SPIS TREÂCI

Przedmowa............................................................................... 3

Wst´p ....................................................................................... 4

Czym jest reumatyzm?............................................................ 5WiadomoÊci ogólne ............................................................. 5Choroby zapalne ................................................................. 5Choroba zwyrodnieniowa .................................................... 6Reumatyzm tkanek mi´kkich (oko∏ostawowych) ................ 7

Porady ogólne.......................................................................... 7Uwagi wst´pne .................................................................... 7Wskazówki lecznicze i profilaktyczne............................... 11Laski i ich zastosowanie ................................................... 15Mieszkanie ......................................................................... 17Umeblowanie i urzàdzenia sanitarne................................ 18Pozycja le˝àca................................................................... 20Ubiór................................................................................... 25Hartowanie i zabiegi wodne.............................................. 25Leczenie zimnem metodà Kneippa ............................... 27Sauna................................................................................. 32˚ywienie ............................................................................. 33

Fizjoterapia ............................................................................. 35Ok∏ady, zawijania, kàpiele................................................. 37

Kàpiele lecznicze ......................................................... 38Ok∏ady i zawijania ....................................................... 40

Masa˝e............................................................................... 45Gimnastyka lecznicza........................................................ 46åwiczenia oddechowe i dla pacjentów le˝àcych w ∏ó˝ku ............................................................................. 46

PRZEDMOWA

Wzrost kosztów w dziedzinie zdrowia publicznego jest pod-stawowym problemem planistów. Skuteczna opieka w domutaka, jaka istnieje ju˝ w wielu oÊrodkach, pozwala na zapewnie-nie odpowiedniego leczenia przewlekle choremu w domu,a zarazem na zmniejszenie wydatków.

Broszura „Leczenie domowe schorzeƒ reumatycznych”,której pierwsze wydanie ukaza∏o si´ w 1965 r., zosta∏a przezautora ca∏kowicie przerobiona i uzupe∏niona o zaktualizowanàwiedz´. Wskazuje chorym jak mo˝na sobie pomóc, a równie˝jakie metody lecznicze sà do zastosowania w warunkachdomowych. ZapomnieliÊmy bowiem o tej starej wiedzy. Któryz czytelników wie jeszcze jak robi si´ ok∏ady, kiedy sà wskaza-nia do goràcych, a kiedy do zimnych? Broszura przypominai racjonalizuje t´ wiedz´. Stara si´ te˝ odnowiç zainteresowaniei zami∏owanie do wykonywania uznanych za niemodnezabiegów domowych.

Dr Kaganas przekaza∏ swoje wielkie doÊwiadczenie osobistew dziedzinie nauczania i opieki nad chorym. JesteÊmywdzi´czni za starania i precyzj´, z jakà przedstawi∏ temat i du˝ezalety dydaktyczne tekstu. Podzi´kowania sk∏adamy jego córcep. Evie Spaini-Kaganas za wspó∏prac´, w szczególnoÊci zaopraw´ graficznà tekstu.

Dr Georgio RezzonicoPrzewodniczàcy SzwajcarskiejLigi Walki z Reumatyzmem

— 3 —

Wskazówki do programu gimnastyki codziennej .......... 54åwiczenia rozciàgajàce ................................................... 54åwiczenia izometryczne .................................................. 57Mobilizacja stawów obwodowych i kr´gos∏upa .............. 58Wybrane çwiczenia w wodzie ........................................ 66Ergoterapia ....................................................................... 68Techniki relaksacji ............................................................ 69

Od redakcji ........................................................................... 70

CZYM JEST REUMATYZM?

WIADOMOÂCI OGÓLNE

Choroby reumatyczne wyst´pujà powszechnie. Dotyczàuk∏adu ruchu: kr´gos∏upa, stawów, mi´Êni, Êci´gien. OkreÊlenie„reumatyzm” pochodzi od greckiego „rheo”- p∏ynàç. Staro˝ytnilekarze zaobserwowali, ˝e niektóre choroby rozprzestrzeniajàsi´ z jednego stawu na drugi. Wierzono wi´c w istnienie cieczy– dobrych i z∏ych p∏ynów przep∏ywajàcych w ciele - od którychzale˝a∏o zdrowie lub choroba.

W potocznym j´zyku przez reumatyzm rozumie si´ ostrebóle stawów obwodowych, kr´gos∏upa lub mi´Êni. Post´pw badaniach lekarskich wykaza∏, ˝e przebieg choróbreumatycznych jest bardziej z∏o˝ony ni˝ przypuszczano. Ichobraz kliniczny jest ró˝ny. Niektóre bóle reumatycznezmniejszajà swe nasilenie lub ust´pujà bez leczenia. Inne mogàprowadziç do inwalidztwa. WÊród chorób reumatycznych nale˝ywyró˝niç chorob´ zwyrodnieniowà, grup´ chorób o charakterzezapalnym oraz reumatyzm tkanek mi´kkich.

CHOROBY ZAPALNE

Mogà dotyczyç stawów obwodowych lub stawów kr´gos∏upa.

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) dotyczy b∏onymaziowej, która wyÊciela od Êrodka torebk´ stawowà. B∏onamaziowa obrz´ka i rozrasta si´ stopniowo niszczàc chrzàstk´a nawet koÊç. Zmiany zapalne dotyczà wielu stawów, a tak˝eca∏ego organizmu. Wyst´puje sztywnoÊç poranna stawów, sta∏epoczucie zm´czenia, niedokrwistoÊç, podwy˝sza si´ OB.

Dna wià˝e si´ z podwy˝szonym poziomem kwasu moczo-wego. Jest wi´c chorobà metabolicznà. Ostre nag∏e zapaleniestawu, g∏ównie palucha, zwane atakiem dny jest niezwykle

— 5 —— 4 —

WST¢P

Pierwsze wydanie zosta∏o nie tylko unowoczeÊnione, ale te˝rozszerzone o rozdzia∏ na temat chorób reumatycznychpozwalajàcy czytelnikowi lepiej zrozumieç istot´ zabiegów.

Wskazówki dotyczàce leczenia w domu nie mogà jednak˝ezastàpiç badania lekarskiego, wprost przeciwnie! Postawienierozpoznania to konieczny warunek rozpocz´cia terapii. Wielezabiegów ambulatoryjnych stosowanych w szpitalu lubw zak∏adzie fizjoterapii mo˝na wykonywaç tak˝e w domu.Broszura objaÊnia, jak to si´ robi.

dr Girsas KaganasPrzewodniczàcy BalijskiegoZwiàzku do Walki z Reuma-tyzmemDyrektor „SchmerzklinikKirschgarten“ w Bale

REUMATYZM TKANEK MI¢KKICH (OKO¸OSTAWOWYCH)

Dotyczy zapalenia Êci´gien i pochewek Êci´gien (zespó∏bólowy barku, palce zatrzaskujàce), zapalenia przyczepówÊci´gien do koÊci (∏okieç tenisisty, ∏okieç golfisty), kaletekmaziowych i tkanki t∏uszczowej. Nale˝à tu te˝ neuropatiez ucisku nerwu np. przez obrz´kni´te pochewki Êci´gien (zespó∏cieÊni nadgarstka).

Bóle nasilajà si´ na ch∏odzie, zimnie i wietrze, pod wp∏ywemnadmiernego wysi∏ku, pog∏´biajà si´ te˝ w sytuacjach stre-sowych i w przebiegu depresji.

PORADY OGÓLNE

UWAGI WST¢PNE

Choroby reumatyczne to cz´sto choroby przewlek∏e, któremogà trwaç latami. Opieka i leczenie chorego spada wi´c najego bliskich. Nale˝y przypomnieç, ˝e leczenie to odbywazawsze pod kontrolà lekarza. Nawet leków zio∏owych lub dietleczniczych nie mo˝na stosowaç bez kontroli lekarskiej.

Jednym z celów leczenia rzs jest zapobieganie przykurczomi deformacjom stawów (niepe∏nosprawnoÊci). S∏u˝y temuedukacja chorego (Jak oszcz´dzaç stawy? Jakie çwiczeniastosowaç? Jakiego sprz´tu ortopedycznego u˝ywaç?).

— 7 —

bolesne. Ataki dny mogà przechodziç w przewlek∏e dnawezapalenie stawów, spowodowane dra˝nieniem ich przezodk∏adajàce si´ kryszta∏y kwasu moczowego.

Zapalenie stawów kr´gos∏upa (ZZSK) mo˝e prowadziç dousztywnienia kr´gos∏upa przez kostnienie wi´zade∏ i ich przy-czepów.

CHOROBA ZWYRODNIENIOWA

Pierwotne zmiany zwyrodnieniowe, w przeciwieƒstwie dozapaleƒ, dotyczà chrzàstki stawowej, która pokrywa powierz-chnie koÊci tworzàce staw. Staje si´ ona ma∏o elastyczna,wysuszona i tworzà si´ nad˝erki na jej powierzchni.

Przedwczesne zmiany zwyrodnieniowe mogà wynikaçz urazów powypadkowych, zaniedbanych wad postawy, prze-cià˝eƒ - cz´sto spowodowanych siedzeniem w nie dopa-sowanych ∏awkach szkolnych - albo sportem uprawianym podkierunkiem niewykszta∏conego trenera.

Do ogólnych przyczyn choroby zwyrodnieniowej nale˝à:starzenie si´ organizmu, zaburzenia hormonalne i metabo-liczne, a przede wszystkim niezdrowy tryb ˝ycia, brak ruchu,oty∏oÊç i zwiàzane z tym os∏abienie mi´Êni oraz wi´zade∏, któremajà chroniç stawy,

Zmiany zwyrodnieniowe du˝ych stawów biodrowych i kola-nowych w najwi´kszym stopniu obni˝ajà jakoÊç ˝ycia. Zmianyzwyrodnieniowe kr´gos∏upa dotyczyç mogà trzonów i krà˝kówmi´dzykr´gowych. W przypadku tzw. dyskopatii dochodziçmo˝e do przepukliny dyskowej i ucisku na korzenie nerwoweprzechodzàce przez kana∏ kr´gowy. Prowadzi to do zespo∏ówbólowych, a nawet zaburzeƒ neurologicznych (uszkodzeƒ nerwów).

— 6 —

— 9 —— 8 —

Zdj´cie 1Uchwyt do wanny.

Zdj´cie 2Podwy˝szenie pasujàce dowszystkich sedesów - u∏atwiasiadanie i wstawaniez sedesu.

Zdj´cie 3Szczotka do w∏osówz przegubowà ràczkà, którazgina si´ i unieruchamiaw dowolnej pozycji.

Zdj´cie nr 4 Haczyk do zapinania guzików:- ma∏y rozmiar do koszul i bluz,- Êredn - do sukienek i ˝akietów,- du˝y - do p∏aszczy.

Zdj´cie 5¸y˝ka do butów dla osób,które nie mogà si´ schylaç:a. wzór normalny d∏. 78 cm,b. wzór sk∏adany d∏. 78 cm,c. wzór ze stalowà spr´˝ynà

d∏. 60 cm.a i b sà zaopatrzone w ha-czyk do suwaka w botkach.

Zdj´cie 6Urzàdzenie do zak∏adaniapoƒczoch ze sztucznej skóry,zaopatrzone w d∏ugie zaczepyi podwiàzki - równie˝ u˝ywanedo wciàgania majtek.

Zdj´cie 7Urzàdzenie do zak∏adaniapoƒczoch ze sztywnego nylo-nu z zaczepami do skarpeti rajstop.

Zdj´cie 8Szczotka z szufelkà zaopa-trzona w d∏ugà ràczk´, któramo˝e si´ wyd∏u˝aç z 65 cmdo 98 cm; szufelka z rucho-mym zbiornikiem.

WSKAZÓWKI LECZNICZE I PROFILAKTYCZNE

W leczeniu zesztywniajàcego zapalenia stawów kr´gos∏upabardzo du˝e znaczenie ma regularna gimnastyka. åwiczenia teprzynios∏y wiele dobrego chorym - nie tylko czujà si´ lepiej, alete˝ nawiàzujà kontakty towarzyskie. åwiczenia przynios∏yzmniejszenie ograniczenia ruchu w kr´gos∏upie i klatce pier-siowej.

Leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów bywa podobne doleczenia reumatyzmu tkanek mi´kkich. Praca mi´Êni, Êci´gieni przyczepów Êci´gnistych jest powiàzana z ruchem w stawach.Wady postawy i odczyn zapalny stawów ma wp∏yw nie tylko nastawy, ale te˝ na tkanki mi´kkie oko∏ostawowe. Zmienionarównowaga w stawie i stan zapalny mogà powodowaç kurczmi´Ênia i wtórnie bóle przyczepów Êci´gnistych. Z kolei wzmoc-nienie mi´Êni sprzyja lepszej postawie i stabilnoÊci stawów.

— 11 —— 10 —

Zdj´cie nr 9PrzeciwpoÊlizgowa podk∏adkapod okràg∏e naczynia o Êred-nicy 19 cm przytrzymujàca nastole talerze, miski i przyborykuchenne; PrzeciwpoÊlizgowearkusze na metry o szeroko-Êci 40 cm.

Zdj´cie nr 10No˝yczki, których uchwyty sàz∏àczone paskiem elastycz-nym z syntetyku u∏atwiajàcympos∏ugiwanie si´ nimi.

Zdj´cie 13Rurka z gàbczastej gumy,o ró˝nych Êrednicach zew-n´trznych i wewn´trznych.

Zdj´cie 14Uchwyt uniwersalny: pasujedo prze∏àczników, wy∏àcz-ników, kranów, kluczy itp.

Zdj´cie 11Kurek do kranu. Dêwigniasterujàca która u∏atwia osobieniepe∏nosprawnej otwieraniei zamykanie kranu d∏onià.

Zdj´cie 12Przed∏u˝acz r´ki wyposa˝onyw ràczk´ z zastawkà i szcz´kiz magnesem (do przedmiotówz metalu): model krótki 67 cm,model d∏ugi 82 cm, modelsk∏adany 60 cm.

JeÊli po çwiczeniach ból wzmaga si´ lub wystàpi obrz´kstawu to znaczy, ˝e by∏y one zbyt intensywne. O przekroczeniumo˝liwoÊci fizycznych Êwiadczy te˝ nadmierne zm´czenie powysi∏ku. Ka˝da aktywnoÊç fizyczna powinna byç wykonywanabez obcià˝enia stawów obwodowych czy kr´gos∏upa.

W miejscu pracy, ale te˝ przy pracy domowej nale˝y cz´stozmieniaç rodzaj zaj´ç, unikajàc monotonii ruchowej. W pracybiurowej wysokoÊç siedzenia musi byç dostosowana dowysokoÊci sto∏u. Uniknie si´ wtedy przecià˝enia kr´gos∏upa,zw∏aszcza szyjnego.

Pani domu, która jest niezale˝na i sama decyduje o rytmiei kolejnoÊci zaj´ç nie powinna godzinami prasowaç. Nie powin-na te˝ staç przy pracy, gdy mo˝e usiàÊç. Przy odkurzaniu lubzamiataniu nie mo˝e pochylaç si´ zbytnio do przodu czyprzykucaç (rysunek 1 i 2). Przy podnoszeniu ci´˝kich przed-

— 13 —

Podczas ostrego zapalenia tkanek mi´kkich oko∏ostawowychwskazane jest stosowanie kompresów z zimnej wody lub lodu.Ostre bóle leczymy zimnem. Odwrotnie ni˝ bóle przewlek∏e. PoprzejÊciu ostrej fazy zapalenia i bólu polecane jest ciep∏o, naprzyk∏ad w postaci kompresów i kàpieli. Bardziej szczegó∏oweinformacje na temat tego leczenia podajemy w rozdzialepoÊwi´conym fizjoterapii.

Gimnastyk´ leczniczà rozpoczynamy po ustàpieniu ostrychbólów. åwiczenia lecznicze sà nieodzowne, gdy˝ ∏agodzà bólespowodowane przecià˝eniem mi´Êni i Êci´gien wskutek nie leczonej z∏ej postawy.

Osoba chora na reumatyzm, jak ka˝da inna, wys∏uchujedobrych rad sàsiadów i przyjació∏ reklamujàcych kuracje i leki,które zdzia∏a∏y cuda. Porady te opierajà si´ na koncepcji, ˝ebóle i zaburzenia muszà pochodziç od tej samej choroby.„Doradcy” nie wiedzà jednak, ˝e na przyk∏ad bóle l´dêwiowemogà wynikaç z ró˝nych przyczyn, czasami wymagajàcychszybkiej reakcji lekarza z powodu zagro˝enia nieodwracalnymkalectwem lub te˝ wymagajà pog∏´bionych badaƒ internistycz-nych. Nale˝y wi´c podchodziç z rezerwà do tzw. „dobrychrad”.

Nawet porady dotyczàce çwiczeƒ mogà przynieÊç szkod´osobie chorej, np. zalecenie, by poruszaç si´ mimo bólu jestbardzo ogólne, gdy˝ zale˝y od rodzaju choroby i jej okresu.Zbyt du˝y lub zbyt d∏ugi wysi∏ek nie tylko, ˝e nie zmniejszyprzykurczu w stawie, ale mo˝e spowodowaç jego przecià˝enie,przem´czenie tkanek (w tym uk∏adu nerwowego, wi´zade∏)i pog∏´bienie przykurczu. Z drugiej strony nie mo˝na zaprzes-taç çwiczeƒ, gdy˝ grozi to zesztywnieniem stawu. Nale˝y wi´cpoznawaç swój organizm i koncentrowaç si´ przede wszystkimna wykonywaniu çwiczeƒ w sposób regularny.

— 12 —

Rysunek 1Z∏a postawa.

Rysunek 2Poprawna postawa.

miotów nale˝y uginaç kolana, a nie klatk´ piersiowà (rysunek 3i 4). Podnoszone przedmioty trzymaç blisko tu∏owia.Podnoszenie na wyciàgni´tych r´kach, gdy r´ce sà powy˝ej talii- na przyk∏ad przy wyciàganiu bielizny lub zdejmowaniu walizkiz pó∏ki – przecià˝a kr´gos∏up. Po zakupy wychodziç nale˝ywiele razy, aby uniknàç noszenia jednorazowo zbyt wielkichci´˝arów. Nie obcià˝aç asymetrycznie cia∏a niosàc wszystkiezakupy w jednej r´ce (rysunek 5 i 6).

Przecià˝amy te˝ uk∏ad ruchu pozostajàc zbyt d∏ugo w jednejpozycji w czasie jazdy samochodem. Dobrze jest co pewienczas robiç przerwy w podró˝y dla wykonania kilku çwiczeƒrozluêniajàcych mi´Ênie. Siedzenie w aucie powinno byç nietylko wygodne, lecz dobrze dopasowane, podtrzymujàceodcinek l´dêwiowo-krzy˝owy kr´gos∏upa, chocia˝by przezpod∏o˝enie twardej poduszki.

LASKI I ICH ZASTOSOWANIE

Pos∏ugiwanie si´ laskà cz´sto staje si´ konieczne. Natomiastu˝ywanie kul pachowych, na których poprzeczce opiera si´ dó∏pachowy jest coraz rzadsze. W niektórych przypadkachzast´puje si´ je laskà angielskà, która daje bardziej niezawod-nà podpor´ ni˝ zwyk∏a laska. Pacjent opiera si´ na przedra-mionach, bez uciskania ∏okcia, a staw ∏okciowy jest lekko zgi´ty(rysunek 7 i 8). W licznych przypadkach zapalenia stawówz du˝ymi zmianami w stawach ràk i przykurczem w stawach∏okciowych, kiedy laska angielska nie mo˝e byç u˝ywana, sto-suje si´ laski zwyk∏e.

Osoba pomagajàca choremu na reumatyzm musi wiedzieç,˝e powinien on byç podtrzymywany, a nie ciàgni´ty, czy nawetwleczony. Ma obserwowaç chód chorego, ˝eby pomóc muz dobrej strony. Nigdy nie mo˝e podtrzymywaç chorego podpach´, lecz pod ∏okieç lub przedrami´.

— 15 —— 14 —

Rysunek 3 Postawa nieprawid∏owa, obcià-˝ajàca kr´gos∏up.

Rysunek 4Postawa prawid∏owa przy pod-noszeniu przedmiotu.

Rysunek 5Niesymetryczne obcià˝eniekr´gos∏upa.

Rysunek 6Postawa zrównowa˝ona.

W celu dopasowania kuli chory musi stanàç z kulà ustawionàw osi tu∏owia, mi´kkim siode∏kiem kuli w samym zag∏´bieniupachy, aby uniknàç ryzyka podra˝nienia splotu barkowego.

Zwyk∏à laskà chory podpiera si´ przy lekko zgi´tym ramieniu.Ràczka laski powinna byç dopasowana, a koƒcówka doÊç szeroka pokryta gumà, aby jej powierzchnia wystarczajàcozabezpiecza∏a przed poÊlizgiem.

Istniejà dwie techniki chodzenia o dwóch laskach. Technikatrzypunktowa ka˝e postawiç najpierw obie laski, a nast´pniezrobiç podwójny krok. Technika dwupunktowa ka˝e przesuwaçdo przodu prawà lask´ i w tym czasie lewà nog´, a nast´pnie- lewà lask´ i prawà nog´.

Przy korzystaniu z jednej laski wyró˝nia si´ metod´odcià˝ania i technik´ obcià˝ania. Pierwsza metoda s∏u˝y dooszcz´dzania trwale uszkodzonej nogi. Pacjent trzymawówczas lask´ od zdrowej strony i przesuwa jà w tym samymczasie co chorà nog´ i w pobli˝u tej ostatniej; laska nie mo˝eopieraç si´ na biodrze. Chora noga robi wi´kszy krok ni˝zdrowa. Ta nierównoÊç jest zrównowa˝ona rytmem chodu: ma∏ykrok powolny, du˝y - szybki. ˚eby zejÊç ze schodów, wysuwasi´ najpierw chorà nog´, póêniej zdrowà. Przy wchodzeniu poschodach, zdrowa noga wspina si´ na stopieƒ, a chora podà˝aza nià.

W technice odcià˝ania chory trzyma lask´ od chorej stronyi przesuwa jà w tym samym czasie co chorà nog´, którà laskatylko podtrzymuje. Ta metoda zawiera ryzyko, poniewa˝ ci´˝arcia∏a przesuwa si´ na stron´ laski, czyli na chorà stron´.

MIESZKANIE

Zdrowe cia∏o to warunek samorealizacji cz∏owieka w nieza-le˝nym i owocnym ˝yciu.

— 17 —

Mo˝e te˝ podaç choremu r´k´ lub rami´, ˝eby si´ na nimopar∏ i dostosowaç swój krok do rytmu kroku chorego (rysunek9 i 10).

— 16 —

Rysunek 7Kula dobrze dopasowana.

Rysunek 8Laska angielska.

Rysunek 9 Podtrzymywanie nieodpowied-nie.

Rysunek 10 Podtrzymywanie odpowiednie.

WymyÊlono te˝ uchwyty dowanny, taborety do prysznica,specjalne podnó˝ki. Te ró˝nepomoce nie sà ani skom-plikowane, ani zbyt kosz-towne, a pozwalajà choremuna pewnà niezale˝noÊç.

Krzes∏a, ∏ó˝ka i inne mebledobrze zaadoptowane dlapotrzeb chorych przyczyniàsi´ do odcià˝enia ich stawów.Przeciwnie, niedopasowanesiedzisko nasili bólei ograniczy ruchy w stawie.Tak samo dobre oparciekrzes∏a stanowiç b´dzie pod-por´ dla krzy˝a, eliminujàcà

— 19 —

Przy sk∏onnoÊciach do chorób reumatycznych trzeba zrobiçwszystko, aby zapobiec chorobie. Nale˝y stosowaç w codzien-nym ˝yciu uznane Êrodki zapobiegawcze.

