LINGVA LATINA

KKaattaarrzzyynnaa JJaassiinnsskkaa--ZZdduunn

IINNGGVVAA

AATTIINNAA

SSKK RRYYPPTT DDLL AA SSTTUUDDEENNTTÓÓWW PPOOLL OONNII SSTTYYKK II ((6600 ggooddzziinn))

2

LEGENDA

��

�

��

��

NOTA BENE Dobrze odnotuj; przeczytaj uwaŜnie

wwyyjj ąąttkkii to TRZEBA zapamiętać

tak oznaczone są (na początku skryptu) łatwe teksty preparowane

tak oznaczone są (na początku skryptu) wybrane zwroty i zdania z tekstów oryginalnych

tak oznaczone są teksty o tematyce chrześcijańskiej i fragmenty Biblii

wiekopomne tłumaczenia studentów; zupełnie błędne, ale warte odnotowania

niepreparowany oryginał

MATERIAŁY J. Mańkowski Praktyczny słownik łacińsko-polski. Wydanie III rozszerzone ewentualnie K. Kumaniecki Słownik łacińsko-polski lub J. Korpanty Mały słownik łacińsko-polski

3

1.Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter.

Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II w. p.n.e. składał się z 21 znaków.

Pierwotnie pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV wieku p.n.e. jako zbędna

(język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa. Na to miejsce

wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C słuŜyła

do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało

wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała takŜe ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie

zupełnie wyszła z uŜycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie dodana w I wieku p.n.e. w celu

dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W średniowieczu pojawia się litera W

powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W - double U).

Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza

sylabę wu - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca

do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróŜniona na I oraz J.

Analogicznego rozróŜnienia dokonuje się dla V, litera ta rozdziela się na U dla samogłoski oraz V

dla półsamogłoski (lub spółgłoski).

{}

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Kk Ll Mm

Αα Ββ Γγ ∆δ Εε Γγ Ηη Ιι Κκ Λλ Μµ

Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz

Νν Οο Ππ Ρρ Σσ Ττ Υυ Χχ Υυ Ζζ

LLLLLLLLEEEEEEEECCCCCCCCTTTTTTTTIIIIIIIIOOOOOOOO PPPPPPPPRRRRRRRRIIIIIIIIMMMMMMMMAAAAAAAA

HISTORIA J ĘZYKA, ALFABET ŁACI ŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA, PODSTAWOWE WIADOMO ŚCI O FLEKSJI ŁACI ŃSKIEJ

4

1. 2. Wymowa

� dyftongi (dwugłoski)

ae [e] saepe [sepe] często oe [e] poena [pena] kara au [ał] aurum [ałrum] złoto eu [eł] Europa [europa] Europa

ale z rozdzielnikiem (trema):

aë [ae] aër [aer] powietrze oë [oe] poëta [poeta] poeta

� litera qu nigdy nie występuje sama, ale zawsze z następującym po sobie u (qu)

qu [kw] aqua [akwa] woda quinque [kwinkwe]

� niektóre spółgłoski c jak

1. [k] przed a, o, u, spółgłoskami oraz w wygłosie 2. [c] przed e, i, y, dyftongami

s [s] rosa [rosa] róŜa t [t] otium [otium] czas wolny v [w] vinum [winum] wino

� zbitki

ngu [ngw] lingua [lingwa] język ph [f] philosophia [filosofia] filozofia rh [r] rhombus [rombus] romb th [t] cathedra [katedra] krzesło z poręczami ch [ch] charakter [charakter] właściwość

� geminaty (podwójne spółgłoski)

wymawiamy obie spółgłoski ecclesia [ekklesia] kościół, nullus [nullus] Ŝaden

W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem przymiotników urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua Latina język łaciński).

3. Podział na sylaby

Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska

naleŜy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie moŜe

zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie:

te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (kaŜdy). Wyrazy złoŜone z przyimkami dzieli się według ich

części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później).

5

4. Iloczas (długość). Akcentowanie

W łacinie kaŜda z samogłosek moŜe być długa: ā, ē, ō, ū, ī,

lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ.

Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel); jeśli

jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy).

`SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ

JEST ZAWSZE KRÓTKA

NOTA BENE

6

1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich?

a) aqua, b) basis, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) gratia, h) historia, i)

iurisdictio, k) Kalendae, l) lector, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) quaestio, r)

ratio, s) sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) zona, α) argentum, β) bestia,

γ) gloria, δ) domĭnus, ε) exemplar, ζ) Zephyrus, η) hospitium, θ) thermae, ι) intentio,

κ) Karthago, λ) lingua, µ) manus, ν) nihil, ξ) Xerxes, ο) odor, π) pauper, ρ) rector, σ) sedes,

τ) templum, υ) ypsilon, ϕ) philosophia, χ) chorus, ψ) psalmus, ω) officium, א) aurum, ב) bis, ג)

gravis, ד) dioecesis, ה) hostia, ו) vita, ז) zuppa, ח) charta, ט) thesaurus, י) ira, כ) katholĭcus, ל)

lucrum, מ) manuscriptum, נ) nomen, ס) sol, ע ) eiacŭlor, פ) persona, צ) crimen, ק) quota, ר)

rhombus, ש) signum, ת) tabernacŭlum

2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną.

a) video (widzę)

b) extemporanea (improwizowana)

c) viduus (wdowiec)

d) versutilŏquus (chytry)

e) nominatio (wniosek)

f) facio (robię)

g) compressio (ściśnięcie)

h) coërceo (otaczam)

i) coaequalis (rówieśnik)

j) quietus (spokój)

k) paenitentia (skrucha)

l) creatrix (matka)

m) puella (dziewczyna)

3. Jakie polskie słowa pochodzą od poniŜszych łacińskich

a) medicus

b) universus

c) totus

d) quinta essentia

e) maturo

f) studeo

g) prohibeo

h) abstineo

i) lignum

j) aqua vitae

k) femina

l) finis

m) luna

4. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów

łacińskich?

a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum

g) servire h) clavis i) discus j) demonstrare k) spatio l) partior m) fragmentum

7

CZĘŚCI MOWY

główne części mowy szczegółowe części mowy przykład polski łacina polski łacina polski łacina

odmienia się przez

rzeczownik substantivum pan dominus przypadki, liczby jasny clarus

przymiotnik adiectivum zaimkowy pronominale Ŝaden nullus

przypadki, liczby

przysłówek adverbium jasno clare — główny cardinale dziesięć decem — (z wyjątkami) porządkowy ordinale dziesiąty decimus przypadki podziałowy distributivum po dziesięć deni — (z wyjątkami) liczebnik numerale przysłówkowy adverbium

numerale dziesięć razy decies —

osobowy personale ja ego przypadki, liczby zwrotny reflexivum się (jego) se przypadki, liczby dzierŜawczy possessivum mój meus przypadki, liczby wskazujący demonstrativum ten hic przypadki, liczby względny relativum który qui przypadki, liczby

zaimek pronomen

nieokreślony indefinitum ktoś aliquis przypadki, liczby czasownik verbum kocham amo osoby, czasy, strony imiesłów participium kochający amans przypadki, liczby

FLEKSJA JĘZYKA ŁACI ŃSKIEGO (ZARYS)

I. DEKLINACJA (odmiana NOMINA) – odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji)

1. rzeczownik (substantivum)

2. przymiotnik (adiectivum)

3. liczebnik (numerale)

4. zaimek (pronomen)

5. imiesłów (participium)

W odmianie NOMINA występują

1. PRZYPADKI (CASUS) zaimek pytajny

1 NOMINATIVUS (Nom.) Mian ownik Quis? Quid? Kto? Co?

2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz Cuius? Kogo? Czego?

3 DATIVUS (Dat.) Celownik Cui? Komu? Czemu?

4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik Quem? Quid? Kogo? Co?

5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik Quo? Kim? Czym?

6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz — —

2. LICZBY (NUMERI) singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga

3. RODZAJE (GENERA) masculinum m (męski) femininum f (Ŝeński) neutrum n (nijaki)

8

II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) – odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony (4 koniugacje)

1. czasownik

W odmianie VERBA występują 1. OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os. 2. LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga 3. TRYBY (MODI) a. indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz b. imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie! c. coniunctivus tryb łączący 4. CZASY (TEMPORA) a. praesens teraźniejszy, np. robi b. imperfectum przeszły niedokonany, np. robił c. futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił d. perfectum przeszły dokonany, np. zrobił e. plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był f. futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił 5. STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna passivum (pass.) bierna

FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACI ŃSKIM

NOMINATIVUS PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imienn ym) Marcus amat. Marcus est puer.

GENETIVUS PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA Mater Marci.

DATIVUS DOPEŁNIENIE DALSZE Marco aquam do.

ACCUSATIVUS DOPEŁNIENIE BLI śSZE Marcum amo.

ABLATIVUS OKOLICZNIK Marcus hieme habitat in villa .

PRAWIDŁO DOTYCZ ĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników

Miesiące, wiatry, rzeki, ludy

za męŜczyzn uchodziły wprzódy.

A drzewa, kraje, wyspy, miasta,

te rodzaj miały jak niewiasta

9

SZYK ZDANIA ŁACI ŃSKIEGO Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w

języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana

szyku nie musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uwaŜa

się jednak w łacinie szyk następujący:

Matka dobra synowi swojemu wodę zimną codziennie daje.

Mater bona filio suo aquam frigidam cotidie dat.

rzeczownik przymiotnik rzeczownik zaimek rzeczownik przymiotnik czasownik

podmiot przydawka dop. dalsze przydawka dop. bliŜsze przydawka okolicznik orzeczenie

grupa podmiotu dopełnienie dalsze dopełnienie bliŜsze okolicznik orzeczenie

grupa podmiotu grupa orzeczenia

1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim)

a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niŜ w języku polskim)

2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niŜ w języku polskim)

1. Podaj odpowiednie formy.

Nominativus pluralis od wojsko -

..............................................................

Accusativus singularis od słowo -

........................................................................

Genetivus singularis od Ŝołnierz -

..............................................................

Ablativus pluralis od pan -

...........................................................................

Dativus pluralis od ksiąŜka -

..............................................................

Ablativus singularis od Ŝycie -

............................................................................

Genetivus pluralis od pisarz -

..............................................................

Accusativus pluralis od okręt -

...........................................................................

Vocativus singularis od sławny -

..............................................................

Dativus singularis od siła -

............................................................................

Ablativus singularis od wojna -

..............................................................

Accusativus pluralis od lud -

............................................................................

Nominativus singularis od spodnie -

............................................................

Genetivus pluralis od piękny -

............................................................................

Accusativus singularis od pies -

.............................................................

Vocativus pluralis od syn -

.............................................................................

GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES

10

O PRZYNALE śNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KO ŃCÓWKA

GENETIWU SINGULARIS

DEKLINACJA I

Tematy na –a

Genetivus singularis –ae

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Do pierwszej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju Ŝeńskiego,

zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie

singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na –ae. Np.: porta,portae (brama),

anima,animae (dusza).

W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju

męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, męŜczyzna). Odmieniają się one według

deklinacji pierwszej, pamiętać jednak naleŜy, Ŝe PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W

RODZAJU MĘSKIM. Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi:

advena,ae m przybysz agricola,ae m rolnik

auriga,ae m woźnica Belga,ae m Belg

evangelista,ae m autor ewangelii incola,ae m mieszkaniec

nauta,ae m Ŝeglarz Persa,ae m Pers

poeta,ae m poeta pirata,ae m pirat

scriba,ae m pisarz Scytha,ae m Scyta

LECTIO SECVNDALECTIO SECVNDALECTIO SECVNDALECTIO SECVNDA

I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS

WWYYJJĄĄTTKK II

11

KOŃCÓWKI DEKLINACJI I

sg. pl.

Nom. -a -ae

Gen. -ae -arum

Dat. -ae -is

Acc. -am -as

Abl. -ā -is

Voc. -a -ae

ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM

epistula longa – długi list

CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)

NOMINATIVUS Quis? Quid? epistula longa długi list epistulae longae długie listy

GENETIVUS Cuius? epistulae longae długiego listu epistularum longarum długich listów

DATIVUS Cui? epistulae longae długiemu listowi epistulis longis długim listom

ACCUSATIVUS Quem? Quid? epistulam longam długi list epistulas longas długie listy

ABLATIVUS Quo? epistulā longā długim listem epistulis longis długimi listami

VOCATIVUS epistula longa! długi liście! epistulae longae! długie listy!

SUM, ESSE JESTEM, BYĆ

INDICATIVUS PRAESENTIS IMPERATIVUS PRAESENTIS

CZAS TERAŹNIEJSZY

TRYB ORZEKAJĄCY TRYB ROZKAZUJĄCY

singularis pluralis singularis pluralis

1 sum jestem sumus jesteśmy - -

2 es jesteś estis jesteście es! bądź! este! bądźcie!

3 est jest sunt są - -

infinitivus praesentis (bezokolicznik czasu teraźniejszego): esse być

12

ORZECZENIE IMIENNE składa si ę z ŁĄCZNIKA (czasownik być, zostać, stać się

w dowolnym czasie) i ORZECZNIKA (dowolny rzeczownik, przymiotnik,

przysłówek, zaimek, imiesłów, liczebnik).

ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt.

w języku polskim w Narzędniku : Dziewczynki są PRZYJACIÓŁKAMI.

ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania)

Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraŜa stan posiadania.

Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem

(mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę

polskiego czasownika mieć.

W ZDANIU ŁACI ŃSKIM:

1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE Puellis (dziewczynom)

2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE amica (przyjaciółka)

3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est

(jest)

SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU

Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają

liczne przyjaciółki

Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy

Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę

PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga)

Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę

mnogą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. noŜyczki,

spodnie itp.

tenebrae,arum – ciemność divitiae,arum – bogactwo scalae,arum – schody, drabina Athenae,arum – Ateny Thebae,arum – Teby

D

13

1. Odmień przez przypadki.

a) aula regia

b) filia prima

c) amica nova

d) domina mala

f) gloria aeterna

g) femina pulchra

h) serva pigra

i) regina nostra

2. Przetłumacz na język polski. �� WskaŜ orzeczenie.

De terris et linguis variis

Polonia terra Europae est. Germania quoque terra Europae est. Aliae terrae Europae

antiquae sunt Graecia, Italia, Gallia, Hispania, Britannia. Linguae in singulis terris variae sunt.

Lingua incolarum Graeciae nunc lingua Graeca nova est; diversa est a lingua Graeca antiqua.

Item lingua Italica diversa est a lingua Latina.

Creta insula est et Sicilia insula est. Incolae insularum saepe nautae sunt. Athenae in

Graecia sunt. Varsavia in Polonia est. Multae viae Varsaviae longae et latae sunt. Varsavia

incolis Poloniae cara est. Cracovia quoque in Polonia est. Roma in Italia est. Roma pulchra est.

Praga in Bohemia est. Praga quoque pulchra est. Roma et Praga pulchrae sunt. Romae multae

statuae sunt.

3. Przetłumacz na język polski. �

a. Lingua Latina

b. Historia magistra vitae est (Cicero)

c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius)

d. Ad futuram memoriam

e. Ad vitam aeternam

f. Ad gloriam

g. Ad operam

h. Aqua fons vitae est

i. In memoriam

k. Ex gratia

l. Ex iusta causa

m. Ex undis divitiae (ratusz w Gdańsku)

n. Pro patria

o. Gloria patriae

p. Gloria umbra virtutis [cnoty] est

q. Contra naturam

r. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero).

s. Domina nostra

4. Przetłumacz na język polski tekst De Dianae statua ��

In aula inter statuas etiam Dianae statua est. Ecce statua Dianae cum cerva. Cerva

Dianae dicata est. Diana autem cervarum patrona est. O, quam pulchra forma statuae deae est!

O, quam pulchra forma cervae est! Diana praeterea lunae dea est.

14

5. Przetłumacz zdania.

a. Dianae cerva est ……………………………………………………………………..

b. Discipulis magistra nova est …………………………………………………………

c. Deis multae arae sunt …………………………………………………………………

d. Puellis memoria bona est .............................................................................................

e. Romae viae longae sunt ..............................................................................................

f. Europae terrae multae sunt ..........................................................................................

g. Amicae nostrae forma pulchra est ...............................................................................

h. Varsaviae historia longa est .........................................................................................

i. Poloniae agricolae sunt ................................................................................................

j. Graeciae permultae insulae sunt ..................................................................................

15

DEKLINACJA II

Tematy na –o

Genetivus singularis –i

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


Do drugiej deklinacji naleŜą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju m ęskiego

(zakończone w Nominatiwie singularis na –us lub –er) oraz nijakiego (zakończone w

Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji

w Genetiwie singularis kończą się na -i.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI II

sg. pl.

m n m n

-us -er -um -us -er -um

Nom. -us -er -um -i -a

Gen. -i -orum

Dat. -o -is

Acc. -um =Nom. -os =Nom.

Abl. -o -is

Voc. -e =Nom. =Nom =Nom. =Nom.

Wszystkie NEUTRA mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w

obrębie danej liczby).

Wszystkie NEUTRA mają NOMINATIVUS, ACCUSATIVUS, VOCATIVUS

PLURALIS zakończony na -A

LECTIO TERTIALECTIO TERTIALECTIO TERTIALECTIO TERTIA

II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II

16

ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI

singularis

masculinum neutrum

-us -er -um

N. dominus pan puer chłopiec magister nauczyciel templum świątynia

G. domini pueri magistri templi

D. domino puero magistro templo

Acc. dominum puerum magistrum templum = nom. sg.

Ab. domino puero magistro templo

V. domine puer = nom. sg. magister = nom. sg. templum = nom. sg.

pluralis

N. domini panowie pueri chłopcy magistri nauczyciele templa świątynie

G. dominorum puerorum magistrorum templorum

D. dominis pueris magistris templis

Acc. dominos pueros magistros templa = nom.pl.

Ab. dominis pueris magistris templis

V. domini = nom. pl. pueri = nom. pl. magistri = nom. pl. templa = nom.pl.

vir,viri m – mąŜ, męŜczyzna, człowiek, wojownik CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)

NOMINATIVUS Quis? Quid? vir mąŜ viri męŜowie

GENETIVUS Cuius? viri męŜa virorum męŜów

DATIVUS Cui? viro męŜowi viris męŜom

ACCUSATIVUS Quem? Quid? virum męŜa viros męŜów

ABLATIVUS Quo? viro męŜem / o męŜu viris męŜami / o męŜach

VOCATIVUS — vir! męŜu! viri! męŜowie!

Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener, generi (zięć) Pozostałe rzeczowniki na –er odmieniają się jak magister.

17

1. rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius

mają vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus – voc. mi!; Publius,i – voc. Publi!

2. od rzeczownika deus (bóg) vocativus jest deus, podobnie rzeczownik agnus

(baranek) w łacinie kościelnej ma vocativus agnus.

PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji

Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju:

1. męskiego na –us (bonus), Ŝeńskiego na –a (bona), nijakiego na –um (bonum).

Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i templum),

rodzaj Ŝeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku

szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w

postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (-us, -a, -um) lub w postaci

bonus, a, um.

2. męskiego na –er (miser, pulcher), Ŝeńskiego na –era/-ra (misera, pulchra),

nijakiego na –rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy

według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj Ŝeński według

deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod formą

Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci miser, era,

erum (pulcher, chra, chrum).


II I II

singularis

Nom. -us, -a, -um

bonus, bona, bonum

-er, -a, -um

miser, misera, miserum

Gen. -i, -ae, -i

boni, bonae, boni

-i, -ae, -i

miseri, miserae, miseri

WWYYJJĄĄTTKK II

18

altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny

singularis pluralis

II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n)

N altus alta altum alti altae alta

G alti altae alti altorum altarum altorum

D alto altae alto altis altis altis

Acc altum altam altum altos altas alta

Abl alto alta alto altis altis altis

V alte alta altum alti altae alta

N miser misera miserum miseri miserae misera

G miseri miserae miseri miserorum miserarum miserorum

D misero miserae misero miseris miseris miseris

Acc miserum miseram miserum miseros miseras misera

Abl misero misera misero miseris miseris miseris

V miser misera miserum miseri miserae misera

1. Odmień przez przypadki. a. deus bonus b. verbum longum c. hortus noster d. auriga clarus e.pinus montana

2. Do podanych rzeczowników dobierz po jednym (najlepiej je określającym) przymiotniku z listy poni Ŝej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. KaŜdego przymiotnika u Ŝyj tylko raz.

adversarius elephantus poeta amicitia exemplum porta amicus femina puella annus hora Roma aurum iudicium rosa bellus liber scalae capillus liberi silva consilium lignum sociorus corona lucrum templum corvus medicus veto discipulus Mendicus via Domina oculus patria donum oppidum pecunia

19

aeternus 3 wieczny laetus 3 wesoły novus 3 nowy albus 3 biały latus 3 szeroki nullus 3 Ŝaden altus 3 wysoki, głęboki liber,era,erum wolny opulentus 3 bogaty arduus 3 stromy longus 3 długi parvus 3 mały aureus 3 złoty maestus 3 smutny peritus 3 (+ gen.) doświadczony bonus 3 dobry magnus 3 duŜy pulcher, chra,chrum piękny carus 3 drogi malus 3 zły purus 3 czysty clarus 3 jasny, sławny meus 3 mój Romanus 3 rzymski clausus 3 zamknięty miser, era, erum biedny sanctus 3 święty dignus 3 godny multi,ae,a liczni serus 3 późny durus 3 twardy mutuus 3 wzajemny stultus 3 głupi futurus 3 przyszły niger, gra, grum czarny tener,era,erum młody iustus 3 sprawiedliwy noster, tra, trum nasz verus 3 prawdziwy

3. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz.

a. domine e. vulgum i. fili

b. agnus f. vesperi j. dei

c. magistri g. agrorum k. amicum

d. fumo h. filios l. officia

4. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan – pani).

a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magister f. amicus g. Romanus h. Polonus i. agnus j. puer

5. Przetłumacz na język polski. ��

Terra, luna et stellae rotundae sunt. Caelum multis stellis ornatum est. Numerus stellarum magnus

est. Multae stellae populis antiquis ignotae sunt. Stella Mercurii Graecis et Romanis nota est,

stellae Urani et Neptuni populis antiquis ignotae sunt. Multis stellis locum certum est. Sed terra et

luna in numero stellarum fixarum non sunt.

Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in silvis autem

bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt. Feminae pulchrae

et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida Germanis antiquis non sunt -

domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma virorum liberorum sunt. Membra

virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et asperi sunt. In Graecia multi nautae

sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et Scythae viri bellicosi sunt.

20

Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et Romanis multae

deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in numero dearum

Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni donum equi

sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius nuntius

deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae sagittae

sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum statua

Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.

6. Przetłumacz. �

a. ab ovo usque ad mala

b. ad astra

c. horrida bella

d. bellum mortiferum

e. A.D. = Anno Domini

f. anno ante Christum natum

g. anno futuro

h. anno praeterito

i. digitus Dei

j. Agnus Dei

m. Cena Domini

7. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku.

Przetłumacz.

a. dominus___________________(bonus )

b. femina __________(pulcher,chra,chrum)

c. incola _____________________(clarus 3)

d. insula ____________________(parvus 3)

e. vir _____________________(Romanus 3)

f. amici ______________________(verus 3)

g. amicae ____________________(malus 3)

h. h. portas ___________________(magnus 3)

i. scribam __________________(peritus 3)

j. ex oppido ____________(vester,tra,trum)

k. in oppidum __________________(tuus 3)

l. verbum ________________(longus 3)

m. liberorum ____________(noster,tra,trum)

21

PRZYIMKI

PRZYIMKI ł ączą się tylko z dwoma przypadkami na

A: accusatiwem i ablatiwem

ACCUSATIVUS ABLATIVUS

ad (acc.) = do, na, ku, dla a (ab) (abl.) = od, przez

ante (acc.) = przed cum (abl.) = z (kimś, czymś)

apud (acc.) = u, pod de (abl.) = o

contra (acc.) = przeciw ex (e) (abl.) = z (skądś)

in (acc.) = do, ku in (abl.) = w

inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród prae (abl.) = przed, nad

post (acc.) = po pro (abl.) = dla, w obronie, za

secundum (acc.) = według, zgodnie z sine (abl.) = bez

1. Napisz po łacinie

a. przeciw bogu –

b. pomiędzy męŜami –

c. po wojnie –

d. zgodnie z Markiem –

e. od rolników –

f. u Rzymian –

g. o ludzie rzymskim –

h. bez pana –

i. do lasu –

j. na wojnie –

k. ze świątyni –

l. za boga –

m. przez chłopców –

n. po zwycięstwie –

o. ku niebu –

p. z córkami

q. w ksiąŜce –

r. w obronie dzieci –

NOTA BENE

22

BUDOWA ZDANIA

I. Grupa podmiotu

1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co?

Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej

liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a

jako tzw. podmiot logiczny moŜe występować w dopełniaczu np. kilku

chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole.

W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku)

Rolnik pracuje. Agricola laborat.

mianownik nominativus

Marka nie ma. Marcus abest.

dopełniacz nominativus

2. PRZYDAWKA to okre ślenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji

występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy,

zaimek dzierŜawczy, imiesłów.

a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porz ądkowy,

zaimek, dzierŜawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem

związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim

przemianom, którym podlega podmiot.

b. Przydawka RZECZOWNA (DOPEŁNIACZOWA) (rzeczownik)

występuje w dopełniaczu (genetivus). Nie podlega Ŝadnym

przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris)

II. Grupa orzeczenia

1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi

podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w

liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby,

strony, osoby, liczby. MoŜe mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę

czynną lub bierną.

