s ądu , że J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy S c o t t j e s t a u t o r e m „ W a v e r l e y a " , n ie w y n i k a , iż J e r z y I V p r a g n ą ł się dowiedz ieć , czy t o p r a w d a , czy t eż fałsz, że a lbo „ W a v e r l e y " wca l e n ie zos t a ł n a p i s a n y , a l bo n a p i s a ł go więcej niż j e d e n a u t o r . Ca łk i em moż l iwe , że J e r z y I V b a r d z o d o b r z e wiedzia ł , iż „ W a v e r l e y a " n a p i s a ł j e d e n i t y l k o j e d e n człowiek , choć n ie wiedz ia ł , k t o t o b y ł . N i e p o t r a f i ę t e ż d o s t r z e c ż a d n e j inne j angie l sk ie j wers j i w z o r u (6), w k t ó r e j u d a ł o b y się u n i k n ą ć t ego n i e p o ż ą d a n e g o r e z u l t a t u . A z a t e m a n i (6), an i (4) n ie są t o d o p u s z c z a l n e p o s t a c i o m a w i a n e g o s ą d u log icznego .

Mówien ie o c z y m ś nie o d z n a c z a się wszechobecnośc ią pr : p i s y w a h l T ^ fi lozoficznej . D z i w n i e t o b r z m i , g d y się twiefdzf f że k i e d y p o w i a d a m : „ Ś w i ę t y Mikoła j m i e s z k a n a Bie gun ie P ó ł n o c n y m " , t o m ó w i ę o Ś w i ę t y m Mikoła ju , a l bo że k i e d y p o w i a d a m : „Nie i s tn ie je o k r ą g ł y k w a d r a t " 7 3 , t o m ó w i ę o o k r ą g ł y m k w a d r a c i e . Czyż m u s z ę o c z y m ś m ó w i ć ? Fi lozofowie p y t a j ą : „ J a k ż e t o moż l iwe m ó w i ć o c z y m ś , co n ie i s t n i e j e ? " Częs to j e d n a k p r z y k ł a d y , k t ó r e p r z y t a c z a się j a k o d o w ó d 7 iż t o r z e k o m o r o b i m y ( „ H a m l e t b y ł ks ięc iem D a n i i " , „ P e g a z zos t a ł s c h w y t a n y p r z e z Be l le ro fona" , „Nie i s tn ie je z ło t a g ó r a " ) , są t a k i e , że w odn ies i en iu do n ich n ie m o ż n a p o p r o s t u p o w y ż s z e g o p y t a n i a z a d a ć w sposób

7 2 „The author of «Waverley»" — „(ten jedyny) autor «Waverleya»". 7 8 „The round sąuare" — „(ten oto) okrągły kwadrat", „(jedyny) okrągły

kwadrat".

V

552 Leonard Linsky

s en sowny . W t y c h w y p a d k a c h , w k a ż d y m raz ie , n ie m a nic do wy jaśn ien ia .

J a k ż e j e s t moż l iwe s fo rmułowan ie p r a w d z i w e g o t w i e r d z e n i a o n i e i s tn i e j ącym obiekcie? J e ś l i b o w i e m t w i e r d z e n i e m a b y ć o c z y m ś , t o o w a rzecz m u s i i s tn ieć , g d y ż w p r z e c i w n y m raz ie j a k ż e b y owo tw ie rdzen i e mog ło j ą właśn ie w y m i e n i a ć , czy o n i e j m ó w i ć ? N ie m o ż n a m ó w i ć o n i c z y m b ą d ź w y m i e n i a ć niczego, więc skoro t w i e r d z e n i e n ie m o ż e b y ć o n i c z y m , t o m u s i zawsze b y ć o c z y m ś . A z a t e m — k o n k l u d u j e się i dąc p o linii t ego s t a r o ż y t n e g o r o z u m o w a n i a — nie m o ż n a powiedz ieć n ic p r a w d z i w e g o a n i fałszywego o n i e i s t n i e j ącym p r z e d m i o c i e . N a w e t n ie m o ż n a powiedzieć , że n ie i s tn ie je .