Kilka niezb´dnych uwag:

- mieszkanie wilgotne, ciemne i trudne do ogrzania jestszkodliwe dla zdrowia, nie tylko dla cz∏owieka chorego nareumatyzm,

- schody stanowià problem dla osoby niepe∏nosprawnej,a przecie˝ nie wsz´dzie jest winda,

- chory na reumatyzm nie zawsze posiada odpowiedniemieszkanie, g∏ównie ze wzgl´dów finansowych,

- cz´sto pozostaje tylko jedno wyjÊcie: dobra organizacjai ograniczenie liczby schodów do przejÊcia ka˝dego dnia(zakupy, spacery, piwnica, pralnia, strych), nie zapominajàco tym, ˝e problem ten dotyczy zarówno domku jednorodzin-nego jak i mieszkania w bloku.

UMEBLOWANIE I URZÑDZENIA SANITARNE

Urzàdzenia sanitarne stanowià problem dla chorych nareumatyzm. Zlewozmywaki, ubikacje, czy kuchenki cz´sto sàzbyt niskie. Osoby z bólami kr´gos∏upa wiedzà coÊ na tentemat, a zdrowi wkrótce si´ dowiedzà, jeÊli nie zastosujàniezb´dnych poprawek. JeÊli wykonujesz przepierk´ w pozycjistojàcej pochylonej – nie zapomnij lekko ugiàç nogi w kolanach(patrz rysunki 11, 12 i 13).

Urzàdzenie podwy˝szajàce siedzenie w toalecie oraz umo-cowany na Êcianie uchwyt pozwoli osobie z chorobà bioder lubkolan na ∏atwiejsze siadanie i wstawanie.

— 18 —

Rysunek 11 Nieprawid∏owa pozycja przypracy przecià˝a stawy obwo-dowe i kr´gos∏up.

Rysunek 12Pozycja prawid∏owa.

Rysunek 13JeÊli nie da si´ podwy˝szyçstanowiska pracy, nale˝ynieco wysunàç nog´ do przodu i ugiàç kolano.

bóle. (patrz rysunki 14 i 15). Por´cze krzese∏ powinny byçwygodne. WysokoÊç siedzenia nie powinna byç ni˝sza ni˝ 45cm dla osoby Êredniego wzrostu. Dla osób z chorymi biodramilub kolanami podwy˝sza si´ krzes∏a, aby u∏atwiç wstawanie.Choroba stawów pociàga za sobà os∏abienie mi´Êni. Pod∏u˝szym siedzeniu w niewygodnej pozycji chory na reumatyzmma trudnoÊci ze wstawaniem, a nawet z chodzeniem. Ranochoremu cz´sto towarzyszy sztywnoÊç poranna stawów i ból.Ciep∏a kàpiel czy prysznic, masa˝ na sucho lub kilka uelasty-czniajàcych çwiczeƒ u∏atwià rozpocz´cie dnia.

POZYCJA LE˚ÑCA

WysokoÊç ∏ó˝ka dobiera si´ indywidualnie. Chory musi k∏aÊçsi´ i wstawaç z ∏ó˝ka prawie bez wysi∏ku a jeÊli to tylko mo˝liwe– bez pomocy osób trzecich. Je˝eli ∏ó˝ko jest za wysokiemo˝na dostawiç ma∏y, drewniany taboret.

Materac nie mo˝e byç za mi´kki. W chorobach kr´gos∏upapacjent w wi´kszoÊci przypadków musi le˝eç p∏asko. Nale˝yunikaç odpoczynku „jak w rowie”.

JeÊli materac jest zbyt mi´kki k∏adziemy pod niego desk´ lub- dla chorych z bólami krzy˝a - kratk´ z drewnianych listewo d∏ugoÊci od 50 do 60 cm (co jest bardziej por´czne). Chorymszczególnie wra˝liwym mo˝na wsunàç pomi´dzy materaci przeÊcierad∏o kawa∏ek (50 cm) gumowej gàbki co usztywniodcinek l´dêwiowy, a w pozycji na boku biodro (patrz rysunki16 i 17).

Dla odcià˝enia nerwu kulszowego i zmniejszenia bólu nale˝ypod∏o˝yç pod kolana np. zwini´ty koc i p∏askà poduszeczk´ podpodudzie (patrz rysunek 18). W bólach odcinka szyjnego podg∏ow´ podk∏adamy ma∏à poduszk´ np. z ziaren prosa, gàbki lubw∏osia, która przybierze kszta∏t karku. Poduszka podtrzyma

— 21 —— 20 —

Rysunek 14Z∏a pozycja siedzenia -niedostateczne podparciekr´gos∏upa.

Rysunek 15Dobra pozycja siedzenia przybiurku - oparcie podpiera lor-doz´ l´dêwiowà i dobrzepodtrzymuje plecy.

Rysunek 16 Nieprawid∏owa pozycjakr´gos∏upa na zbyt mi´kkimmateracu.

Rysunek 17 Prawid∏owa pozycja natwardym ∏ó˝ku. Mo˝nawsunàç desk´ pod materac.

d∏ugo pozostanie w tej pozycji dojdzie do przykurczu zgi´ciowegostawów, uniemo˝liwiajàcego chodzenie. Nale˝y podkreÊliç, ˝ew przypadku przykurczu wyprostnego w stawie kolanowymchodzenie, choç utrudnione, jest mo˝liwe.

Przy d∏ugim przebywaniu w ∏ó˝ku trzeba zwracaç wi´c uwag´na to, ˝eby kolana nie by∏y zgi´te, a rulon z koca by∏ podk∏adanypod kolana tylko przez krótki czas.

Problem unieruchomienia dotyczy te˝ innych stawów. Nale˝yuk∏adaç chorego tak, by przykurcz jednego stawu nie zmienia∏czynnoÊci stawów sàsiadujàcych.

Stopy powinny byç u∏o˝one pod kàtem prostym, a podeszwyoparte o worek z piaskiem lub ma∏e pude∏ko (rysunek 22) dlaunikni´cia okaleczajàcej deformacji w wyniku przykurczu Êci´gien.

Stawy barkowe i stawy r´ki nale˝y u∏o˝yç w pozycji poÊredniejmi´dzy pozycjà zgi´cia a wyprostu. Koƒczyny górne wykonujàczynnoÊci chwytne.

— 23 —

tylko kr´gos∏up szyjny, dlatego pod le˝àce ramiona mo˝emypod∏o˝yç wi´kszà poduszk´ (rysunek 19).

W bólach krzy˝a i rwie kulszowej uk∏adamy chorego p∏askoz nogami zgi´tymi w kolanach opartymi na mi´kkim taborecie dlawyrównania krzywizny l´dêwiowej kr´gos∏upa (patrz rysunek 20).

W przypadku zapalenia splotu barkowego lub zapalenia stawuramiennego uk∏ada si´ chorego z ramieniem odwiedzionym podkàtem 90 stopni w stosunku do tu∏owia, stawem ∏okciowymzgi´tym pod kàtem prostym i przedramieniem opartym napoduszce. Podparcie mo˝na zwi´kszyç umieszczajàc ma∏àpoduszk´ w dole pachowym (rysunek 21).

Nierzadko chory na reumatyzm musi sp´dziç d∏u˝szy czasw ∏ó˝ku. Odpowiednie u∏o˝enie nabiera wtedy decydujàcegoznaczenia tym bardziej, ˝e chory le˝àcy ma tendencj´ do przyj-mowania pozycji skulonej dla unikni´cia bólu. Chory z bólemkolan b´dzie je wi´c zgina∏ dla z∏agodzenia bólu i napi´cia. JeÊli

— 22 —

Rysunek 18 Zrolowany koc pod kolanem;podudzie oparte o p∏askàpoduszk´.

Rysunek 19Prawid∏owe u∏o˝eniekr´gos∏upa szyjnego i g∏owy.

Rysunek 20Koƒczyna zgi´ta w kolanie,oparta na mi´kkim sto∏ku.

Rysunek 21U∏o˝enie koƒczyny górnej.

(chory ciep∏o okryty!), wdychajàc powietrze nosem i wydychajàcustami. D∏onie chorego oparte o dolne cz´Êci klatki piersiowejpowinny podczas wdechu czuç rozszerzanie si´ klatki i górnejcz´Êci brzucha. Rytm oddechowy jest na trzy: g∏´boki wdech –g∏´boki wydech – przerwa. åwiczenia te przewietrzajà p∏uca,pobudzajà serce i krà˝enie obwodowe oraz s∏u˝à do zapobie-gania zapaleniu ˝y∏ i zakrzepicy, a g∏´boki oddech doprowadzakrew ˝ylnà do serca. G∏´bokie oddechy, mobilizacja stawówi lekki masa˝ zapobiegajà niebezpieczeƒstwu zakrzepicy.D∏u˝sze przebywanie w ∏ó˝ku êle wp∏ywa na trawienie. Figi,Êliwki oraz inne suche owoce namoczone na noc i podane naÊniadanie pobudzajà prac´ jelit.

UBIÓR

Ubranie ma nie tylko chroniç cia∏o przed zimnem, wilgocià,wiatrem, ró˝nicà temperatur i kaprysami pogody. Musi byç te˝przewiewne i poch∏aniaç pot. Buty powinny byç wygodne,najlepiej z gumowà podeszwà amortyzujàcà kroki na twardejnawierzchni. Obcasy wy˝sze ni˝ 4 cm sprzyjajà deformacjomstopy i powodujà bóle ∏ydek. Ponadto zwi´kszajàc naturalnàkrzywizn´ kr´gos∏upa l´dêwiowego nasilajà bóle krzy˝a.

HARTOWANIE I ZABIEGI WODNE

W czasach rozwini´tej techniki, reakcje skóry na wp∏ywyatmosferyczne sà niewystarczajàce. Nasze cia∏o nie reaguje ju˝doÊç szybko na wilgoç, zimno, przeciàgi czy klimatyzacj´.Przyczyniajà si´ do tego przegrzane lokale i niedostosowanyubiór. Nasz wydelikacony organizm nie dostrzega na czaswp∏ywów Êrodowiska, zw∏aszcza tak s∏abych jak delikatne prze-ciàgi. Broni si´ lepiej przed gwa∏townymi zmianami temperatu-ry i wiatrem, poniewa˝ skórne naczynia krwionoÊne rejestrujàtylko zjawiska o pewnej sile.

— 25 —

Chorzy na zapalne choroby stawów, takie jak rzs, u∏o˝eniw nieprawid∏owej pozycji w ∏ó˝ku mogà doÊwiadczaç w krótkimczasie przykurczu stawu. Dlatego te˝ stosuje si´ ró˝negorodzaju ∏uski i ortezy dla utrzymania stawu w pozycji funkcjo-nalnej.

U wszystkich, le˝àcych d∏ugo w ∏ó˝ku, a szczególnie u osóbstarszych chorych na reumatyzm, mogà tworzyç si´ odle˝ynyw miejscach poddanych uciskowi i podra˝nieniom, g∏ównie napi´tach i na krzy˝u. Miejsca te powinny byç specjalnie chronione.

Nale˝y dbaç o higien´ skóry: myç jà starannie, nacieraç alko-holem i posypywaç talkiem. Nale˝y zach´caç chorego, na ilepozwala jego stan, do cz´stej zmiany pozycji (rysunek 23).

Pokój chorego powinien byç dobrze wietrzony, lecz nale˝yunikaç przeciàgów. Kilka razy dziennie chory musi wykonywaççwiczenia oddechowe. Wykonuje si´ je przy otwartym oknie

— 24 —

Rysunek 22Poprawna pozycja stopy.

Rysunek 23“Wysi´gnik” umieszczony w g∏owie ∏ó˝ka, pomagausiàÊç lub zmieniç pozycj´.