LECTIO QVARTALECTIO QVARTALECTIO QVARTALECTIO QVARTA

NAUKA O ZDANIU, CZ ĘŚCI ZDANIA, ZWI ĄZKI MI ĘDZY WYRAZAMI

23

2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo

czasownik i odpowiada na pytania przypadków zaleŜnych (czyj?

komu? kogo? itd.)

a. DOPEŁNIENIE BLI śSZE występuje po czasowniku

przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliŜsze moŜe

stać w bierniku np. czytam ksiąŜkę, w dopełniaczu - nie czytam

ksiąŜki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie

bliŜsze odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie

czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję

kogo? co? itp.

W łacinie DOPEŁNIENIE BLI śSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku).

Chłopiec czyta ksiąŜkę. (biern.) Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.)

Puer librum legit. (acc.) Iulia librum non legit. (acc.) Mater domum administrat (acc.).

W łacinie dołoŜenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi

dopełnienie bliŜsze.

Julia czyta ksiąŜkę. (biernik) Julia nie czyta ksiąŜki. (dopełniacz)

Iulia librum legit. (accusativus) Iulia librum non legit. (accusativus) `

b. DOPEŁNIENIE DALSZE stoi zwykle w celowniku

(dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie

czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, poŜyczam

kogo? co? komu? czemu? itp.

3. OKOLICZNIK jest to część zdania, która pełni funkcj ę

określającą orzeczenie. Uzupełnia orzeczenie o dodatkowe elementy,

bez których wypowiedź byłaby niekompletna. Odpowiada na pytania

miejsca, czasu, przyczyny, celu, sposobu, warunku, skutku,

przyzwolenia.

a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu

b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano

c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca

d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy

e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu

24

f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie

g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie

h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu

CZĘŚCI ZDANIA A CZ ĘŚCI MOWY

CZĘŚĆ ZDANIA CZ ĘŚĆ MOWY

PODMIOT rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik

ORZECZENIE czasownik, wyraŜenie czasownikowe

DOPEŁNIENIE rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów

PRZYDAWKA przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów

OKOLICZNIK przysłówek, wyraŜenie przyimkowe

ZWIĄZKI MI ĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU

1. ZWI ĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca,

aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli

zmienia się forma jednego, zmienia się równieŜ forma drugiego.

k. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała,

oni stali

l. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów,

zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie

2. ZWI ĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden

musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezaleŜnie od formy drugiego. Jeśli zmienia

się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany.

a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali

matkę

b. rzeczownik i wyraŜenie przyimkowe, np. ksiąŜka z obrazkami, ksiąŜki z

obrazkami

c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca

3. ZWI ĄZEK PRZYNALE śNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami:

członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny).

Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w

połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy

drugiego.

a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór,

umarł na darmo

25

I. Wykonaj następujące zadania na poniŜszych zdaniach.

1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi.

a. wypisz orzeczenie i określ jego typ …………………………………………….……………..

b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami …………………………………………….

c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami …………………………

2. O świcie Rzymianie wręczyli przeraŜonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy.

a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………….….….

b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane ……………………………………….……

c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom ………………….…

d. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie 1. przeraŜonym nieprzyjaciołom ……………

2. sfałszowane listy …………………..……..

3. Po bitwie zmęczeni Ŝołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia.

a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami 1.………………………………….………..

2. …………………………………………..

b. napisz, jaką częścią zdania jest wyraŜenie/wyraz 1. o świcie ………….………………………

2. wodę …………...………………………....

II. Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliŜsze,

dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca,

czasu. Jakimi częściami mowy są wyraŜone te elementy?

a) Wódz nierzyjaciół wydaje Rzymianom wojnę

na lądzie i morzu.

b)Brutus i inni spiskowcy zamordowali Juliusza Cezara przed kurią

w Idy marcowe dźgnąwszy go wielokrotnie sztyletem.

26

c)Liczne okręty wrogów wczoraj pod Salaminą zostały zniszczone

ogniem przez flotę Greków.

PRZYKŁAD

Po skończonej bitwie, w obozie wódz chętnie rozdaje Ŝołnierzom

nagrody.

okol. czasu

okol. miejsca

podmiot

okol. sposobu

orzeczenie

dopełnienie dalsze

dopełnienie bliŜsze

27

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak b ędzie się odmieniał czasownik

FORMY

PODSTAWOWE:

TEMAT PRAESENTIS TEMAT PERFECTI TEMAT SUPINI

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus praesentis act.

1 sg. perfecti act. supinum

dico dicere dixi dictum słownik Mańkowskiego amo amare amavi amatum

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus praesentis act.

1 sg. perfecti act. supinum

dico (dic)ere dixi dictum słownik Korpantego

amo (am)are (am)avi (am)atum

dico dixi dictum 3 (ere) słownik Kumanieckiego amo amavi amatum 1 (are)

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. 1 sg. perfecti act. supinum infinitivus praesentis act.

Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, dicere, dixi, dictum.

Formy te pokazują, jak będzie się odmieniał dany czasownik. Cyfra wśród form podstawowych

(jeśli jest) oznacza numer koniugacji. Jeśli jej nie ma, to przynaleŜność do danej koniugacji

rozpoznajemy po formie infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony

czynnej), któremu odpowiada numer koniugacji. Wiadomo np., Ŝe: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie

ĕre = 3 naleŜy do koniugacji trzeciej. KaŜda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie

infinitiwu praesentis activi.

Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji:

koniugacja I: -are temat -a laudare, lauda-

koniugacja II: -ēre temat -e monēre, mone-

koniugacja III: -ěre temat -spółgłoska lub -u vincěre, vinc-

koniugacja IV: -ire temat -i audire, audi-

LECTIO QVINTALECTIO QVINTALECTIO QVINTALECTIO QVINTA

PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIER śAWCZE, GENETIVUS PARITTIVUS

28

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI

-o -mus

-s -tis

-t -nt

Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej)

koniugacja I II III IV

infinitivus amare monēre legěre audire

temat praes. ama- mone- leg- audi-

znaczenie kochać upominać czytać słuchać

1. am-o kocham mone-o upominam leg-o czytam audi-o słucham

2. ama-s kochasz mone-s upominasz leg-i-s czytasz audi-s słuchasz sg.

3. ama-t kocha mone-t upomina leg-i-t czyta audi-t słucha

1. ama-mus kochamy mone-mus upominamy leg-i-mus czytamy audi-mus słuchamy

2. ama-tis kochacie mone-tis upominacie leg-i-tis czytacie audi-tis słuchacie pl.

3. ama-nt kochają mone-nt upominają leg-u-nt czytają audi-u-nt słuchają

Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej)

I II III IV

infinitivus amare monere legere audire

sing. 2. ama! kochaj!

mone! upominaj!

lege! czytaj!

audi! słuchaj!

plur. 2. amate! kochajcie!

monete! upominajcie!

legite! czytajcie!

audite! słuchajcie!

KONIUGACJA III na –io (III mi ękka) Czasowniki zakończone w 1sg. na –io, ale naleŜące do koniugacji III, odmieniają się

jak czasowniki koniugacji IV. Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III.

Przykładowe czasowniki koniugacji III na –io (III m iękkiej):

capio 3 (capere) – chwytam facio 3 (facere) - robię iacio 3 (iacere)

cupio 3 (cupere) - pragnę fugio 3 (fugere) - uciekam pario 3 (parere) - rodzę

NOTA BENE

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

29

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników:

orno 1 ozdabiam doceo 2 uczę kogoś

duco 3 prowadzę rideo 2 śmieję się

sentio 4 czuję, myślę punio 4 karzę

video 2 widzę timeo 2 boję się

quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem maturo 1 dojrzewam

habeo 2 mam tango 3 dotykam

sedeo 2 siedzę facio 3 robię, czynię

sto 1 stoję traho 3 ciągnę

2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi: cogitare myśleć aperire otworzyć

discere uczyć się invidēre zazdrościć

servire słuŜyć mittere posyłać

finire kończyć spirare oddychać

laudare chwalić valēre być zdrowym

iubēre rozkazywać curare troszczyć się

ponere kłaść dicere mówić

fugere uciekać durare trwać

figere przymocować pellere wyrzucać

putare sądzić pugnare walczyć

gaudere cieszę się adorare uwielbiać

30

NOTA BENE

JAK ŁATWO ROZPOZNAĆ PRZYNALEśNOŚĆ DO KONIUGACJI

1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –eo, np. habeo,

gaudeo, video itp.

2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –io, np. audio,

venio, sentio

3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę

tematyczną –a (z wyjątkiem 1 os. sg., gdzie –a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s

4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę

tematyczną –e, np. habe-t, gaude-nt, vide-s

5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę –u przed końcówką osobową (-

nt), np. dicu-nt, mittu-nt, legu-nt

6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III miękkiej koniugacji mają w 3 os. pl.

zbitkę –iu przed końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciunt

7. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają:

a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo,

facĭo, audĭo

b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre

8. NIE MOGĄ zaistnieć:

a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na –ao. ZBITKA taka nie występuje w

zakończeniach czasowników.

Nie amao tylko AMO.

b. Infinitivus praesentis zakończony na –iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje.

Nie capiere tylko CAPERE.

3. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ form ę z tabeli.

sentiunt relinquunt

firmas inaudire

floret flatis

estis sali

impleo lucetis

declaramus terrete

iace despondent

fluunt sunt

31

zaimki OSOBOWE ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy

osoba 1 osoba 2 Nom. ego ja nos my tu ty vos wy

Gen. mei nostri/nostrum tui vestri/vestrum

Dat. mihi nobis tibi vobis

Acc. me nos te vos

Abl. me nobis te vobis

zaimki DZIERśAWCZE meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum

mój;twój; jej/jego/ich/swój; nasz; wasz

Zaimki meus 3; tuus 3; suus 3 odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na –us, np. jak bonus 3

Zaimki noster,tra,trum; vester,tra,trum odmieniają się jak przymiotniki deklinacji I/II zakończone na –er (tracące e w odmianie), np. jak pulcher,chra,chrum

zaimek SUUS, SUA, SUUM

znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE do 3 os. sg. i pl. suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego,

ich świątynia

sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amicae = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich świątynie

ENETIVUS PARTITIVUS (CZ ĄSTKOWY) to uŜycie przypadka genetivus

pozwalające powiedzieć, Ŝe wyciągamy z całości jakąś część, bez uŜycia przyimka

ex. W genetiwie (bez Ŝadnego przyimka) staje wówczas całość, z której

wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest identyczne, jak

wyraŜenia z ex.

Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus EX PUERIS

Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una EX PUELLIS

Primus VIRORUM = pierwszy SPOŚRÓD MĘśÓW = primus EX VIRIS

Multi ROMANORUM = liczni/wielu Z RZYMIAN = multi EX ROMANIS

Unus NOSTRUM = jeden Z NAS = unus EX NOBIS; Unus VESTRUM = jeden Z WAS =

unus EX VOBIS

3. Przetłumacz wyraŜenia. �

G

NOTA BENE

32

a. Annuntio vobis gaudium magnum:

Habemus papam.

b. Aquilam volare doces.

c. Aquila non captat muscas.

d. Verba volant, scripta manent.

e. Quo vadis?

f. Dum spiro, spero.

g. Leonem [Lwa] mortuum etiam catuli

mordent.

h. Mortui non mordent.

i. Unde venis et quo tendis?

j. Quid agis?

k. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe

puellae. (Ov.)

l. Bis dat, qui cito dat.

m. Dare est docere reddere.

n. Hic iacet.

o. Nec sine te, nec tecum vivere possum.

p. Ad rivum lupus et agnus veniunt.

q. Bis peccare in bello non licet.

r. Qui dormit, non peccat.

s. Panem [chleba] nostrum cotidianum da

nobis hodie!

4. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus,

noster, vester. Przetłumacz.

a. (My) ............... (wam) ………. libros …………….. (nasze) monstramus.

b. Pecuniam (wasze) …………..... (mnie) ………….... date!

c. (Ja) ..…...……. (wam) …….………. dona opulenta fero.

d. (Wy) ……………... oppidum (nasze) ……………….. spectatis.

e. Liberos (wasze) .................... (do nas) ....................... invitamus.

5. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub

dzierŜawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz

zdania.

Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est.

a. ……… librum ………… legis.

b. ……… libros …………. legimus.

c. ……… libros …………. legitis.

d. Pueri libros ……………. legunt.

e. Puellae libros ………….. legunt.

f. ……… (1 os. sg.) liber est.

g. ……… (2 os. sg.) liber est.

h. ……… (1 os. pl.) libri sunt.

33

i. ……… (2 os. pl.) libri sunt.

j. ………. libros …………. (1 os. pl.) do.

k. Pueri ………. (2 os. sg.) vident et salutant.

l. Pueri ………. (2 os. pl.) libros dant.

6. Przetłumacz zdania

a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum

virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris

consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum

antiquorum. g. Malum est aliud dicere aliud sentire. h. Quid est amicus? – Alter ego. i. Filius

amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta

veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit.

7. Przetłumacz tekst. ��

Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis

servisque constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi

servorum servi esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum

laborant. Servus, nisi domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum

verbis malis durisque monet et flagellis verberat.

Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci saepe viri docti

sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum medici curant

sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam aliasque

litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de Homero et

Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis narrant.

Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis student.

34

SENTENCJE

1. A bonis bona disce.

2. Clavum clavo pellere.

3. Delphinum natare, aquilam volare

doces.

4. Divitiae non semper optimis contingunt.

5. E paucis verbis magnum malum aut

bonum.

6. Felicitas (szczęście) multos habet amicos.

7. Flamma fumo est proxima.

8. Gratia gratiam parit.

9. Invidus vicini oculus.

10. Ligna in silvam portare.

11. Mali principii malus finis.

12. Midae divitiae.

13. Mens caeli terraeque regina.

14. Mortui non dolent.

15. Mortuos rursus occidere.

16. Multa docet fames.

17. Piscis primum a capite foetet.

18. Quae semel ancilla, numquam hera.

19. Qualis vir, talis oratio.

20. Qui semel scurra, numquam pater

familias.

21. Signum bonum aut malum.

22. Umbram suam metuere.

23. Virtus gloriam parit.

35

INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVUM PASSIVUM I am-are kochać I am-ari być kochanym II mon-ēre upominać II mon-eri być upominanym III leg-ĕre czytać III leg-i być czytanym IV aud-ire słuchać IV aud-iri być słuchanym

Praesens indicativi passivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej)

koniugacja I II III IV

infinitivus amari monēri legi audiri

temat ama- mone- leg- audi-

znaczenie być kochanym być upominanym być czytanym być słuchanym

1. am-or jestem kochany

mone-or jestem upominany

leg-or jestem czytany

audi-or jestem słuchany

2. ama-ris mone-ris leg-e-ris audi-ris sg.

3. ama-tur mone-tur leg-i-tur audi-tur

1. ama-mur mone-mur leg-i-mur audi-mur

2. ama-mini mone-mini leg-i-mini audi-mini pl.

3. ama-ntur mone-ntur leg-u-ntur audi-u-ntur

INDICATIVUS PRAESENTIS POSSUM, POSSE MOGĘ

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO singularis pluralis

1 pos-sum mogę pos-sumus

2 pot-es pot-estis

3 pot-est pos-sunt

INFINITIVUS praesentis: posse - móc

LECTIO SEXTALECTIO SEXTALECTIO SEXTALECTIO SEXTA

PRAESENS PASSIVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSE ZAMIANA NA STRON Ę BIERNĄ

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS PASSIVI

-or -mur

-ris -mini

-tur -ntur

36

SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza)

Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę

pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej.

pecunia,ae - pieniądze

ZAMIANA NA STRON Ę BIERNĄ

strona czynna

Dominus bonus filiae pavae pupas dat.

Pan dobry córce małej lalki daje.

podmiot dopełnienie dalsze dopełnienie bliŜsze orzeczenie

przydawka przym. przydawka

strona bierna

Pupae filiae parvae a domino bono dantur.

Lalki córce małej przez pana dobrego są dawane.

podmiot dopełnienie dalsze ablativus auctoris orzeczenie

przydawka przydawka przym.

Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną:

1. Dopełnienie bliŜsze i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają się

podmiotem (mianownik);

2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z

przyimkiem a (ab) (dla Ŝywotnych) lub bez przyimka (dla nieŜywotnych);

3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ

SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT.

4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyraŜenia

przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.

NOTA BENE

NOTA BENE

37

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis passivi czasowników:

orno 1 ozdabiam vendo 3 sprzedaję

duco 3 prowadzę emo 3 kupuję

audio 4 słyszę punio 4 karzę

video 2 widzę castigo 1 karcę

quaero 3 szukam, pytam moveo 2 poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem veho 3 poruszam

habeo 2 mam tango 3 dotykam

mulceo 2 gładzę lenio 4 łagodzę

tego 3 pokrywam traho 3 ciągnę

2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb, czas. Przetłumacz. activum tłumaczenie passivumtłumaczenie activum tłumaczenie passivumtłumaczenie

ducit audiunt

legere videre

spectatis mittis

traho regere

ornamus moneo

3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz.

a. Vir gladium acuit. –

b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. –

c. Palatinus noster consilium convocat. –

d. Roma antiqua bella gerit. –

e. Romani terram populi finitimi invadunt. –

f. Oppidum aedificia alta ornant. –

g. Inimici incolas oppidi interficiunt. –

h. Romani multos captivos asportant. –

i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. –

38

j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. –

k. Tu, agricola, agros patrios colis. –


a.Equi donati dentes [zęby] non

inspiciuntur.

b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.)

c. Paulatim summa petuntur.

d. Vincit nos fortuna, nisi tota vincitur.

e. Contraria contrariis curantur.

f. Tertium non datur.

g. Stultum est timere, quod [tego, co] vitari

non potest.

h. Imperium terrae finitur, ubi finitur

armorum potestas (moc, potęga).

i. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri

clari.


De Graecia antiqua

Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis

celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis

magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt.

Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et

nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.


a. Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli

bene student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.Instrumenta

et arma e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine

periculo vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli

debent. j. Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac

necessarium est. l. Clavus clavo pellitur.

39

SENTENCJE

1. Alia dantur, alia negantur.

2. Annosa vulpes haud capitur laqueo.

3. Antiquis debetur veneratio.

4. Audi, quae ex animo dicuntur.

5. Aureo piscari hamo.

6. Gallus in suo sterquilinio plurimum potest.

7. Legatus non caeditur neque violatur.

8. Monstrari digito.

9. Nihil potest et addi et eximi.

40

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest

konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające

się od spójnika śE (Ŝeby). PoniewaŜ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie moŜe

pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zaleŜy cała

konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące).

Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika,

przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis activi

lub praesentis passivi).

Przy tłumaczeniu ACI na język polski

1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens —

dodajemy słówko śE (śEBY)

2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego

się od Ŝe

3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego

się od Ŝe

W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, Ŝe wojsko rusza do ataku. Wódz

rozkazał, Ŝeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, Ŝe nic nie pozostaje zawsze na

swoim miejscu., itp.

Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowoŜytnych, występowały równieŜ

w dawniejszej polszczyźnie:

Uznali go Mesyjaszem być prawym.

Ich sehe die Kinder spielen.

I see children to play.

Je voi les enfants jouer.

verbum regens accusativus infinitivus

A

LECTIO SEPTIMALECTIO SEPTIMALECTIO SEPTIMALECTIO SEPTIMA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W PRAESENS

NOTA BENE

41

PAMI ĘTAJ, śE W ACI

� VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny).

� W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z

określeniami.

� INFINITIVUS moŜe występować w dowolnym czasie i stronie (6 moŜliwości).

Od czasu i strony infinitiwu zaleŜy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się

w tłumaczeniu ACI

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI

activum passivum

praesens

am-are kochać / Ŝe kocha… am-ari być kochanym / Ŝe jest kochany…

vid-ere widzieć / Ŝe widzi… vid-eri być widzianym / Ŝe jest widziany…

leg-ĕre czytać / Ŝe czyta… leg-i być czytanym / Ŝe jest czytany…

aud-ire słuchać /Ŝe słyszy… aud-iri być słuchanym / Ŝe jest słyszany…

SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens

verbum reg.

acc. dop. bl. infinitivus verbum reg.

acc. dop. bl. infinitivus

praesens activi

Puer epistulam scribit. Pueri epistulas scribunt.

Video puerum epistulam scribere. Video pueros epistulas scribere.

Widzę Ŝe,

chłopiec list pisze. Widzę, Ŝe

chłopcy listy piszą.

praesens passivi

Epistula a puero scribitur. Epistulae a pueris scribuntur.

Video epistulam a puero scribi. Video epistulas a pueris scribi.

Widzę, Ŝe

list przez chłopca

jest pisany.

Widzę, Ŝe

listy przez chłopców

są pisane.

42

Analiza sposobu tworzenia ACI I. Strona czynna: 1. Zdanie niezaleŜne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy) 2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje

się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum) 4. Dopełnienie bliŜsze (accusativus) zdania niezaleŜnego (epistulas) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i

strony (scribere) II. Strona bierna 1. Zdanie niezaleŜne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca) 2. UzaleŜniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, Ŝe); nasze zdanie niezaleŜne staje

się zdaniem podrzędnym zaleŜnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezaleŜnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam) 4. WyraŜenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezaleŜnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu

i strony (scribi)

NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA Nie kaŜdy czasownik moŜe być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym moŜe nastąpić zdanie

podmiotowe lub dopełnieniowe.

verba sentiendi ~myśleć,

spostrzegać verba dicendi ~mówić, pisać verba voluntatis ~chcieć, kazać

animadverto 3 spostrzegam, Ŝe narro 1 opowiadam, Ŝe cupio 3 pragnę audio 4 słyszę, Ŝe affirmo 1 twierdzę, Ŝe nolo, nolle nie chcę ignoro 1 nie wiem, Ŝe fero, ferre mówię, Ŝe sino 3 pozwalam non ignoro 1 dobrze wiem, Ŝe nuntio 1 donoszę, Ŝe iubeo 2 rozkazuję, Ŝeby puto 1 sądzę, Ŝe promitto 3 obiecuję, Ŝe veto 1 zakazuję scio 4 wiem, Ŝe respondeo 2 odpowiadam, Ŝe malo, malle wolę sentio 4 czuję, Ŝe nego 1 mówię, Ŝe nie moneo 2 upominam, Ŝeby spero 1 spodziewam się, Ŝe scribo 3 piszę, Ŝe volo, velle chcę video 2 widzę, Ŝe dico 3 mówię, Ŝe trado 3 przekazuje, Ŝe lego 3 czytam, Ŝe verba affectus wyraŜenie

wzruszenia wyraŜenia/ formy nieosobowe

doleo 2 boleję, Ŝe constat wiadomo, Ŝe gaudeo 2 cieszę się, Ŝe placet podoba się, Ŝe oportet trzeba, Ŝeby certiorem facio powiadamiam, Ŝe

NOTA BENE

43

1. UzaleŜnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum

lub w passivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) ....................................................................

.............................................................................................................................................

b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) ................................................................

.............................................................................................................................................

c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) ...............................................................

.............................................................................................................................................

d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) ..............................................................

.............................................................................................................................................

e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) ..............................................

.............................................................................................................................................

f. Filia tua amicas suas in villam invitare potest. (certiorem te facio) ...........................

.............................................................................................................................................

2. Przepisz poniŜsze fragmenty tekstów uzaleŜniając zdania od odpowiednich czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI.

a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina,

liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt).

Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis

metallisque Romanorum opulentorum laborare debent (Romani opulenti putant). Servus

dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis

verberat (in libris legimus). ..................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

44

b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a

multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur

(animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae

statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque

moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant

(gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi

affirmant). ......................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................


De bello Troiano

Vergilii libros de bello Troiano et de Aenea, Romanorum proavo legimus. Ex quibus eiusmodi

esse primordia Romae cognoscimus: Graecos Troiam invadere constat. Troianos diu se

defendere Homerus narrat. Graecos tamen Ilium expugnare atque incendio delere poetae ferunt.

Troiam a Graecis capi scimus. Inter Troianos Aeneam, virum pium, esse Vergilius nobis tradit.

Aeneam fugā vitam servare atque novam patriam quaerere statuere legimus.


De equo Troiano

Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit equum

denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis impleri scimus.

Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in patriam navigare putant.

Itaque Troiani ex oppido evadunt et de equo disputant. Tum exitium Troiae a Cassandra

praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri desiderant, reliqui equum in urbem trahi

volunt. Denique cuncti incolae in contrarias sententias distrahuntur. Multi enim equum in

oppidum trahi iubent. Denique equus perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.

