Kultura i religie Tybetu, J. Grela 02.10.2008. Tybet w sensie geograficznym, etnicznym i kulturowym • Wyżyna Tybetańska – 2,5 mln km2, średnia wysokość 4,5 tys. m n.p.m., gęsta sieć hydrograficzna • Kraina historyczna – obszar tradycyjnie znany jako Tybet przed chińską okupacją / pokojowym wyzwoleniem w 1959 r. – 6 mln mieszkańców (w 1959 r.) • Tybetański Region Autonomiczny (TRA) utworzony przez Chińczyków w 1965 r.; 1,2 mln km2; 2,7 mln mieszkańców

Zasięg kultury tybetańskiej

• Tybet (TRA, Amdo, Kham) • Indie: Ladakh, Zanskar, Sikkim • Nepal: Mustang, Dolpo, rejon Everestu • Bhutan • Mongolia • Rosja: Buriacja, Kałmucja, rejon Tuwy

Statystyka • Położenie: Azja środkowa • Średnia wysokość 4,5 tys. m n.p.m. • Powierzchnia: 2,5 mln km kw. • Stolica: Lhasa • Źródła wielkich rzek: Jangcy, Brahamaputra, Indus, Sutlej, Kali Gandaki, Trisuli,

Manas, Subansuri • Przed 1949 r. ponad 6 tys. klasztorów i ponad 600 tys. mnichów/mniszek na 6 mln

ludności. Badania nad Tybetem •1959 Fundacja Rockefellera – środki na studia tybetologiczne •1990 Konferencja “Czterdzieści lat: Tybet 1950-1990” SOAS (Wydz. Orientalistyki i Afrykanistyki Uniwersytetu Londyńskiego) •John K. Fairbank, The Cambridge History of China, 1986, modele interpretacyjne: -misjonarzy -dyplomatów i wojskowych -dziennikarzy -badaczy kultury -podróżników Modele Fairbanka zastosowane do badań nad Tybetem: -misjonarze: od 1624 (mapy, słowniki, 1891-1931 studia historyczne i etnograficzne) -> możliwość nawróceń -dyplomaci i wojskowi: Samuel Turner, An Account of an Embassy to the Court of the Teshoo Lama in Tibet, London 1800; Journal of the Royal Geographical Society 1869 r.; misje wojskowe brytyjskie, rosyjskie, chińskie -> cele polityczne i ekonomiczne -dziennikarze: po 1903, Edmund Candler Daily Mail -> skrajne opinie, sensacje, wyjątki -podróżnicy: Marco Polo XIII w., Alexandra David-Neel XX w. wyjątkowość lub barbarzyńskość, egzotyka -pisarze

1

-badacze kultury: (1)analiza tekstów kanonicznych (od XIX w.) (2)opis społeczeństw, obyczajów Problemy badawcze •Skrótowy język -> możliwość wielu interpretacji •Homofonia -> błędy kopistów •Perspektywy metodologiczne -obserwacja uczestnicząca vs badania „salonowe” (St. Schayer) 09.10.08. Kosmogonia i mityczne początki Instytucja opowiadacza, manipy Rola mitów i legend •Opowiadanie historii, przepowiadanie przyszłości •Wyjaśnianie świata •Podtrzymywanie ładu, status quo •Chronienie świata •Integracja wspólnoty •Rozrywka Główne zespoły wierzeń i praktyk:

• Religia bez nazwy (in. religia ludzi) • Bön • Buddyzm

Istotne elementy występujące w mitach, w każdym systemie wierzeń

- Góry - Pustka/kosmiczne jajo, światło/tęcze

Góra w religii bez nazwy - Siedziba lokalnego bóstwa - Filar (oddziela niebo od ziemi, służy do komunikacji) - Pępek ziemi, oś świata - Gwóźdź („przyszpilanie” zła, trzymanie ziemi w ryzach) Góra Kailaś – utożsamiana z górą Meru, oś ziemi, łącznik między niebem i ziemią Religia bez nazwy - c.d.