T ó Właśnie owo s ę d z i w e , b i egnące t y m t o r e m r o z u m o w a n i e , od czasów P l a t o n a uczyn i ło z m ó w i e n i a o c z y m ś — p r o b l e m fi lozoficzny. J e d n a k ż e , s t a r o ż y t n e czy n ie , r o z u m o w a n i e t o j e s t skanda l i czn i e z łe . O t o n iewą tp l iwie p r z y k ł a d , j a k filozofowie rzeczywiśc ie da l i się skus ić i s p r o w a d z i ć n a m a n o w c e z w o d n i c z y m a n a l o g i o m . N ie m o g ę powies ić n ie i s tn ie jącego cz łowieka . Mogę t y l k o powies ić j ak iegoś i s tn ie jącego cz łowieka . W i e s z a n i e niei s tn ie jącego cz łowieka nie j e s t w ogóle w y k o n y w a n i e m czynnośc i wieszan ia . A więc , n a zasadz ie ana logi i , m ó w i ć o n i e i s t n i e j ącym cz łowieku — t o w ogóle n ie m ó w i ć . Z a t e m : n ie m o g ę nic powie dzieć o n i e i s t n i e j ącym cz łowieku . M o ż n a b y r ó w n i e d o b r z e do wodz ić , że n ie m o g ę p o l o w a ć n a j e l en ie w lesie, w k t ó r y m nie m a je leni , b y ł o b y t o b o w i e m p o l o w a n i e n a n i c .

T o właśn ie t ego r o d z a j u ref leksje filozoficzne m u s i a ł y sk łonić W i t t g e n s t e i n a do n a p i s a n i a w jego Uwagach 7 4 : „ Z w r a c a m y u w a g ę n a w y r a ż e n i a , k t ó r y c h u ż y w a m y w odn ies ien iu do t y c h r zeczy ; n ie r o z u m i e m y ich j e d n a k ż e , t y l k o m y l n i e j e i n t e r p r e t u j e m y .

; G d y u p r a w i a m y filozofię, t o z a c h o w u j e m y się j a k dz ikusy , l udz ie p i e r w o t n i , k t ó r z y słyszą w y r a ż e n i a l udz i cywi l i zowanych , fałszywie j e i n t e r p r e t u j ą , a n a s t ę p n i e wyc iąga ją z t ego dz iwaczne w n i o s k i " *.

* Remarks on Foundations of Mathematics, Oxford 1956, s. 39. 7 4 Tytuł oryginału: Remarks on Foundations of Mathematics — Uwagi

o podstawach matematyki.