45


temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum duc/o ducere dux/i ductum

1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act.

supinum

� � � � indicativus praes. act. infinitivus praes. pass.

indicativus praes. pass.

indicativus imperfecti activi indicativus imperfecti passivi

indicativus futuri i activi indicativus futuri i passivi

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM

-m / -r -mus / -mur

-s / -ris -tis / -mini

-t / -tur -nt / -ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et PASSIVI

TRYB ORZEKAJ ĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY CZYNNEJ i BIERNEJ

Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest –BA. Dodajemy ją we wszystkich

koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy

spójkę e:

1. lauda – ba – m : chwaliłem

2. mone – ba – m : upominałem

3. vinc – e – ba – m : zwycięŜałem

4. audi– e – ba - m : słuchałem

Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os.

sg . act.: - m

baM bas bat bamus batis bant

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO OCTAVAOCTAVAOCTAVAOCTAVA

IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I PASSIVI ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

46

IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV

1 lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem vinc-e-ba-m zwycięŜałem audi-e-ba-m słuchałem

2 lauda-ba-s mone-ba-s vinc-e-ba-s audi-e-ba-s

3 lauda-ba-t mone-ba-t vinc-e-ba-t audi-e-ba-t

1 lauda-ba-mus mone-ba-mus vinc-e-ba-mus audi-e-ba-mus

2 lauda-ba-tis mone-ba-tis vinc-e-ba-tis audi-e-ba-tis

3 lauda-ba-nt mone-ba-nt vinc-e-ba-nt audi-e-ba-nt

IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV

1 lauda-ba-r byłem chwalony

mone-ba-r byłem upominany

vinc-e-ba-r byłem zwycięŜany

audi-e-ba-r byłem słuchany

2 lauda-ba-ris mone-ba-ris vinc-e-ba-ris audi-e-ba-ris

3 lauda-ba-tur mone-ba-tur vinc-e-ba-tur audi-e-ba-tur

1 lauda-ba-mur mone-ba-mur vinc-e-ba-mur audi-e-ba-mur

2 lauda-ba-mini mone-ba-mini vinc-e-ba-mini audi-e-ba-mini

3 lauda-ba-ntur mone-ba-ntur vinc-e-ba-ntur audi-e-ba-ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI sum, esse - jestem

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO

INDICATIVUS IMPERFECTI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO

singularis pluralis

1 pot-eram mogłem pot-eramus

2 pot-eras pot-eratis

3 pot-erat pot-erant

singularis pluralis

1 eram byłem eramus

2 eras eratis

3 erat erant

47

INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et PA SSIVI

TRYB ORZEKAJ ĄCY i ROZKAZUJ ĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ

FUTURUM PRIMUM tworzy si ę przez dodanie

do tematu praesentis

1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU),

2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. –A)

1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił

2. mone-b-o: upomnę, będę upominał

3. vinc-a-m: zwycięŜę, będę zwycięŜał

4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV

1 lauda-b-o pochwalę

mone-b-o upomnę

vinc-a-m zwycięŜę

audi-a-m usłyszę

2 lauda -bi-s mone-bi-s vinc-e-s audi-e-s

3 lauda-bi-t mone-bi-t vinc-e-t audi-e-t

1 lauda-bi-mus mone-bimus vinc-e-mus audi-e-mus

2 lauda-bi-tis mone-bi-tis vinc-e-tis audi-e-tis

3 lauda-b-u-nt mone–b-u-nt vinc-e-nt audi-e-nt

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV

1 lauda-bor zostanę pochwalony

mone-bor zostanę upomniany

vinc-a-r zostanę zwycięŜony

audi-a-r zostanę usłyszany

2 lauda-b-e-ris (re) mone-b-e-ris (re) vinc-e-ris (re) audi-e-ris (re)

3 lauda-bi-tur mone-bi-tur vinc-e-tur audi-e-tur

1 lauda-bi-mur mone-bi-mur vinc-e-mur audi-e-mur

2 lauda-bi-mini mone-bi-mini vinc-e-mini audi-e-mini

3 lauda-b-u-ntur mone-b-u-ntur vinc-e-ntur audi-e-ntur

bo bIs bit bimus bitis bunt

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS ZESTAW KOŃCÓWEK DLA FUTURUM

-o lub –m / -r -mus / -mur

-s / -ris -tis / -mini

-t / -tur -nt / -ntur

48

INDICATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

singularis pluralis

1 ero bedę erimus

2 eris eritis

3 erit erunt

INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO singularis pluralis

1 pot-ero bedę mógł pot-erimus

2 pot-eris pot-eritis

3 pot-erit pot-erunt

ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE Wszystkie złoŜenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym

odpowiednim przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM

PROSUM, PRODESSE - pomagam

praesens imperfectum futurum primum

1sg pro-sum pomagam prod-eram pomagałem prod-ero pomogę

2sg prod-es prod-eras prod-eris

3sg prod-est prod-erat prod-erit

1pl pro-sumus prod-eramus prod-erimus

2pl prod-estis prod-eratis prod-eritis

3pl pro-sunt prod-erant prod-erunt

POSSUM, POSSE – mogę

praesens imperfectum futurum primum

1sg pos-sum pomagam pot-eram pomagałem pot-ero pomogę

2sg pot-es pot-eras pot-eris

3sg pot-est pot-erat pot-erit

1pl pos-sumus pot-eramus pot-erimus

2pl pot-estis pot-eratis pot-eritis

3pl pos-sunt pot-erant pot-erunt

49

ab-sum, ab-esse jestem oddalony jestem nieobecny

POSSUM, POSSE MOGĘ

ad-sum, ad-esse jestem obecny pomagam

prae-sum, prae-esse jestem na czele dowodzę

de-sum, de-esse nie ma mnie, brak mnie

ob-sum, ob-esse szkodzę

in-sum, in-esse jestem w czymś sub-sum, sub-esse jestem pod czymś

inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse pozostaję (przy Ŝyciu)

pro-sum, prodesse pomagam

1. Określ i przetłumacz formę:

2. PoniŜsze formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie

uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę.

a) trahent, b) amabuntur, c) relinquitis, d) faciebat, e) eramus, f) regebamur, g) petitur, h) curabis

i) poteris

a) gaudebis - g) spectabamur - n) dicebant -

b) amabamus - h) audieris - o) laborabatis -

c) veniam - i) relinquere - p) debebit -

d) legetur - k) dabimus - q) facies -

e) molliebar - l) studebitis - r) ponam -

f) movebunt - m) dicam - s) mittitur -

PRAESENS IMPERFECTUM FUTURUM

amo kocham amabam kochałem amabo pokocham

a

b

c

d

e

f

g

h

i

50


a. Castra Romanorum a castris inimicorum longe aberant.

b. Viri nostri multis proeliis intererant et gloriam aeternam sibi parabant.

c. Viris probis in vita degenda amicitia bonorum non deerit.

d. Pecunia mihi deest.

e. In pugna Salaminia magnus numerus navigiorum Persarum non proderat, sed

oberat.

f. Cur ludis ceterorum discipulorum non interestis?

g. In periculo amicis adesse magna gloria est.

h. Nuntius erat in oppido et de periculo belli futuri nobis narrabat.

i. Inter amicos invidia abest.

4. Przetłumacz tekst.

De Romae futurae fata

Aeneam in Italia ad inferos descendere ibique umbram Anchisae mortui invenire

Vergilius narrat. Apud inferos gloriam Romae futurae ab Anchisa Aeneae monstrari legimus:

“Aenea, mi fili!” — Anchises dicit — “mox magna Romae gloria a te videbitur. Praeclari

Romae futurae viri tibi monstrabuntur. Oppidum Lavinium a te aedificabitur, ab Ascanio

autem, filio tuo, Alba Longa, oppidum novum, struetur. Alba Longa a multis viris claris

gubernabitur. Ibi post multos annos Rhea Silvia pueros geminos habebit”.

Anchisen in inferis fata Romanorum futura Aeneae aperire poetae nobis tradunt.

“Vade mecum, Aenea” — inquit — “mox clari Romanorum viri a te cognoscentur”. Primum

pueris geminis appropinquare et Anchisen dicere ferunt: “Vos, pueri gemini, Romulus et

Remus vocabimini et Roma aeterna a vobis condetur”. Deinde Anchises ad virum: “Tu —

inquit — Caius Iulius Caesar diceris. Multa bella a te gerentur et Gallia subigetur”. Tandem

Augusto eos accedere legimus: “Tu Augustus diceris et aureum saeculum a te in terras

reducetur”.

czasownik appropinquare rządzi datiwem bez przyimka: zbliŜać się do…

czasownik accedere rządzi datiwem bez przyimka: podchodzić do…

51


De Heleni oraculo

Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami

filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat:

“Quamdiu fata me per terras undasque iactabunt?” Cui Helenus: “Pauca tibi narrabo. Diu in

Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam admovebunt. Ibi videbitis fretum angustum,

ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida, inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis

imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si circum Siciliam navigabitis.”

Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: “Quae pericula praeterea inveniam?”

Helenus respodet: “Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies.

Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis.

Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum — monstrum

horrendum — videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae

oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient.”


a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter

dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae

suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum

liberorum semper insunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri,

adeste discipulis suis!

52

ZAIMEK WSKAZUJ ĄCY

is, ea, id = on, ona, ono (ten, ta, to)

singularis pluralis m f n m f n

Nom. is ea id ei (ii) eae ea

Gen. eius eorum earum eorum

ei eis (iis)

Acc. eum eam id eos eas ea

Abl. eo ea eo eis (iis)

ZAIMEK WZGL ĘDNY

qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co)


Nom. qui quae quod qui quae quae

Gen. cuius quorum quarum quorum

Dat. cui quibus

Acc. quem quam quod quos quas quae

Abl. quo qua quo quibus


a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia

habitabant, cum Persis pugnabant.

b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant.

c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit.

d. Ea mihi placent, quae possidere non possum.

e. Eae mihi placent, quas possidere non possum.

f. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, superant et in campo

Marathonio castra sua ponunt.

g. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad pugnam

incitabant.

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO NONANONANONANONA

ZAIMEK WSKAZUJ ĄCY IS,EA,ID I WZGL ĘDNY DEKLINACJA IV I V

53

DEKLINACJA IV

Tematy na –u

Genetivus singularis –us

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego

(zakończone w nom. sg. na –us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na –u). Ich

przynaleŜność do IV deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV

sg. pl.

m n m n

Nom. -us -u -us -ua

Gen. -us -uum

Dat. -ui -u -ibus

Acc. -um -u -us -ua

Abl. -u -ibus

Voc. -us -u -us -ua

ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI

exercitus wojsko cornu róg exercitus wojsko cornu róg

sg. męski nijaki pl. męski nijaki

N. exercitus cornu N. exercitus corn-ua

G. exercit-us corn-us G. exercit-uum corn-uum

D. exercit-ui cornu = nom.sg. D. exercit-ibus corn-ibus

Ac. exercit-um cornu = nom.sg. Ac. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.

Ab. exercit-u cornu = nom.sg. Ab. exercit-ibus corn-ibus

V. exercitus = nom.sg. cornu = nom.sg. V. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.

54

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI acus,us igła gelu,us mróz salus,us skok, wąwóz

arcus,us łuk genu,us kolano senatus,us senat

casus,us przypadek Idus,uum (f) Idy sensus,us czucie

cornu,us róg lacus,us jezioro spiritus,us duch, powiew

currus,us wóz lapsus,us upadek, błąd status,us stan, postawa

cursus,us bieg manus,us (f) ręka, oddział tribus,us (f) dzielnica

domus,us (f) dom metus,us strach usus,us uŜycie

exercitus,us wojsko motus,us ruch versus,us wiersz

fletus,us płacz quercus,us (f) dąb vultus,us twarz

fructus,us owoc reditus,us powrót

1. feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us

2. rzeczownik domus

a. odmienia się częściowo wg IV, częściowo wg II

b. jest rodzaju Ŝeńskiego

c. staje w formach BEZ PRZYIMKA (jeśli nie

ma przydawki):

- domum = do domu

- domo = z domu

- domi = w domu

DEKLINACJA V

sg. pl. Nom. domus domus Gen. domus domorum (II) Dat. domui domibus Acc. domum domos (II) Abl. domo (II) domibus Voc. domus domus

WWYYJJĄĄTTKK II

55

DEKLINACJA V

Tematy na –e

Genetivus singularis –ei

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju Ŝeńskiego

(zakończone w nom. sg. na –es). Ich przynaleŜność do V deklinacji poznajemy po

zakończeniu genetiwu singularis-ei.

ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI

res rzecz dies dzień sg. pl. sg. pl.

Nom. res res dies dies Gen. r-ei r-erum di-ei di-erum Dat. r-ei r-ebus di-ei di-ebus Acc. r-em res = nom. pl. di-em dies = nom. pl. Abl. r-e r-ebus di-e di-ebus Voc. res = nom. sg. res = nom. pl. dies = nom. sg. dies = nom. pl.

1. rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju Ŝeńskiego, jeśli oznacza określony termin,

np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus.

2. wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei; fides,ei

WWYYJJĄĄTTKK II

56

1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz.

a) spei - f) in die - k) sine fructu -

b) in casu - g) ex usu - l) canitiem -

c) fide - h) domo - m) in versibus -

d) reditus - i) manuum - n) domum -

e) de exercitu - j) cornua - o) genu -

2. Odmień przez przypadki wyraŜenia.

a. senatus Romanus

b. mea manus dextra

c. id cornu longum

d. prima dies pulchra

e. nostra vera fides

f. is metus magnus qui

57

3. Przetłumacz zdania. �

a. Res publica est res populi, ut Cicero in libris suis De republica explicat.

c. Medium diem Romani meridiem nominabant.

e. Exitum rerum humanarum incertum esse philosophi antiqui putabant.

f. Senatus et multi magistratus rei publicae Romanae praeerant.

k. Post Romae incendium Nero domum auream sibi aedificat.

l. Romani alas exercitus cornua nominabant.


a. lapsus linguae

b. Nihil semper in suo statu manet.

c. Cornua cervum a periculis defendunt.

d. Demosthenes multos versus uno spiritu pronuntiabat. e. Domus propria - domus optima.

f. manu propria

g. parva domus, parva cura

h. Usus est optimus rerum magister.

i. Dum vita est, spes est.

k. Felix (szczęśliwy] , qui potest rerum cognoscere causas. l. Manus manum lavat.

m. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna dla dobrej Ŝony)


g. Romulus inimicorum exercitum fugat et multos viros occidit. b. Exercitus territus fugae se

mandat. c. Canes domos custodiebant. d. Nunc pro domo mea dicam. e. Caesar in bello, quod

in Britannia gerebat, ad varios casus subsidia comparabat. f. Matronarum ornatus non est in

vestimento et figurae cultu, sed in casta pudicaque vita et ornamentis animi. g. Taurorum

arma sunt cornua. h. Is est amicus, qui te in re dubia iuvat. i. Usus est magister rerum. j. Spero

vos liberosque vestros in re publica multa bona videre. k. Imperator aciem pleno gradu contra

inimicos induxit. l. Dies diem docet. m. Exercitus unum in locum conglomeratur. n. Is, qui

58

agrum non colit, frustra fructum exspectabit. o. Antiqui putabant sensus nuntios rerum esse.

p. Exercitus sine duce est figura sine spiritu. q. Est res publica res populi – sic Cicero docet

in libro suo De re publica. r. Iustitia est fundamentum rei publicae. s. Pulchrum est bene

facere rei publicae. t. Caesar intellegebat Gallos a vicinis ad bellum gerendum excitari. u.

Aegroto dum spem esse, animum esse dicunt. v. Felix, qui potuit rerum cognoscere causas. x.

Senatus rei publicae praeerat.

1. De fructu malum cognosco.

2. E cantu dignoscitur avis.

4. Mortuus per somnium vacabis curis.

5. Nullus dies omnino malus.

SENTENCJE

59

DEKLINACJA III.

Tematy róŜne

Genetivus singularis –is

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK

Do trzeciej deklinacji naleŜą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów.

Odmieniają się według niej takŜe przymiotniki . Cechą charakterystyczną, po której

rozpoznajemy przynaleŜność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na –is.

Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) róŜnią się

między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla

wszystkich podgrup.

WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI

OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI –IS

DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO

KOŃCÓWKI

DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW.

Nominativus: rex Genetivus: reg-is � REG- Nominativus: pars Genetivus: part-is � PART- Nominativus: caritas Genetivus: caritat-is � CARITAT- Nominativus: navis Genetivus: nav-is � NAV- Nominativus: lectio Genetivus: lection-is � LECTION- Nominativus: sus Genetivus: su-is � SU-

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO DECIMADECIMADECIMADECIMA

III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

NOTA BENE

60

KOŃCÓWKI DEKLINACJI III singularis pluralis

Nom. róŜne -es (m, f)

-a (n, spł.)

-ia (n, sam.)

Gen. -is -um (spł.)

-ium (sam., miesz.)

Dat. -i -ibus

Acc. -em (m, f)

= Nom. (n)

= Nom.

Abl. -e (spł., miesz.)

-i (samogł.)

-ibus

Voc. = Nom. = Nom.

Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji zakończenie/końcówka przykład charakterystyka -x rex, lux, vox, nix

-trix creatrix, matrix feminina, oznaczają działające kobiety

-r femur , exemplar , celer -or creator, amor masculina, często oznaczają działających męŜczyzn

-o ordo, caro -tio/cio lectio, conditio, condicio feminina abstracta

-s mus, navis, nubes

-as caritas, facultas feminina abstracta

-os flos, mos masculina

-l mel, fel

-t caput

-e mare, celere rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim

-n lumen, flumen

zbitka 2 spółgłosek hiems, pars, mens

DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI

aes,aeris (n) spiŜ nox,noctis (f) noc aer,aeris (m) powietrze ops,opis (f) moc, siła ars,artis (f) sztuka os,oris (n) usta arx, arcis (f) zamek os,ossis (n) kość bos,bovis (m i f) wół pax,pacis (f) pokój cor,cordis (n) serce pes,pedis (m) noga, stopa cos,cotis (f) krzemień pix,picis (f) smoła dos,dotis (f) posag, dar pus,puris (n) ropa, jad dux,ducis (m i f) wódz rex,regis (m) król fax,facis (f) pochodnia ros,roris (m) rosa ius,iuris (n) prawo, zupa rus,ruris (n) wieś lac,lactis (m) mleko sal,salis (m i n) sól lex,legis (f) prawo sol,solis (m) słońce lis,litis (f) sprzeczka sus,suis (m i f) świnia lux,lucis (f) światło tus,turis (n) kadzidło mas,maris (m) samiec vas,vadis (m) poręczyciel mel,mellis (n) miód vas,vasis (n) naczynie mos,moris (m) obyczaj ver,veris (n) wiosna mus,muris (m) mysz vis (f) siła nex,necis (f) morderstwo vox,vocis (f) głos nix,nivis (f) śnieg

61

GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA abl. sg. na –e, gen. pl. na –um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a.

masculina i feminina neutra masculina i feminina neutra

singularis pluralis

Nom. pater ojciec corpus ciało patr-es corpor-a

Gen. patr-is corpor-is patr-um corpor-um

Dat. patr-i corpor-i patr-ibus corpor-ibus

Acc. patr-em corpus patr-es corpor-a

Abl. patr-e corpor-e patr-ibus corpor-ibus

Voc. pater corpus patr-es corpor-a

Do grupy spółgłoskowej naleŜą:

a. rzeczowniki naleŜące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc:

pater, tris ojciec iuvenis, is młodzieniec

mater, tris matka senex, senis starzec

parentes, um rodzice vates, vatis wieszcz

frater, tris brat canis, is pies

soror, oris siostra

b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is (origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur -] (mysz)

c. przymiotniki w stopniu wyŜszym

d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym

62

GRUPA SAMOGŁOSKOWA

abl. sg. na –i, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia. neutra

singularis pluralis

Nom. mare morze mar-ia

Gen. mar-is mar-ium

Dat. mar-i mar-ibus

Acc. mare mar-ia

Abl. mar-i mar-ibus

Voc. mare mar-ia

Do grupy samogłoskowej naleŜą:

a. rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze,

animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład.

b. wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyj ątkiem 4)

GRUPA MIESZANA

abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a lub –ia

masculina, feminina

singularis pluralis singularis pluralis

Nom. nubes chmura nub-es pars część part -es

Gen. nub-is nub-ium part-is part-ium

Dat. nub-i nub-ibus part-i part-ibus

Acc. nub-em nub-es = Nom. pl. part-em part-es = Nom. pl.

Abl. nub-e nub-ibus part-e part-ibus

Voc. nubes = Nom. sg. nub-es = Nom. pl. pars = Nom. sg. part-es = Nom. pl.

Do grupy mieszanej naleŜą:

a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.)

na –es i –is (nubes, nubis; navis, navis)

b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niŜ w

nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg.

(-is) (pars, part-is; gens, gent-is)

c. participia praesentis activi (ppa)

63

PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO

Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis:

� j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m.,

f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix

felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu

singularis pluralis

masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum

Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe felic-es felic-ia

Gen. felic-is felic-is felic-ium felic-ium

Dat. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus

Acc. felic-em felix felic-es felic-ia

Abl. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus

Voc. felix felix felic-es felic-ia

� d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i Ŝeńskiego, drugie, oddzielne,

dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer

facilis; puella facilis; exemplar facile

facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach

singularis pluralis

masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum

Nom. facilis łatwy/łatwa facile łatwe facil-es facil-ia

Gen. facil-is facil-is facil-ium facil-ium

Dat. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus

Acc. facil-em facile facil-es facil-ia

Abl. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus

Voc. facilis facile facil-es facil-ia

64

� t r z y zakończenia, oddzielne dla kaŜdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki),

celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere.

celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach

singularis pluralis

masculinum femininum neutrum masculinum femininum neutrum

Nom. celer szybki celeris szybka celere szybkie celer-es celer-es celer-ia

Gen. celer-is celer-is celer-is celer-ium celer-ium celer-ium

Dat. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus

Acc. celer-em celer-em celere celer-es celer-es celer-ia

Abl. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus

Voc. celer celeris celere celer-es celer-es celer-ia

UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają –is, tak

samo jak rzeczowniki.

Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis – odmieniają się inaczej:

według grupy spółgłoskowej.

Jako formy podstawowe w przypadku przymiotników słownik moŜe podawać:

1. dla tych o jednym zakończeniu: nom. sg. i zakończenie gen. sg., np.: ingens, ntis

(wielki), minax, acis (groŜący)

2. dla tych o dwóch zakończeniach: nom. sg. masculini i feminini oraz zakończenie nom.

sg. neutri, np.: omnis, e (cały) = omnis, omne; brevis, e (krótki) = brevis, breve

3. dla tych o trzech zakończeniach: nom. sg. masculini oraz zakończenia nom. sg.

feminini i neutri lub pełne formy dla wszystkich rodzajów, np.: acer, acris, acre

(ostry); celer, eris, e (szybki) = celer, celeris, celere

WWYYJJĄĄTTKK II

NOTA BENE

65

NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI

brevis,e krótki acer,cris,e ostry, bystry

facilis,e łatwy celer,eris,e szybki

fortis,e silny, odwaŜny difficilis,e trudny

frequens,entis częsty gravis,e cięŜki

ingens,ntis ogromny omnis,e cały, kaŜdy

iuvenis,e młody pauper,eris,e ubogi, biedny

levis,e lekki (dis)similis,e (nie)podobny

mendax,acis kłamliwy (in)credibilis,e (nie)wiarygodny

nobilis,e szlachetny (in)fidelis,e (nie)wierny

sapiens,entis mądry, rozumny (im)mortalis,e (nie)śmietelny

tristis,e smutny (im)possibilis,e (nie)moŜliwy

turpis,e brzydki (in)felix,icis (nie)szczęśliwy

vetus, eris stary (in)utilis,e (nie)uŜyteczny

vilis,e nędzny, tani, słaby celeber,bris,e uczęszczany, uroczysty, znany

PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA)

Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej.

W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na –ący, -ąca, -ące

lub przysłówkowy współczesny –ąc.

PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego.

PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika.

infinitivus temat spójka cecha nom/acc. sg.

cecha pozostałe

forma

laudare laudans nt laudans, laudantis

chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc

monere monens nt monens, monentis

upominający, upominjąca, upominjące; upominając

legere leg- e ns nt legens, legentis

czytający, czytająca, czytające; czytając

audire audi- e ns nt audiens, audientis

słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając

femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal

audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.

TEMAT PRAESENTIS

66

UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest zbitka ns w

nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach

GRUPA MIESZANA odmiana ppa

abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia

masculina, feminina neutra laudans laudans

singularis pluralis singularis pluralis Nom. laudans chwalący,

chwaląca laudant-es chwalący, chwalące

laudans chwalące

laudant-ia chwalące

Gen. laudant-is laudant-ium laudant-is laudant-ium Dat. laudant-i laudant-ibus laudant-i laudant-ibus Acc. laudant-em laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl. Abl. laudant-e laudant-ibus laudant-e laudant-ibus Voc. laudans laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl.

Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)Rzeczownik II deklinacji vir mąŜ (m)

femininum masculinum singularis pluralis singularis pluralis

Nom. vis siła vir-es vir mąŜ vir-i Gen. — vir-ium vir-i vir-orum Dat. — vir-ibus vir-o vir-is Acc. vim vir-es vir-um vir-os Abl. vi vir- ibus vir-o vir-is Voc. vir-es vir vir-os

Vis vim vi pellit Siła siłę siłą wypiera

NOTA BENE

WWYYJJĄĄTTKK II

67

1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to słówko?

a) mater,tris (matka) - n) corpus,oris (ciało) -

b) pars,tis (część) - o) exemplar,aris (przykład) -

b) grus,uis (Ŝuraw) - p) lectio,onis (lekcja) -

4. aetas,atis (wiek) - q) miles,itis (Ŝołnierz) -

5. avis,is (ptak) - r) celer,eris,e (szybki) -

6. animal,is (zwierzę) - s) dens,entis (ząb) -

7. brevis,e (krótki) - t) ordo,inis (porządek) -

8. laus,dis (chwała) - u) ingens,entis (ogromny) -

9. tempestas,atis (burza) - v) canis,is (pies) –

10. homo,inis (człowiek) - x) tempus,oris (czas) -

11. dives,itis (bogaty) - y) Caesar,aris (Cezar) -

12. consuetudo,inis (przyzwyczajenie) - z) vectigal,alis (podatek) -

13. Cicero,onis (Cyceron) - α) caput,itis (głowa) –

2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany.

Przetłumacz.

a) urbe - n) calamitates -

b) leges - o) nationibus -

c) duci – p) regem -

d) pax - q) vim -

e) decoris - r) finibus -

f) mortem - s) hostis -

g) facili - t) veritas -

h) centuriones - u) acre -

i) legio - v) mensis -

68

j) rationum - w) maria -

k) itinera - x) felicium -

l) multitudinis - y) navium -

m) audacia - z) frigora -

3. Odmień przez przypadki.

a) homo nobilis

b) virtus incredibilis

c) iter breve

d) corpus mortale

e) reditus felix

f) mare nostrum

g) gens humana

h) genus masculinum

i) dies tristis

k) miles fortis

l) id animal magnum

m) ars rara quae

n) ea immortalis anima

quae

o) oppidum celebre quod

p) sacerdos maximus qui

4.Przetłumacz. �

a. Scribit carmina, quae legunt cacantes.

b. pro fide, lege et rege

c. Femina est finis familiae.

d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique (Liv.)

e. flos et decus urbium Italiae [o Padwie]

f. Lex non cogit ad impossibilia.

g. Lex lege tollitur.

h. Lex nihil frustra facit.

i. Urbi et orbi

j. Urbs aeterna

k. usque ad finem

l. novus rex, nova lex

m. more antiquo

n.

o. Omnis ars naturae imitatio est.

p. omnis homo mendax

q. Amor omnia vincit.

r. Navis, quae in flumine magna est, in

mari parvula est. (Sen.)

s. qualis rex, talis grex.

t. ars longa, vita brevis

u. Homo est animal sociale.

v. Audaces fortuna iuvat.