• Pustka -> kosmiczne jaja -> magiczne jeziora wokół góry Kailaś. • Epos o Gesarze: historia 18 kolorowych jaj i 6 klanów (Se, Mu, Dong, Tong, Dru i Ra)

starożytnego Tybetu •Pierwotny dualizm światła i ciemności (istnienia i zapomnienia, później, w bonie, dobra i zła) - Z 5 żywiołów 2 jaja: światła i ciemności Bon

• Światło ->kosmiczne jajo składające się z 5 żywiołów (ziemia, powietrze, ogień, woda, drewno) -> główne bóstwo i 6 klas istot;

• Jasne światło -> jajo -> człowiek;

2

• Pustka -> 2 jaja -> orły (Bogaty Blask i Zmęczony Mrok) -> 3 jaja; z białego bóg, z czarnego arogancki człowiek, z nakrapianego modlitwa;

• Pustka -> błękitny blask -> tęcza -> rosa ->jajo (skorupka -> góry, białko -> kosmos, żółtko -> duch wód, wszystkie żywioły.

Buddyzm

• Cykliczne powstawanie wszechświata zgodne z teorią karmana; • Przestrzeń -> wiatr -> ogień -> woda ->ziemia.

Tybetańczycy wywodzą się od małpy (bodhisattwa Awalokiteśwara) i złośliwej demonicy Wierzenia i kulty lokalne 9 form „religii ludzi” (mi chos): •Pochodzenie świata •Pochodzenie istot żywych •Podział kosmosu •Genealogia władców •Genealogia poddanych •Pochodzenie doktryny •Pochodzenie wiosek •Pochodzenie ojca i matki •Radosne pieśni aluzyjno-symboliczne. Główne elementy wierzeń •Waloryzacja życia doczesnego •Wiara w boskie pochodzenie królów •Brak kultu przodków •Mnogość niewidzialnych istot •Pomyślne (bkra shis) i niepomyślne (bkra mi shis) relacje (rten ’brel) •Nieustanna konieczność zadośćczynienia i ochrony •Istnienie duszy (bla) Typy istot niewidzialnych •se (gsas); pochodzące z białych kierunków (dkar phyogs) •łal (dbal); pochodzące z czarnych kierunków (nag phyogs). •tenglha (steng lha) – przebywające nad ziemią •cen (btsan), nien (gnyan) – na poziomie ziemi •lu (klu) – pod ziemią, w wodach Bóstwa opiekuńcze •dralha (dgra lha) – osobiste bóstwo opiekuńcze •pholha – bóstwo mężczyzn •molha – bóstwo kobiet •sianglha (zhang lha) – bóstwo wuja ze strony matki •soklha (srog lha) - bóstwo siły życiowej Symbolika 5 kolorów •żółty : ziemia •biały : woda

3

•czerwony : ogień •zielony : wiatr •niebieski : przestrzeń (elementy konstytutywne makro- i mikroświata) Pojęcia „czystości” i „skalania”

• Drib (grib) – skalanie; • Lungta (rlung rta) – pomyślność.

Czynności i sytuacje wywołujące skalanie

• zanieczyszczenie powietrza • zanieczyszczenie wody, budowa zapory, prace irygacyjne itp.; • zadawanie bólu żabom, wężom; • „zranienie” ziemi; • usuwanie głazów; • ścinanie drzew. • poród; • przekroczenie czyjegoś ciała, odzieży, cienia; • noszenie cudzych ubrań; • noszenie brudnych ubrań; • rozmawianie o innych; • menstruacja; • zabójstwo • przebywanie wśród osób nieuczciwych, niemoralnych ; • oddawanie moczu na drogę; • gaszenie ogniska moczem, przekraczanie ognia; • udawanie chorego lub zmarłego; • śmierć

Niektóre rytuały oczyszczające •Opis źródła skalania i palenie tojadu •Palenie wonnych gałęzi, sang (bsang), okadzanie wonnym dymem •Skrapianie wodą •Rysowanie swastyk na drzwiach •Zmiana imienia •Ly (glud) – złożenie okupu •Rytuały apotropaiczne

Mary Douglas, Czystość i zmaza, PIW, Warszawa 2007

16.10.08. Pierwsze dynastie, … Prehistoria – epoka kamienia •paleolit (gr. palaiós ‘stary’, ‘dawny’, líthos ‘kamień’) 800 tys. – 15 tys. lat p.n.e. Wykopaliska w Tingri ok. 20 tys. lat p.n.e. •mezolit 15 tys. – 8 tys. lat p.n.e. •neolit 8 tys. – 2 tys. lat p.n.e. •epoka brązu 2 tys. – 1 tys. lat p.n.e.