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 553

P r z y j r z y j m y się nieco b l iże j , co t o t a k i e g o — m ó w i ć o rzec z a c h , " k t ó r e n i e ^ m a m y t n m n ó s t w o r ó ż n y c h wy;padkÓTrr~*0^ b ę d z i e m y się t r z y m a ć t a k i c h , k t ó r e o d e g r a ł y w y b i t n ą ro lę w filozofii, r ó ż n o r o d n o ś ć t a m o ż e u lec red u k c j i . Co t r z e b a n a m t e r a z r o z w a ż y ć , t o b o h a t e r ó w w u t w o r a c h fikcji l i t er ać¥IeJ7Taklch" "j a k p a n P i ć k w i c k ; p o s t a c i mi to log iczne , t a k i e j a k P e g a z ; p o s t a c i l e g e n d a r n e , t a k i e j a k P a w e ł B u n y a n ; p o s t a c F T l k ć y j h e , t a k i e j a k Ś w i ę t y M i k o ł a j ; wreszcie p o s t a c i b a ś n iowe, t a k i e j a k K r ó l e w n a Śn ieżka . (A c z e m u nie d o d a ć p o s t a c i z k o m i k s ó w , t a k i c h j a k P o g o ? ) Czyż p o s t a c i t e n a p r a w d ę nie i s tn ie ją? P a n P i ć k w i c k n a p r a w d ę j e s t b o h a t e r e m w powieśc i ; a p a n E y l e — nie . N a p r a w d ę w mi to log i i g reck ie j i s tn ie je p o s t a ć , k t ó r e j n a imię „ P e g a z " , n ie m a t a m n a t o m i a s t t a k i e j , k t ó r e j n a imię „ S o k r a t e s " ; i s tn ie je t eż n a p r a w d ę b o h a t e r k o m i k s ó w , imien i e m „ P o g o " . Mówiąc o t y c h p o s t a c i a c h , m o g ę powiedz ieć r zeczy p r a w d z i w e , a t a k ż e m o g ę powiedz ieć n i e p r a w d ę . J e ś l i , n a p r z y k ł a d , p o w i e m , że P o g o j e s t s łon iem, k t ó r y m ó w i , n ie b ę d z i e t o p r a w d ą . T a k ż e P e g a z nie j e s t kaczką . G d y się m ó w i o t y c h r zeczach , idzie o t o , b y f a k t y b r a ć p o p r o s t u . T o j e s t p r o b l e m d la m n i e , a n ie p r o b l e m d l a D i c k e n s a czy W a l t a K e l l y . T o , co D i c k e n s m ó w i o p a n u P i c k w i c k u w Klubie PicJcwicJca, n ie m o ż e b y ć fałszem, m i m o że m o ż e nie p a s o w a ć do p o s t a c i ; a z n o w u w k o m i k s i e W a l t K e l l y n ic n ie m ó w i o s w y m oposie P o g o , t e n b o w i e m s a m o sobie m ó w i . P o g o n a t o m i a s t m ó g ł b y coś powiedz ieć o W a l cie K e l l y m (czy o K a r o l u de Gaul le) i t o coś m o g ł o b y nie b y ć p r a w d ą .

F i lozofowie j e d n a k rozważa j ą i i n n e g o r o d z a j u w y p a d k i , k t ó r y c h w a ż n ą cechą c h a r a k t e r y s t y c z n ą j e s t t o , że g d y się o n i ch m ó w i , n ie wchodz i w r a c h u b ę t a k a rzecz> j a k b r a n i e f a k t ó w p o p r o s t u . M a m y t u s ł y n n y p r z y k ł a d E u s s e l l a , „ t h e p r e s e n t k i n g of F r a n c e " ^ 5; i r ó w n i e s ł y n n y p r z y k ł a d Me inonga , „ t h e go lden m o u n t a i n " 7 6 . Czego t o m a j ą b y ć p r z y k ł a d y ? O t ó ż t o w ła śn i e : r zeczy , k t ó r e n ie i s tn ie ją . Ale m ó w i ą c t o , m u s i m y p a m i ę t a ć , j a k

„(Ten oto) obecny król Francji", „(jedyny) teraz król Francji". „(Ta oto) złota góra", „(jedyna) złota góra".

554 Leonard Linsky

r ó ż n e są one od P a n a P i c k w i c k a , Świę tego Mikoła ja , K r ó l e w n y Śnieżk i i t d . P a m i ę t a j ą c o t e j różn icy , m o ż e m y z rozumieć , że m i m o iż na jzupe łn ie j s ensowne j e s t p y t a n i e , czy P a n P i ć k w i c k p r o w a dzi ł k s i ęga rn i ę a lbo czy Ś w i ę t y Mikoła j m i e s z k a n a B iegun ie Pó ł n o c n y m , zgoła n ie m a sensu p y t a ć , czy z ło t a gó ra zna jdu j e się w Kal i forn i i . P o d o b n i e , m i m o że m o ż e m y z a p y t a ć , czy P a n P i ć k w i c k b y ł ż o n a t y , n i e m o ż e m y z sensem p y t a ć , czy o b e c n y k r ó l F r a n c j i j e s t łysy .