ε. w. omne principium difficile

ζ. x. forma - dei munus (Ov.)

.


Multos cives Romae in senatu de republica disputare audimus. Hostes Romanis imminere

et Romae interitum parare senatores sapientes monent. Exercitus fortes patriam defendere et

hostes crudeles prohibere debent. Romam in magno periculo esse constat. Cives miseri

69

senatum et magistratus omnes rogant: ‘Date exercitui nostro imperatorem audacem et

peritum! In virtute ducis exercitusque salus etiam omnium civium est!’

Exercitus iam Urbem relinquere constat, sonitum tubarum et cornuum signum exercitui ad

impetum dare cives sciunt. Fortis et peritus dux spem civium incitat: ‘Omnes reditum

exercitus victoris expectate!’ Milites quoque spe victoriae laudisque ad pugnam incitari

notum est. Milites victores ab omnibus salutari cunctosque cives pro eorum felici reditu deis

gratias agere constat.

Cives enim Romani et in rebus adversis et in rebus secundis deis sacrificabant. Dux victor

primum Iovi sacrificabat, tum exercitum fortiter pugnantem laudabat militibusque coronas

stipendiaque multa tribuebat, denique dux felix domum properabat. Domi familia atque amici

eum exspectabant.


Aponius ad auctionem venit, ubi imperator Caligula gladiatores varii generis vendebat.

Aponius longo itinere fessus mox dormiebat et per sominum nutabat. Brevi tempore amicus

eum excitat et dicit: "Surge, amice, surge, Aponi!" Aponius sedes circumspectat et videt

prope se duo murmillones, tres retarios, tres bestiarios... "Quid est ?" - amicum rogat. "Cuius

omnes ei gladiatores sunt?" "Nunc sunt tui, omnes enim nutans emebas."

7. Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach.

czasownik ppa tłumaczenie czasownik ppa tłumaczenie

venio 4 Dat.pl. facio 3 Gen.sg.

amo 1 Gen.pl. duco 3 Dat.sg.

laudo 1Nom.pl (m,f) video 2 Acc.sg.

gaudeo 2 Nom. pl. (n) sum,esse Nom.sg.

lego 3 Abl.sg. audio 4 Acc.pl.

70


a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium

convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum

animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero

noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus -

malus ovium custos. h. Parentum virtus – dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc

incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia

antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius

tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis – velle sanari. o. Maria vel a

provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus

animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo

prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t.

magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque

navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors

est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z.

Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium

ornamenta sunt. α. α. α. α. Cibus famem explet, potio – sitim, vestis a frigore hominem defendit.

β. β. β. β. Procul ab oculis – procul ex mente. γ. γ. γ. γ. Non est fumus absque igne. δ. δ. δ. δ. Una hirundo non facit

ver. ε. ε. ε. ε. Et fabula partem veri habet. ζ. ζ. ζ. ζ. Non est facilis ad astra iter. η. η. η. η. Longum et difficile est

iter per praecepta, breve et efficax per exempla. θ. θ. θ. θ. Nominativus et vocativus pluralis primae

declinationis similis est genetivo et dativo singularis. ι. ι. ι. ι. Homines inter se studiis, moribus,

omni vitae ratione differunt. κ. κ. κ. κ. Dives est, qui sapiens est. λ. λ. λ. λ. Divitiae hominem felicem non

faciunt. µ. µ. µ. µ. Homo verum non dicens mendax appellatur. ν. ν. ν. ν. Amor quasi foedere iungit amantes.

ξ. ξ. ξ. ξ. Frigus intolerabile est corpori nudo. ο. ο. ο. ο. Timeo Danaos et done ferentes. π. π. π. π. Si caput dolet,

omne corpus simul laborat. ρ. ρ. ρ. ρ. Sagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit

dirigentem. σ.σ.σ.σ. Raro senex mutat sententiam. τ. τ. τ. τ. Primā luce milites nostri ab eo loco castra

movebunt. υυυυ. . . . Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. ϕϕϕϕ.... I, bone, quo virtus tua

te vocat, i, pede fausto! χ. χ. χ. χ. Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. ψ. ψ. ψ. ψ. Sol

totum mundum sua luce complet. ωωωω. . . . Caecus non iudicat de colore.

71

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI

nominativus rodzaj genetivus temat znaczenie

acer,cris,e mfn acris acr- ostry, bystry

actio f actionis action- działanie

aequor n aequoris aequor- równina, morze

aër m aëris aër- powietrze

aes n aeris aer- spiŜ, brąz, miedź

aetas f aetatis aetat- wiek

agmen n agminis agmin- gromada, zastęp

amans m,f amantis amant- kochanek, kochający

amor m amoris amor- miłość

animal n animalis animal- zwierzę

ars f artis art- sztuka

arx f arcis arc- zamek, twierdza

audax mfn audacis audac- śmiały, odwaŜny

avis f avis av- ptak

brevis,e mfn brevis brev- krótki

Caesar m Caesaris Caesar- Cezar

canis m i f canis can- pies

caput n capitis capit- głowa

caritas f caritatis caritat- miłość

carmen n carminis carmin- pieśń, wiersz

caro f carnis carn- mięso, ciało

Cato m Catonis Caton- Katon

celeber,ris,e mfn celebris celebr- uczęszczany, sławny

Cicero m Ciceronis Ciceron- Cyceron

civis m i f civis civ- obywatel

civitas f civitatis civitat- państwo

consuetudo f consuetudinis consuetudin- przyzwyczajenie

consul m consulis consul- konsul

cor n cordis cord- serce

corpus n corporis corpor- ciało

dulcis,e mfn dulcis dulc- słodki

dux m i f ducis duc- wódz, ksiąŜę

exemplar n exemplaris exemplar- przykład

felix mfn felicis felic- szczęśliwy

fidelis,e mfn fidelis fidel- wierny

finis m i f finis fin- koniec

flos m floris flor- kwiat

flumen n fluminis flumin- rzeka

72

fors f fortis fort- przypadek

fortis,e mfn fortis fort- silny, dzielny

fortitudo f fortitudinis fortitudin- siła, dzielność, moc

frigus n frigoris frigor- zimno

grex m gregis greg- trzoda, stado

homo m hominis homin- człowiek

honor m honoris honor- zaszczyt

hospes m hospitis hospit- przyjaciel, gość, obcy

hostis m i f hostis host- wróg

humilis,e mfn humilis humil- uniŜony, pokorny

ignis m ignis ign- ogień

imago f imaginis imagin- wyobraŜenie, obraz

ingens ingentis ingent- ogromny, wielki

iter n itineris itiner- droga

ius n iuris iur- prawo

iuvenis m iuvenis iuven- młodzieniec

labor m laboris labor- praca

latro m latronis latron- łotr, zbój

laus f laudis laud- chwała

lectio f lectionis lection- lekcja, czytanie

legio f legionis legion- legion

lex f legis leg- prawo

libertas f libertatis libertat- wolność

lumen n luminis lumin- światło

lux f lucis luc- światło

mare n maris mar- morze

mater f matris matr- matka

mens f mentis ment- umysł, rozum

mensis m mensis mens- miesiąc

mentio f mentionis mention- wzmianka

miles m i f militis milit- Ŝołnierz

mitis,e v mitis mit- miękki, łagodny

moles f molis mol- cięŜar, bryła

mollis,e mfn mollis moll- miękki

mons m montis mont- góra

mors f mortis mort- śmierć

mortalis,e mfn (im)mortalis (im)mortal- (nie)śmiertelny

mos m moris mor- obyczaj

mulier f mulieris mulier- kobieta

multitudo f multitudinis multitudin- wielka ilość, mnóstwo

73

munus n muneris muner- obowiązek, dar, pogrzeb

natio f nationis nation- naród, plemię

navis f navis navi- okręt, statek

nomen n nominis nomin- imię, nazwa

nox f noctis noct- noc

nubes f nubis nub- chmura

omnis,e mfn omnis omn- cały, kaŜdy, wszelki

ops f opis op- zasób

opus n operis oper- dzieło, praca

oratio f orationis oration- mowa

orator m oratoris orator- mówca

orbis m orbis orb- świat

origo f originis origin- początek

os n oris or- usta, mowa

os n ossis oss- kość

pars f partis part- część, strona

pater m patris patr- ojciec

pauper,eris,e mfn pauperis pauper- ubogi, biedny

pavor m pavoris pavor- strach

pax f pacis pac- pokój

pectus n pectoris pector- pierś, serce

pecus n pecoris pecor- bydło, trzoda

pes m pedis ped- stopa

pons m pontis pont- most

potestas f potestatis potestat- moc, potęga

praedo m praedonis praedon- łupieŜca, korsarz

pulvis n pulveris pulver- proch, pył

ratio f rationis ration- rozum, rachunek

rex m regis reg- król

salus f salutis salut- ocalenie, zbawienie

sapiens mfn sapientis sapient- mędrzec/mądry

Scipio m Scipionis Scipion- Scypion

similis,e mfn (dis)similis (dis)simil- (nie)podobny

sol m solis sol- słońce

sors f sortis sort- los

tempestas f tempestatis tempestat- burza, niepogoda

tempus n temporis tempor- czas

timor m timoris timor- strach

tristis,e mfn tristis trist- smutny

turpis,e mfn turpis turp- brzydki, szpetny

74

urbs f urbis urb- miasto

utilitas f utilitatis utilitat- uŜytek, poŜytek

uxor f uxoris uxor- Ŝona

vectigal n vectigalis vectigal- podatek

ver n veris ver- wiosna

veritas f veritatis veritat- prawda

vetus mfn veteris veter- stary

victor m victoris victor- zwycięzca

virgo f virginis virgin- dziewica, panna

virtus f virtutis virtut- cnota

vox f vocis voc- głos, wyraz

vulnus n vulneris vulner- rana

1. A capite usque ad calcem.

2. Aliam aetatem alia decent.

3. Alterum pedem in cumba Charonis habere.

4. Amicorum communia omnia.

5. Aquam igni miscere.

6. Arcem ex cloaca facere.

7. Asinus asino et sus sui pulcher.

8. Bonae leges ex malis moribus procreantur.

9. Calcar addere currenti.

10. Dulce pomum, cum abest custos.

11. Dii omnia possunt.

12. Furem fur cognoscit, lupus lupum.

13. Hostium munera – non munera.

14. In discrimine apparet, qui vir.

15. Inter malleum et incudem.

16. Mors omnibus communis.

17. Mulierem ornat silentium.

18. Nemo mortalium omnibus horis sapit.

19. Non omnis fert omnia tellus.

20. Oboedientia felicitatis mater.

21. Quot servos habemus, totidem habemus hostes.

22. Simile gaudet simili.

23. Sine ope divina nihil valemus.

24. Terra amat imbrem.

25. Una hirundo non facit ver.

26. Vita mortalium brevis.

27. Vinum senem etiam et nolentem saltare compellit.

SENTENCJE

75

Cechy deklinacji zaimkowej

1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla kaŜdego rodzaju w Nominatiwie singularis.

2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na –ius

3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów

4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów

5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla Ŝeńskich-I deklinacji, męskich-II

deklinacji, nijakich-II deklinacji

6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach

7. Brak Vocatiwu

ZAIMKI WSKAZUJ ĄCE

hic, haec, hoc = ten, ta, to


Nom. hic haec hoc hi hae haec

Gen. huius horum harum horum

Dat. huic his

Acc. hunc hanc hoc hos has haec

Abl. hoc hac hoc his

ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo


Nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa

Gen. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum

Dat. ipsi ipsis

Acc. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa

Abl. ipso ipsa ipso ipsis

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO VNDECIMAVNDECIMAVNDECIMAVNDECIMA

CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJ ĄCE I OKRE ŚLAJĄCY, NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE

NOTA BENE

76

ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane)


Nom. ille illa illud illi illae illa

Gen. illius illorum illarum illorum

Dat. illi illis

Acc. illum illam illud illos illas illa

Abl. illo illa illo illis

idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo


Nom. idem eadem idem iidem eaedem eadem

Gen. eiusdem eorundem earundem eorundem

Dat. eidem eisdem (iisdem)

Acc. eundem eandem idem eosdem easdem eadem

Abl. eodem eadem eodem eisdem (iisdem)

1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis

na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj).

De Numa Pompilio

Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere

civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum

occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (załoŜoną) legibus moribusque confirmat.

Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab

Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque

sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum

Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere

easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem

genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.

77

2. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimków w nawiasach. Przetłumacz

tekst.

a. Arminius, ów ..................... (ille,illa,illud) fortis Germanorum princeps, Germanos ad

pugnam incitans tymi ............................. (hic,haec,hoc) verbis et tą ........................

(hic,haec,hoc) oratione militum swoich......................... (suus 3) animos firmabat: “Romanos in

magno periculo esse scite! Ci ............................ (is,ea,id) milites tych ............................

(hic,haec,hoc) angustiarum et tych .............................. (hic,haec,hoc) regionum imperiti sunt et

samym .................................... (ipse,ipsa,ipsum) umbrā silvarum naszych..........................

(noster,tra,trum) perterriti erunt. Te......................... (hic,haec,hoc) regiones, to...........................

(hic,haec,hoc) caelum samo .......................... (ipse,ipsa,ipsum), omnia te rzeczy..........................

(hic,haec,hoc) Romanos territant. Dei sami................................. (ipse,ipsa,ipsum)

nam.......................... (nos) viam libertatis monstrant. In owych...............................

(ille,illa,illud) silvis nulla via Romanis aperta est. Ta......................... (hic,haec,hoc) patria

nasza........................ (noster,tra,trum), ten.......................... (hic,haec,hoc) sol,

to............................ (hic,haec,hoc) caelum testes sunt iniuriarum Romanorum.”

78

CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie

volo, velle, volui – chcę

praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 volo chcę

volumus vole-ba-m chciałem

vole-ba-mus vol-a-m zechcę, będę chciał

vol-e-mus

2 vis vultis vole-ba-s vole-ba-tis vol-e-s vol-e-tis

3 vult volunt vole-ba-t vole-ba-nt vol-e-t vol-e-nt

infinitivus: velle - chcieć

nolo, nolle, nolui – nie chcę



1 nolo nie chcę

nolumus nole-ba-m nie chciałem

nole-ba-mus nol-a-m nie zechcę

nol-e-mus

2 non vis non vultis nole-ba-s nole-ba-tis nol-e-s nol-e-tis

3 non vult nolunt nole-ba-t nole-ba-nt nol-e-t nol-e-nt

infinitivus: nolle - nie chcieć

malo, malle, malui – wolę



1 malo wolę

malumus male-ba-m wolałem

male-ba-mus mal-a-m będę wolał

mal-e-mus

2 mavis mavultis male-ba-s male-ba-tis mal-e-s mal-e-tis

3 mavult malunt male-ba-t male-ba-nt mal-e-t mal-e-nt

infinitivus: malle - woleć

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę



1 fer-o niosę fer-i-mus fere-ba-m niosłem

fere-ba-mus fer-a-m będę niósł, zniosę

fer-e-mus

2 fer-s fer-tis fere-ba-s fere-ba-tis fer-e-s fer-e-tis

3 fer-t fer-u-nt fere-ba-t fere-ba-nt fer-e-t fer-e-nt

infinitivus: ferre – nieść, znosić

CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS

79

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens passivi imperfectum passivi futurum I passivi


1 fero-r jestem niesiony

fer-i-mur fere-ba-r byłem niesiony

fere-ba-mur fer-a-r będę niesiony

fer-e-mur

2 fer-ris fer-i-mini fere-ba-ris fere-ba-mini fer-e-ris fer-e-mini

3 fer-tur fer-u-ntur fere-ba-tur fere-ba-ntur fer-e-tur fer-e-ntur

infinitivus: ferri – być niesionym

eo, ire, ii, itum – idę



1 eo idę

imus i-ba-m szedłem

i-ba-mus ib-o pójdę

i-bi-mus

2 is itis i-ba-s i-ba-tis i-bi-s i-bi-tis

3 it eunt i-ba-t i-ba-nt i-bi-t i-bu-nt

infinitivus: ire - iść Bywa uŜywana forma 3 os. sg. passivi: itur = idzie się

NEMO - NIKT NIHIL - NIC

Nom. nemo nikt nihil nic

Gen. nullius nikogo nullius rei niczego

Dat. nemini nikomu nulli rei niczemu

Acc. neminem nikogo nihil nic

Abl. nullo nikim nulla re niczym

80

ĆWICZENIA NA POSZCZEGÓLNE CZASOWNIKI NIEREGULARNE

1. FERO, FERRE, TULI, LATUM

a. Homo sapiens feret, quae mutari non possunt, ut viri magni ferebant suas calamitates.

………………………………………………………………………………………………

………..……………………………………………………………………………….….…

b. Homines, si patienter (cierpliwie) ferunt, quae accidunt, mala ipsa minuunt ..………...

………………………………………………………………………………………………

c. Quodcumque (cokolwiek) sors feret, ferte animo aequo! ………...……………….........

………………………………………………………………………………………………

d. Calamitatem patienter ferre non solum laus magna, sed etiam solatium magnum est

…………………………………………………………………………………………..……

……………………..………………………………………………………………….…..…

e. Homo fortis res adversas constanti animo fert et in rebus adversis alteram sortem

sperat ………………………………………………………………………………..…..

……………………………………………………………..…..……………………………

f. Leviter fertur, quod patienter fertur …………………………….…..…..………………

g. Fer patienter onus, fac sapienter opus ………………………..……..….……………….

2. EO, IRE, II, ITUM

a. Qui Deo confidit, is forti animo omnibus periculis obviam ibit eaque superabit.

………………………………………………………………………………………………

b. Sic itur ad astra ……………………….…………………………………………...……

c. Mi fili, i, quocumque te Deus vocabit. Ubicumque ibis, signa divini amoris et divinae

sapientiae invenies. …………………………………..……………………………………

………………………………………………………………………………………………

3. VOLO, VELLE, VOLUI

a. Nisi potest id effici, quod vis, id velle debes, quod potes ………….………..…………

……………………………………………………………………….…………..…………

b. Saepe volumus, quae facere non possumus ……………………..…………………..…

c. Qui prudens est, et sibi et aliis prodesse vult …………………………….…………….

d. Si vis amari, ama! ………………………………………………………………………

e. Idem velle et idem nolle, ea demum firma amicitia est ………………………………...

……………………………………………………………………….…………..…………

81

4. MALO, MALLE, MALUI

a. Qui te meliorem facere non vult, is tibi mavult nocere quam prodesse …………….…

…..……………………………………………………………………….………..…..……

b. Homines sapientes malunt sine amicis virtutem colere, quam per amicos a virtute

abduci ………………………………………………………………….……………….

……………………………………………………………………….…….……..…………

c. Qui malet bonus videri quam esse, eum vita! ……………………..…….……………

d. Vos ipsi maletis boni esse quam videri ………………………………………………...

5. NOLO, NOLLE, NOLUI

a. Non raro e duobus amicis alter vult, quod alter non vult ……………………….……..

……………………………………………………………………….…………..…………

b. Nolite cum iis amicitias iungere, qui a via virtutis vos abducere volunt …………....…

……………………………………………………………………….…………..…………

{} 1. Przetłumacz.

a. Cato esse quam videri bonus malebat. ………………………………………………….…..

b. Eodem anno ………………………………………………………………………………....

c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. ………………………………………………………

d. Stultum facit natura, quem vult perdere. ……………………………………………………

e. Nemo nostrum sine culpa est. …………...………………………………………………..…

f. Quid tibi vis? …………………………………………………………………………………

g. It Fama per urbes. ……………………………………………………………………………

h. Cum duo faciunt idem, non est idem. ……………………………………………...………..

i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. ……………………………………….……

k. Non omnes flores eosdem colores aut eosdem odores habent. …………………….….….…

……………………………………………..…………………………….…………..…………

l. Et prodesse volunt et delectare poetae. ………………………………………………………

82

m. Nullus homo sine culpa est. ………………………………………………………………..

n. Non semper iidem eritis. …………………………………………………………………….

o. Mors parcit nulli. …………………………………………………………………………….

p. Neuter nostrum id vult. ………………....................................................................................

q. Nemo amat eum, quem timet. ………………………………………………………………

r. Non semper iidem mores vobis erunt. ………………………………………………………

s.. Non eidem flori semper idem color aut eadem forma est. ………………………………….

……………………………………………..…………………………….…………..…………

t. Nemo intelligit ………………………………………………………………………….……

u. Nemo non intelligit. ………………………………………………………………….….…..

v. Nihil facere possumus. ………………………………………………………………………

x. Neminem eorum accusabimus. ……….…..…………………………………………………

y. Neminem eorum non accusabimus. ………………………………………………...………..

z. Spiritus flat, ubi vult (Vg.)…………………..……………………………...………………...

2. Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore.

Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam

iens: “Quot horas, — inquit, — usque ad urbem ibo?” Aesopus nihil respondet. Postquam ille

iratus aliquantum prodiit, Aesopus, qui euntem observat, magna voce: Duas, — dicit, —

horas ibis, amice.” Tum ille: “Cur, — inquit, non statim respondes?” Et Aesopus: “Nunc

tantum video quam te celeriter ire posse.”

1. Altera manu fert lapidem, altera panem ostendit.

2. Asinus stramenta mavult quam aurum.

3. Cantilenam eandem canis.

4. Felix, qui nihil debet.

5. Mus non uni fidit antro.

6. Qui a nuce nucleum esse vult, frangit nucem.

7. Qui nocere potest, idem et prodesse.

8. Qui, quae vult, dicit, quae non vult, audiet.

9. Sapiens sua bona secum fert.

SENTENCJE

83


temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti supinum duc/o ducere dux/i ductum

1 os. sg. ind. praes. act.

infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. supinum

� � � � indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. INDICATIVUS

PERFECTI ACTIVI


participium praes. act.

Końcówki indicatiwu perfecti activi

sing. pl.

1. - i - imus

2. - isti - istis

3. - it - erunt (-ere)

infinitivus perf. act.- isse

PERFECTUM JEST CZASEM PRZESZŁYM DOKONANYM z własnym tematem

INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI tryb orzekający i bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego strony czynnej

I II III IV infinitivus amav-isse monu-isse leg-isse audiv-isse temat amav- monu- leg- audiv- kochać upominać czytać słuchać

1. amav-i pokochałem

monu-i upomniałem

leg-i przeczytałem

audiv-i usłyszałem

2. amav-isti monu-isti leg-isti audiv-isti sg.

3. amav-it monu-it leg-it audiv-it 1. amav-imus monu-imus leg-imus audiv-imus 2. amav-istis monu-istis leg-istis audiv-istis pl. 3. amav-erunt monu-erunt leg-erunt audiv-erunt

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO DVODVODVODVODECIMADECIMADECIMADECIMA

INDICATIVUS PERFECTI ACTIVI, VERBA DEFECTIVA ZŁOśENIA Z EO I FERO

CZAS NA TEMACIE PERFECTI

84

ZłoŜenia z czasownikiem EO, IRE, II, ITUM (ID Ę):

ZłoŜenia z czasownikiem FERO, FERRE , TULI, LATUM(NIOSĘ):

ab-eo, ab-ire, ab-ii, ab-itum - odchodzę af-fero, af-ferre, at-tuli, al-latum - przynoszę

ad-eo, ad-ire, ad-ii, ad-itum - podchodzę re-fero, re-ferre, ret-tuli, re-latum - odnoszę

ex-eo, ex-ire, ex-ii, ex-itum - wychodzę con-fero, con-ferre, con-tuli, col-latum - znoszę

in-eo, in-ire, in-ii, in-itum - wchodzę of-fero, of-ferre, ob-tuli, ob-latum - podaję

trans-fero, trans-ferre, trans-tuli, trans-latum - przenoszę

ZŁOśENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE (być)

ab-sum, ab-esse, a-fui jestem oddalony, jestem nieobecny prae-sum, prae-esse, prae-fui

jestem na czele

ad-sum, ad-esse, ad-fui jestem obecny, pomagam pro-sum, prod-esse, pro-fui pomagam

de-sum, de-esse, de-fui nie ma mnie, brak mnie ob-sum, ob-esse, ob-fui szkodzę in-sum, in-esse, in-fui jestem w czymś sub-sum, sub-esse, sub-fui jestem pod czymś

inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse, super-fui pozostaję (przy Ŝyciu)

pos-sum, posse, potui mogę

VERBA DEFECTIVA

czasowniki ułomne

Czasowniki ułomne nie posiadają pełnej odmiany.

Od poniŜszych czasowników moŜemy tworzyć wyłącznie formy od tematu perfecti.

INDICATIVUS i INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI memini,meminisse; odi,odisse; coepi,coepisse

memini odi coepi

pamiętam nienawidzę zacząłem

infinitivus meminisse odisse coepisse

1. memin-i od-i coep-i

2. memin-isti od-isti coep-isti sg.

3. memin-it od-it coep-it

1. memin-imus od-imus coep-imus

2. memin-istis od-istis coep-istis pl.