4

•epoka żelaza 1000 p.n.e. – 600 n.e. •Nomadzi między 20 tys. a 8 tys. lat p.n.e. •Wykopaliska z epoki neolitu w Yunsing, Jumu i Gyarama (Nyingchi), Bai-bung i Marniyong (Medog), Qukong na pn.wsch. od Lhasy oraz Karub w Qamdo •Wykopaliska z epoki żelaza w Szangszung (Tybet zach.), 500 stanowisk archeologicznych •Szangszung jako Shantong– wzmiankowany od I w. p.n.e. w Zapiskach historyka autorstwa Sima Qian •Tybet jako βαται od II w n.e. w Nauce geografii Ptolemeusza Podstawowe źródła informacji

• Manuskrypty z Dunhuangu • Ludowe opowieści (np. Epos o Gesarze) • Kroniki • Historie religijne: a) bonu b) buddyzmu

Dunhuang - stare chińskie miasto na jedwabnym szlaku ; w pobliskich 492 grotach (Mogao) znaleziono malowidła naskalne i manuskrypty. Źródła bonu: Istnienie starożytnego królestwa Szangszung (zach. Tybet, wokół Góry Kailaś); Źródła bonu i buddyjskie: Pojawienie się królestwa Tybetu w dolinie rzeki Jarlung (Brahmaputra), 127 p.n.e. Pierwsi królowie:

• (1) Njatri Cenpo • (8) Drigum • (28) Lha Totori ok. 333 n.e. lub 433 n.e. • (32) Namtri Songcen • (33) Songcen Gampo (żył ok. 609-650) – małżeństwa polityczne z księżniczkami

Szangszungu, Nepalu i Chin; • (38) Trisong Decen (rządy 755-797).

Songcen Gampo •Źródła historyczne średniowieczne (Gsel ba'i me long oraz Sonam Gyaltsen, Rgyal rabs) i literackie (Mani bka‘ 'bum), legendy tybetańskie •Małżeństwa z 2 księżniczkami: chińską (Wencheng) i nepalską (Bhrikuti) •Fundowanie świątyń •Kontakty kulturalne z sąsiadami Tybetu •Wprowadzenie pisma tybetańskiego klasztor Samje (lata 70. VIII w.) Wiek IX – schyłek buddyzmu: król Ralpaczien (rządy od 815-838) – zamordowany po wprowadzeniu podatku na budd. mnichów Wiek IX – przewaga bonu •król Langdharma (rządy 838-842) – prześladowanie buddyzmu- mnich-morderca Lhalung Palgi Dordzie

5

•upadek dynastii „religijnych królów” (chos rgyal) i rozdrobnienie Tybetu lata 850-1050 Małe królestwa •Purang •Maryul (obecny Ladakh) •Guge 1100 km na zach. od Lhasy (doliny Zanskaru, Lahul, Spiti) -Antonio del Andrade 1626 -Giuseppe Tucci, Anagarika Govinda Wiek XI •II etap wprowadzenia buddyzmu do Tybetu •Szkoły nowe (sarma) Historia polityczna •XIII w., Czyngis-chan i jego następcy •1244 Sakya Pandita •relacje polityczno-religijne między Mongołami a sakjapami; od Kubilaj-chana i bratanka Sakja Pandity, Pagpa Lamy, instytucja „mistrza-darczyńcy” •1368 upadek mong. dynastii Juan; w Tybecie rządy świeckiej dynastii Phagmo Dru •Tsongkhapa (1357-1419) i gelugpowie •Dalaj lamowie od 1578 •protektorat chiński 1721 – 1912 •1913-1949 okresy niezależności Tybetu (własne: władza, sądownictwo, polityka zagraniczna) •1949-1958 2. rewolucja chińska -> tzw. pokojowe wyzwolenie Tybetu, koniec hierokracji i feudalizmu,pańszczyzny vs. inwazja i okupacja Tybetu 23.10.08. Nomadyzm, osadnictwo, schemat domostwa Prehistoria •paleolit (800 tys. – 15 tys. lat temu) –myślistwo, zbieractwo, żywienie się padliną, wykorzystywanie tego, co dostępne w środowisku -> nomadyzm •mezolit (15 tys. – 8 tys.) – myślistwo typu traperskiego, zbieractwo, kopieniactwo, początki udomowienia bydła -> półnomadyzm, ograniczone przemieszczanie się Gospodarka pierwotna •Zdobywanie (a nie wytwarzanie) dóbr materialnych zaspokajających biologiczne potrzeby człowieka •Brak pieniądza, rynku •Brak pojęcia ceny •Związek działań o charakterze ekonomicznym ze strukturą społeczną •Związek z wyobrażeniami o świecie •Podziały oparte na cyklach naturalnych, brak abstrakcyjnych podziałów czasu i przestrzeni •Zaspokajanie konkretnych potrzeb a nie generowanie zysku Prehistoria - c.d. •neolit (8 tys. – 2 tys.) -gospodarka wytwórcza pasterstwo, kopieniactwo, uprawa roślin -początki osadnictwa