O ile p y t a n i e b r z m i : „ W j a k i sposób m o ż n a m ó w i ć o o b i e k t a c h , k t ó r e n ie i s t n i e j ą ? " , t o w ó w c z a s b ł ę d e m j e s t p o d a w a ć j a k o p rzy k ł a d y z ło tą gó rę o raz obecnego k r ó l a F r a n c j i . T e s łynne p r z y k ł a d y filozoficzne: ok rąg ły k w a d r a t , z ło t a gó ra , t o a k u r a t r zeczy , o k t ó r y c h n i e m ó w i m y ( c h y b a że o p o w i a d a m y p o w i a s t k ę , b a ś ń czy coś w t y m r o d z a j u ) . Me inong , Russe l l i E y l e — w s z y s c y oni ł amią sobie g łowę n a d t a k i m i z d a n i a m i , j a k : „ T h e go lden m o u n t a i n is i n Cal i forn ia" 7 7 , j a k g d y b y t r z e b a się by ło właśn ie z d e c y d o w a ć , czy umieśc ić j e w p rzeg rodz i e ze w s z y s t k i m i i n n y m i s ą d a m i p r a w d z i w y m i , c z y w p rzeg rodz i e z s ą d a m i f a ł s zywymi . N ie dos t r ze gają oni , że z d a n i a t a k i e w y g ł a s z a się j e d y n i e w ob ręb i e z m y ś l o n y c h h i s t o r y j e k i t p . N i e w y s t ę p u j ą one osobno , p o z a p e w n y m t a k i m w i ę k s z y m k o n t e k s t e m . G d y b y t a k w y s t ę p o w a ł y , g d y b y k t o ś m i a ł w ła śn i e do n a s p o d e j ś ć i powiedz i eć : „ T h e go lden m o u n t a i n is i n Cal i forn ia" , t o n ie z a i n t e r e s o w a l i b y ś m y się p r a w d z i w o ś c i ą czy fałszywością , lecz t y m cz łowiek iem. Co m u do lega? G d y b y z d a n i e t o w y s t ę p o w a ł o w o p o w i a s t c e , n i g d y b y n a m n i e p r zysz ło d o g ł o w y p o d n o s i ć k w e s t i ę j ego p r a w d z i w o ś c i . A jeś l i n a s proszą , b y ś m y rozważy l i , czy j e s t oho p r a w d z i w e , czy t eż fa ł szywe, p o z a o b r ę b e m t a k i e g o k o n t e k s t u , t o m o ż e m y t y l k o powiedz ieć , że ono w t e n sposób n ie w y s t ę p u j e , p o p r o s t u t a k go n ie w y g ł a s z a m y .

O c z y w i s t a , m o ż e m y n i e k i e d y b ł ę d n i e czy p rzez p o m y ł k ę m ó w i ć o n i e i s tn i e j ących r zeczach , n p . o au tob iog ra f i i H e m i n g w a y a . O t o w i ę c i j e d y n y sposób , w j a k i m o ż e się z d a r z y ć , że m ó w i m y o o b i e k t a c h n ie i s tn i e j ących . W w y n i k u b ł ę d u .

7 7 „(Ta oto) (Ta jedyna na świecie) złota góra znajduje się w Kalifornii".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 555

VI

Mówi się, że j e s t f a k t e m a s t r o n o m i c z n y m p e w n e j donios łości , iż

(1) t h e m o r n i n g s t a r 7 8 = t h e e v e n i n g s t a r 7 9

Nie zawsze o t y m wiedz iano , lecz u t o ż s a m i e n i e t o wcześn ie zos t a ło d o k o n a n e p rzez G r e k ó w . F r e g e mówi ł , że t o właśn ie dz ięki t e m u , iż d w a w y r a ż e n i a , „ t h e m o r n i n g s t a r " o raz „ t h e e v e n i n g s t a r " , m ó w i ą o t y m s a m y m , t w i e r d z e n i e (1) j e s t p r a w d z i w e , a dzięki t e m u , iż m a j ą one r ó ż n y sens , t w i e r d z e n i e (1) n ie j e s t b a n a l n e .