LECZENIE ZIMNEM METODÑ KNEIPPA

Ukrwienie skóry mo˝na pobudziç poprzez stosowanie zimnejwody: nacieranie, polewanie, natryski. Zabiegi, stosowane w tejkolejnoÊci, b´dà stopniowo zwi´kszaç swoje dzia∏anie stymulu-jàce skór´. Pobudzaç b´dà poza tym czynnoÊç serca i uk∏aduoddechowego, poprawiajàc krà˝enie. Zabiegi cz´Êciowewykonuje si´ u chorego os∏abionego, w zaawansowanymwieku, nie w pe∏ni sprawnego z powodu zmian reumatycznych.

Nale˝y przy tym zachowaç kilka podstawowych zasad:

- zabiegi powinny byç wykonywane w szybkim tempie i jeÊli tomo˝liwe, w jak najni˝szej temperaturze – dzia∏anie stymulu-jàce i pobudzenie krà˝enia wzrasta wraz z obni˝eniem tem-peratury wody,

- nigdy nie stosuje si´ zabiegów zimnych pacjentowi, który madreszcze,

— 27 —

Lekarstwem na to z∏ocywilizacji jest systematycznehartowanie skóry. Zaczniemyod masa˝u na sucho pobudza-jàcego reakcje skóry, umyciusi´ w zimnej wodzie, skorzys-tania ze szkockiego prysznicaa wreszcie z sauny. Domasa˝u na sucho u˝yjemyszczotki kàpielowej ÊredniejwielkoÊci (którà ∏atwo utrzymaçw r´ku) ani zbyt mi´kkiej, anizbyt twardej. Nale˝y unikaçszczotek z nylonu. JeÊli chorymasuje si´ sam, powinienpos∏ugiwaç si´ szczotkà o d∏u-giej ràczce lub taÊmà dopleców (rysunek 24).

Masa˝ suchy musi byç mocny a˝ do lekkiego zaczerwie-nienia skóry, a szczotka ma wykonywaç ruchy zawszew kierunku od serca (rysunek 25 i 26).

Oprócz masa˝u na sucho mo˝na poleciç masa˝ w kàpieliz wody z kranu wzbogaconej siarkà lub solà. Szczotkowanieb´dzie si´ odbywaç podobnie.

Odradza si´ chorym wykonywania innych masa˝y, podobniejak u˝ywania aparatów do masa˝y elektrycznych, dost´pnychw du˝ych iloÊciach na bazarze. Masa˝e specjalne, np. mi´Êniczy tkanki ∏àcznej wykonuje tylko osoba wyszkolona. Masa˝prysznicem podwodnym lub wodà mineralnà, podobnie jakmasa˝ wibracyjny wymagajà aparatury i odpowiedniegosprz´tu, wi´c nie mogà byç wykonywane w domu.

— 26 —

Rysunek 24 TaÊma z chropowatejgàbczastej tkaniny mo˝ezastàpiç szczotk´.

Rysunki 25 i 26Kierunek masa˝u na sucho.

JeÊli chodzi o polewanie, post´pujemy w ten sam sposób,u˝ywajàc gàbki nasàczonej zimnà wodà lub r´kawicy frotte.Technika jest ta sama z tym, ˝e nie nacieramy chorego, a przesuwamy d∏ugim ruchem wilgotnà r´kawic´ frotte wzd∏u˝cia∏a lub tylko wzd∏u˝ wybranych powierzchni. JeÊli chory niemusi le˝eç w ∏ó˝ku, obmywamy go ca∏ego w pozycji stojàcej,zaczynajàc od ramion i szyi. W nast´pnej kolejnoÊci prze-suwamy gàbk´ du˝ymi ruchami od góry do do∏u, zaczynajàc odprawego ramienia, pleców i strony zewn´trznej prawej nogi a˝do stopy. Nast´pnie wracamy do góry wewn´trznà stronà tejsamej nogi i prawà stronà cia∏a a˝ do klatki piersiowej.Powtarzamy to samo po stronie lewej. Po szybkim umyciu klat-ki piersiowej i brzucha obmywamy ty∏ cia∏a od nóg w gór´.Koƒczymy zabieg na podeszwach.

Nie osuszamy chorego, lecz usuwamy d∏onià ostatnie krople wo-dy widoczne na skórze. Owijamy go nast´pnie suchym r´cznikiemlub p∏aszczem kàpielowym, uk∏adamy i przykrywamy kocem.

Zimne natryski metodà Kneippa pobudzajà krà˝enie silniejni˝ polewanie, a równoczeÊnie sà doskona∏à metodà hartowa-nia organizmu. Wa˝ne jest, by trzymaç si´ ÊciÊle zaleceƒ tech-nicznych zabiegu i dà˝yç do wywo∏ania reakcji uczucia ciep∏ai zaró˝owienia skóry. JeÊli po prysznicu chory dr˝y, a jegoskóra sinieje, zimne prysznice sà niewskazane.

Zimny prysznic metodà Kneippa stosuje si´ przy pomocygumowej rury, d∏ugoÊci 2 – 3 m i Êrednicy 2 cm. CiÊnienie stru-mienia wody nie mo˝e byç zbyt du˝e. Mo˝na je kontrolowaçtrzymajàc rur´ pionowo, tak by woda nie wytryskiwa∏a ponadotwór wylotowy wy˝ej ni˝ na szerokoÊç r´ki. Rura nie powinnabyç trzymana w odleg∏oÊci wi´kszej ni˝ 10 – 15 cm. Technikata pozwala uzyskaç g∏adki i jednolity strumieƒ. Temperaturawody powinna byç mo˝liwie najni˝sza, albo równa temperaturzewody z kranu tj. 12 – 15 stopni.

— 29 —

- najlepiej stosowaç je zaraz po wstaniu z ∏ó˝ka lub pociep∏ym prysznicu.

Zastosowanie zimna osiàga zamierzony efekt, jeÊli wywo∏ujeprzyjemne uczucie ciep∏a. Wed∏ug Kneippa, wielce zas∏u˝onegow tej dziedzinie, obiektywnà reakcjà na to leczenie jest lekkiezaczerwienienie skóry. Do nacieraƒ u˝ywa si´ r´cznika frottelub zrolowanego grubego p∏ótna, zamoczonego w zimnejwodzie i lekko odciÊni´tego, ˝eby nie kapa∏o. Gdy reakcjawydaje si´ za s∏aba mo˝na dodaç do wody octu w stosunkujedna cz´Êç octu na dwie cz´Êci wody. Po zabiegu przykry-wamy ciep∏o chorego. Nacierania wilgotne zaczynamy wed∏ugKneippa od grzbietu prawej r´ki w gór´ koƒczyny a˝ doobr´czy barkowej, po czym wracamy wzd∏u˝ powierzchniwewn´trznej koƒczyny a˝ do d∏oni. Po natarciu d∏oni wracamydo do∏u pachowego i szyi. W nast´pnej kolejnoÊci szybkimi,pod∏u˝nymi ruchami nacieramy klatk´ piersiowà, brzuch i boki.Po odwróceniu r´cznika nacieramy drugà koƒczyn´,a nast´pnie w tym samym kierunku co klatk´ piersiowà i brzuch– plecy chorego. Wreszcie okrywamy chorego ciep∏ym kocemw ∏ó˝ku. JeÊli chodzi o dolnà cz´Êç cia∏a, nacieramy obie nogi,dó∏ brzucha i miednic´, zaczynajàc od prawej stopy. Wzd∏u˝bocznej powierzchni nogi kierujemy nacieranie do biodra, abypowróciç do stopy stronà wewn´trznà koƒczyny. Odwracajàcr´cznik, nacieramy cz´Êç tylnà prawej koƒczyny a˝ dopodeszwy. Nast´pnie nakrywamy natartà nog´, znów moczymyr´cznik w zimnej wodzie i nacieramy lewà nog´ w podobnysposób. Niezale˝nie od tego, jakà cz´Êç cia∏a nacieramy,post´pujemy tak samo, moczàc r´cznik wielokrotnie w zimnejwodzie, aby zapobiec ociepleniu go w kontakcie ze skórà.

JeÊli chory jest przykuty do ∏ó˝ka, nacieramy najpierw górnàcz´Êç cia∏a, dó∏ pozostawiajàc zakryty. Nast´pnie przykrywamygór´, a nacieramy cz´Êç dolnà koƒczàc na podeszwach.

— 28 —

Prysznic koƒczyn dolnychleczy nogi od stóp do bioder,a prysznic dolnej cz´Êci cia∏aobejmuje zarówno okolicebrzucha jak i l´dêwi (patrzrysunek 29). Prysznic ramionleczy ramiona i pas barkowy,a prysznic górnej cz´Êci cia∏aobejmuje dodatkowo piersi,plecy i szyj´. Prysznic plecówleczy tylnà cz´Êç cia∏a.

„Wielki prysznic” obejmujeca∏e cia∏o, poczynajàc odprawej stopy idzie w gór´ jakto ma miejsce w prysznicachcz´Êciowych, a koƒczy si´ nanodze lewej (patrz rysunek29, 30 i 31).

— 31 —

JeÊli brakuje wody bie˝àcej mo˝na u˝ywaç, jak za czasówksi´dza Kneippa, konewki

Przy natrysku cz´Êciowym przykrywa si´ reszt´ cia∏a. Pozakoƒczeniu natrysku krople wody Êciera si´ r´kà, jak pozabiegu polewania. Po zabiegu chory zawini´ty w przeÊcierad∏olub p∏aszcz kàpielowy musi le˝eç i wygrzewaç si´.

Prysznic kolana ma obejmowaç dzia∏aniem nog´ od stopy postaw kolanowy. Strumieƒ wody kierujemy od palców stopy dopi´ty, przesuwajàc go ty∏em stopy, potem w gór´ wzd∏u˝ ∏ydkia˝ do poziomu powy˝ej do∏u podkolanowego. Tutaj strumieƒzatrzymuje si´ na oko∏o 10 sekund, a potem kieruje si´ gowewn´trznà powierzchnià nogi a˝ do pi´ty. JeÊli chodzi o przódnogi, kierujemy strumieƒ bokiem ∏ydki i zatrzymujemy przezmoment na rzepce.

Zabieg koƒczy si´ w momencie, gdy pojawia si´ oczekiwanareakcja: zaró˝owienie skóry i uczucie ciep∏a.

— 30 —

Rysunek 27Sprawdzanie ciÊnienia wody.

Rysunek 28Zasi´g wody z prysznicawed∏ug Kneippa.

Rysunek 29Kierunek strumieniaw prysznicu koƒczyn dolnych.

Rysunek 30Natrysk ca∏kowity widzianyz przodu.

Rysunek 31Natrysk ca∏kowity widzianyz ty∏u.

razy poddamy si´ poceniu i zimnej kàpieli. U osób sk∏onnychdo zaburzeƒ krà˝enia stwierdza si´ doÊç cz´sto zawroty g∏owy,wzrost ciÊnienia, ko∏atanie serca. T´tno wzrasta, ale nieprzekracza 130 uderzeƒ na minut´. U osób zdrowych wraca donormy po pi´ciu minutach.

Nale˝y wi´c przyzwyczajaç si´ do sauny powoli, stopniowoi ostro˝nie, siadajàc poczàtkowo na ni˝szych ∏awkach, nie sto-sujàc zabiegów z parà. Osoby z podejrzeniem chorób uk∏adukrà˝enia lub zaburzeƒ regulacji termicznej przed udaniem si´do sauny muszà skonsultowaç si´ z lekarzem.

Sauna nie jest zalecana osobom z chorobami uk∏adukrà˝enia, zw∏aszcza po przebytym zawale serca, przynadciÊnieniu, a tak˝e osobom z innymi chorobami narzàdówwewn´trznych.

˚YWIENIE

Chory na reumatyzm powinien staraç si´ od˝ywiaç w sposóbprawid∏owy. Nie ma specjalnej diety dla tych chorych. Jednak˝eod˝ywianie urozmaicone, zrównowa˝one i odpowiadajàcezasadom wspó∏czesnej dietetyki ma tu znaczenie.