3. memin-erunt od-erunt coep-erunt

ODMIANA NA TEMACIE PERFECTI

85

1. Zmień czas praesens na perfectum lub perfectum na praesens. Przetłumacz. Wzór: laudat — laudavit; amaverunt — amant

dico tuli

vidit venisse

stetit vivimus

dixisti potuistis

ponimus scribunt

ago legimus

fuere fugiunt

audivit putavi

2. Przeczytaj wiersz Juliana Tuwima. Przetłumacz fragmenty napisane przez poetę po łacinie.

Bogobojnej macierzy polskiej z córką satanistką dyskurs, w którym poczciwym uszom

folgując, figle sprośne szatanów łacińską wyraŜone są mową

1. - Córuś moja, córuś moja, 6. - Czy to robił lege artis Jak to tam bywało? Czy był jaki feler? - Pudet dicere, o mater! - Titillabat, osculabat, - Powiedz, córciu, śmiało. Fervidus et celer. 2. - In cubiculum me iecit 7. - A jak często? Wymień, złoto, Magno cum fervore, Całkowitą sumkę! O, puella, inquit, vide: - Mater mea, mater mea, Ardeo amore. Semel iterumque! 3. - Córuś moja, córuś moja 8. - Córuś moja, straszne rzeczy Jakie miał maniery? I skończenie świata! - Tetigit me impudice, - O eximia delectatio, Femora aperi. Eram tam beata! 4. - Córuś moja, córuś moja, 9. - Wstydź się córko, bo to hańba Co było poza tem? I kompromitacja. - Hic satanas fecit mihi - Sed iuvabit meminisse! Magnam voluptatem. - Racja, córuś, racja! 5. - Powiedz wszystko, gdy cię córko JuŜ na spytki wzięłam. - Totis artubus concepi Artem Veneream.

86


Romulus primus Romanorum rex fuit. Qui, postquam muros Urbi addidit et hostes

superavit, in foro civibus suis iura dabat. Subito nubes densa solem obscuravit, ex qua imber

magnus incidit. Omnes cives tremorem ingentem senserunt, fulmina enim usque ad terram

descenderunt. Tum omnes paventes fugerunt. At Romulum eo tempore Iuppiter ad caelum

portavit. Cives Romani, postquam in forum redierunt, senatores accusabant: "Ubi est

Romulus? Nonne vos eum necavistis?!"

Sed proxima nocte Iulius, proconsul ab Alba Longa ad Urbem venit. Luna in caelo

lucebat. Subito saepes sinistrae tremuerunt. Tum Iulius perterritus Romulum in media via

conspexit et vocem mirabilem audivit: "Gaudete, o cives Romani! Ego nunc deus sum, ex hoc

tempore sub mea tutela estis!" Et subito Romulus evanuit. Iulius proconsul ad Urbem

festinavit et rem totam senatui civibusque narravit.


De Latino, Latii domino ac regulo

Aliquando in Latio Latinus regnavit. Tum in Latium Aeneas cum paucis Troianis

advenit. Latinus, terrae dominus, advenas vidit, Aeneam ad colloquium vocavit et dixit:

“Unde venistis? Ubi habitavistis? Quid quaeritis? Aeneas respondit: “Troiae incolae fuimus,

cum in Asia habitavimus. Postquam Troia cecidit, errabamus per multas terras undasque et

nunc ad te advenimus.” Latinus et Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula

firmaverunt: Aeneas Laviniam, Latini filiam, in matrimonium duxit. Ita Troiani profugi in

Italia remanserunt atque habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium

appellavit.

.


a. Natura sic voluit.

b. In principio creavit Deus caelum et terram,

terra autem inanis erat et vacua. Et creavit

Deus hominem ad imaginem suam. (Gen.1.27)

c. Veni, vidi, vici. (Juliusz Cezar po zwycięstwie

nad królem Pontu, Farnacesem, pod Zelą, w 47 r. a.

Ch.n.) (Suet. Iul. 37.2)

d. Venimus, vidimus, Deus vicit. (Jan

Sobieski przesyłając 13 IX 1683 r. papieŜowi

Innocentemu XI zielony turecki sztandar, uwaŜany

za chorągiew Proroka)

e. Primus itaque Polonorum rex Mesco

gratiam baptismi suscepit. (Kadłubek II 8.4)

f. Tu, qui legisti nomina nostra, vale!

87

g. Antiqua quae nunc sunt, fuerunt olim

nova. (wg Quint. I.O. 8.3.34)

h. Cicero consul rem publicam servavit.

i. Socrates venenum laetus hausit.

j. Exegi monumentum. (Hor. C. III 30)

k. Formavit igitur Dominus Deus

hominem de limo terrae. (Gen. 2.7.1)

l. Vixit annos plus minus centum

m. Dominus dedit, Dominus abstulit (Hi

1.21)


a. Promisisti ad me venire, sed non venisti. b. Milites Romani multas urbes in Gallia

expugnaverunt et ingentem earum numerum deleverunt. c. Senatores Romani Ciceronem

consulem, postquam civitatem Romanam servavit, patrem patriae nominaverunt. d. Iuppiter

in taurum conversus, Europam rapuit et in Cretam transportavit. e. Milites Caesaris montem

ceperunt et ibi prope hostes castra posuerunt. f. Multi rivi in flumen influunt. g. Multitudo

librorum non semper vocatur bibliotheca. h. Apud Romanos is adulescens, qui ad negotia

publica parabatur, a patre ad eum oratorem deducebatur, qui in civitate primum locum

obtinebat. i. Corpora iuvenum labore firmantur. j. Non liberat diadema capitis dolore. k.

Homines, qui alios docent, ipsi discunt. l. Numquam malum malo nec vulnus curatur vulnere.

m. Apud Romanos magna erat auctoritas patrum. n. Opus laudat artificem. o. Iuno et Minerva

temporibus antiquis deae clarae erant.

TABELA PERFECTÓW I SUPINÓW

indicativus, infinitivus

praesentis activi

ind. perf. act.

tłumaczenie 1 os. praes.

tłumaczenie 1 os. perf.

SUPINUM

abeo,abire abii odchodzę odszedłem abitum

absum,abesse afui jestem nieobecny byłem nieobecny —

adeo,adire adii przychodzę przyszedłem aditum

adsum,adesse adfui/affui jestem obecny/pomagam

byłem obecny/pomogłem

—

affero,afferre attuli przynoszę przyniosłem allatum

ago, agere egi prowadzę zaprowadziłem actum

aperio, aperire aperui otwieram otworzyłem apertum

audio, audire audivi słyszę usłyszałem auditum

aufero,auferre abstuli zabieram zabrałem ablatum

cado,cadere cecĭdi upadam upadłem, runąłem casum

caedo,caedere cecīdi rąbię, biję, ścinam rąbałem, biłem, ścinałem

caesum

88

cedo,cedere cessi idę, kroczę, odstępuję

poszedłem, odstąpiłem cessum

capio, capere cepi chwytam chwyciłem captum

claudo, claudere clausi zamykam zamknąłem clausum

cognosco, cognoscere

cognovi znam poznałem cognitum

colo, colere colui uprawiam uprawiłem cultum

credo, credere credidi wierzę uwierzyłem creditum

cresco, crescere crevi rosnę urosłem cretum

cupio, cupere cupivi(-ii) pragnę zapragnąłem cupitum

deleo, delere delevi niszczę zniszczyłem deltum

desum,deesse defui brak mnie brakło mnie —

dico, dicere dixi mówię powiedziałem dictum

disco, discere didici uczę się nauczyłem się —

divido, dividere divisi dzielę podzieliłem divisum

do, dare dedi daję dałem datum

doceo, docere docui uczę nauczyłem doctum

eo, ire ii (ivi) idę poszedłem itum

exeo,exire exii wychodzę wyszedłem exitum

facio, facere feci robię zrobiłem factum

fallo,fallere fefelli zwodzę, oszukuję zwiodłem, oszukałem falsum

fero, ferre tuli niosę zniosłem, zaniosłem latum

fugio, fugere fugi uciekam uciekłem fugitum

gigno, gignere genui rodzę urodziłem genitum

habeo, habere habui mam miałem, posiadłem habitum

iaceo, iacēre iacui leŜę leŜałem —

iacio, iacere ieci rzucam rzuciłem iactum

iubeo, iubere iussi rozkazuję rozkazałem iussum

lego, legere legi czytam przeczytałem lectum

malo, malle malui wolę wolałem —

maneo, manere mansi pozostaję pozostałem mansum

mitto, mittere misi posyłam posłałem missum

moveo, movere movi poruszam poruszyłem motum

noceo, nocere nocui szkodzę zaszkodziłem nocitum

nolo, nolle nolui nie chcę nie zechciałem —

pando,pandere pandi rozwijam rozwinąłem passum

pango,pangere pepegi /panxi wbijam, spajam wbiłem, spoiłem pactum

parco,parcere peperci oszczędzam, zaniechuję

oszczędziłem, zaniechałem

(parsurus)

pario,parere peperi wydaję, rodzę wydałem, zrodziłem partum

89

pello, pellere pepuli uderzam uderzyłem pulsum

pereo,perire perii ginę zginąłeś peritum

peto, petere petivi Ŝądam zaŜądałem petitum

pono, ponere posui kładę połoŜyłem positum

possum, posse potui mogę mogłem —

praesum,praeesse praefui stoję na czele stanąłem na czele —

puto, putare putavi sądzę osądziłem putatum

quaero, quaerere quaesivi pytam, proszę zapytałem, poprosiłem quaesitum

redeo,redire redii wracam wróciłem reditum

rego, regere rexi kieruje pokierowałem rectum

relinquo, relinquere

reliqui opuszczam opuściłem relictum

respondeo, respondere

respondi odpowiadam odpowiedziałem responsum

scribo, scribere scripsi piszę napisałem scriptum

sentio, sentire sensi czuję poczułem sensum

sino, sinere sivi pozwalam pozwoliłem situm

solveo, solvere solvi rozwiązuję rozwiązałem solutum

specto, spectare spectavi oglądam obejrzałem spectatum

spero, sperare speravi mam nadzieję miałem nadzieję speratum

sto, stare steti stoję stanąłem (staturus)

sum, esse fui jestem byłem —

sumo, sumere sumpsi biorę wziąłem sumptum

tango, tangere tetigi dotykam dotknąłem tactum

teneo, tenere tenui trzymam (za)trzymałem —

timeo, timere timui boję się bałem się —

tollo, tollere sustuli biorę zabrałem sublatum

traho, trahere traxi ciągnę zaciągnąłem tractum

uro,urere ussi palę spaliłem ustum

vado, vadere vasi idę poszedłem (e)vasum, (in)vasum

venio, venire veni przybywam przybyłem ventum

video, videre vidi widzę zobaczyłem visum

vinco, vincere vici zwycięŜam zwycięŜyłem victum

vivo, vivere vixi Ŝyję przeŜyłem victum

volo, velle volui chcę zechciałem —

90

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

stopień NAJWYśSZY (supero = przewyŜszam) gradus SUPERLATIVUS

stopień WYśSZY (comparo = porównuję) gradus COMPARATIVUS stopień RÓWNY (pono = kładę) gradus POSITIVUS

PRZYMIOTNIKI REGULARNE

POSITIVUS Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się wg I/II deklinacji i wg III

deklinacji np. clarus 3; pulcher,chra,chrum || vetus,eris; facilis,e; acer,cris,e

COMPARATIVUS tworzymy na temacie fleksyjnym przymiotnika (od genetiwu

odcinamy końcówkę). Do uzyskanego w ten sposób tematu fleksyjnego przymiotnika

dodajemy przyrostek –IOR (dla m i f) lub –IUS (dla n). Przymiotniki w stopniu wyŜszym

odmieniają się zawsze wg grupy spółgłoskowej (abl. sg. –e; gen. pl. –um; nom.,acc.,voc. pl.

n –a) III deklinacji.

stopień równy: carus || gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-

m/f n m/f n

singularis pluralis

Nom. car-ior droŜszy, droŜsza car-ius droŜsze carior-es carior-a

Gen. carior-is carior-um

Dat. carior-i carior-ibus

Acc. carior-em = nom. sg. carior-es = nom. pl.

Abl. carior-e carior-ibus

Voc. carior = nom. sg. carior-es = nom. pl.

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO TERTIA TERTIA TERTIA TERTIA DECIMA DECIMA DECIMA DECIMA

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW

91

SUPERLATIVUS odmienia się zawsze wg deklinacji I (f) / II (m, n). Sposób tworzenia:

1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być przymiotniki

deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy przyrostki -rimus m

-rima f -rimum n do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer-)

stopień równy: pulcher (II)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum stopień równy: acer (III)|| przyrostek: -rimus, -rima, -rimum

positivus masculinum femininum neutrum

I/II pulcher pulchra pulchrum

II m I f II n

Nom. sg. pulcher-rim-us najpiękniejszy

acer-rim-us najostrzejszy

pulcher-rim-a najpiękniejsza acer-rim-a najostrzejsza

pulcher-rim-um najpiękniejsze acer-rim-um najostrzejsze

Gen. sg. pulcher-rim-i acer-rim-i

pulcher-rim-ae acer-rim-ae

pulcher-rim-i acer-rim-i

2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny), dissimilis

(niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do tematu

fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostki -limus m, -lima f, -limum n.

stopień równy: facilis (III) || gen. sg. = facil-is || temat fleksyjny: facil-


III facilis facile

II m I f II n

Nom. sg. facil-lim-us najłatwiejszy

facil-lim-a najłatwiejsza

facil-lim-um najłatwiejsze

Gen. sg. facil-lim-i facil-lim-ae facil-lim-i

3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego

przymiotnika w stopniu równym przyrostki –issimus m, -issima f, -issimum n.

stopnień równy: carus (II)|| gen. sg. = car-i || temat fleksyjny: car-


I/II carus cara carum

II m I f II n

Nom. sg. car-issimus car-issima car-issimum

Gen. sg. carissimi carissimae carissimi

92

PRZYMIOTNIKI NIEREGULARNE

Najpopularniejsze przymiotniki zarówno w łacinie, jak w innych językach,

stopniują się nieregularnie. Nieregularność nie dotyczy sposobu odmiany

(jest identyczny jak dla przymiotników regularnych) ani sposobu tworzenia (te same

przyrostki, co dla przymiotników regularnych). Nieregularne są tylko tematy comparatiwu i

superlatiwu. Porównaj: dobry/lepszy/najlepszy || good/better/the best || gut/besser/der best ||

bon/meilleur || хoрошйй/лучшый

POSITIVUS COMPARATIVUS SUPERLATIVUS

I/II III I/II

bonus, -a, -um dobry melior m/f, melius n lepszy optimus, -a, -um najlepszy

malus, -a, -um zły peior m/f , peius n gorszy pessimus, -a, -um najgorszy

magnus, -a, -um wielki maior m/f, maius n większy maximus, -a, -um największy

parvus, -a, -um mały minor m/f, minus n mniejszy minimus, -a, -um najmniejszy

multi, -ae, -a liczni plures m/f, plura n liczniejsi plurimi, -ae, -a najliczniejsi

PRZYMIOTNIKI OPISOWE

Przymiotniki zakończone na –eus, -ius, -uus stopniujemy opisowo. Przymiotniki te

odmieniają się jak w stopniu równym (wg deklinacji I/II ), poprzedzone są nieodmiennym

dla COMPARATIWU: magis (bardziej), dla SUPERLATIWU: maxime (najbardziej).


idoneus,-a,-um stosowny magis idoneus,-a,-um bardziej stosowny

maxime idoneus,-a,-um najbardziej stosowny

necessarius,a,-um potrzebny magis necessarius,-a,-um bardziej potrzebny

maxime necessarius,-a,-um najbardziej potrzebny

arduus,-a,-um stromy magis arduus,-a,-um bardziej stromy

maxime arduus,-a,-um najbardziej stromy

� Przymiotniki zakończone na –quus (np. antiquus) NIE STOPNIUJĄ SIĘ OPISOWO.

Stopniują się jak przymiotniki regularne.

� Opisowo stopniuje się bardzo niewiele przymiotników, oto niektóre

z nich: strenuus 3(dzielny), mutuus 3 (wzajemny), ferreus 3 (nieczuły)

� Wśród trzech stopni 2 muszą zawsze odmieniać się wg tej samej deklinacji, a 1 wg innej:


I/II carus 3 III carior, -ius I/II carissimus 3

III facilis,e III facilior, -ius I/II facillimus 3

NOTA BENE

NOTA BENE

93

� ZauwaŜ, Ŝe regularne SUPARLATIWY są bardzo charakterystyczne: długie i zawierające w

środku geminatę (podwójną taką samą spółgłoskę): pulcherrimus, facillimus, carissimus.

Jedyne, z czym moŜna je pomylić, to infinitivus perfecti activi, np. amavisse, dixisse i

coniunctivus plusquamperfecti activi, np. amavissemus, dixissemus. UWAGA!

� Jak odmieniać COMPARATIWY? Mam formę na -ior, -ius, i co dalej? Słownik nie podaje

zakończenia genetiwu dla comparatiwów – trzeba wiedzieć, jak będzie ono wyglądało.

Zapamietaj, Ŝe gen. sg. wszystkich regularnych i nieregularnych comparatiwów (z

wyjątkiem opisowych) zrobisz łatwo dodając koncówkę –IS do formy m/f nom. sg. Czyli:

1. robisz nom. sg. comparatiwu: car-ior m/f, -ius n

2. do formy nom. sg. m/f dodajesz –is, masz w ten sposób gen. sg. m/f,n: car-ior-is

3. w pozostałych przypadkach dodajesz do swojego car-ior- kolejne końcówki odmiany

spółgłoskowej III deklinacji. Pamiętaj tylko o neutrach! Mają nom. = acc. = voc.

� Podobnie jak w innych językach, nie wszystkie przymiotniki da się stopniować. O tym

decyduje znaczenie.

� Ogromna większość przymiotników stopniuje się regularnie, w superlatiwie przez dodanie –

issimus,a,um

� Łacińskie formy stopnia wyŜszego i najwyŜszego moŜna oddawać w tłumaczeniu na polski

w sposób zwykły lub opisowy, bez względu na sposób, w jaki zostały te stopnie utworzone

w łacinie. O wyborze decyduje tylko natura języka polskiego, np. magis idoneus = bardziej

stosowny lub stosowniejszy; felicissimus = najbardziej szczęśliwy lub najszczęśliwszy itd.

� GRADUS ELATIVUS to takie uŜycie SUPERLATIWU, w którym nie tłumaczymy stopnia

wyŜszego lub najwyŜszego jako „bardziej”, „najbardziej”, „naj-„ ale jako „bardzo”. Dzieje

się tak wtedy, kiedy spotykamy któryś z tych stopni, ale nie w kontekście porównywania.

Np.: Puella pulcherrima omnium = Dziewczyna najpiękniejsza ze wszystkich ale Puella

pulcherrima hic habitat = tu mieszka bardzo piękna dziewczyna (elativus).

� bonus 3 (dobry � bon, bonifikata, bonus), melior,ius (lepszy � melioracja, ulepszenie gruntu), optimus

(najlepszy � optymalny)

malus 3 (zły � mal, malade, malice), peior,ius (gorszy � pejoratywny, zły), pessimus (najgorszy �

pesymistyczny)

magnus 3 (wielki � magnifique, magnat), maior,ius (większy � majority, większość), maximus

(największy � maksymalny)

parvus 3 (mały � parweniusz z małego miasteczka), minor,minus (mniejszy � minus), minimus 3 (

najmniejszy � minimalny)

multi ,ae,a (liczni � multimilioner), plures,plura (liczniejsi � pluralizm), plurimi,ae,a (najliczniejsi �

pluralizm)

94

PRZYSŁÓWKI

POSITIVUS. Przysłówki tworzymy od PRZYMIOTNIKÓW. śeby utworzyć positivus

przysłówka, dodajemy do TEMATU przymiotnika w stopniu równym odpowiednie

przyrostki:

przymiotnik znaczenie temat cecha

przysłówka przysłówek znaczenie

carus,-a,-um drogi car- -e car-e drogo pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- -e pulchr-e pięknie brevis,e krótki brev- -iter brev-iter krótko sapiens,ntis mądry sapient- -er sapient-er mądrze

COMPARATIVUS. Do TEMATU przymiotnika w stopniu równym dodajemy końcówkę -IUS

przymiotnik znaczenie temat cecha

przysłówka przysłówek znaczenie

carus,-a,-um drogi car- car-ius droŜej pulcher,-chra,-chrum piękny pulchr- pulchr-ius piękniej brevis,e krótki brev- brev-ius krócej sapiens,ntis mądry sapient-

-ius

sapient-ius mądrzej

SUPERLATIVUS tworzymy od przymiotnika na 3 sposoby (na tej samej zasadzie, co

superlativus przymiotników)

1. do przymiotników zakończonych w stopniu równym m na -er (mogą to być

przymiotniki deklinacji I/II np. pulcher,chra,chrum lub III np. acer,cris,e) dodajemy

przyrostek –rime do nominatiwu sg. masculini (pulcher-, acer- + -rime).

przymiotnik pulcher przysłówek pulcher-rime

2. dla 6 przymiotników: facilis (łatwy), difficilis (trudny), similis (podobny),

dissimilis (niepodobny), humilis (niski, pokorny), gracilis (wdzięczny) dodajemy do

tematu fleksyjnego przymiotnika w stopniu równym przyrostek –lime.

przymiotnik facil-is przysłówek facil-lime

3. dla większości pozostałych przymiotników dodajemy do tematu fleksyjnego

przymiotnika w stopniu równym przyrostek -issime.

przymiotnik car-us przysłówek car-issime

przymiotnik dodajemy do tematu

I/II deklinacji -e

III deklinacji -iter

zakończone na -ns -er

95

PRZYSŁÓWKI NIEREGULARNE


bene dobrze melius lepiej optime najlepiej

male źle peius gorzej pessime najgorzej

magnopere bardzo magis bardziej maxime najbardziej

parum mało minus mniej minime najmniej

multum wiele plus więcej plurimum najwięcej

BLATIVUS COMPARATIONIS/COMPARATIVUS (PORÓWNANIA). J est

to uŜycie przypadka Ablativus pojawiające się przy stopniach wyŜszych

(comparatiwach). SłuŜy do wyraŜania porównania. Zastępuje konstrukcję z quam (niŜ) +

nom. lub acc.

W ablatiwie comparationis kładziemy osobę lub rzecz, z którą coś porównujemy.

a. Puer fortior est QUAM PUELLA = Puer PUELLĀ fortior est

Chłopiec jest silniejszy NIś dziewczyna

b. Avis celerior est QUAM EQUUS = Avis EQUO celerior est

Ptak jest szybszy NIś koń

c. Romani fortiores erant QUAM GERMANI = Romani fortiores GERMANIS erant

Rzymianie byli dzielniejsi NIś Germanie

d. Platonem plus QUAM ARISTOTELEM existimo = Platonem plus ARISTOTELE

existimo

Platona cenię bardziej NIś Arystotelesa

1. Zapisz zdania posługując się ablatiwem comparationis. Przetłumacz je.

a. Argentum quam aurum vilius est …………………………………………………………...

b. Aurum quam virtus vilius est …………………………………………………….………...

c. Exegi monumentum quam aes perennius ………………………………………………..…

d. Hoc est quam lux clarius ………………………………...…………………….…………..

e. Nihil citius quam lacrimae arescit ……………………..…………………………………..

f. Ex Nestoris lingua quam mel dulcior fluit oratio ………………………………………….

A

96

2. Od podanych przymiotników utwórz przysłówki w stopniu równym. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik przysłówek tłumaczenie przymiotnik przysłówek tłumaczenie

clarus 3 similis,e

turpis,e verus 3

sapiens,ntis felix,icis

utilis,e certus 3

3. Od podanych przymiotników utwórz stopień wyŜszy. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik comparativus tłumaczenie przymiotnik comparativus tłumaczenie

castus 3 aequus 3

difficilis,e citus 3

acer,cris,e humilis,e

strenuus 3 mobilis,e

4. Od podanych przymiotników utwórz stopień najwyŜszy. Przetłumacz utworzone formy.

przymiotnik superlativus tłumaczenie przymiotnik superlativus tłumaczenie

miser, era, erum dulcis,e

parvus 3 fortis,e

iustus 3 pauper,eris,e

dissimilis,e crudelis,e

5. Przetłumacz zadania. �

a. Aeschines, orator Graecus celeberrimus, ”Memoria — inquit — Themistoclis et

Aristidis apud Athenienses immortalis erit. Illius, quod nobis magnam classem comparavit,

huius, quod pecuniam publicam maxima diligentia administravit.”

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

b. Romulus, vir excellentissimā prudentiā, urbi, quam condere in animo habebat,

locum maxime idoneum delegit. Neque enim eam ad mare admovit, quod ei facillimum fuit,

neque in ostio Tiberis fluminis construxit, quem in locum multis annis post rex Ancus

coloniam deduxit.

97

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

c. Caesar et Hannibal clarissimi omnium imperatorum fuerunt. Hic ipse sibi veneno

mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

d. Hoc dictum Ciceronis clarissimum est: ‘Res publica mihi carior est quam vita

mea’. ‘Melle dulcior fluxit oratio’- de pulcherrima oratione Cicero dixit.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

e. Apud Helvetios longe nobilissimus et potentissimus fuit Orgetorix.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………


a. Fertilissima et felicissima regio Italiae Campania erat. Sed clarissima et florentissima

omnium urbium Italiae Roma erat. ……………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

b. Graeci fama litterarum et artium praestantiores erant, Romani peritia rei militaris et

fortitudine. Romani enim fortiores Graecis erant. …………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

c. Exercitus populi Romani fortissimi et audacissimi erant, duces eorum belli peritissimi.

…………..……………..............................................................................................................

…………………………………………………………………………………………………

d. Pericles vir acerrimi ingenii erat, mors tamen Periclis miserrima erat, nam pestilentia

taeterrima Pericli causa mortis erat. ……………………………………………….………….

…………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………...…

98

e. Mores Germanorum antiquorum similiores moribus Scytharum quam Romanorum erant.