S p o s ó b , w j a k i F r e g e s t a w i a t u s p r a w ę , zda j e się z achęcać do w y s u n i ę c i a ob iekc j i , iż w s p o m n i a n e d w a w y r a ż e n i a , „ t h e m o r n i n g s t a r " o raz „ t h e e v e n i n g s t a r " , n i e m ó w i ą o t e j s a m e j r zeczy . P i e r w s z e b o w i e m m ó w i o p l anec i e W e n u s widz i ane j o świcie, p r z e d w s c h o d e m s łońca . D r u g i e zaś m ó w i o t e jże p l anec i e , g d y u k a z u j e się o n a n a n ieb ie p o z a c h o d z i e s łońca . Czy więc m ó w i ą o t e j s a m e j „ r zeczy"? Czy t o , że mówią , j e s t — j a k p o w i a d a C a r n a p * — n i e z b i t y m „ f a k t e m a s t r o n o m i c z n y m ? " M a się o c h o t ę u roczyśc ie z a p e w n i ć , iż j e s t n i e z b i t y m „ f a k t e m j ę z y k o w y m " , że nie mówią .

B y ć m o ż e , lepiej p r z e d s t a w i m y p o g l ą d F r e g e g o , t r a k t u j ą c w s p o m n i a n e d w a w y r a ż e n i a j a k o i m i o n a w ła sne , t o j e s t „ T h e M o r n i n g S t a r " o raz „ T h e E v e n i n g S t a r " . W t e n sposób , p o w t a rza jąc p r z y k ł a d F r e g e g o , lecz d o d a j ą c wie lk ie l i t e ry , Q u in e ** mówi o w y r a ż e n i a c h „ E v e n i n g S t a r " o raz „ M o r n i n g S t a r " j a k o o i m i o n a c h w ł a s n y c h . Q u i n e b y powiedz ia ł , że t y m , co o d k r y l i a s t r o n o m o w i e , j e s t , iż

(2) T h e M o r n i n g S t a r = T h e E v e n i n g S t a r

To je§t lepsze , b o (1) i m p l i k u j e ( lub z a k ł a d a ) , czego (2) n ie c zyn i , że i s tn ie je t y l k o j e d n a g w i a z d a n a n ieb ie , święcąca z a r ó w n o r a n o ,

* Meaning and Necessity, Chicago 1947, s. 119. ** From a Logical Point of Yiew, Cambridge, Mass., 1953, s. 21.

7 8 „(Ta oto) (Ta jedyna) gwiazda poranna". 7 9 „(Ta oto) (Ta jedyna) gwiazda wieczorna".

556 Leonard Linsky

j a k wieczorem. P r z y t y m . p u r y s t a m ó g ł b y się sprzec iwiać , że n ie m o ż n a ż a ~ p o d s t a w ę t w i e r d z e n i a (1) p r z y j m o w a ć t ego , iż W e n u s j e s t z a r a z e m gwiazdą p o r a n n ą i gwiazdą wieczorną . W e n u s t o n ie g w i a z d a , t y l k o p l a n e t a . B y ł o b y b ł ę d e m , g d y b y ś m y powiedzie l i , że t y m , co o d k r y l i a s t r o n o m o w i e , by ło , iż p l a n e t a p o r a n n a j e s t p l a n e t ą wieczorną .

T w i e r d z e n i a (2) n ie d o t y c z ą t e u w a g i k r y t y c z n e , n a d a l n a t o m i a s t pozos t a j e w m o c y t o s a m o oświadczen ie , k t ó r e w y s u n i ę t o w związku z (1). I m i ę w ł a s n e „ T h e M o r n i n g S t a r " n ie m ó w i simpliciter o p la nec ie W e n u s . N i e m ó w i o t e j p l anec i e w sposób , w j a k i m o ż n a b y u ż y ć z a i m k a wskazu j ącego „ t b a i " - V a b y o niej mówi ł . I m i o n a w ł a s n e „ T h e M o r n i n g S t a r " o raz „ T h e E v e n i n g S t a r " n ie są t ego r o d z a j u „ w y r a ż e n i a m i m ó w i ą c y m i o c z y m ś " 8 1 .