Chory powinien wystrzegaç si´ wi´c zarówno nadmiaru, jaki zbyt surowych restrykcji dietetycznych, których zalety wych-wala si´ w prasie. Nale˝y unikaç szczególnie diet zawierajàcychwy∏àcznie surówki, soki owocowe czy warzywa. Dieta ubogaw kalorie nie odpowiada chorym cierpiàcym na przewlek∏ezapalne choroby stawów. Chorzy ci, cz´sto wychudzenii z niedokrwistoÊcià, cierpià na brak apetytu. Niedobia∏czenie,które si´ u nich stwierdza, wynikaç mo˝e z procesuchorobowego. Trzeba wi´c zapewniç wystarczajàcy dowózbia∏ka w postaci mi´sa, mleka, produktów mlecznych i serów.

— 33 —

Kàpiele naprzemienne goràce i zimne jak prysznic szkocki,stanowià cz´Êç treningu naczyniowego i przyczyniajà si´ dopoprawy ukrwienia skóry. W tym celu trzeba u˝yç szaflików takwysokich, by woda si´ga∏a kolan. Chory zanurzy nogi najpierwna 5 – 10 minut w wodzie o temperaturze 38 stopni, póêniej na10 – 30 sekund w wodzie mo˝liwie najzimniejszej. Powtórzyçten zabieg trzykrotnie.

SAUNA

Sauna umo˝liwia intensywny trening serca i uk∏adu krà˝enia.Silnie pobudzajàc naczyniowe reakcje skórne, a przez to czyn-noÊç uk∏adu sercowo-naczyniowego, sauna zwi´ksza odpornoÊçna przezi´bienia. Dzia∏anie to jest wa˝ne nie tylko w chorobachzakaênych, ale równie˝ w chorobach reumatycznych, którewykazujà szczególnà reakcj´ na wilgoç i przeciàgi.

Sauna jest kàpielà w goràcym powietrzu, która mo˝e byçwzmocniona przez uderzenia pary i której temperatura mo˝edochodziç do 80OC lub 100OC.

Po 10 – 15 minutach w saunie nale˝y och∏odziç si´ w zim-nej wodzie. To naprzemienne dzia∏anie intensywnego ciep∏ai zimna pobudza aktywnoÊç uk∏adu krà˝enia, w tym naczyƒskórnych. Jednak˝e ta gwa∏towna zmiana, która jest podstawàdzia∏ania sauny, mo˝e przedstawiaç pewne niebezpieczeƒstwa.Podczas gdy cz∏owiek zdrowy mo˝e bez ryzyka chodziç dosauny, poczàtkujàcy, a szczególnie osoby z zaburzeniamiuk∏adu krà˝enia, powinny zachowaç ostro˝noÊç. Przygotowanieorganizmu do sauny mo˝na zaczàç od zastosowaniapryszniców i kàpieli w zimnej wodzie. Osoby obyte z saunàmogà po∏o˝yç si´ na górnych ∏awkach, gdzie jest wy˝sza tem-peratura, podczas gdy osoby rozpoczynajàce zabiegi w sauniepowinny pozostaç na dole. Nast´pnie raz czy maksymalnie dwa

— 32 —

pozwalajàcego uniknàç lub skorygowaç utrat´ bia∏ka, witamini minera∏ów staje si´ coraz wa˝niejsze.

Nadwaga, która obcià˝a stawy i kr´gos∏up stwarza te˝ prob-lemy chorym na reumatyzm. Oty∏oÊç sprzyja wystàpieniuzwyrodnieƒ, zw∏aszcza w du˝ych stawach noÊnych i stawachkr´gos∏upa. Zwyrodnienia krà˝ków mi´dzykr´gowych skutkujàdyskopatià, która jest przyczynà bólów kr´gos∏upa i zespo∏ówneurologicznych. W tych przypadkach dieta odchudzajàca mo˝eprzynieÊç ulg´ choremu. Powinna byç uzupe∏niona wzmo˝onàaktywnoÊcià fizycznà, sportem (chód, p∏ywanie, çwiczenia gim-nastyczne). Nie istnieje cudowne lekarstwo na odchudzenie.

FIZJOTERAPIA

Najbardziej rozpowszechnionà formà tej terapii sà ok∏ady,zawijania (cz´Êciowe lub ca∏kowite), kàpiele, masa˝e i gim-nastyka lecznicza. Zalicza si´ do niej: Êwiat∏olecznictwo(promienie ultrafioletowe i podczerwone, promieniowanies∏oneczne), elektrolecznictwo (galwanizacja, elektrostymulacja),terapia manualna.

Do zabiegów dzia∏ajàcych bezpoÊrednio w miejscu stosowa-nia nale˝à masa˝e i çwiczenia rozluêniajàce lub rozciàgajàceprzykurczone stawy. Inne metody dzia∏ajà w sposób bardziejz∏o˝ony. Przeanalizujmy dzia∏anie kàpieli siarkowych: po pier-wsze cia∏o pacjenta poddane zostaje prawom hydrostatykii hydrodynamiki, po drugie temperaturze kàpieli. W goràcejnaczynia skórne rozszerzajà si´, powodujàc odp∏yw krwiz narzàdów wewn´trznych w kierunku zewn´trznym, stàd lep-sze nawodnienie skóry i tkanki podskórnej; pobudzona jest te˝czynnoÊç serca. Ponadto substancje zawarte w kàpielipobudzajà zakoƒczenia skórne neurowegetatywne, które z koleiwp∏ywajà na narzàdy wewn´trzne. Wreszcie niewielka iloÊç

— 35 —

Nies∏usznie sàdzimy, ˝e produkty mi´sne sprzyjajà procesowireumatycznemu i powinny byç zakazane. Wiara ludowa przy-pisuje wszystkie choroby stawów nadmiarowi kwasu moczo-wego. Jedynie dna, czyli podagra, ∏àczy si´ z jego nadmiarem.Kwas moczowy b´dàcy w nadmiarze odk∏ada si´ pod postaciàkryszta∏ków w tkankach i stawach. Trzeba wi´c ograniczyçspo˝ycie wyrobów mi´snych (podroby, dziczyzna, skorupiaki,t∏uste mi´sa) na korzyÊç chudych ryb i produktów mlecznych.

Pacjenci cierpiàcy na zapalne schorzenie reumatycznepotrzebujà takiego jedzenia jak: warzywa, sa∏aty i owoce, któredostarczajà jednoczeÊnie witamin i minera∏ów. Te ostatnie s∏u˝àtak˝e do odbudowy koÊci. Z drugiej strony badania wykaza∏yznaczenie po˝ywienia bogatego w nienasycone kwasy t∏usz-czowe. Sa∏at´ przyprawiajmy olejem t∏oczonym na zimno: z oli-wek, ze s∏onecznika, ziaren lnu. W kuchni w miar´ mo˝liwoÊcipodajemy raczej olej ni˝ t∏uszcze zwierz´ce.

Chorzy powinni spo˝ywaç równie˝ warzywa i owoce podpostacià Êwie˝o wyciÊni´tych soków bogatych w witamin´ Ci pobudzajàcych apetyt. Witaminy z grupy B znajdziemyw chlebie z pe∏nego ziarna i dietetycznych p∏atkach zbo˝owychs∏u˝àcych do przygotowania musli. Oleje roÊlinne i mas∏o sàbogatym êród∏em witamin rozpuszczalnych w t∏uszczach,mi´dzy innymi witaminy D.

Nale˝y podkreÊliç znaczenie jedzenia zrównowa˝onego dlaprzemiany materii i budowy koÊci. KoÊci majà sk∏onnoÊç,poczàwszy od okresu przekwitania, do utraty wapnia. Wywo∏ujeto zmiany w kr´gos∏upie i stawach. Niedobór bia∏ek i witaminprzyspiesza proces odwapnienia. Niestety osoby starsze,a szczególnie samotne, nie zadajà sobie trudu gotowaniaposi∏ków i zadawalajà si´ jednostajnym wy˝ywieniem. Wraz zestarzeniem si´ spo∏eczeƒstwa propagowanie urozmaiconegoi zrównowa˝onego jedzenia w zaawansowanym wieku, jedzenia

— 34 —

Zabiegi wykonywane w domu chorego, który poza tym od-daje si´ codziennym zaj´ciom domowym, ∏atwo mogàspowodowaç przem´czenie. W leczeniu sanatoryjnym nato-miast chory poza zabiegami, korzysta z wypoczynku i zmianyklimatu.

Fizjoterapia w domu musi byç ograniczona do zabiegów,które nie wymagajà skomplikowanej aparatury (elektroterapia,ultradêwi´ki nie wchodzà wi´c w rachub´). Jest bardzo wa˝ne,aby chory, który je wykonuje bez nadzoru fizjoterapeuty,dok∏adnie przestrzega∏ zaleceƒ. Wykonywane nieprawid∏owobywajà nie tylko bezu˝yteczne, ale wr´cz szkodliwe.

W nast´pnych rozdzia∏ach opiszemy zabiegi fizjoterapeutycz-ne, które mogà byç wykonywane w domu chorego, pod warun-kiem, ˝e b´dà wykonywane ÊciÊle wed∏ug zaleceƒ. JeÊli chodzio ok∏ady i zawijania by∏oby wskazane, ˝eby osoba wykonujàcamog∏a wczeÊniej przestudiowaç technik´ wykonania.

åwiczenia lecznicze nale˝a∏oby wykonaç od czasu do czasunie tylko wed∏ug opisu, ale pod kontrolà fachowca.

OK¸ADY, ZAWIJANIA, KÑPIELE

Zabiegi z zastosowaniem lodu

Lód u˝yty do zabiegów miejscowych jest doskona∏ym Êrod-kiem przeciwbólowym w przypadku ostrych zapaleƒ stawów,Êci´gien lub innego procesu zapalnego. U˝ywa si´ ma∏ychszeÊcianów lodu z lodówki, owini´tych w r´cznik, a nast´pniew plastikowà torebk´. Taki kompres, umieszczony na skórze,zmniejsza zapalenie i bóle. JeÊli zabieg jest po∏àczonyz masa˝em, nie b´dziemy u˝ywaç r´cznika lecz umieÊcimy lódbezpoÊrednio w plastikowej torebce.

— 37 —

siarki, zawartej w kàpieli, wch∏ania si´ przez skór´ i przedosta-je do krà˝enia. Fizjoterapia mo˝e byç jedynà terapià zalecanàprzez lekarza. Mo˝e byç te˝ uzupe∏niona farmakoterapià (leka-mi). Cz´sto jest zlecana przed lub po operacji.

Wybór odpowiednich zabiegów fizjoterapeutycznych zale˝yod rodzaju schorzenia reumatycznego, ogólnego stanu zdrowiai reakcji chorego. W przypadku ostrej zapalnej chorobyreumatycznej wybierzemy inne zabiegi ni˝ w przypadku bólustawów spowodowanych ich zwyrodnieniem. Reakcje choregosà zwiàzane mi´dzy innymi z typem jego uk∏adu nerwowego,uk∏adu krà˝enia i psychikà. Dlatego te˝ identyczna kàpielsiarkowa, podobnie przygotowana, o tej samej temperaturze,mo˝e dzia∏aç ró˝nie u osób cierpiàcych na t´ samà chorob´reumatycznà. Mo˝e byç korzystna dla jednego chorego, nieskutkowaç u drugiego, a pogorszyç stan trzeciego.

Wiek i ogólny stan zdrowia odgrywajà podstawowà rol´ przywyborze terapii. Praktycznie rzecz bioràc, ka˝da fizjoterapia ob-cià˝a uk∏ad: krà˝enia i oddechowy oraz procesy termoregulacji.

Wynika z tego, ˝e ka˝dy zabieg fizjoterapii musi poprzedzaçszczegó∏owe badanie lekarskie chorego i ocena jego przypad-ku. Nale˝y postawiç rozpoznanie, oceniç ogólny stan zdrowiai wra˝liwoÊç chorego na leczenie. Od tego zale˝y wybórzabiegów fizjoterapeutycznych i plan post´powania. Tylkofizjoterapia przepisana dla indywidualnego przypadku mo˝e byçskuteczna.