6

-pojawienie się 2 zantagonizowanych grup: nomadów (‘brog pa) i rolników (zhing pa, rong pa) -wyż demograficzny -zdobienie przedmiotów użytkowych Środowisko:

• Średnia wysokość 4500 m npm; • Od wysokości 3500 m npm wzwyż uprawy niemożliwe, wyłącznie pastwiska; • Nomadzi (‘brog-pa) nie muszą walczyć z rolnikami (zhing pa, rong pa) o tereny.

Etymologia. Pojęcie ‘nomady’ •gr. nomos = łąka, pastwisko, pole•gr. nomas (l.mn. nomados) wyraz pochodny od nemein = rozdzielać, rozkładać (rozmieszczać w otwartej przestrzeni)•Metafora ‘wędrowca bez celu’, braku dróg, granic, murów. Główne grupy nomadów •Grupy zbieraczo-łowieckie•Pasterze •Handlarze i rzemieślnicy Nomadyzm •gospodarka : -zróżnicowana hodowla zwierząt, pasterstwo -niewiele bogactw materialnych •struktury społeczne : -klanowość -współpraca •tryb życia: - ruchliwość

Podstawowe strategie dotyczące przetrwania •wierzenia : - efemeryczność zjawisk -wielofunkcyjność jednostki -respektowanie środowiska •mobilność •zróżnicowana hodowla •handel (karawany) •solidarność w obrębie grup Wnętrze namiotu Część lewa – żeńska, Część prawa – męska,

tzw. biała aktywność (mleko, masło, ser, wełna);

tzw. aktywność czerwona (mięso, skóry);

Przechowywanie pożywienia.

Ołtarz z lampką maślaną, wizerunkami bóstw

Podejmowanie gości • Część środkowa: palenisko, kuchnia; otwór w dachu; • Przy ścianach kufry, legowiska, okrycia.

7

Główne zwierzęta hodowlane •Kozy •Owce •Jaki (rodz. żeński: dri) •Hybrydy jaków (np. dzo = krowa / byk + jak / dri) •Konie Zagrożenia dla nomadycznego trybu życia •ideologia komunistyczna •chęć kontrolowania obywateli •uprzemysłowienie •kryzysy ekologiczne •niedostatek wody pitnej •wzorce łatwego życia •globalizacja Struktury społeczne Konsekwencje gospodarki wytwórczej •Osiadły tryb życia •Pojawienie się trwałych konstrukcji, ze słomy i gliny, z kamienia •Wyż demograficzny •Pojawienie się grup wojowników, żołnierzy •Pierwsze miasta – epoka żelaza (1 tys. p.n.e. do 600 n.e.)