B y ł o b y t o n i e p o p r a w n e , g d y b y m powiedz i a ł do m e g o s y n a , g d y t e n się o b u d z i : „ L o o k t o t h e p l a c e w h e r e t h e s u n is r i s ing a n d y o u will see T h e E v e n i n g S t a r " 8 2 , b o nie t a k się n a z y w a t a g w i a z d a , k t ó r ą w i d a ć n a wschodz ie , z a n i m s łońce wzejdz ie . R ó w nież p r o p o z y c j a , ż e b y ś m y zaczeka l i , aż u j r z y m y G w i a z d ę Wie czorną, j e s t c a łk i em i n n a niż p r o p o z y c j a , ż e b y ś m y zaczeka l i , aż u j r z y m y G w i a z d ę P o r a n n ą . Z a j m u j ą c się p o d o b n y m i do t y c h d e f e k t a m i z a s t ę p o w a n i a w k i l k o r a k i sposób , F r e g e rozwiną ł po jęcie m o w y „ z a l e ż n e j " 8 3 (ungeradeM), a Q u i n e m ó w i ł o „nie-p rze j r zys to śc i r e f e r e n c y j n e j " 8 5 . N a z w y w k o n t e k s t a c h za l eżnych nie m a j ą — w e d ł u g F r e g e g o —• s w y c h „ z w y k ł y c h " odpowiedn i k ó w , t y l k o o d p o w i e d n i k za l eżny , b ę d ą c y t y m s a m y m co ich z w y k ł y sens . A b s u r d e m j e d n a k b y ł o b y z a k ł a d a ć , że k i e d y p o w i a d a m do m e g o s y n a , iż jeś l i w s t a j ą c r a n o z łóżka spo j r zy n a wschód , t o z o b a c z y G w i a z d ę W i e c z o r n ą — wówczas nie m ó w i ę o p e w n e j planec ie , lecz o „sens ie" , i n ie w i a d o m o , co b y t o b y ć mog ło . Pos łu-

8 0 „Tamten", „ów", „ten". 8 1 „Referring expression" — „wyrażenie, które o czymś mówi (do czegoś

się odnosi)", „wyrażenie oznaczające coś". 8 2 „Popatrz tam, gdzie słońce wschodzi, a zobaczysz Gwiazdę Wieczorną". 8 3 „Obliąue discourse" (łac. „oratio obliąua" — „mowa nie wprost"). 8 4 Niem.; dosłownie: „nierówny" „nieparzysty"; tu: „nie wprost". 8 5 „Referential opacity" — „nieprzejrzystośó (nieprzezroczystość) pod

względem mówienia o czymś (odnoszenia się do czegoś)", „mętność".

Mówienie o czymś i to. o czym mowa 5-57

gując się Q u i n e ' o w s k i m p o j ę c i e m n iep rze j r zys tośc i r e fe rency jne j , m ó g ł b y k t o ś s u g e r o w a ć , że p r o j e k t , a b y zaczekać , aż z o b a c z y m y G w i a z d ę Wieczorną , d l a t e g o różn i się od p r o j e k t u , a b y zaczekać , aż z o b a c z y m y G w i a z d ę P o r a n n ą , że k o n t e k s t j e s t t u t a j n i ep rze j r z y s t y p o d w z g l ę d e m r e f e r e n c y j n y m , t a k iż t e d w a i m i o n a własne w t y c h k o n t e k s t a c h n ie m ó w i ą w ogóle o n i c z y m . Niewą tp l iw ie j e d n a k r e z u l t a t t e n z a n a d t o j e s t p a r a d o k s a l n y , b y go t r a k t o w a ć n a serio, w k a ż d y m zaś raz ie n i k t n a m d o t y c h c z a s n ie powiedz ia ł , j a k r o z u m i e ć pog l ąd , iż j ak i ś p r o j e k t m o ż e b y ć n i e p r z e j r z y s t y p o d w z g l ę d e m r e f e r e n c y j n y m .

P o d h a s ł e m , V e n u s " w Encyclopaedia Britannica z n a j d u j e m y n a s t ę p u j ą c ą i n f o r m a c j ę : „ W i d z i a n a w z a c h o d n i e j części n i eba , wieczorem, t j . w s w y c h w s c h o d n i c h e longac j ach , nos i ła u s t a r o ż y t n y c h n a z w ę « H e s p e r u s » , a w i d o c z n a r a n o , t j . w swych elong a c j a c h z a c h o d n i c h , « P h o s p h o r u s » " . Czy więc t o a s t r o n o m o w i e odk ry l i , że

(3) H e s p e r u s = P h o s p h o r u s ?