Zabiegi fizjoterapeutyczne mo˝na wykonywaç w oÊrodkuspecjalistycznym, szpitalu, w gabinecie lekarskim lubw zak∏adzie fizjoterapii. JeÊli zabiegi nie wymagajà specjalnychurzàdzeƒ, mo˝na wykonywaç je w domu.

U ci´˝ej chorych lepiej przeprowadzaç leczenie w szpitaluni˝ ambulatoryjnie.

— 36 —

Oszcz´dza to prac´ serca. Podostre bóle reumatyczne mogàbyç ∏agodzone przez stosowanie ciep∏a umiarkowanego.

Kàpiele ca∏oÊciowe w temperaturze 40 do 43OC dzia∏ajàw gwa∏towny sposób. W pierwszej kolejnoÊci powodujàzw´˝enie naczyƒ krwionoÊnych i wzrost ciÊnienia. W drugiejfazie dzia∏ania dajà popraw´ ukrwienia. Kàpiele te zwi´kszajàtonus mi´Êni i podobnie jak kàpiele zimne majà dzia∏aniepobudzajàce. Czas kàpieli powinien byç krótki.

W kàpielach leczniczych do wody dodaje si´ sk∏adniko dzia∏aniu leczniczym. Za˝ywanie kàpieli siarkowych,solankowych czy innych tylko od czasu do czasu z powodu bólunie ma ˝adnego znaczenia w leczeniu. Tylko seria co najmniejdwunastu kàpieli zastosowanych regularnie mo˝e mieç skutekleczniczy. Najcz´Êciej ordynuje si´ kàpiel 20-minutowà w temper-aturze 38OC. Starszym chorym zaleca si´ rozpoczynanie kuracjiod pó∏kàpieli. JeÊli chory znosi je dobrze, dope∏nia si´ wann´wodà stopniowo do dwóch trzecich, a nast´pnie do pe∏na.

Solanki

Aby przygotowaç kàpiel solankowà w domu, do wanny z wo-dà dodajemy 2 – 5 kg soli kuchennej lub morskiej. Kàpielew naturalnej solance sà bardzo trudne do zrealizowania w wa-runkach domowych – znane sà jednak ich dobre efekty lecz-nicze. Kuracje przepisuje lekarz bioràc pod uwag´ schorzeniai prawdopodobnà reakcj´ pacjenta. Zale˝nie od st´˝enia solan-ki kuracja przebiega w 3 seriach po 12 kàpieli ka˝da. Mo˝nate˝ po∏àczyç drugà i trzecià seri´ w jeden ciàg 20 kàpieli.

Kàpiele siarkowe

Sà na rynku produkty na bazie siarki zaopatrzone w infor-macje o sposobach u˝ycia. Nale˝y upewniç si´ jednakw aptece lub w drogerii, czy któryÊ z nich nie uszkadza wanny.

— 39 —

Ok∏ady Priessnitza

W ok∏adach Priessnitza r´cznik zmoczony w lodowatejwodzie nale˝y dok∏adnie wycisnàç przed na∏o˝eniem na cia∏o.Nast´pnie ok∏ad trzeba przykryç kocem. Uzyskujemy najpierwefekt przeciwzapalny poprzez miejscowe obni˝enie temperatu-ry, a nast´pnie popraw´ ukrwienia. Ten sposób jest doskona∏yw leczeniu neuralgii (splotu barkowego, odkr´gos∏upowej).

Kàpiele lecznicze

Zimne kàpiele majà podobne dzia∏anie jak inne zabiegizimne: polewanie czy prysznic. Zale˝nie od reakcji pacjenta,czas kàpieli wynosi od 4 do 20 sekund. Temperatura nie powin-na przekraczaç 15OC. Cz´Êciej ni˝ kàpiel ogólnà czy kàpielz nurkowaniem wykonuje si´ kàpiel cz´Êciowà np. ∏atwà dowykonania kàpiel barku. Wystarczy zanurzyç w zimnej wodzieobie r´ce zginajàc ∏okcie i krzy˝ujàc przedramiona. Taka kàpielma dzia∏anie orzeêwiajàce i pobudzajàce, szczególnie latem.Inne kàpiele cz´Êciowe to: kàpiele stóp, nasiadówki i pó∏kàpiele.

Kàpiel umiarkowana w temperaturze 36 – 37OC rozluêniami´Ênie i rozszerza naczynia krwionoÊne skóry i tkanki pod-skórnej. Krew przep∏ywa wtedy z narzàdów wewn´trznych doskóry. Kàpiel trwajàca 20 – 30 minut dzia∏a odpr´˝ajàco,a równoczeÊnie aktywizuje uk∏ad krà˝enia. Rozluênienie mi´Êniwp∏ywa korzystnie na stawy i kr´gos∏up. Kàpiel mo˝emypoprzedziç masa˝em przy pomocy szczotki wed∏ug technikiopisanej na stronie 45. Wywo∏a on dodatkowe bezpoÊredniedzia∏anie mechaniczne, a tak˝e delikatnà stymulacj´ uk∏aduneurowegetatywnego. Wszystko to poprawia ukrwienie skóry.

Temperatur´ wody zwi´kszamy stopniowo od 36 do 38OCi wy˝szej. Przy ∏agodnym wzroÊcie temperatury wody powierz-chowne naczynia krwionoÊne rozszerzajà si´ powoli i nap∏ywkrwi z narzàdów wewn´trznych do skóry odbywa si´ wolniej.

— 38 —

Zmoczonà cz´Êç k∏adziemyna szyj´, przykrywamycz´Êcià suchà, a na koniecokrywamy we∏nà lub flanelà.Bólom szyi towarzyszy cz´stoneuralgia w obr´bie koƒczynygórnej, na którà równie˝ sto-sujemy ok∏ad. R´ka w pozycjiodwiedzionej i lekko zgi´taw ∏okciu spoczywaç ma nap∏askiej poduszce (rysunek34).

— 41 —

Kàpiele z kwiatów siana

Kàpiele te majà dzia∏anie kojàce. Wywar z kwiatów sianazawiera olejki eteryczne, które poprzez pobudzenie skóry majàwp∏yw na chore stawy. Mo˝na przygotowaç wywar w domu.Kwiatostan siana stanowià resztki zebranego siana, liÊci,kwiatów i ziaren. Wsypuje si´ go do woreczka z porowategop∏ótna i szybko zagotowuje si´ w wodzie, przygotowujàc 1 – 1,5 kg kwiatu na du˝à wann´. Mo˝na sobie oszcz´dziçpracy, kupujàc gotowy wyciàg z kwiatów siana.

Ok∏ady i zawijania

Ok∏ady i zawijania przygotowuje si´ wed∏ug tych samychzasad. Ok∏ad to p∏ótno nasàczone wodà zimnà lub goràcà,która mo˝e zawieraç dodatki lecznicze. Zawijania przygotowujesi´ nak∏adajàc na p∏ótno (lub nat∏uszczony pergamin) warstw´leczniczego peloidu (fango, borowina) i ok∏adajàc nim pacjenta(rysunek 32). Na p∏ótno z produktem leczniczym nak∏ada si´czyste suche p∏ótno o wi´kszych wymiarach, a na to we∏nianykoc. Nale˝y zwróciç uwag´ na wygod´ chorego, umieszczajàcpod g∏owà ma∏à poduszk´, rulon pod kolanami i serwetk´ poszyjà, by nie dotyka∏ koca (rysunek 33).

Wszystkie ok∏ady i zawijania sà przygotowywane wed∏ug tejsamej techniki, niezale˝nie od stosowanych dodatkówleczniczych i cz´Êci cia∏a, którà leczymy.

Kompresy i ok∏ady koƒczyn sà wskazane w bólach reuma-tycznych ràk i stóp, nadgarstków, stawów skokowych. U˝yçmo˝na tak˝e p∏ótna trójkàtnego. Musi byç jednak dostateczniedu˝e, by dobrze zawinàç nadgarstek czy stopy.

Ok∏ady na kr´gos∏up szyjny robimy z p∏ótna, którego po∏ow´moczymy w wodzie zimnej lub goràcej, zale˝nie od zaleceƒ.

— 40 —

Rysunek 34 Ok∏ad na koƒczyn´ górnà.

Rysunek 32Zawijania z parafiny i fango. 1 Warstwa parafango

gruboÊci palca2. Naoliwiony papier3. P∏ótno4. Flanela i we∏niany koc

Rysunek 33 Serwetka pod szyjà.

Zawijania z gliny

Sà stosowane przede wszystkim w temperaturze zimnej.Kupuje si´ produkty gotowe do u˝ycia w aptekach lub drogeri-ach. Wystarczy dolaç do nich zimnej wody, by otrzymaç papk´o konsystencji maÊci. Papk´ rozprowadza si´ na skórze nagruboÊç palca, przykrywa dwiema warstwami p∏ótna,a nast´pnie we∏nianym kocem. Ok∏ady stosowane cz´sto mogàwysuszaç skór´, dlatego nale˝y jà nat∏uszczaç kremem.

Woreczki ciep∏e i wilgotne

WielkoÊç woreczka zale˝y od cz´Êci cia∏a, którà mamyleczyç. Woreczek z grubego lnu nape∏niamy w dwóch trzecichkwiatem siana, starannie zawiàzujemy i zalewamy wrzàcàwodà. Zamykamy nast´pnie na 5 – 10 minut w szczelnymnaczyniu. Przed na∏o˝eniem wyciskamy woreczek mi´dzydwiema deseczkami. Jego temperatura osiàga 38 – 40OC.Ok∏ad robimy w typowy sposób: sucha Êcierka, na nià druga, a na to we∏niane okrycie. Uk∏adamy chorego wygodnie. Po 30– 45 minutach zdejmujemy ok∏ad. Pacjent dobrze przykrytyb´dzie jeszcze odpoczywa∏ przez pó∏ godziny. Zabiegkoƒczymy zimnym zmywaniem cia∏a.

Woreczek mo˝na równie˝ podgrzaç na parze (co najmniejpó∏ godziny), k∏adàc go na sitku w po∏owie wysokoÊci garnkawype∏nionego w jednej czwartej wodà. Nale˝y go wielokrotnieprzewracaç na drugà stron´.

Kataplazmy

W leczeniu reumatyzmu mo˝na równie˝ u˝ywaç kata-plazmów z màki lnianej. Gotuje si´ t´ màk´ z wodà, stalemieszajàc, a˝ do uzyskania g´stej papki. Woda mo˝e byçzastàpiona mlekiem, które dzi´ki zawartoÊci t∏uszczu, d∏u˝ej

— 43 —

Przy ok∏adach kolan pod lekko zgi´te kolano podk∏ada si´ -dla unikni´cia niewygody - p∏askà poduszk´, zwini´tà w rulon.

Bólom krzy˝a nierzadko towarzyszy rwa kulszowa. W tychprzypadkach mo˝na stosowaç ok∏ady i zawijania na bolesnàkoƒczyn´ dolnà.

T´ samà technik´ stosuje si´ przy wykonywaniu ok∏adówi zawijaƒ cz´Êciowych, jak i ca∏kowitych.

Ok∏ady z wody s∏onej

St´˝enie soli powinno wynosiç co najmniej 5%. IloÊç wodyzale˝y od wielkoÊci r´cznika u˝ywanego do ok∏adu. Zanurza si´r´cznik w osolonej wodzie, przykrywa starannie naczynie i pod-grzewa do temperatury 70 – 80OC. Wyciàga si´ r´cznik zapomocà ∏y˝ki wazowej, rozk∏ada na suchej Êcierce u∏o˝onej nanieprzemakalnym p∏ótnie i ÊciÊle zawija ca∏oÊç (trzy warstwy).W ten sposób oszcz´dzamy r´ce. Ok∏ad jest bardziej goràcy, a wtedy d∏u˝ej zachowuje ciep∏o.