Romanis pulcherrima aedificia erant, Germanis humillima angustissimaque.

………………………………………..……………………......................................................

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………...…

f. Magnum erat regnum Persarum, maius Alexandri Magni, maximum quidem imperium

Romanorum. …………………………………………………………………………….……

…………………………………………………………………………………………………

g. Vincula verae amicitiae firmiora ferro sunt. ………………….……………………………

…………………………………………………………………………………………………

h. Vita turpis miserior morte honesta est. …………………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………

i. De misera morte Hectoris poeta plura quam de Achillis morte narravit.

…………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………

k. Nihil est anno velocius (Ov. Met.) …………………………………………………………

l. Nihil est bello civili miserius (Cic. Ad fam. ) ……………………………………………….

m. Nihil est veritatis luce dulcius (Cic. Lucullus) …………………………………………….


a. Quo studiosius id absconditur, eo magis

apparet.

b. Video meliora proboque, deteriora sequor.

c. Potius sero quam numquam.

d. Heu, Fortuna, quis est crudelior in nos te

deus?

e. Melior est canis vivus leone mortuo.

f. Exegi monumentum aere perennius.

g. Fama candida rosa dulcior.

h. Fames est optimus coquus.

i. Ignorantia futurorum malorum utilior est

quam scientia.

k. Deo Optimo Maximo (D.O.M.)

l. Iucundiorem facit libertatem servitutis

recordatio.

m. Fertilior seges est alienis semper in

agris.

n. Fertilissimus in agro oculus domini est.

o. Melius est abondare quam deficere.

p. Optimum medicamentum quies est.

q. Maximum ius est saepe maxima iniuria.

r. Et optima et pessima pars corporis est

lingua.

99

8. Przetłumacz tekst De domo ac vita Romanorum ��

Domus Romana primo ex atrio, tablino paucisque cubiculis sive cameris constabat. In

atrio mater familias negotia domestica conficiebat, ibi cenam parabat, lanam tractabat puellasque

docebat. In atrio liberi quoque ludebant. Pater familias post negotia in tablinum se recipiebat

ibique requiescebat aut amicos accipiebat. Antiquissimi Romani multo simpliciorem et

modestiorem vitam agebant quam posteriores. Deos quoque sinceriore religione colebant.

Posterioribus vero temporibus opulentiores Romani magnificas domos cum pulchris porticibus

aedficabant et cenas elegantissimas parabant. Cives opulentissimi parietes domuum marmore, auro

pulcherrimisque picturis ornabant vitamque curis vacuam agebant. Nullus locus domestica sede

iucundior

9. Przetłumacz tekst De uxoribus Romanis. ��

Antiquissimis temporibus uxores Romanae plerumque domi manebant et negotia

domestica conficiebant. Si forte negotiis liberae erant, amicas visitabant et cum eis inter

colloquia et sermones tempus suaviter agebant. Posterioribus vero temporibus uxores Romanae

multo liberius elegantiusque vivebant. Nam et ludos publicos frequentabant et cenis

elegantissimis crebrius intererant. Liberos rarissime educabant, sed curam eorum ancillis et

servis mandabant. Ipsae corpora curabant, vestes egregias induebant capillosque curiosissime

comebant magnam diei partem in his rebus consumentes. Tales uxorum mores multi Romani non

probabant, sed antiquos mulierum mores libentissime in memoriam revocabant.


a. Lingua celerior est mente. b. Nemo melior fuit homine illo, nemo clarior, nemo honestior. c.

Epicurus putavit solem aut tantum esse, quantum videmus, aut paulo maiorem. d. Quid stultius

est, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris? e. Graviores et difficiliores animi sunt

morbi, quam corporis. f. Antiqui putabant nihil sale et sole utilius esse. g. Turpis vita morte ipsa

peior. h. Utilius est fortes milites esse quam grandes. i. Proletarii erant pauperrimi homines in

plebe Romana. j. Vetera proverbia breviter et simpliciter verbis prudentiam exprimunt. k.

Aures nostrae audita velocius quam lecta praetereunt. l. Imitatio bonorum hominum ex indoctis

doctos, ex doctis doctiores facit. m. Sallustius, auctor certissimus, scripsit tam Tigris, quam

Euphratis in Armenia fontes reperiri. n. Laco quidam homini, dicenti maximum esse hostium

numerum, respondit: “Tanto maior gloria nostra erit.”

100

1. Aetate prudentiores reddimur.

2. Amicus magis necessarius quam aqua et ignis.

3. Bene natis turpe est male vivere.

4. Ex minimis initiis maxima.

5. Femina nihil pestilentius.

6. Iucundissima navigatio iuxta terram, ambulatio

iuxta mare.

7. Libero lecto nihil dulcius.

8. Mors optima rapit, deterrima relinquit.

9. Melius nobis est quam heri.

10. Mortuo vilior.

11. Multae manus onus levius reddunt.

12. Nihil dulcius quam omnia scire.

13. Sale nihil utilius.

14. Simiarum pulcherrima etiam deformis

est.

15. Senecta leonis praestantior hinnulorum

iuventa.

SENTENCJE

101

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH

PRZESZŁYCH ACTIVI

Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam

infinitivus czynny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE

PERFECTI dodając zawsze końcówkę –ISSE. Pozostałe elementy i sposób tworzenia

pozostają identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji

decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Bezokolicznik w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy

w sposób dokonany lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu.

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfecti activi w ACI

TEN SAM INFINITIVUS STOSUJEMY DLA IMPERFECTUM,

PERFECTUM, PLUSQUAMPERFECTUM ACTIVI

Sposób budowania ACI w perfectum activi

perfectum activi

verbum reg. acc. dop. bl. infinitivus verbum

reg.


Puer epistulas scripsit. Pueri epistulam scripserunt.

Video puerum epistulas scripsisse. Video pueros epistulam scripsisse.

Widzę, Ŝe chłopiec listy (na)pisał. Widzę, Ŝe chłopcy list (na)pisali.

A

amav-isse Ŝe (po)kochał, -ła, ło Ŝe (po)kochali, -ły, -ły

vid-isse Ŝe zobaczył, -ła, -ło Ŝe zobaczył, -ły, -ły

leg-isse Ŝe (prze)czytał, -ła, -ło Ŝe (prze)czytali, -ły, -ły

audiv-isse Ŝe (u)słyszał, -ła, -ło Ŝe (u)słyszeli, ły, -ły

fu-isse Ŝe był, -ła, -ło Ŝe byli, -ły, -ły

kon. I: amav-isse

kon. II: vid-isse

kon. III: leg-isse

kon. IV: audivi-isse

niereg.

temat perfecti

+ - isse

fu-isse, potu-isse itp.

NA TEMACIE PERFECTI

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO QVARTA DECIMAQVARTA DECIMAQVARTA DECIMAQVARTA DECIMA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W CZASACH PRZESZŁYCH ACTIVI

102

1. Przetłumacz tekst Nasica Ennium poetam visitat

Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio quaerenti ancilla dixit dominum

domi non esse. Nasica tamen sensit illam id domini iussu dixisse et poetam domi fuisse.

Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica

exclamat se domi non esse. Cui Ennius: ‘Quid? Ego non cognosco vocem tuam?!’ Huic

Nasica: ‘Homo es impudens. Ego ancillae tuae dicenti te domi non esse credidi, tu mihi non

credis ipsi?’

2. UzaleŜnij zdania od podanych w nawiasach czasowników tworząc konstrukcje ACI.

Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Iuppiter omnes deos deasque ad epulas convocaverat. (Poetae tradunt) …………………

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

b. Dux vulnus mortiferum accepit. (Milites viderunt) ……………………………………...…

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

c. Ulixes noluit bello Troiano interesse. (Homerus narrat) ……….…………………………..

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

d. Romani multa bella cum hostibus gerebant. (Constat) .………………………………...…

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

e. Graeci Troiam ceperunt omnesque incolas necaverunt (In libro Iliados legimus) ………

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

f. Omnibus militibus una spes erat et una via salutis. (Imperator dixit) ……………………...

................................................................................................................................................

................................................................................................................................................

g. Hannibal a puerulo gentem Romanam oderat et cum Romanis semper pugnare iurabat.

(Scimus)..................................................................................................................................

................................................................................................................................................

103

3. W tekście a. uzaleŜnij zdania od czasowników w nawiasie tworząc konstrukcje ACI.

Przetłumacz zmieniony tekst. W tekście b. usuń wszystkie konstrukcje ACI.

Przetłumacz zmieniony tekst.

a. De Latino, Latii domino ac regulo

Aliquando in Latio Latinus regnaverat (fabula fert). Tum in Latium Aeneas cum paucis

Troianis advenit (Livius nobis tradidit). Latinus, terrae dominus, advenas viderat, Aeneam ad

colloquium vocavit et dixit (legimus): “Unde venistis? Ubi habitabatis? Quid quaeritis?”

Aeneas respondit (constat): “Troiae incolae fuimus, cum in Asia habitabamus. Postquam

Troia ceciderat, errabamus per multas terras undasque et nunc ad te advenimus.” Latinus et

Aeneas amicitia se iunxerunt et amicitiae vincula firmaverunt Aeneasque Laviniam, Latini

filiam, in matrimonium duxit (fama est). Ita Troiani profugi in Italia remanserunt atque

habitaverunt, Aeneas oppidum aedificavit et a Lavinia Lavinium appellavit (historici

scripserunt).

………………………………………………………………………………………………………

….………………………………………………..……………………………………………

…..………..…..…………………………………………………………………..……………

……………………..…………………………………………………………………………

………………..………..………………………………………………………………………

……………………………………………..…………………………………………………

………………………………..………………………..………………………………………

………………………………….…………………………………………….….……………

…………………………………….……………………………………………………………

…….…….…………………………..…………………………………………………………

………………………….………….….………………………………………………………

………………………………………………….…………….………………………………

………………………………………………..…………………………………………………

………………………………………………..………………………………………………

…………………………………………………………………………..……………………

…………………………………………………………………………………………………

…..……………………………………………………………………………………………

……………………………..…………………………………………………………………

…………………………………………………………..……………………………………

104

b. De Romanorum proavo

Aeneam Romanorum proavum fuisse scimus. Audivistis enim Aeneam cum

paucis amicis Troiam a Graecis captam reliquisse. Vergilius narrat Troianos primum in

Macedoniam venisse. Etiam Livius ex Macedonia Aeneam in Siciliam navigavisse,

postremo in Italiam venisse tradidit. Tum in Italia Latinum regnavisse eaque loca tenuisse

scitis eumque Laviniam, filiam suam, Aeneae in matrimonium dedisse non ignoratis. Tum

Aeneam novum oppidum aedificavisse idque oppidum Lavinium appellavisse constat.

………………………………………………………………………………………………….

.…………………………………………………………………………………………………

..………………………..………………………………………………………………………

…………………………………………………..……………………………………………

……………………………………………………………………………..…………………

…………………………………………………………………………………………………

………..………………………………………………………………………………………

…………..………..……………………………………………………………………………

………………………………………….….…………………………………………………

………………………………………………………………….…….………………………

……………………………………………………………………………………….…………

105


temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti temat supini duc/o ducere dux/i duct/um

1 os. sg. ind. praes. act.

infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act. SUPINUM

� � � � indicativus praes. act. infinitivus praes. pass. indicativus perf. act. indicativus perf. pass.

indicativus praes.

pass. PARTICIPIUM

PERFECTI PASSIVI

PARTICIPIUM PRAESENTIS

ACTIVI

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI

SUPINUM to forma podstawowa czasownika. Jest zawsze zakończona na –um.

TEMAT SUPINI uzuskujemy odcinając od formy podstawowej –um. Temat ten słuŜy za

podstawę tworzenia dwóch participiów (perfecti passivi i futuri activi) i trzech czasów w

stronie biernej (perfectum, plusquamperfectum, futurum II). Samo SUPINUM jest

rzeczownikiem odsłownym. Pojawia się rzadko. Występuje w dwóch formach:

1. supinum na –um (forma podstawowa) pełni funkcję akuzatiwu. Oznacza cel

czynności przy czasownikach oznaczających ruch, np.: Legati salutatum veniunt =

Posłowie przybywają aby pozdrowić; Ad Caesarem legatos miserunt auxilium

rogatum = Posłali do Cezara posłów aby prosili/ aby prosić/ z prośbą o pomoc.

2. supinum na –u (po odcięciu –m od formy podstawowej) pełni funkcję ablatiwu.

Występuje przy niektórych przymiotnikach, np.: facilis dictu = łatwy do

powiedzenia; difficilis factu = trudny do zrobienia; hoc est iucundum auditu = to

jest przyjemne w słuchaniu

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO QVINTA DECIMAQVINTA DECIMAQVINTA DECIMAQVINTA DECIMA

TEMAT SUPINI: PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA)

NA TEMACIE SUPINI

106

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI (PPP) jest to imiesłów czasu przeszłego

dokonanego strony biernej. W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów

przymiotnikowy bierny (z zachowaniem aspektu dokonanego): pochwalony, napomniany,

zamknięty, zrobiony itp. lub nieosobowo, przez imiesłów przysłówkowy uprzedni:

pochwaliwszy, napomniawszy, zamknąwszy, zrobiwszy itp.

PPP odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.

Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –us m, –a f, –um n

infinitiv. supinum temat supini

participium perfecti passivi

laudare laudatum laudat- laudat-us pochwalony

laudat-a pochwalona

laudat-um pochwalone

monere monitum monit- monit-us upomniany

monit-a upomniana

monit-um upomniane

legere lectum lect- lect-us przeczytany

lect-a przeczytana

lect-um przeczytane

audire auditum audit- audit-us usłyszany

audit-a usłyszana

audit-um usłyszane

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI (PFA) jest to imiesłów cz asu przyszłego

strony czynnej. Tłumaczymy je oddając czynność przyszłą przez imiesłów mający, mający

zamiar + bezokolicznik w stronie czynnej.

PFA odmienia się jak przymiotnik deklinacji I f / II m, n.

Tworzymy je na TEMACIE SUPINI czasownika dodając końcówki –urus m, –ura f, –urum

n.

infinitiv. supinum temat supini

participium futuri activi

laudare laudat/um laudat- laudat-urus mający chwalić

laudat-ura mająca chwalić

laudat-urum mające chwalić

monere monit/um monit- monit-urus mający upominać

monit-ura mająca upominać

monit-urum mające upominać

legere lect/um lect- lect-urus mający czytać

lect-ura mająca czytać

lect-urum mające czytać

audire audit/um audit- audit-urus mający słuchać

audit-ura mająca słuchać

audit-urum mające słuchać

esse — — fut-urus mający być

fut-ura mająca być

fut-urum mające być

NA TEMACIE SUPINI

NA TEMACIE SUPINI

107

1. PPP występuje bardzo często, jest podstawą wielu innych form; PFA występuje rzadko.

2. PFA róŜni się od PPP tylko cząstką –UR: amatus � amatURus. Dzięki tej cząstce jest

łatwe

do rozpoznania w tekście.

3. Temat praesentis, perfecti i supini - formy podstawowe czasownika - NIGDY nie

wygladają identycznie. Najczęściej kaŜdy jest inny. ama- || amav- || amat- lub fer- || tul-

|| lat-

4. Jeśli widzisz formę supini na –um, masz raczej do czynienia z PPP niŜ czystym

SUPINUM.

1. Od podanych czasowników utwórz supinum w obu przypadkach, ppp, pfa i ppa.

Przetłumacz je.

participium formy podstawowe supinum

perfecti passivi futuri activi futuri passivi praesentis activi

dico,3,dixi,dictum

facio,3, feci, factum

amo 1

mollio 4

paro 1

ago,3,egi,actum

NOTA BENE

108

2. Do podanego participium dopisz 3 pozostałe zachowując przypadek i liczbę

oraz dostosowując je do rzeczownika. Przetłumacz utworzone formy wraz z

towarzyszącymi im rzeczownikami.

a. puella amans …………………………………………………………………………....

b. lex servanda ………………………………………………………………………….…

c. animal occidendum …………………………………………………………………..…

d. parentes castigantes ………………………………………………………………….…

e. rex victus …………………………………………………………………………….…

f. imperator electurus ………………………………………………………………………

3. Przetłumacz tekst De leone et musculo. ��

Prope leonem dormientem musculi ludebant. Unus eorum leoni appropinquavit

atque animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit

devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit. Paulo post leo

per silvam praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit.

Diu frustra ex rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus

vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus

acribus rete rupit et leonem periculo liberavit.

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

……………………….………………………………………………………..……………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

……………………….………………………………………………………..……………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

109

4. Przetłumacz tekst De amicitia. ��

Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem

conspexerunt. Tum alter eorum celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat

ante oculos mortem. Tum ‘ursus mortuorum corpora non attingit’ — in mentem ei venit.

Itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius

temptavit, denique discessit iuvenem intactum relinquens. Tum alter amicorum ex arbore

descendit et amicum per iocum interrogavit: ‘Quid ursus tibi in aures insusurravit?’

‘Pulchrum et notum proverbium — respondit alter — Amicus certus in re incerta

cernitur.’

…………………………………………………………………………………….………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………...…………………

………………..….………….………………………………………………………………

…………………………………………………..…..………………………………………

………………………………………………………………………………………………

……………..….………….…………………………………………………………………

………………………………………………..…..…………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

……………………….………………………………………………………..……………

………………………………………………………………………………………………

110


temat praesentis infinitivus praesentis

temat perfecti temat supini

duc/o ducere dux/i duct/um

1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf.

act. supinum

� � � �

indicativus praes. act. infinitivus praes.

pass. indicativus perf. act. participium perf. pass


participium praes. act. INDICATIVUS, PERFECTI PASSIVI

PERFECTUM jest czasem przeszłym dokonanym.

PERFECTUM PASSIVI tworzymy na TEMACIE SUPINI (podczas gdy perfectum activi – na

temacie perfecti). Passivum w perfectum składa się z dwóch elementów: participium perfecti

passivi + odmiana czasownika esse w praesens. Participium moŜe pojawić się tylko w Nominativie

lub Accusativie wszystkich rodzajów obu liczb. Tłumaczenie rozpoczynamy od słowa zostałem itd.

i dodajemy imiesłów przymiotnikowy bierny w formie dokonanej, np.: pochwalony.

czasownik supinum temat supini ppp cz. posiłkowy IND. PERF. PASS. lego czytam lectum lect- lectus,a,um sum… lectus,a,um sum

INDICATIVUS I INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI

laudo: laudatum moneo: monitum lego: lectum audio: auditum

1sg. laudatus/a/um sum zostałem/am pochwalony/a

monitus/a/um sum zostałem/am upomniany/a

lectus/a/um sum zostałem/am przeczytany/a

auditus/a/um sum zostałem/am wysłuchany/a

2 laudatus/a/um es monitus/a/um es lectus/a/um es auditus/a/um es

3 laudatus/a/um est monitus/a/um est lectus/a/um est auditus/a/um est

1pl. laudati/ae/a sumus moniti/ae/a sumus lecti/ae/a sumus auditi/ae/a sumus

2 laudati/ae/a estis moniti/ae/a estis lecti/ae/a estis auditi/ae/a estis

3 laudati/ae/a sunt moniti/ae/a sunt lecti/ae/a sunt auditi/ae/a sunt

INFINITIVUS PERFECTI PASSIVI :

laudatum m / laudatam f / laudatum n // laudatos m / laudatas f / laudata n esse

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO SEXTA DECIMASEXTA DECIMASEXTA DECIMASEXTA DECIMA

INDICATIVUS PERFECTI, PLUSQUAMPERFECTI, FUTURI EXAC TI PASSIVI VERBA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

NA TEMACIE SUPINI FORMY DWUCZŁONOWE

111

INFINITIVUS PASSIVI CZASÓW PRZESZŁYCH. Wszystkie czasy przeszłe

(imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają wspólny infinitivus, słuŜący wyłącznie do

tworzenia składni (ACI, NCI). Jest to infinitivus perfecti. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.

Składa się z dwóch elementów: participium perfecti passivi w Accusativie (przy ACI) lub

Nominativie (przy NCI) + infinitivus praesentis czasownika esse.

czasownik supinum temat supini

ppp w accusatiwie czasownik posiłkowy

INFIN. PERF. PASS.

lego czytam lectum lect-

SG: lectum/lectam/lectum PL: lectos/lectas/lecta

esse lectum/lectam/lectum lectos/lectas/lecta esse

1. Formy perfecti passivi są DWUCZŁONOWE.

Zanim dojdziesz do wniosku, Ŝe orzeczeniem zdania jest forma czasownika esse, zobacz, czy

w pobliŜu nie stoi participium perfecti passivi.

2. Pamiętaj, Ŝe w indicativie perfecti passivi participium moŜe pojawić się w trzech rodzajach:

laudatus m, laudata f, laudatum n i dwóch liczbach. Formy 1,2,3 os. pl. mają participium w trzech

rodzajach liczby mnogiej: laudati m, laudatae f, laudata n. Participium musi tworzyć związek

zgody z podmiotem: puer laudat-us est m sg.; puella laudat-a est f sg.; animal laudat-um est n sg.;

pueri laudat-i sunt m pl.; puellae laudat-ae sunt f pl.; animalia laudat-a sunt n pl.; musisz zatem

wybrać odpowiednią dla podmiotu formę. Działa to teŜ w drugą stronę: dzięki wyglądowi

participium, widzisz, w jakim rodzaju i liczbie jest podmiot, nawet jeśli po nim samym tego nie

widać, np.: arbor caesa est; Persa occisus est itd.

V ERBA DEPONENTIA

Verba deponentia, to czasowniki, które nie tworzą czynnych form odmiany (depono:

pozostawiam, odkładam), mogą mieć wyłącznie łacińskie formy passivi. Formy te tłumaczymy na

polski w sposób CZYNNY. śadne verbum deponens nie moŜe mieć łacińskiej czynnej formy

odmiany, ani polskiego biernego tłumaczenia. Dlatego w przypadku deponentiów zachodzi

rozbieŜność pomiędzy biernym wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem.

Jeśli w/w rozbieŜność miedzy wyglądem a tłumaczeniem nie zachodzi, został popełniony błąd

albo przy tworzeniu formy od verbum deponens, albo w tłumaczeniu jej na polski.

1. Verba deponentia nie są nieregularne – naleŜą zawsze do jednej z 4 koniugacji, odmieniają

NOTA BENE

112

się, jak odmienia się kaŜdy czasownik z tej koniugacji w stornie biernej. Od zwykłego

czasownika w stronie biernej róŜni je to, Ŝe mimo biernej formy mają czynne znaczenie.

Sposób tłumaczenia:

czasownik I koniugacji indicativus praesentis passivi 1 sg. znaczenie

zwykły czasownik

laudo, laudare laudor jestem chwalony

verbum deponens

hortor, hortari hortor zach ęcam

2. W słowniku poznasz łatwo verbum deponens po tym, Ŝe jego pierwsza foma podstawowa

kończy się zawsze na -or, a nie na -o

3. Wszystkie verba deponentia mają w słowniku wszystkie formy podstawowe bierne.

4. Verba deponentia mają zawsze tylko 3 formy podstawowe. Nie znaczy to, Ŝe są

nieregularne.

5. Verba deponentia III koniugacji, podobnie jak zwykłe czasowniki, mogą naleŜeć do

koniugacji III, lub III miękkiej.

PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH

ZWYKŁEGO CZASOWNIKA I VERBUM DEPONENS

formy podstawowe zwykłego czasownika

1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.)

scribo scribere scripsi scriptum

piszę pisać napisałem/-am aby napisać

formy podstawowe verbum deponens

1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. —

utor uti usus sum —

uŜywam uŜywać uŜyłem/-am —

113

V ERBA DEPONENTIA

V ERBA SEMIDEPONENTIA

Verba semideponentia, to czasowniki, które na pewnych tematach zachowują się jak

deponentia, a na innych jak zwykłe czasowniki (semi: pół). Przebiega to konsekwentnie: jeśli

jakaś forma podstawowa jest aktywna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie odmiany

czynne. Jeśli forma podstawowa jest bierna, to na tej formie semideponens tworzy wyłącznie

odmiany bierne. Semideponentia zatem mogą mieć łacińskie formy passivi lub activi. Nigdy

wyłącznie aktywne, nigdy wyłącznie pasywne. Formy te tłumaczymy na polski zawsze w sposób

CZYNNY. śadne verbum semideponens nie moŜe mieć polskiego biernego tłumaczenia. W

I II hortor, hortari, hortatus sum zachęcam fateor, fateri, fassus sum wyznaję infitor, infitari, infitatus sum zaprzeczam polliceor, polliceri, pollicitus sum obiecuję moror, morari, moratus sum przebywam reor, reri, ratus sum sądzę

III vereor, vereri, veritus sum boję się

amplector, amplecti, amplexus sum obejmuję IV aggredior, aggredi, aggressus sum podchodzę blandior, blandiri, blanditus sum schlebiam egredior, egredi, egressus sum wychodzę mentior, mentiri, mentitus sum kłamię irascor, irasci, iratus sum gniewam się metior, metiri, metitus sum odmierzam labor, labi, lapsus sum ślizgam się molior, moliri molitus sum usiłuję loquor, loqui, locutus sum mówię, rozmawiam orior, oriri, ortus sum rodzę się, wschodzę morior, mori, mortuus sum umieram potior, potiri, potitus sum opanowuję nascor, nasci, natus sum rodzę się obliviscor, oblivisci, oblitus sum zapominam patior, pati, passus sum cierpię, znoszę proficiscor, proficisci, profectus sum wyruszam queror, queri, questus sum skarŜę się sequor, sequi, secutus sum postępuję za kimś ulciscor, ulcisci, ultus sum mszczę się utor, uti, usus sum uŜywam, korzystam

114

przypadku semideponentiów, na niektórych tamatach zachodzi rozbieŜność pomiędzy biernym

wyglądem łacińskiej formy, a czynnym jej tłumaczeniem, na innych nie. Verba semideponentia

nie są nieregularne – naleŜą zawsze do koniugacji II lub III. Wszystkie, z wyjątkiem jednego,

semideponentia mają ten sam układ form podstawowych. Jedynie czasownik revertor (wracam)

ma układ odmienny.