P o d h a s ł e m „ H e s p e r u s " w Smaller Classical Dictionary S m i t h a c z y t a m y : „ H e s p e r u s , g w i a z d a wieczo rna , s y n A s t r a e u s a i E o s , C e p h a l u s a i E o s , l u b A t l a s a " . S t ą d , wespół z (3), m o ż e m y n a p o d s t a w i e P r a w a Le ibn i za — o t r z y m a ć :

(4) P h o s p h o r u s j e s t gwiazdą wieczorną .

A u n i k a j ą c z b y t e c z n y c h k o m p l i k a c j i , p r z y j m i e m y i n t e r p r e t a c j ę , wed ług k t ó r e j z n a c z y t o :

(5) P h o s p h o r u s j e s t Gwiazdą Wieczorną .

K a ż d y k o n r p e t e n t n y k l a s y c y s t a wie , że t o n i e p r a w d a . P o d h a s ł e m „ P h o s p h o r u s " w Smaller Classical Dictionary

S m i t h a z n a j d u j e m y : „Luc i fe r l u b P h o s p h o r u s („nosiciel ś w i a t ł a " ) jes t t o n a z w a p l a n e t y W e n u s , g d y t ę w i d a ć r a n o p r z e d w s c h o d e m słońca. T ę s a m ą p l a n e t ę n a z y w a n o H e s p e r u s , Vespe rgo , Vesper , Noct i fer l u b N o c t u r n u s , g d y u k a z y w a ł a się n a n ieb ie p o zachodz ie słońca. L u c y f e r j a k o pe r son i f ikac ja n a z y w a n y b y w a s y n e m A s t r a e u s a i A u r o r y , czyl i E o s , C e p h a l u s a i A u r o r y , b ą d ź Atlasa ," .

558 Leonard Linsky

G w i a z d y więc p e r s o n i f i k o w a n o , w y d a j e się z a t e m , iż t o s p r a w a mi to log i i , że

(6) H e s p e r u s n ie j e s t P h o s p h o r u s e m .

Czyż więc a s t r o n o m o w i e o d k r y l i , że mi to logowie n ie mie l i r ac j i ? O c z y w i s t a , t w i e r d z e n i e (3) j e s t fa ł szem i ż a d n e b a d a n i a a s t r o

n o m i c z n e n ie m o g ł y d o p r o w a d z i ć do s f o r m u ł o w a n i a go. Co b y ś m y mogl i powiedz ieć n a t w i e r d z e n i e , iż G r e c y b ł ę d n i e wierzy l i , że H e s p e r u s n ie j e s t P h o s p h o r u s e m ? W e d ł u g Encyclopaedia Bri-tannica (pod „ H e s p e r u s " ) : „ t e dwie g w i a z d y z o s t a ł y wcześn ie u t o ż s a m i o n e p rzez G r e k ó w " . A le g d y j u ż r a z d o k o n a n o t e g o u t o ż s a m i e n i a , j ak i eż p o z o s t a ł y możl iwośc i p o p e ł n i a n i a b ł ę d ó w w t e j sp rawie?

C z y ż b y n ie m o ż n a p o m y l i ć G w i a z d y W i e c z o r n e j z G w i a z d ą P o r a n n ą ? N a p e w n o b y m o ż n a . P o c i ą g a ł o b y t o za sobą i n n ą p o m y ł k ę : wzięcie wieczoru za r a n e k . I t o b y się mog ło z d a r z y ć . E a n o r o b i się j a s n o , a w ieczo rem się śc iemnia . W y o b r a ź m y sobie kogoś , k t o się b u d z i ze s n u w y w o ł a n e g o p rzez ś r o d e k n a s e n n y . „Ale przec ież t o n ie są d w i e g w i a z d y , więc j a k ż e m o ż n a j e d n ą wziąć m y l n i e za d r u g ą ? "