• nomadzi – organizacja klanowa • ludność osiadła – układ klasowy:

Klan (rus; kość) • patrylinearyzm; • egzogamia; • patrylokalność; • wspólne bóstwo opiekuńcze; • solidarność

Poziomy podział społeczeństwa

• Dzieci do ok. 14-16 roku życia • Dorośli • Starzy po 50 r. życia

Małżeństwo

• endogamia (w sensie warstwy społecznej, ta sama warstwa) lub hipergamia (mężczyzna z wyższej klasy);

• odrzucenie hipogamii (kobieta z wyższej klasy); • domena świecka, nie związana z religią

Zawieranie małżeństwa

• Małżeństwo aranżowane za plecami dziewczyny: - wymagana zgoda ojca i brata matki;

8

- konsultacje astrologiczne; - wizyty kandydatów

• spisanie kontraktu: – zabezpieczenia; – prawa i obowiązki obojga; – formułki pomyślności;

• rekompensata za wychowanie dziewczyny (pieniądze, żywność, zwrot kosztów dotychczasowych spotkań);

• zabranie dziewczyny do domu przyszłego męża. formy małżeństw

- monogamia (w Amdo i współcześnie); – poligynia (instrument polityczny); – poliandria braterska (najczęstsza)

Wdowieństwo kobiet

• ponowne małżeństwo nie jest zakazane; • lewirat (poślubienie wdowy przez młodszego brata zmarłego); • zarządzanie majątkiem aż do dorosłości najstarszego syna.

Społeczeństwo warstwowe (rigs)

• Kler (mkhen-po / dge-bshes, dge-tshul, dge-slong, rab-’byung; sngags-pa); • Szlachta sku-drog (yab gzhis, sde-dpon, mi-drag, skyus-ma); • Lud mi-ser (kupcy, rolnicy, nomadzi, chłopi pańszczyźniani); • Klasy najniższe rigs ngan (rzeźnicy, kowale, rybacy).

Struktura społeczeństwa w XIX w. Cała populacja tybetańska 3,5 mln Tybet centralny 1 mln Tybet centralny XIX wiek: 600 tys. rolnicy, 200 tys. pasterze, 150 tys. kler, 50 tys. szlachta, kupcy, artyści Diaspora indyjska po 1959 roku 54 obozy uchodźców w 26 źródłem utrzymania głównie rolnictwo, w 17 rolnictwo i przemysł w 11 rzemiosło Bon pierwotny i religijna orientacja pragmatyczna Znaczenia terminu „bon” •Recytować, mamrotać •Tybetański kapłan-szaman (bon, bonpo, gshan) •Religia kształtowana w konfrontacji z buddyzmem •Prawda, rzeczywistość

9

Etapy rozwoju bonu •Bon pierwotny (bon dang po) •Bon stary (bon rnying ma); jungdrung bon (g.yung drung bon) – zapoczątkowany przez Szienraba p.n.e. •Bon nowy (bon gsar ma) – religia ukształtowana w XI-XV w., rozwijająca się do dziś Bon pierwotny •systemy dywinacyjne •sposoby przekupywania duchów •rytuały apotropaiczne •zasady wzmacniania i chronienia siły życiowej •zapewnianie harmonijnego przejścia między porami roku •ofiary, śpiewy i ceremonie dla utrzymania porządku świata Biografie Szienraba •mDo’-’dus (Zbiór aforyzmów), koniec VIII w. •gZer-mig (Przekłuwające oko), 2 tomy, X i XI w. •bLo-ldan sNying-po, gZi-brjid (Olśniewający), 12 tomów, XIV w. Systemy nauczane przez Szienraba - Bon dziewięciu pojazdów (theg pa rim dgu’i bon): (a)Skarb południowy (lho gter) (b)Skarb północny (byang gter) (c)Skarb centralny (dbu gter) - Cztery bramy i skarb [jako] piąty (sgo bzhi mdzod lnga) 9 pojazdów wg klasyfikacji południowej 1) Pojazd bonu dywinacji (phywa gshen thegpa) 2) Pojazd bonu przejawienia (snang gshen thegpa) 3) Pojazd bonu mocy magicznych (‘phrul gshen thegpa)4) Pojazd bonu dotyczący istnienia (srid gshen thegpa)5) Pojazd bonu cnotliwych adeptów (dge snyen thegpa)6) Pojazd bonu mędrców (drang srong thegpa)7) Pojazd bonu białego „a” (a dkar thegpa) 8) Pojazd bonu pierwotnego (ye gshen thegpa) 9) Pojazd najwyższy (bla med thegpa) Cztery bramy i skarb piąty 1)Białe wody (chab dkar) 2)Czarne wody (chab nag) 3)Sfera pożytku (‘phan yul) 4)Instrukcje mistrza (dpon gsas) 5)Esencja (mtho thog) Panteon bonu •Kuntu Zangpo i Kuntu Zangmo (kun tu bzang po/mo)•Dziamma (byams ma), Satrig Ersang (sa trig er sangs) •Szienla Ykar (gshen lha ‘od dkar) •Sangpo Bumtri (sangs po ‘bum khri) •Sipej Gjalmo (srid pa’i rgyal mo) Pojęcia określające zdrowie jednostki