Ok∏ady solankowe

Post´pujemy w podobny sposób, jak przy ok∏adach ze s∏onejwody. R´cznik zanurzamy jednak w naturalnej solance.

Ok∏ady z kwiatów siana

Wlaç do garnka odpowiednià iloÊç wody, ˝eby namoczyçdostatecznie r´cznik. Dorzuciç kwiaty siana w iloÊci wskazanejna ulotce do∏àczonej do produktu.

Ok∏ady siarkowe

Technika jest ta sama. Tu tak˝e nale˝y stosowaç si´ dowskazówek i dodawaç do wody ÊciÊle okreÊlonà iloÊç substancji.

— 42 —

Chory musi le˝eç wygodnie w cieple. Czas zabiegu – mini-mum pó∏ godziny.

Nawet przy ok∏adach cz´Êciowych, np. kolana, obr´czybarkowej, krzy˝a nale˝y okrywaç kocem ca∏ego pacjenta.Wy˝sza temperatura cia∏a wzmaga efekt terapeutyczny.

Podczas zabiegu trzeba obserwowaç chorego i Êcieraçzwil˝onym r´cznikiem pot Êciekajàcy po twarzy. Po zakoƒcze-niu zabiegu wykonujemy prysznic i myjemy dok∏adnie chorego.

Ok∏ady z parafango lub z „Moorparaffiny”

Przygotowanie ok∏adu z fango, opisane w poprzednimrozdziale, jest doÊç skomplikowane i wymaga pracy. Z powoduk∏opotów, szczególnie tych zwiàzanych z usuwaniem klejàcejsi´ masy fango po zabiegu, lepiej jest zastàpiç w czasiedomowych zabiegów proszek fango mieszaninà parafinyz fango lub b∏otem (parafango, Moorparaffin). Mo˝na je kupiçw postaci p∏yt. U˝ywa ich wiele zak∏adów fizjoterapii. Du˝e zaw-ijania wymagajà 8 – 10 p∏yt “Moorparaffin”, a ok∏ad kolan – 2kg parafango. Rozpuszczajàc p∏yty na parze otrzymuje si´ plas-tycznà mas´, którà mo˝na rozprowadziç na p∏ótnie. Prysznic pozabiegu nie jest konieczny. Och∏odzona masa zdejmuje si´∏atwo i mo˝e byç wielokrotnie u˝yta przez tego samegochorego.

MASA˚E

Masa˝ to jedna z najstarszych metod leczenia uk∏adu ruchu.Ju˝ u Greków i Rzymian cieszy∏ si´ du˝ym uznaniem.W rzymskich ∏aêniach by∏ jednym z zabiegów higienicznychi upi´kszajàcych. Korzystali te˝ z niego atleci w czasie tre-ningów.

— 45 —

utrzymuje ciep∏o. Rozprowadza si´ papk´ po lnianym p∏ótnie nagruboÊç jednego palca, a nast´pnie formuje si´ kataplazmpo˝àdanych wymiarów. Uk∏ada si´ go na chorym miejscu,przykrywa w podobny sposób jak w ok∏adach i zawijaniach.

Ok∏ady z rumianku

Wsypaç rumianek do garnka z zimnà wodà, przykryçi doprowadziç szybko do wrzenia. Zanurzyç lniane p∏ótnow wywarze i post´powaç jak przy opisanych wy˝ej ok∏adach.

Ok∏ady z màki musztardowej

Màka musztardowa dzia∏a podra˝niajàco, dlatego ten ok∏adstosuje si´ tylko w przewlek∏ych schorzeniach reumatycznych.Wod´ o temperaturze nie przekraczajàcej 50OC dolewamy domàki i mieszamy a˝ do otrzymania p∏ynnej papki, którànak∏adamy na p∏ótno lniane. Nast´pnie post´pujemy jak w przy-padku kataplazm z ziaren lnu.

Fango

Fango jest substancjà leczniczà pochodzenia wulkanicznego,przypominajàcà b∏oto.

W przeciwieƒstwie do borowiny (torfu) nie jest pochodzeniaorganicznego.

Zawijania z fango przygotowujemy mieszajàc proszekz wysuszonego fango z odpowiednià iloÊcià goràcej wody. Najedno zawijanie bierzemy Êrednio 5 kg fango, które ogrzewasi´ przez pó∏ do jednej godziny na parze, aby otrzymaç mas´o konsystencji papki. Ciep∏e fango nak∏ada si´ na chorecz´Êci cia∏a i rozprowadza warstwà o gruboÊci 3 cm.Pozosta∏e czynnoÊci sà podobne jak przy innych produktach.

— 44 —

stronach 47 i 48. Nale˝y mobilizowaç chorego le˝àcego w ∏ó˝kunawet do niewielkich ruchów, gdy˝ mo˝e to pomóc w zachowa-niu funkcji stawu. åwiczenie pobudza nie tylko uk∏ad ruchu,lecz równie˝ oddech i krà˝enie krwi. Ta mobilizacja chroni te˝przed dwoma niebezpieczeƒstwami: przykurczem stawówi zanikiem mi´Êni. Wa˝ne jest jednak, by nie sforsowaçchorego: nie przekroczyç progu bólu i nie zm´czyç.

Na aktywnà mobilizacj´ mogà sk∏adaç si´ proste odruchy lubnapinanie mi´Êni, gdy˝ ruchy inicjowane samodzielnie przezchorego sà najbardziej skuteczne. W rehabilitacji jeÊli sam ichnie mo˝e wykonaç, to wykona je przy pomocy fizjoterapeuty.

Rozpoczyna si´ od çwiczeƒ oddechowych, które chorywykonuje rano i wieczorem w pozycji na plecach, dobrze okry-ty, w przewietrzonym pomieszczeniu. åwiczenia muszà byçpowtarzane wielokrotnie.

— 47 —

Masa˝ rozluênia mi´Ênie i poprawia ukrwienie tkanek. Masa˝mi´Êniowy ró˝ni si´ od masa˝u sportowego. Masa˝ musi byçdostosowany do ogólnego stanu zdrowia i rodzaju choroby. Musite˝ wykonywaç go wyspecjalizowany i doÊwiadczony terapeuta.

Masa˝ tkanki ∏àcznej stanowi oddzielnà technik´. W masa˝umi´Êniowym ugniata si´ bezpoÊrednio cz´Êci mi´kkie.Przeciwnie, masa˝ tkanki ∏àcznej dzia∏a na narzàdy wewn´trznepoprzez uk∏ad nerwowy, z wykorzystaniem odruchów. W prze-ciwieƒstwie do ugniatajàcego masa˝u mi´Êniowego, w masa˝utkanki ∏àcznej, warstwy skóry i naskórka poddane sà rozciàga-niu przy pomocy dwóch palców. O wyborze techniki masa˝udecyduje lekarz.

GIMNASTYKA LECZNICZA

Ta forma gimnastyki musi byç dostosowywana do stanuzdrowia i si∏ chorego. Wyró˝nia si´ çwiczenia wzmacniajàcemi´Ênie, stabilnoÊç, çwiczenia zwi´kszajàce ruchomoÊç stawówobwodowych i kr´gos∏upa. Gimnastyka lecznicza wzmacniami´Ênie oraz poprawia prac´ serca i uk∏adu krà˝enia. Zwi´kszaruchomoÊç poprzez popraw´ funkcji oraz rozluênienie stawówobwodowych i kr´gos∏upa. Oczywiste jest, ˝e terapia ta ma byçprowadzona przez fizjoterapeut´, szczególnie gdy dotyczykr´gos∏upa lub chorego stawu.

JeÊli chodzi o wskazówki, jak utrzymaç ruchomoÊç stawóww dobrym stanie, wystarczy zastosowaç si´ do informacji,zawartych w tej broszurze. Przedstawia ona program çwiczeƒcodziennych dla chorych le˝àcych i çwiczeƒ w wodzie.

åWICZENIA ODDECHOWE I DLA CHORYCH LE˚ÑCYCHW ¸Ó˚KU

O znaczeniu çwiczeƒ oddechowych dla tych chorych by∏amowa na stronach 24 – 25. Ilustrujà je te˝ rysunki 1, 2, 3 na

— 46 —

Rysunek 1Po∏ó˝ d∏oƒ na brzuchu. Wdy-chaj powietrze wypychajàcbrzuchem d∏oƒ. Wydychajàcpowietrze, rozluêniaj mi´Ênie.

Rysunek 2 Uciskaj r´kami z obu stronklatk´ piersiowà. Rozszerzysi´ przy wdechu, zapadnieprzy wydechu.

— 49 —

Przy çwiczeniach od 4 do 11 pacjent le˝y na plecach, p∏askoi bez poduszki (jeÊli to mo˝liwe).

— 48 —

Rysunek 3 Wdychaj powietrze uciskajàcjednoczeÊnie klatk´ piersiowàr´koma po∏o˝onymi na oboj-czykach; przy wydechurozluênij nacisk.

Rysunek 4Zginaj i na zmian´ prostujpalce u stóp.

Rysunek 5Wykonuj krà˝enia stopami.

Rysunek 8 i 9 Wykonuj ruchy koliste stopami na zewnàtrz i do wewnàtrz.

Rysunki 6 i 7PodnoÊ i opuszczaj na zmian´ przodostopie, jak przypeda∏owaniu.

Uwaga: çwiczenia od 14 do 27 wykonujemy le˝àc na plecach z r´koma wzd∏u˝ cia∏a.

— 51 —— 50 —

Rysunki 10 i 11Roz∏ó˝ na boki, a nast´pnie przyciàgnij do siebie nogiwyprostowane w kolanach.

Rysunki 12 i 13Le˝àc na prawym boku podciàgnij jak najwy˝ej zgi´tà lewànog´, nast´pnie wyprostuj jà i przenieÊ do ty∏u w tym samymczasie co lewe rami´. Powtórz to çwiczenie w le˝eniu nalewym boku.

Rysunek 14 i 15 ZaciÊnij pi´Êç, a nast´pnie wyprostuj palce. Zaciskaj na zmian´palce na kciuku i kciuk na palcach.

Rysunki 16 i 17Rozstawiaj, a nast´pnie z∏àczaj palce.

— 53 —— 52 —

Rysunek 18 i 19 Oprzyj zgi´te ∏okcie i obracaj naprzemiennie d∏onie do siebiei od siebie.

Rysunek 20 Oprzyj zgi´te ∏okcie i wykonujruchy krà˝enia zaciÊni´tymid∏oƒmi.

Rysunek 21 Przeciàgnij ramiona bokiemponad g∏ow´ i opuÊç je z po-wrotem do pozycji wzd∏u˝tu∏owia.

Rysunki 22 i 23Wyprostowane wzd∏u˝ tu∏owia ramiona obracaj na zewnàtrzi do wewnàtrz.

Rysunki 24 i 25 UnoÊ i opuszczaj ramiona

Oto kilka przyk∏adów çwiczeƒ, od których powinna zaczynaçsi´ gimnastyka codzienna.

åwiczenia powinny byç powtarzane dwa – trzy razy. W czasie ich wykonywania nale˝y oddychaç spokojniei g∏´boko.

— 55 —

WSKAZÓWKI DO PROGRAMU GIMNASTYKI CODZIENNEJ

Dobrze przewietrzaj pokój, lecz unikaj przeciàgów. Ka˝deçwiczenie powtarzaj pi´ç razy. W przerwach mi´dzy zmianamipozycji odpoczywaj, stosujàc çwiczenia oddechowe. Gimna-styk´ wykonuj co najmniej trzy razy w tygodniu.

åWICZENIA ROZCIÑGAJÑCE

Polegajà na rozciàganiu przykurczonych mi´Êni. Na skutekprzecià˝enia lub wadliwej postawy niektóre mi´Ênie majà ten-dencj´ do przykurczu. Wynika z tego utrata si∏y mi´Ênioweji zmniejszenie ruchomoÊci stawów. åwiczenia rozciàgajàce,które stanowià zresztà wa˝nà cz´Êç treningu sportowców, przy-czyniajà si´ do przywrócenia równowagi mi´Êniowej.