A z a t e m , choc iaż n i e k i e d y się u w a ż a , iż w y g l ą d a , j a k g d y b y G r e c y by l i o f i a rami b ł ę d n y c h p r z e k o n a ń a s t r o n o m i c z n y c h , n ie j e s t t a k w rzeczywis tośc i . R ó w n i e ż Q u i n e w y s u w a p r z y p u s z c z e n i e , że f a k t y c z n y s t a n r zeczy zos t a ł „ p r a w d o p o d o b n i e p o r az p i e rwszy u s t a l o n y p rzez j ak iegoś spos t r zegawczego B a b i l o ń c z y k a " . J e ś l i t a k się s p r a w a p r z e d s t a w i a , t o d o b r z e z o r i e n t o w a n y G r e k nie p o w i e d z i a ł b y :

(7) T h e M o r n i n g S t a r is n o t T h e E v e n i n g S t a r 8 6 ,

o ile, oczywis t a , n ie u c z y ł b y a k u r a t dz iecka , j a k u ż y w a ć t y c h słów. W y k o r z y s t u j ą c więc j ego n i echęć do w y g ł a s z a n i a (7) ( c h y b a że w szczególnych okol icznośc iach , k i e d y b y m o ż e t a k właśn ie chc ia ł powiedz ieć ) , m o g l i b y ś m y n a k ł o n i ć go do p o w i e d z e n i a , że G w i a z d a P o r a n n a t o G w i a z d a W i e c z o r n a , a n a w e t , że H e s p e r u s

8 6 „(Ta oto jedyna) Gwiazda Poranna nie jest (tą oto jedyną) Gwiazdą Wieczorną".

Mówienie o czymś i to, o czym mowa 559

t o P h o s p h o r u s , aczko lwiek wówczas zaczą łby on o d c z u w a ć , że p o w i e d z e n i a t e są dz iwne .

S t ą d m o r a ł , iż jeśl i n ie p o z w a l a m y sobie n a ż a d n e i n n e n a r zędz i a oprócz i m i o n w ł a s n y c h i d e s k r y p c j i , s ensu i m ó w i e n i a o c z y m ś 8 7 , o r az funkc j i z d a n i o w e j = t o właśc iwie n ie m o ż e m y w n i e z n i e k s z t a ł c o n y sposób z d a ć s p r a w y z t ego , co o d k r y l i a s t r o n o m o w i e , czy t eż n a t e m a t H e s p e r u s a i P h o s p h o r u s a . J e d y n i e z a i n t e r e s o w a n i e log ika f o r m u ł a m i w r o d z a j u = yu

mogło go p rzywieść do z b u d o w a n i a t a k i c h z d a ń , j a k : „ T h e M o r n i n g S t a r = T h e E v e n i n g S t a r " czy „ H e s p e r u s = P h o s p h o r u s " . A s t r o n o m o w i e a n i mi to logowie nie w y r a ż a j ą się w t e n sposób *.

Leonard Linsky, Reference and Referents. I—V w Philosophy of Ordinary Language, ed. Charles E. Caton, Urbana 1963, University of Illinois Press; VI — pt. Hesperus and Phosphorus — w „The Philosophieal Review", 1959, L X V I I I , następnie przedruk również w Philosophy of Ordinary Language.

* Cała część VI tego studium została poprzednio opublikowana pod tytułem Hesperus and Phosphorus w „The Philosophieal Review", t. L X V I I I , No. 4, październik 1959 r.

8 7 „Reference" — „wspominanie o czymś", „wzmianka", „aluzja", „napomknienie", „oznaczenie", „odnoszenie się do czegoś".

P A Ń S T W O W E

W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

W y d a n i e I . N a k ł a d 1500 + 250 egz . A r k . w y d „ 32 . A r k u s z y d r u k . 3 7 . P a p i e r d r u k . s a t . k i . V , 7 0 g , Gl x 8 6 c m . O d d a n o d o s k ł a d a n i a 17 . V I I . 1906 r . P o d p i s a n o d o d r u k u 10 . V I I . 1967 r. H r u k u k o ń c z o n o w l i p c u 1967 r. Z ; n n , 7 2 4 / 6 6 . R - I 9 - 7 1 8

C e n a zł 5 2 . —

D R U K A R N I A U N I W E R S V T E T LI J A G I E L L O Ń S K I E O ()