UKŁAD CZYNNYCH I BIERNYCH FORM PODSTAWOWYCH SEMIDEPONENTIÓW

1. Typ gaudeo = forma czynna, forma czynna, forma bierna (wszystkie semideponentia) czynna czynna bierna — 1.os.ind. praesentis activi infinitivus praesentis activi 1 os. ind. perfecti passivi supinum gaudeo gaudere gavisus sum — cieszę się cieszyć się ucieszyłem się —

2. Typ revertor = forma bierna, forma bierna, forma czynna (tylko revertor)

bierna bierna czynna — 1.os.ind. praesentis passivi infinitivus praesentis passivi 1 os. ind. perfecti activi supinum revertor reverti reverti — wracam wracać wróciłem —

PORÓWNANIE FORM PODSTAWOWYCH

ZWYKŁEGO CZASOWNIKA, VERBUM DEPONENS i VERBUM SEMIDEPONENS

formy podstawowe zwykłego czasownika 1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. act. supinum (acc.) scribo scriběre scripsi scriptum piszę pisać napisałem/-am aby napisać

formy podstawowe verbum deponens 1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. pass. — utor uti usus sum — uŜywam uŜywać uŜyłem/-am —

formy podstawowe verbum semideponens 1 os. sg. ind. praes. act. infinitiv. praes. act. 1 os. ind. perf. pass. — fido fid ěre fisus sum — ufam ufać zaufałem/-łam —

1 os. sg. ind. praes. pass. infinitiv. praes. pass. 1 os. ind. perf. act. — revertor reverti reverti — wracam wracać wróciłem —

115

NAJPOPULARNIEJSZE VERBA SEMIDEPONENTIA

Verba semideponentia na formach podstawowych czynnych tworzą odmiany wyłącznie

w łacińskich formach czynnych, na formach podstawowych biernych tworzą odmiany

wyłącznie w łacińskich formach biernych. Verba semideponentia nie mają śADNYCH

tłumaczeń biernych. MoŜe tu zdarzyć się, Ŝe formę czynną tłumaczymy czynnie (jak w

zwykłym czasowniku), moŜe zaś zdarzyć się, Ŝe formę bierną tłumaczymy CZYNNIE

(jak w deponensie).

1. Zarówno verba deponentia, jak i semideponentia typu gaudeo tworzą trzy formy czynne.

Są to:

a. participium praesentis activi, np.: sequor 3 = sequens (postępujący za); gaudeo 2 =

gaudens (cieszący się)

b. participium futuri activi , np.: sequor 3, secutus sum = sequuturus,a,um (mający zamiar

postąpić za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurus (mający zamiar cieszyć się )

c. infinitivus futuri activi , np.: sequor 3, secutus sum = sequturum,am,um,os,as,a esse (Ŝe

postąpię za); gaudeo 2, gavisus sum = gavisurum,am,um,os,as,a esse (Ŝe ucieszę się)

2. UWAGA: od czasownika morior, mori, mortuus sum pfa jest moriturus,a,um (mający

umrzeć)

1. Przetłumacz i zamień na stronę bierną.

a. Neptunus navem Ulixis fregit. -

b. Consul victor praemia militibus dedit. -

c. Romulus et Remus Romam condiderunt. -

d. Hostes Romam legatos miserunt. -

e. Ego tibi has litteras misi –

II III audeo, audere, ausus sum odwaŜam się confido, confidere, confisus sum ufam

gaudeo, gaudere, gavisus sum cieszę się diffido, diffidere, diffisus sum nie ufam

soleo, solere, solitus sum mam zwyczaj fido, fidere, fisus sum ufam

revertor, reverti, reverti wracam

NOTA BENE

116

f. Tu omnes homines quaesivisti –

g. Rebus in arduis philosophus aequam servavit mentem –

2. Przetłumacz i zamień na stonę czynną.

a. Alexander Magnus ab Aristotele, viro sapienti, eruditus est —

b. Romulus et Remus a pastoribus educati sunt. —

c. Magna classis Persarum parvo numero navium Graecorum apud Salaminam victa est.

d. Legati ad Caesarem ab iis nationibus, quae trans Rhenum incolunt, missi sunt. —

e. In Gallia multae urbes a Caesare deletae sunt. —

f. Oppida, quae ab Helvetiis incensa erant, a Caesare restituta sunt. —

g. Acies a duce instructa erit. —

3. Przetłumacz. �� Podkreślone zdania zamień z activum na passivum lub z passivum na

activum.

De Marco Porcio Catone

Cato, ut dicunt, vere vir Romanus fuit. Ab adulescentia in Sabinis habitabat, quod ibi agros a

patre relictos habuit. Cato non solum agricola bonus, sed etiam vir iuris peritus et orator

gravis et litterarum cupidus fuit. Cuius magna vis animi ingeniique ab antiquis laudata est.

Adulescens Romam demigravit et in foro esse coepit. Variis magistratibus honeste et

diligenter praefuit. Is censor de moribus publicis meruit, nam in nobiles, quorum luxuria ab

eo severe vituperata est, animadvertit. Idcirco Cato Censorius appellatus est. Multa opera a

Catone scripta sunt. Ad nostra tempora liber De Agricultura asservatus est. Lingua Catonis

— ut Livius scripsit — acerba fuit, animus asper et a cupiditatibus invictus.

………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

117

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

ĆWICZENIA NA DEPONENTIA I SEMIDEPONENTIA

4. Przetłumacz formy.

a. loqueris g. patiebantur m. mentitus sum s. loqui

b. obliviscitur h. gavisae sunt n. morieris t. morabimur

c. passi sumus i. oriebamini o. utitur u. hortantur

d. revertimus j. egrediar p. sequebaris v. orta est

e. nascimur k. pollicebimini q. gaude x. fisus sum

f. solebam l. infitati estis r. blandiri y. audere


a. Homines, qui semper assentiuntur, blandiuntur. Saepe mentitur, qui blanditur.

b. Et gaudia et dolores nobiscum semper partiris.

c. Caesar exercitui frumentum metiri debebit.

d. Obiit Gustavus, natus est Conradus. (Mickiewicz, Dziady, III)

e. Nascuntur poetae, fiunt oratores. (Cic. Pro Archia)

f. Si bellum omittimus, numquam pace fruemur. (Cic. Phil.)

g. Novus nascitur ordo.

h. Dulce et decorum est pro patria mori. (Hor. Carm.)

m. Dux Persarum Graecis ante pugnam apud Thermopylas factam dixit glorians: ‘Solem

prae iaculorum multitudine non videbitis’. Cui Leonidas, dux Lacedaemoniorum: ‘In

umbra igitur — inquit — proeliabimur’.

118

6.Przetłumacz zdania. Określ formy czasowników. Czy wszystkie są deponentiami?

a. Hannibal patrem comitatus est.

b. Caligula multum in castris versabatur maximeque delactabatur gloriā belli.

c. Hannibal cum Germanis bellare conatus est.

d. Copiae Romanorum multis in proeliis a Cartaginiensibus superatae sunt.

e. Urbi Romae Hannibal interitum minatus est.

f. Romani Graecorum fortitudine et prudentia admirati sunt.

g. Lacedaemoni pueros docebant senes vereri, capiti cano debetur maxima reverentia.

h. Qui non miserabuntur eorum, qui miseri sunt, eorum Deus olim non miserabitur.

i. Sequimini exempla bonorum hominum, qui semper officio suo fungebatur!

j. Gloria virtutem tamquam umbra sequitur.

k. Sine vitiis nemo natus est, nemo nascitur, nemo nascetur.

l. Qui fortunā sapienter usus est, vere sapiens nominabitur.

m. Qui tibi laudem tribuit, quam non meruisti, tibi blanditur.

n. Mentiri semper est turpe.

7. Przetłumacz następujące formy czasowników:a. reri (reor):

b. audebas (audeo):

c. fassi sunt (fateor):

d. irascemini (irascor):

e. amplectebatur (amplector):

f. fateris (fateor):

g. revertemini (revertor):

h. ulciscimur (ulciscor):

i. hortabuntur (hortor):

j. confisae sumus (confiteor):

k. aggressus est (aggredior):

l. orta sunt (orior):

m. audebere (audeo):

n. labi (labor):

119

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASACH

PRZESZŁYCH PASSIVI Wszystkie czasy przeszłe (imperfectum, perfectum, plusquamperfectum) mają ten sam

infinitivus bierny, jest to INFINITIVUS PERFECTI. Tworzymy go na TEMACIE SUPINI.

Najpierw z tematu supini tworzymy participium perfecti passivi (ppp). Następnie stawiamy je w

accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne,

jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana

infinitiwu. Bezokolicznik bierny w ACI w czasach przeszłych tłumaczymy w sposób dokonany

lub niedokonany, w zaleŜności od kontekstu, rozpoczynajac od Ŝe został + imiesłów

przymiotnikowy bierny w fromie dokonanej lub Ŝe był + imiesłów przymiotnikowy bierny w

formie niedokonanej, np., Ŝe został pokochany lub Ŝe był kochany.

temat supini

ppp w nominatiwie ppp w accusatiwie infinitivus perfecti passivi w ACI

1 amare amat- amatus,amata,amatum amati,amatae,amata

amatum,amatam,amatum amatos,amatas,amata

amatum,amatam,amatum esse amatos,amatas,amata esse

2 monere monit- monitus,monita,monitum moniti,monitae,monita

monitum,monitam,monitum monitos,monitas,monita

monitum,monitam,monitum esse monitos,monitas,monita esse

3 legere lect- lectus,lecta,lectum lecti,lectae,lecta

lectum,lectam,lectum lectos,lectas,lecta

lectum,lectam,lectum esse lectos,lectas,lecta esse

4 audire audit- auditus,audita,auditum auditi,auditae,audita

auditum,auditam,auditum auditos,auditas,audita

auditum,auditam,auditum esse auditos,auditas,audita esse

Sposób budowania ACI w czasach przeszłych passivi

imperfectum Epistula a puero scribebatur. Epistulae a pueris scribebantur. List przez chłopca był pisany.

Listy przez chłopców były pisane.

perfectum Epistula a puero scripta est Epistulae a pueris scriptae sunt List przez chłopca został napisany.

Listy przez chłopców zostały napisane.

plusquamperfectum Epistula a puero scripta erat. Epistulae a pueris scriptae erant. List przez chłopca został był napisany.

Listy przez chłopców zostały były napisane.

Accusativus cum infinitivo w czasach przeszłych passivi v. regens accusativ. abl. auctoris infinitivus accusativ. abl. auctoris infinitivus Video epistulam a puero scriptam esse epistulas a puero scriptas esse

był pisany. były pisane. Widzę, Ŝe

list przez chłopca został napisany.

listy przez chłopców zostały napisane.

NA TEMACIE SUPNII

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO SEPTIMA DECIMASEPTIMA DECIMASEPTIMA DECIMASEPTIMA DECIMA

SKŁADNIA NAZW MIAST, ACI W CZASACH PRZESZŁYCH PASSI VI

120

1. Infinitivus perfecti passivi jest DWUCZŁONOWY (ppp + esse).

2. Tworzymy go na tej samej zasadzie, co indicativus perfecti passivi, tyle, Ŝe w infinitiwie ppp

stawiamy w accusatiwie (liczby pojedynczej lub mnogiej jednego z 3 rodzajów), a czasownik

posiłkowy jest w infinitiwie (esse).

3. Infinitivus perfecti passivi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go,

musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum

amatum esse | video puellam amatam esse | video verbum amatum esse | video pueros amatos

esse | video puellas amatas esse | video verba amata esse

Pomiędzy accusatiwem w ACI, a formą ppp będącą częścią infinitiwu perfecti passivi

musi zachodzić związek zgody. Czy oznacza to, Ŝe rzeczownik w accusatiwie musi mieć zawsze

identyczną jak ppp końcówkę? NIE! Związek zgody nie musi oznaczać identycznej końcówki,

np. puellam amatam; związek zgody oznacza jedynie końcówkę tego samego przypadka,

rodzaju, liczby, osoby itp. Połączenie mulierem amatam jest równie poprawne, jak puellam

amatam. Jeśli masz szczęście – końcówka będzie identyczna, jeśli nie – nie oznacza to jeszcze,

Ŝe nie ma związku zgody.

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW perfectum passivi w ACI

amatum, -am, -um esse amatos, -as, -a esse

Ŝe został, -ła, -ło (po)kochany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (po)kochani, -e, -e

visum, -am, -um esse visos, -as, -a esse

Ŝe został, -ła, -ło zobaczony, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły zobaczeni, -e, -e

lectum, -am, -um esse lectos, -as, -a esse

Ŝe został, -ła, -ło (prze)czytany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (prze)czytani, -e, -e

auditum, -am, -um esse auditos, -as, -a esse

Ŝe został, -ła, -ło (u)słyszany, -a, -e Ŝe zostali, -ły, ły (u)słyszeni, -e, -e

1. Uzupełnij tabelę wstawiając pozostałe formy czasowników. Zachowaj tryb, stronę,

osobę, liczbę. Przetłumacz.

praesens imperfectum futurum I perfectum

mittebat

datum est

NOTA BENE

121

eris

videtur

dicam

ferunt

usi sumus


Socrates philosophus saepe in foro et in viis cum civibus disputabat. Is ab oraculo

Apollinis sapientissimus iudicatus est. Ante Socratem philosophi imprimis originem mundi et

cuncta caelestia explicabant. Thales - aquam, Anaximenes - aërem, Heraclitus - ignem initium

omnium rerum fuisse putabat. Socrates autem primus de hominum vita moribusque bonis et malis

loquebatur. Boni – beati, improbi – stulti ab eo appellati sunt. Docebat enim scientiam virtutem

esse.

Socrates,is = Sokrates; Apollo,inis = Apollo; Thales,is = Tales; Anaximenes,is = Anaksymenes; Heraclitus,i = Heraklit

3. Uzupełnij tabelę analogicznymi formami czasowników innych koniugacji i nieregularnych. Przetłumacz.

koniugacja I koniugacja II koniugacja III koniugacja IV nieregularne

laudo video scribo punio esse fero nolo laudabas

videbimus

scribi

punita est

este

feram

noluisti

122

fertis

fui

puniemur

scribentem

vidisse

laudaverunt

videt

4. UzaleŜnij poni Ŝsze zdania od wyraŜeń w nawiasie tworząc poprawne konstrukcje ACI.

Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Romae numquam victi a victoribus crudeliter tractabantur. (historici tradunt) …………...

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

b. Dumnorix Haeduus ab equitibus Romanis occisus est. (Caesar iussit) ……………….……

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

c. Alexander, Philippi filius, ab Aristotele, clarissimo philosopho illius temporis, litteris

diligentissime instituebatur. (scimus) ……………………………………………..……….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

d. Urbs a hostibus capta erat, virgines rapiebantur, templa atque domus spoliabantur, caedes

et incendia facta sunt. (Omnes videbant) ………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

123

e. Hostes a Caesare superati erant et ab eis legati Romam missi sunt. (ferunt) …………..….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………...……….

f. In obsidione omnes urbis introitus multis arboribus caesis clausi erunt (vidimus). ……….

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

g. Temporibus Neronis Roma flammis omnino fere deleta est. (constat) …………………….

………………………………………………………………………………………………

……………………….……………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

h. Antiquissimis temporibus homines, ut ferae, in silvis et speluncis et nemoribus

nascebantur ciboque agresti utebantur. (fama fert) ………………………………………..

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

i. Verres, propraetor provinciae Siciliae, ab incolis eiusdem insulae crudelitatis accusatus

est. (tradunt) ….………………………………………………………………………….…

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………….…………..………………………………

………………………………………………………………………………………………

.

Dumnorix,igis – Dumnoryks; Verres,is – Werres

124

KŁADNIA NAZW MIAST

Miasta i wyspy występują BEZ PRZYIMKA (jak domus) w odpowiedzi na

pytania: dokąd? skąd? gdzie?

PYTANIE DEKLINACJA PRZYPADEK PRZYKŁAD

Quo? Dokąd? wszystkie accusativus Varsoviam do Warszawy; Gdanum do Gdańska; Carthaginem do Kartaginy

Unde? Skąd? wszystkie ablativus Varsovia z Warszawy; Gdano z Gdańska; Carthagine z Kartaginy

I, II genetivus Varsoviae w Warszawie; Gdani w Gdańsku Ubi?

Gdzie? III i pluralia ablativus Carthagine w Kartaginie; Athenis w Atenach; Delphis w Delfach

S

125

BEZOKOLICZNIKI w ACI (powtórzenie)

temat praesentis temat perfecti temat supini

KONIUGACJA PRAESENS ACTIVI

PRAESENS PASSIVI

PERFECTUM ACTIVI

PERFECTUM PASSIVI

I amo amare amari amavisse (amasse)

amatum,am,um /os,as,a esse

II moneo monere moneri monuisse monitum,am,um /os,as,a esse

III lego legere legi legisse lectum,am,um /os,as,a esse

IV audio audire audiri audivisse (audisse)

auditum,am,um /os,as,a esse

sum | volo esse | velle — fuisse | voluisse —

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W CZASIE PRZYSZŁYM ACTIV I I PASSIVI

Futurum I tworzy INFINITIVUS FUTURI. ACTIVUM tworzymy na TEMACIE

SUPINI za pomocą participium futuri activi (pfa) w accusatiwie i bezokolicznika esse.

Najpierw z tematu supini tworzymy participium futuri activi (pfa). Następnie stawiamy je w

accusatiwie i dodajemy słowo esse. Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają

identyczne, jak w ACI w czasie teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie

zmiana infinitiwu.

temat supini

pfa w nom. infinitivus futuri activi w ACI

amare amat- amaturus,amatura,amaturum amaturi,amaturae,amatura

amaturum,amaturam,amaturum esse amaturos,amaturas,amatura esse

monere monit- moniturus,monitura,moniturum monituri,moniturae,monitura

moniturum,monituram,moniturum esse monituros,monituras,monitura esse

legere lect- lectvus,lectura,lecturum lecturi,lecturae,lectura

lecturum,lecturam,lecturum esse lecturos,lecturas,lectura esse

audire audit- auditurus,auditura,auditurum audituri,auditurae,auditura

auditurum,audituram,auditurum esse audituros,audituras,auditura esse

esse — futurus,futura,futurum futuri,futurae,futura

futurum,futuram,futurum esse = FORE futuros,futuras,futura esse = FORE

Infinitivus futuri activi MA RODZAJE (m,f,n) i LICZBY (sg., pl.) dlatego stosując go musisz dokładnie zbadać, w jakim rodzaju i liczbie jest accusativus konstrukcji: video puerum amaturum esse | video puellam amaturam esse | video verbum amaturum esse | video pueros amaturos esse | video puellas amaturas esse | video verba amatura esse

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO DVODEDVODEDVODEDVODEVICEVICEVICEVICESIMSIMSIMSIMAAAA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO W FUTURUM POWTÓRZENIE ACI W PRAESENS I PERFECTUM, ZAIMEK SE W ACI

126

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW futuri activi w ACI

amaturum, -am, -um esse amaturos, -as, -a esse

Ŝe pokocha / będzie kochał,-a,-o Ŝe pokochają / będą kochali,-ły

moniturum,-am,-um esse monituros,-as,-a esse

Ŝe upomni / będzie upominał,-ła,-ło Ŝe upomną / będą upominali,-ły

lecturum, -am, -um esse lecturos, -as, -a esse

Ŝe przeczyta / będzie czytał,-ła,-ło Ŝe przeczytają / będą czytali,-ły

auditurum, -am, -um esse audituros, -as, -a esse

Ŝe usłyszy / będzie słuchał,-ła,-ło Ŝe usłyszą / będą słuchali,-ły

futurum,-am,-um esse = FORE futuros,-as,-a esse = FORE

Ŝe będzie Ŝe będą

PASSIVUM tworzymy za pomocą SUPINUM w accusatiwie i dodanej oddzielnie cząstki

IRI . Pozostałe elementy i sposób tworzenia pozostają identyczne, jak w ACI w czasie

teraźniejszym. O zmianie czasu konstrukcji decyduje jedynie zmiana infinitiwu. Infinitivus

ten jest nieodmienny, zawsze wygląda tak samo.

czasownik supinum infinitivus futuri passivi tłumaczenie

I amare amatum amatum iri Ŝe zostanie pokochany, -na, -ne

II monere monitum monitum iri Ŝe zostanie upomniany, -na, -ne

III legere lectum lectum iri Ŝe zostanie przeczytany, -na, -ne

IV audire auditum auditum iri Ŝe zostanie usłyszany, -na, -ne

Sposób budowania ACI w futurum activi

verbum reg.

acc. dop. bl. infinitivus verbum

reg. acc. dop. bl. infinitivus

futurum activi Puer epistulam scribet. Pueri epistulas scribent.

Video puerum epistulam scripturum esse. Video pueros epistulas scripturos esse. Widzę, Ŝe

chłopiec list napisze. Widzę, Ŝe

chłopcy listy napiszą.

Sposób budowania ACI w futurum passivi

verbum reg.

acc. dop. bl. infinitivus verbum reg.


futurum passivi Epistula a puero scribetur. Epistulae a pueris scribentur.

Video epistulam a puero scriptum iri. Video epistulas a pueris scriptum iri. Widzę, Ŝe

list przez chłopca

zostanie napisany.

Widzę, Ŝe

listy przez chłopców

zostaną napisane.

127

ZAIMEK ZWROTNY se Odnosi się do 3 os. sg. i pl.

Nom. —

Gen. sui siebie (jego, jej, ich, je)

Dat. sibi sobie (jemu, jej, im)

Acc. se siebie (jego, ją, ich, je)

Abl. se(cum) (z) sobą (nim, nią, nimi) o sobie (nim, niej, nich)

1. Od podanych czasowników utwórz bezokoliczniki.

futurum perfectum

activum passivum activum passivum

a. dico, 3, dixi, dictum

b. fero, ferre, tuli, latum

c. lenio 4

d. mitto, 3, misi, missum

e. moveo, 2, movi, motum

f. possum,posse,potui

g. probo 1

h. relinquo, 3, reliqui, relictum

i. traho, 3, traxi, tractum


a. Dux se esse fortissimum putat. –

NOTA BENE

Pamiętaj, Ŝe zaimek se wolno stosować tylko do osoby 3 sg. lub pl. Dla osoby 1 stosujemy wyłącznie zaimek me/nos, a dla 2 te/vos. Zaimek se w ACI tłumaczymy jako: Ŝe on/Ŝe ona/Ŝe ono/Ŝe oni/Ŝe one wtedy, kiedy zdanie nadrzędne wypowiadane jest przez 3 os. sg. lub pl. Np.: Cezar powiedział, Ŝe on… śołnierze sądzili, Ŝe

128

b. Germani se vicisse putabant. –

c. Permultae puellae et feminae se pulcherrimas omnium credunt. –

d. Ille homo se prophetam putat. –

e. Illae se filias eius putant. –

f. Te omnium sapientissimum esse puto. –

g. Neminem te stultiorem puto. –

h. Dareus, rex Persarum, a se Graecos facile victum iri putat. –

i. Thales, philosophus Graecus antiquus, docebat ex aqua constare omnia. –

k. Vos amicos meos esse et fuisse et futuros esse (fore) gaudeo. –

3. PoniŜsze zdania uzaleŜnij od podanych w nawiasach czasowników tak, by

stworzyć konstrukcje AcI. Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Iuno, uxor et soror Iovis, mulierum patrona erat. (constat)

b. Minerva Iovi dignitate proxima fuit. (scimus)

c. Artifices Cererem deam facem tenentem fingunt. (videmus)

d. Pecunia mox nobis deerit. (amicus dixit)

e. Libri philosophorum Graecorum ab omnibus libenter legentur. (speramus)

f. Terra, caelum et homines a Deo creati sunt. (Christiani credunt)

g. Populus Romanus fortissimum exercitum habet. (ferunt)

h. Multa bella a Romanis gerebantur. (Didicimus)

129

i. Troia a Graecis expugnata est. (Homerus narrabat)

j. Navis hostium ancoram solvet. (Omnes videbunt)

k. Pons a militibus deletur. (Caesar iussit)

l. Plato omnium philosophorum clarissimus est. (Putatisne)

m. Oceanus magnus totam terram cingit. (Populi antiqui credebant)

n. In scriptorio medievali codices a scribis transcribebantur. (non ignoramus)

o. Aetas aurea in terras iterum veniet. (homines antiqui credebant)


a. Quisquis amat cervam, cervam putat esse Minervam,

quisquis amat ranam, ranam putat esse Dianam. –

b. Vulgus existimat mortuorum animas circa tumulos et membrorum suorum reliquias

oberrare. –

c. Post mediam noctem, ferunt, vera esse somnia. –

d. Rarum et insolitum est, feminam scire Latine. –

e. Scio me nihil scire. –

g. Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto. –

130

5. Przetłumacz tekst De Tantalo. ��

Tantalus, Iovis filius, dis carus fuit. Itaque Iuppiter eum ad convivias deorum admitti

iussit. Vetuit tamen ei in conviviis audita cum hominibus communicare. Ille autem putabat sibi

licere de consiliis deorum cum hominibus colloqui. Ob eam perfidiam Iuppiter iussit eum apud

inferos in aqua media collocari et perpetua siti et fame cruciari. Nam quamquam in aqua stetit,

Iuppiter iussit aquas recedere, quotiens ille haurire volebat. Item mala ei super caput pendebant,

sed quotiens ille ea decerpere volebat, pater deorum iussit ramos vento amoveri. Item Iuppiter

iussit saxum super Tantali caput pendere et semper timenti imminere.

131

I. ZDANIA do ĆWICZENIA sposobu TWORZENIA ACI

Utwórz ACI uzaleŜniając od verbum regens w nawiasie. Przetłumacz zdania.