— 54 —

Rysunki 26 i 27Podbródek cofni´ty. Wykonuj naprzemiennie skr´ty g∏owàw prawo i lewo.

Rysunek 1Pozycja le˝àca na plecach,r´ce wyciàgni´te nad g∏owà.Napnij jednoczeÊnie koƒczynygórne i dolne, utrzymujàcpozycj´ przez 5 sekund.

Rysunek 2Pozycja jak obok. NapnijrównoczeÊnie, przez 5 se-kund, prawà nog´ i lewàr´k´. Odpocznij. To samoçwiczenie powtórz z nogàlewà i prawà r´kà.

åWICZENIA IZOMETRYCZNE

åwiczenia izometryczne majà zapobiegaç zanikom mi´Ênii nieznacznie zwi´kszaç ich si∏´. W czasie çwiczenia mi´Ênienie wykonujà ruchu, a jedynie zwi´kszajà swoje napi´cie.Badania wykaza∏y, ˝e wystarczy wzrost napi´cia 5 – 6 sekund,bez wstrzymywania oddechu. Powtarzaç je wiele razy.

— 57 —— 56 —

Rysunek 3Stoisz, stopy lekko rozsuni´te,lewa r´ka na biodrze.Rozciàgnij prawà r´k´ nadg∏owà i tu∏ów – w lewo przez10 –15 sekund. To samoçwiczenie powtórz ze stronàprzeciwnà.

Rysunek 4Pozycja stojàca, stopy lekkorozstawione, r´ce wyciàgni´tenad g∏owà, palce ràk z∏àczo-ne. Rozciàgnij si´ z lekkimsk∏onem w lewo, a potem naprawo przez 8 – 10 sekund.Odpoczywaj po ka˝dymçwiczeniu.

Rysunek 5Pozycja na plecach.Przyciàgnij lewe kolano dopiersi. G∏ow´ i odcinekl´dêwiowy dociskaj dopod∏o˝a. Po rozciàganiu trwa-jàcym 30 sekund – relaks.åwiczenie powtórz z prawymkolanem.

Rysunek 1R´ce wysuni´te do przodu,d∏onie z∏àczone naciskajàjedna o drugà.

Rysunek 2Le˝ysz na plecach, odcinekl´dêwiowy przylega ÊciÊle dopod∏o˝a. Prawa noga wyciàg-ni´ta, kolano lewe napiera naprawà d∏oƒ, potem na odwrót.

— 59 —

MOBILIZACJA STAWÓW OBWODOWYCH I KR¢GOS¸UPA

Powtarzaj te çwiczenia pokazane na rysunkach 1 – 29 po4 – 5 razy.

Na zakoƒczenie çwiczeƒ maszerujesz do przodu i do ty∏u napalcach, a nast´pnie wysoko podnoszàc kolana, z r´kamiz∏àczonymi za g∏owà.

— 58 —

Rysunek 3Oprzyj si´ obiema r´komao Êcian´, na wysokoÊciramion. Wypychaj silnie tu∏ówdo ty∏u.

Rysunek 4Pozycja stojàca w otwartychdrzwiach, koƒczyny górnewyprostowane, wyciàgni´tew bok. Naciskaj silnie grzbie-tami ràk na futryny.

Rysunek 1Pozycja le˝àca z plecamiprzylegajàcymi do pod∏o˝a,nogi zgi´te, stopy lekkorozstawione, r´ce wzd∏u˝tu∏owia.

Rysunek 2Podnosisz miednic´ a˝ dowyprostu w stawie biodrowymopierajàc si´ mocno stopamio ziemi´, a nast´pnieopadasz powoli do pozycjiwyjÊciowej.

Rysunek 3 i 4Zgi´te kolana przyciàgnij do klatki piersiowej, a nast´pniewyciàgnij r´ce w kierunku stóp unoszàc g∏ow´ i barki.

— 61 —— 60 —

Rysunek 5 i 6 Zgi´te kolana przyciàgnij do piersi. Prawà nog´ wyprostuji unieÊ pionowo do góry. Lewà r´k´ wyciàgnij w kierunkuprawej stopy, unoszàc g∏ow´. åwicz na przemian.

Rysunki 7 i 8Zgi´te kolana przyciàgnij do klatki piersiowej, a nast´pniewyprostuj obie nogi i unieÊ je pionowo góry.

Rysunki 9 i 10Zegnij kolana, przyciàgajàc nogi do klatki piersiowej, wyprostuji po∏ó˝ p∏asko na ziemi.

Rysunki 11 i 12 Le˝ysz p∏asko na brzuchu (najlepiej na poduszce podbrzuchem) z r´koma wyciàgni´tymi do przodu. UnieÊ prawàr´k´ i lewà nog´ a potem wyciàgnij wzd∏u˝ cia∏a. Powtórz tosamo z lewà r´kà i prawà nogà.

— 63 —— 62 —

Rysunki 13 i 14Le˝ysz p∏asko na brzuchu. Wyciàgnij r´ce do przodu unoszàcg∏ow´. Powróç do pozycji wyjÊciowej. Mo˝na utrudniç çwicze-nie poprzez jednoczesne skrzy˝owanie ràk za g∏owà i unosze-nie nóg.

Rysunki 15 i 16Le˝ysz na prawym boku, a nogi i r´ce wyprostowane (r´cenad g∏owà). Zegnij lewà nog´ i lewà r´k´ tak, aby ∏okieçdotknà∏ kolana, a nast´pnie wyprostuj je. Przewróç si´ nadrugi bok i wykonaj to samo

Rysunek 17 i 18Pozycja kuczna. Wyciàgnij prawà r´k´ i lewà nog´ w tensposób, aby miednica i ramiona pozostawa∏y w linii poziomejprzez kilka sekund; podà˝aj wzrokiem za r´kà.

Rysunek 19Chodzisz na czworakach,przesuwajàc do przodu popod∏odze najpierw r´k´,a nast´pnie kolano stronyprzeciwnej, na zmian´.

— 65 —— 64 —

Rysunek 20 i 21Pozycja stojàca, stopy równolegle, nogi wyprostowane,poÊladki Êciàgni´te, kr´gos∏up wyprostowany, r´ce wzd∏u˝tu∏owia. R´ce podnosisz, uk∏adasz na ramionach i wykonujesz∏okciami ruchy rotacyjne.

Rysunek 22R´ce na biodrach. Obracasztu∏ów w prawo, potem w lewo.

Rysunek 23Oprzyj si´ r´kà o Êcian´i wykonuj nogà prawà a nast´-pnie lewà ruchy w przódi w ty∏. Po opanowaniu technikimo˝na çwiczyç bez podparcia.

Rysunek 24 i 25R´ce na karku. ZakreÊl r´kami du˝e ko∏o, uderzajàc za pleca-mi d∏onià o d∏oƒ.

Rysunek 26 i 27Zataczaj wolno r´kami du˝e ko∏a, najpierw lewà póêniejprawà, podà˝ajàc wzrokiem za r´kà.

— 67 —

WYBRANE åWICZENIA W WODZIE

Gimnastyka w wodzie odbywa si´ w basenie z wodà termal-nà lub podgrzanà. Wa˝na jest temperatura, która dla osobychorej na reumatyzm powinna osiàgaç 30 – 32 stopnie. Ciep∏awoda rozluênia mi´Ênie i u∏atwia uruchamianie stawów.

Korzystny wp∏yw majà te˝ dzia∏ania mechaniczne: ciÊnieniehydrostatyczne i opór wody. Zalecane jest powtarzanie çwiczeƒ5 – 6 razy. Nie nale˝y pozostawaç w wodzie d∏u˝ej ni˝ 20minut, a po zabiegu odpoczywaç przez co najmniej pó∏ godziny.

— 66 —

Rysunek 28 i 29 Pozycja stojàca. Plecy, pi´ty, krzy˝, barki i r´ce przylegajà doÊciany. Zginasz do po∏owy kolana wolno posuwajàc plecamipo Êcianie. Wracasz, tak samo, powoli do pozycji wyjÊciowej.

Rysunek 1 (widok z góry)Le˝ysz p∏asko na plecach.Wyprostowanà r´k´ przy-suwasz ruchem kolistymw kierunku g∏owy, nast´pnieopuszczasz. To samo z drugà r´kà.

Rysunek 2 (widok z góry)Le˝ysz na brzuchu.Rozsuwasz jak najszerzeji przyciàgasz do siebiewyprostowane nogi.

Rysunek 3 i 4Le˝ysz na plecach. Opuszczasz cia∏o do pozycji pionowej,a nast´pnie powracasz do le˝enia na wodzie w pozycjipoziomej.

Êci´gna i torebk´ stawowà, co pozwala pacjentowi na wykony-wanie niektórych ruchów.

Pacjent aktywnie çwiczy wykonywanie codziennych czyn-noÊci. Powinien bowiem prawid∏owo u˝ywaç stawów i rozsàdniedostosowywaç swój uk∏ad ruchu do obcià˝eƒ lub odcià˝eƒ. Mate˝ rozpoznaç swój indywidualny rytm pracy i odpoczynku.Ergoterapeuta doradzi w wyborze Êrodków pomocniczychi nauczy, jak je rozsàdnie stosowaç.

Czasem prosta przeróbka u∏atwi korzystanie z urzàdzenia,jak na przyk∏ad owini´cie gàbkà zbyt cienkiego uchwytu.

TECHNIKI RELAKSACJI

Ból mi´Êni nie musi byç objawem choroby reumatycznej.Przyk∏adem mo˝e byç migrena, która towarzyszy bolesnemunapi´ciu mi´Êni karku. Przyczynà bólów g∏owy czy plecówmo˝e byç sytuacja konfliktowa. Mówimy wtedy o zaburzeniachpsychosomatycznych.

Wybrane çwiczenia relaksacji, zmniejszajàc lub likwidujàcnapi´cie i hamujàc uk∏ad neurowegetatywny, pomagajàw rozluênieniu mi´Êni. Zmniejszajà te˝ nerwowoÊç i ∏agodzàstany niepokoju chorego. Leczà przy tym bóle mi´Ênioweu chorych na reumatyzm.

Do najwa˝niejszych technik relaksacyjnych nale˝à: treningautogenny (autorelaksacja) i sofroterapia.

Nie wp∏ywajà one w sposób szybki i bezpoÊredni na choro-by stawów i kr´gos∏upa, ale wywierajà dzia∏anie poÊredniepoprzez rozluênienie mi´Êni i odcià˝enie stawów. Warto wi´cnauczyç technik relaksacji pacjenta chorego na przewlek∏ezapalenie stawów, aby móg∏ stosowaç jà w domu.

— 69 —

ERGOTERAPIA

Ergoterapia odgrywa wa˝nà rol´ w leczeniu choróbreumatycznych. Do technik stosowanych w ergoterapii nale˝à:

* terapia zaj´ciowa (trening czynnoÊciowy),

* dopasowywanie sprz´tu rehabilitacyjnego (ortezy i aparaty),

* aktywna nauka codziennych czynnoÊci,

* ordynowanie i dostosowywanie Êrodków pomocniczych.

Terapia zaj´ciowa obejmuje çwiczenia, prace r´czne(rzemieÊlnicze), nauk´ aktywnego wypoczynku i inne, majàcena celu zwi´kszenie zakresu ruchów w stawach i wzmocnienieos∏abionych mi´Êni. Udaje si´ w ten sposób skorygowaçnieprawid∏owe ruchy oraz wadliwe ustawienia stawów,spowodowane bólem i ograniczonà funkcjà.

˚eby zapobiec wykrzywieniu stawów r´ki i nadgarstka,ergoterapeuta zleca np. ortezy, które pacjent zak∏ada na noc.Ortezy i stabilizatory odcià˝ajà nadmiernie napi´te wiàzad∏a,

— 68 —

Rysunek 5 Pozycja stojàca w wodzie.Zginasz i prostujesz kolana