1. Aesopus, fabularum auctor, servus fuit/est.

Dicunt……………………………………………….……………………………………....

………………………………………………………………………………………………

2. Urbs a militibus dolo capta erit.

Dicunt………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………….………………………………

3. Consuetudo et mos vim legis habent/habebant.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

4. Pisistratus primus Homeri libros, confusos antea, sic disposuit, ut nunc

habemus.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

5. Primus in Italiam Saturnus venit.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

6. Pitagoras nonnullas Italiae partes visitavit/visitat.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

7. Iam ante Homerum poetae fuerunt.AcI:

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

8. Prometheus hominibus ignem dedit/dat/dabit.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

9. Cicero omnes oratores eloquentiā superavit/superat.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

10. Iuppiter, pater omnium deorum, imperium caeleste tenet/tenebat.

132

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

11. Multa oppida Galliae Germaniaeque a Caesare capta deletaque sunt/

capiuntur delenturque.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

…………………………………………..…………………………………………………

…….………………………………………………………………………………………...

12. Epistulam illam Romam Iulianus misit.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

13. Ille vir bonus, nimio dolore atque tristitia affectus, infra triduum mortuus

est.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

…………………………………………..............................................................................

14. Anaxagoras annos LXXII vixit.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

15. Milites nostri hostes facile vincent/vicerunt/vincunt.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

16. Athenae multarum artium mater et nutrix sunt/erant.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

17. Prometheus Caucaso affixus est/erat.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

18. Humanitas, artes, litterae aliaeque etiam fruges a Graecis inventae sunt.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

19. Bellum civile brevi tempore finietur.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

133

20. Omnes dei deaeque a Iove in convivium convocati sunt/convocantur.

Dicunt……………………………………………….……………………………………....

………………………………………………………………………………………………

21. Discordiae dea ad epulas deorum non admittitur.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………

22. Paris Venerem pulcherrimam trium dearum iudicavit/iudicat.

Dicunt……………………………………………….………………………………………

………………………………………………………………………………………………

23. Troia post novem annos a Graecis expugnata est.

Dicunt………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

134

a.

BLATIVUS ABSOLUTUS jest składnią polegającą na połączeniu

ablatiwu rzeczownika (przymiotnika, zaimka, liczebnika) z ablatiwem

imiesłowu (ppa lub ppp).

ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU WSZYSTKICH DEKLINACJI

ABLATIVUS I deklinacja II

deklinacja

III

deklinacja

IV

deklinacja

V

deklinacja

singularis -a -o -e/-i -u -e

pluralis -is -is -ibus -ibus -ebus

ZESTAWIENIE KOŃCÓWEK ABLATIWU DLA PPA I PPP

ABLATIVUS participium praesentis activi participium perfecti passivi

singularis -e -o m -a f -o n

pluralis -ibus -is

ABLATIVUS ABSOLUTUS pełni funkcję zdania podrzędnego, dlatego zawsze

towarzyszy mu zdanie nadrzędne. Zatem tłumacząc ablativus absolutus tworzymy z

niego zdanie podrzędne zaczynające się od: gdy (kiedy, skoro, po), poniewaŜ, chociaŜ,

jeŜeli.

ablativus absolutus zdanie nadrzędne

— Urbe expugnata milites domum properaverunt.

Po zdobyciu miasta Ŝołnierze pospieszyli do domu.

— Militibus pugnantibus senatus de pace disputat.

Gdy Ŝołnierze walczą senat rozprawia o pokoju.

1. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium praesentis activi wyraŜa czynność

równoczesną w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.

A

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO VNDEVNDEVNDEVNDEVIVIVIVICESIMACESIMACESIMACESIMA

ABLATIVUS ABSOLUTUS

135

2. ABLATIVUS ABSOLUTUS z participium perfecti passivi wyraŜa czynność

wcześniejszą w stosunku do czynności zdania nadrzędnego.

Sposób tłumaczenia:

1. Tłumaczymy zdanie nadrzędne (moŜe to być dowolne zdanie – Ŝadnych

ograniczeń)

2. Tłumaczymy ABLATIVUS ABSOLUTUS dodając przedtem spójnik zdania

podrzędnego

a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa rozpoczynamy od podczas gdy,

kiedy, poniewaŜ, chociaŜ lub jeśli

b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp rozpoczynamy od po tym, jak lub po

3. rzeczownik i/lub przymiotnik, zaimek, liczebnik składni (w ablatiwie) staje

się podmiotem zdania

4. participium składni tłumaczymy jako

a. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppa: orzeczenie zdania w stronie czynnej

(podmiot coś robi)

b. dla ABLATIWU ABSOLUTU z ppp: orzeczeniem zdania w stronie

biernej (z podmiotem coś się dzieje)

czynność równoczesna czynna


ablativus zaimka

ablativus rzeczownika

ablativus ppa

Nostro duce vincente hostes fugiebant.

GDY nasz wódz zwycięŜał wrogowie uciekali.

podmiot zdania orzeczenie czynne

czynność uprzednia bierna


ablativus zaimka

ablativus rzeczownika

ablativus ppp

Nostro duce victo hostes fugiunt.

PO TYM JAK nasz wódz został zwycięŜony wrogowie uciekali.

podmiot zdania orzeczenie bierne

136

PRZYKŁADY TŁUMACZENIA

participium praesentis activi

zdanie

nadrzędne

ablativus absolutus czynność równoczesna

Hoc agitur omnibus adversantibus.

zdanie czasowe To dzieje się podczas gdy wszyscy się sprzeciwiają

zdanie

przyzwalające To dzieje się

mimo sprzeciwu wszystkich / chociaŜ wszyscy się

sprzeciwiają.

zdanie

przyczynowe

To dzieje się poniewaŜ wszyscy się sprzeciwiają.

zdanie warunkowe To dzieje się jeśli wszyscy się sprzeciwiają.

participium perfecti passivi

ablativus absolutus zdanie nadrzędne czynność uprzednia

Oratione facta dux milites dimisit.

Po tym jak mowa została wygłoszona wódz odesłał Ŝołnierzy.

Po wygłoszeniu mowy wódz odesłał Ŝołnierzy. zdanie czasowe

(Wygłosiwszy mowę) wódz odesłał Ŝołnierzy.

1. Z poniŜszych elementów utwórz ablativus absolutus z ppa i ppp. Przetłumacz

powstałe konstrukcje.

a. dominus + castigo 1

z ppa: ……………………………………………………………………………………….

z ppp: …………….…………………………………………………………………………

b. milites nostri + laudo 1

z ppa: ……………………………………………………………………………………….

z ppp: ………………………………………………………………………………………

c. animal + lingo,3,linxi,linctum

z ppa: ……………………………………………………………………………………….

z ppp: ……….………………………………………………………………………………

d. exercitus fortis + vinco,3,vici, victum

z ppa: ……………………………………………………………………………………….

z ppp: ………………….……………………………………………………………………

137

e. parentes dilecti + venio 4

z ppa: ……………………………………………………………………………………….

z ppp: …………………….…………………………………………………………………

2. Z poniŜszych elementów utwórz odpowiedni ablativus absolutus, a następnie

przetłumacz całe zdania.

a. Caesar,aris + ipse,ipsa,ipsum + specto

......................……………........……………………………. milites fortiter pugnabant.

……………………………………………………………………………………………

b. Troia,ae + urbs,urbis + capio,3,cepi,captum …….…………………………. Graeci in

patriam properaverunt. ...................................................................................................

……………………………………………………………………………………………

c. Bellum,i + ferox,ocis + finio 4…………………..………………….………….............

mulieres deis gratias agebant. .........................................................................................

……………………………………………………………………………………………

d. Romulus + regno 1 + guberno 1……... ………………………….……… Romani cum

Sabinis bellum gerunt. ...................................................................................................

……………………………………………………………………………………………

f. Periculum + cresco,3,crevi,cretum ……………………….……….....………………...

crescunt vires.

..........................................................................................................................................

………………………................................................……………………………………

g. Qui,quae,quod + res,ei + audio 4

…………………………..……………………….orator in forum rediit.

……………………………………………………………………………………………

ABLATIVUS ABSOLUTUS BEZ PARTICIPIUM

W składni ablativus absolutus zamiast participium wystąpić mogą

1. przymiotniki jak vivus (Ŝywy), invitus (niechętny), ignarus (nieświadom),

conscius (świadom) itp.

2. rzeczowniki oznaczające osobę działającą, urząd lub wiek, np.: auctor, dux,

consul, imperator, caesar, senatus, iudex, adiutor, auctor, adulescens, puer,

senex etc.

138

Składnia tego typu moŜe być wyłącznie czynna, w domyśle pozostaje bowiem ppa

od czasownika esse

� Hannibale vivo = Za Ŝycia Hannibala � gdy Hannibal był Ŝywy, Ŝył

� Cicerone consule = Za konsulatu Cicerona � Gdy Cicero jest (był, został) konsulem

� Me puero = Gdy byłem chłopcem

� Omni senatu invito = ChociaŜ/gdy/mimo Ŝe cały senat był niechętny

3. Przetłumacz zdania ze składnią ablativus absolutus.

a. Duobus litigantibus tertius gaudet.

b. Mutato nomine de te fabula narratur.

c. Latrante uno latrat statim et alter canis.

d. Graeci advenientibus Persis Thermopylas occupavere.

e. Etiam sanato vulnere cicatrix manet.

f. Clausae erant aures obstrepante ira.

g. Anaxagoram ferunt nuntiata morte filii dixisse: “Sciebam me genuisse mortalem” .

h. Odor rosarum manet in manu etiam rosa submota.

i. Caritate benevolentiaque sublata omnis est e vita sublata jucunditas.

j. Omnia summa consecutus es virtute duce, comite fortuna.

k. Medicus heri venit aegroto dormiente.

l. Non multi incolae ex oppido deleto servari poterant.

Oppido deleto incolae magna in inopia erant.

m. Hostibus circumventibus Romani proelium comiserunt.

n. Exercitu exposito et loco castris idoneo capto Caesar ad hostes contendit cohortibus X.

139

o. Hostes loco superiore occupato Romanos prohibere coepere.

p. Galli ab exercitu Romano obsessi consilium ceperunt ex oppido fugere monente et

iubente Vercingetorige.

q. Cicerone consule coniuratio Catilinae detecta est.

r. Galli Vercingetorige duce Romanis restiterunt.

s. Xerxes Thermopylis expugnatis protinus ad urbem accessit eamque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit. t. ‘Pater meus — inquit Hannibal — Hamilcar, puerulo me in Hispaniam cum exercitu properans, Karthagine deis hostias immolavit’. u. Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa

scripta erant.

5. Przetłumacz tekst De imperio Romano.

Initio Romam reges gubernavisse scitis. Regibus exactis Romae quotannis duo consules

creabantur, qui rei publicae consulebant. Tarentinis devictis et Pyrrho rege pulso tota fere Italia

in potestatem Romanorum subacta est. Gentibus Italiae subactis Romani finitimi facti sunt

Carthaginiensibus, quibuscum eos tribus bellis Punicis dimicavisse scimus. Punicis bellis finitis

Romani Carthaginiensium imperio potiti sunt. Ita Carthaginiensibus Hispaniā expulsis

imperium Romanum mare Atlanticum tetigit. Carhagine autem captā Africa provincia Romana

facta est. Postea Macedonibus, Graecis, Pergamenis imperio Romano adiunctis fines imperii

Romani ad Asiam propagati sunt. Potentiā Romanorum crescente reges atque liberae civitates

arbitrio populi Romani se subiciebant. Multae igitur terrae et Africae, et Europae, et Asiae

imperio Romano adiunctae sunt: Aegyptus, Hispania, Gallia, Britannia, Pannonia, Dacia,

Macedonia, Graecia, Syria, aliaeque. Sed crescente magnitudine imperii luxuria et avaritia in

civitatem Romanam invaserunt, quibus magnum illud Romanorum imperium dirutum est.

Aegyptus,i – Egipt; Macedones,um – Macedończycy; Macedonia,ae – Macedonia; Pannonia,ae – Panonia; Pergameni,orum – mieszkańcy Pergamonu; Punicus,i – punicki; Pyrrhus,i – Pyrrus; Syria,ae – Syria; Tarentini,orum – tarentyjczycy, mieszkańcy Tarentu

140

GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od

czasownika). W tłumaczeniu oddajemy je przez polskie

rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie, pisanie itp.

Gerundium odmienia się wg II deklinacji, nie ma liczby mnogiej, ani vocatiwu.

Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi. Pozostałe

przypadki tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę –nd i

końcówki odmiany II deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd

wchodzi spójka e.

I II III IV

sg. ama- + nd- mone- + nd- leg- + e + nd- audi- + e + nd-

Nom. amare słuchanie monere upominanie legere czytanie audire słuchanie

Gen. ama-nd-i mone-nd-i leg-e-nd-i audi-e-nd-i

Dat. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o

Acc. (ad) ama-nd-um (ad) mone-nd-um (ad) leg-e-nd-um (ad) audi-e-nd-um

Abl. ama-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o audi-e-nd-o

1. Gerundium ma tylko liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego.

2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad.

3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie

cechę –nd, szukaj pod czasownikiem!

3. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZĄDZI

CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle accusatiwem).

ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH

Nom. Discere utile est. Uczenie się jest poŜyteczne.

Gen. Discendi ars difficilis est Umiejętność uczenia się jest trudna.

Dat. Discendo multum temporis impendimus. Uczeniu się poświęcamy wiele czasu.

Acc. Ad discendum haec aetas apta est. Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się.

Abl. Discendo mens hominis alitur. Z uczenia się czerpie poŜytek umysł człowieka.

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO VICVICVICVICEEEESIMSIMSIMSIMAAAA

GERUNDIUM I GERUNDIVUM

NOTA BENE

NA TEMACIE PRAESENTIS

NOTA BENE

141

RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium

pochodzi)

polski łacina

czytanie ksiąŜki dopełniacz lego 3 (acc.) legere librum accusativus

stawianie mostu dopełniacz facio 3 (acc.) facere pontem accusativus

przyglądanie się córce celownik specto 1 (acc.) spectare filiam accusativus

posługiwanie się noŜem narzędnik utor (abl.) uti cultro ablativus

Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na

wypowiedzenie słowa

UWAGA!!! Ogromna wi ększość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem.

Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich:

czasownik znaczenie przypadek czasownik znaczenie przypadek caveo czuwać nad kimś dativus parco oszczędzam dativus consulo starać się o coś dativus pareo jestem posłuszny dativus foveo sprzyjam dativus persuadeo przekonuję dativus fruor korzystam ablativus placeo podobam się dativus insidior zasadzam się dativus praesum jestem na czele dativus intersum biorę udział dativus prospicere dbać o kogoś dativus irascor gniewam się dativus prosum pomagam dativus metuere bać się o kogoś dativus provideo dbać o kogoś dativus noceo szkodzę dativus studeo starać się dativus nubo wychodzić za mąŜ dativus suadeo doradzać dativus oboedio jestem posłuszny dativus supplico prosić dativus obsum szkodzę dativus timeo bać się o kogoś dativus obtempero jestem posłuszny dativus utor uŜywać,

posługiwać się ablativus

locus est jest miejsce dativus

GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI) jest imies łowem

(przymiotnikiem odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU

PRAESENTIS cechę –nd i koncówki –us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum

odmienia się jak przymiotnik na –us, -a, -um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między

temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.

NOTA BENE

NA TEMACIE PRAESENTIS

142

SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI PASSIVI)

kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg.

I amare ama- nd us, a, um amandus, amanda, amandum

II videre vide- nd us, a, um videndus, videnda, videndum

III legere leg- e nd us, a, um legendus, legenda, legendum

IV audire audi- e nd us, a, um audiendus, audienda, audiendum

MoŜliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski.

RÓśNICE mi ędzy GERUNDIUM i GERUNDIVUM

gerundium gerundivum

consilium condendi urbes consilium urbium condendarum

cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i

liczba

zamiar załoŜenia miast zamiar miast mających być załoŜonymi = zamiar miast załoŜenia

spes liberandi patriam spes patriae liberandae

cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba

nadzieja oswobodzenia ojczyzny nadzieja ojczyzny mającej być oswobodzoną = nadzieja ojczyzny oswobodzenia

WyraŜenie z gerundium i wyraŜenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO

Jak odróŜnić gerundium od gerundivum w tekście?

1. GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis moŜe pojawić się

wyraz, którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu.

2. GERUNDIVUM moŜe stać równieŜ w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i

rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis.

Zachodzi tu związek zgody.

ksiąŜka mająca być czytaną

ksiąŜka godna/warta czytania

ksiąŜka, którą naleŜy (prze-)czytać liber legendus

ksiąŜka, która powinna być czytana

NOTA BENE

143

Jeśli widzisz formę z cechą –nd w pluralis lub/i rodzju Ŝeńskim, MUSI to być

GERUNDIVUM

ZAMIANA GERUNDIUM NA GERUNDIVUM I GERUNDIVUM NA GERUNDIUM

I. Zamieniamy gerundium na gerundivum. (spes) liberandi patriam � (spes) patriae

liberandae

1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundium (tu: w gen. sg. liberandi).

2. Patrzymy w jakim rodzaju stoi słówko, którym gerundium rządzi (tu: Ŝeński

patriam)

3. Na ten sam przypadek (tu: gen. sg.) i rodzaj (tu: Ŝeński) zamieniamy gerundivum

(liberandae)

4. W tym samym przypadku, liczbie i rodzaju (związek zgody) musi stanąć

towarzyszący rzeczownik (patriae)

Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny

II. Zamieniamy gerundivum na gerundium. (spes) patriae liberandae � (spes)

liberandi patriam

1. Patrzymy, w jakim przypadku stoi gerundivum (tu: gen. sg. liberandae). Rodzaj

gerundivum nie jest istotny.

2. W tym samym przypadku stawiamy gerundium (liberandi)

3. Sprawdzamy, jakim przypadkiem rządzi nasze gerundium (tym samym, którym

rządzi czasownik libero 1). Prawie zawsze jest to accusativus. (Większość wyjątków

w tabeli powyŜej.)

4. Sprawdzamy, w jakiej liczbie stał rzeczownik przy gerundivum (tu: w sg. patriae).

5. Zatem stawiamy przy gerundium w genetivie (liberandi) rzeczownik w accusativie

(bo libero rządzi accusativem) singularis (bo powtarzamy liczbę z gerundivum)

(patriam)

Znaczenie obu wyraŜeń jest identyczne: (nadzieja) oswobodzenia ojczyzny

1. Zamień z gerundium na gerundivum z gerundivum na gerundium tak, by sens

pozostał niezmieniony. Przetłumacz.

2. Occasio (okazja) capiendi pilam –

3. Facultas (sposobność) librorum legendorum –

4. Spes (nadzieja) reddendi pecuniam meam –

144

5. Utilitas (poŜytek z) Latinae discendae –

6. Potestas (moc) liberandi patriam caram –

7. Necessitudo (konieczność) dicendae sententiae –

8. Venia parcendi vitae –

9. Cupido (Ŝądza) magni imperii possidendi –

10. Ars (sztuka) ponendorum movendorumque castrorum –

2. Od podanych czasowników utwórz gerundium we wszystkich przypadkach i

gerundivum w mianowniku dla 3 rodzajów. Przetłumacz utworzone formy.

a. peto, 3, petivi,petitum

b. orno 1

c. nosco,3,novi,notum

d. moveo,2,movi,motum

e. lenio 4

3. Zamień gerundium na gerundivum lub gerundivum na gerundium. Zachowaj tę samą

treść zdania. Przetłumacz.

gerundium gerundivum

Necessitudo faciendi laborem.

Ars carminum scribendorum.

Occasio dicendi veritatem.

Difficultas initii omnium rerum cognoscendi

145

4. Przetłumacz zdania. Zamień, tam, gdzie to moŜliwe, gerundium na gerundivum

lub gerundivum na gerundium.

a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b.

Non nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria

defendenda viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis.

e. Romani ad castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos

corrigendo. g. Philosophi de vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum

veniunt. i. Graeci ad Troiam expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus

suis signum ad navigia delendum dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l.

Equi albi a Germanis ad currum sacrum trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos

colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit nobis multa de bello cum inimicis gerendo

patriamque defendendo.

5. Od poniŜszych czasowników utwórz gerundium lub gerundivum w

odpowiednich formach. Przetłumacz utworzone formy.

OD UTWÓRZ WYNIK TŁUMACZENIE

a. mitto 3 Acc. sg. f gerundivi

b. punio 4 Dat. gerundii

c. timeo 2 Gen. pl. m gerundivi

d. canto 1 Nom. sg. gerundii

e. duco 3 Acc. pl. n gerundivi

f. facio 3 Acc. sg. gerundii

g. sentio 4 Abl. pl. gerundivi

h. peto 3 Gen. sg. n gerundivi

i. capio 3 Gen. pl. f gerundivi

146

6. Przetłumacz.

a. Pugnandum est —

b. Militibus pugnandum est —

c. Tacendum est —

d. Nobis tacendum est —

e. Moriendum est —

f. Omnibus hominibus moriendum est —

g. Laudandum fuit —

h. Laudandum tibi fuit —

i. Amandus fuisti —

k. Amanda viro fuisti —

7. Przetłumacz.

a. Discenda est virtus.

b. Pacta sunt servanda.

c. Argumenta non numeranda, sed ponderanda sunt.

d. Existit quaestio, num amici novi veteribus sunt anteponendi.

e. Ut desint vires tamen est laudanda voluntas.

f. Facite, quod libet, daturus non sum amplius.

g. Dulcibus est verbis mollis alendus amor.

h. Tota vita discendum est mori.

i. Audendum est: fortes adiuvat ipsa Venus.

k. Ceterum censeo Karthaginem delendam esse.

l. De gustibus non est disputandum.

m. Nemini vox neganda (est).

n. Nil desperandum (est).

147

8. Przetłumacz wyraŜenia i zdania.

a) nigro dies notanda lapillo

b) Nil desperandum (Hor. Carm.)

c) status nascendi

d) flumen dicendi

e) rex tremendae maiestatis

f) Nemini vox neganda (est).

g) De republica emendanda libri Andreae

148

ALMA NOX , tacita nox!

Omnium silet vox.

Sola Virgo nunc beatum

ulnis fovet dulcem Natum.

Pax Tibi, Puer, pax!

Alma nox, tacita nox!

O Iesu, Tua vox

amorem nobis explanat,

nos redemptos esse clamat

in Tuo natali

Alma nox, tacita nox!

Angelorum sonat vox:

Alleluia! O surgite

pastores, huc accurrite!

Christus Deus adest.

NASCITUR CUM CHRISTUS et mundo apparet,

Caeca nox fulgore radiante claret.

Angeli in caelis visi

Cantant hymnum paradisi:

Gloria, gloria , gloria,

In excelsis Deo. (bis)

Pavidos pastores angeli hortantur,

Bethehem quam primum ut proficiscantur:

Natus enim est Salvator,

Mundi machinae Creator.

Gloria, gloria, gloria,


Spiritus caelestes caelique legati,

Quidnam faciamus, nobis revelate.

Imperiti nil pollemus,

Metu capti vix vigemus.

Gloria, gloria, gloria,


SILENTIO NOCTIS sonus spargitur:

Pastores state Deus nascitur!

Iter cito praeparate

Ad Bethlehem properate

Cum muneribus.

Inventus Infans in praesepio

Secundum signa dat’ ab angelo.

Deum nat’ adoravere

Salutando clamavere

Pleni gaudio.

Redemptor salve, diu cupite,

Tot longos annos desiderate!

Te prophetae atque reges

Exspectabant, at te praebes

Nobis omnibus.

HODIE BETHLEHEM , hodie Bethlehem

Gaudio personat.

Maria Virgo, Maria Virgo

Mundo natum donat.

Christus est natus, homo levatus,

Angeli cantant, reges salutant

Pastoresque orant, pecora adorant,

Mira, mira nuntiantur.

Maria Virgo , Maria Virgo

Natum amplexatur.

Et Ioseph Sanctus, et Ioseph Sanctus

Illum admiratur.

Christus est natus, homo levatus,

Angeli cantant, reges salutant

Pastoresque orant, pecora adorant,

Mira, mira nuntiantur.

149

DEUS PARET, vis vilescit

Caeli Rex est denundatus

Ignis tepet, lux tabescit

Limen scit Illimitatus

Princeps glori’humiliatus

Immortalem mors domavit

Dei Verbum Carto factum

Et in nobis habitavit.

Neque, caelum, terram vincis

Deus tua bon’ abiecit

Intra plebem suam venit

Eius sortem suam fecit.

Multa est pro nobis passus

Culpa nostra haec patravit

Dei Verbum Carto factum

Et in nobis habitavit.

CUNIS IACET, quis non curret

Convocare Puero,

Iesu Christo Salvatori

Nobis hodie genito?

O pastores, properate,

Ei grate concantate

sicut nostro Domino!

Nos cantantes cantilenas

post vos festinabimus.

Redemptorem mundo natum

omnes sic videbimus.

Hic egene procreatus

flet in cunnis colligatus.

Flentem consolabimur.

ANGELUS PASTORIBUS

Dicit: "Natus omnibus

Puer est in Bethlehem Iudaeae.

In paupertate natus

Imperator mundi."

Tum edoct’ ab Angelo,

Laeti laeto nuntio,

Bethlehem cito properaverunt,

Infantem invenerunt

Ioseph et Mariam.

Magnae gloriae Dominus

Sese subdit omnibus.

Regiam non pretiosam habuit

Ipsi aedificatam

Omnium Plasmator.

ACCURRERUNT IN BETHLEHEM pastores,

Puero lyra gratiose canentes:

Summa in caelis gloria,


Pax autem in terris.

Salutabant verecunde, aperte,

Tibi, Deo, Tibi, pleno e corde.




Nobis ips’ id nuntiavit Angelus,

Nullus pastor id audivit, dum vivit.




LINGVA LATINA

Documents

Transcript of LINGVA LATINA