10

•la (bla) •ji (yid) •sem (sems) •ce (tshe) •sok (srog) Buddyzm monastyczny i tantryczny Buddyzm klasyczny •Pojawienie się buddyzmu – VI w. p.n.e. •Trzy cechy istnienia (3 pieczęcie buddyzmu): - nie-ja (pal. anatta, sanskr. anātman), współzależne powstawanie (relacyjność); -nietrwałość (anicca, anitya); -cierpienie (dukkha, duhkha), brak trwałej satysfakcji Pojęcie indywiduum Nieustannie zmieniający się układ 5 elementów (pal. khandha, sanskr. skandha): 1.forma (ciało) 2.odczucia 3.percepcja 4.skłonności, impulsy 5.świadomość Cztery szlachetne prawdy: •O cierpieniu (sansara) •O źródle cierpienia (pragnienie, niewiedza) •O możliwości ustania cierpienia (nirwana) •O ścieżce kładącej cierpieniu kres (środkowa ścieżka, ośmioraka ścieżka) Cierpienie •8 typów : -narodziny, starzenie się, choroby, śmierć - smutek/niepokój, przebywanie z tymi/tym czego się nie lubi; nieobecność tych/tego, co się lubi; nieosiąganie tego, czego się pragnie •3 aspekty: -cierpienie cierpienia -cierpienie zmiany -cierpienie uwarunkowania Źródło cierpienia •Pragnienie istnienia •3 korzenie zła: -pragnienie/lgnięcie -niechęć/złość -niewiedza/obojętność •Prawo karmana (przyczyna -> skutek) -intencja, działanie, zamierzony skutek, zadowolenie -odradzanie się (sansara)

11

Kres cierpienia •zrozumienie rzeczywistości, wyeliminowanie pragnień -> zakończenie cierpienia i kołowrotu narodzin •wyzwolenie (nirwana) Ośmioraka ścieżka : 1.Prawidłowe zrozumienie 2.Prawidłowa intencja 3.Prawidłowa mowa 4.Prawidłowa aktywność fizyczna 5.Prawidłowe zarobkowanie 6.Prawidłowy wysiłek 7.Prawidłowa uważność 8.Prawidłowa koncentracja 1-2 mądrość 3-5 moralność 6-8 koncentracja Metody •moralność •koncentracja, wchłonięcie medytacyjne, wyciszenie •wgląd, introspekcja, zrozumienie Historia buddyzmu •Theravāda, doktryna starszych •Mahāyāna wielki pojazd, początek naszej ery, północne Indie -perspektywa indywidualistyczna vs. uniwersalna -celibat/życie świeckie Rozprzestrzenianie się buddyzmu Misje buddyjskie od III w. p.n.e. za indyjskiego cesarza Aśoki Theravāda w Azji połudn. i połudn-wsch: Sri Lanka, Tajlandia, Kambodża, Myanmar, Laos, część Wietnamu Mahāyāna i formy tantryczne: Chiny, Japonia, Korea, Tybet, Bhutan, Mongolia Buddyzm klasztorny •Reguły dyscypliny : -kraje therawady - 227 dla mnichów i 311 dla mniszek -Chiny, Japonia, Korea, Wietnam - 250 i 348 -Region Himalajów i Mongolia - 253 i 364 •pierwsze vihary w Indiach, wędrowni mnisi vs. cenobici •cenobita (z gr. koinos, koinobios) – żyć we wspólnocie, vs. eremita •Od pocz. I w. n.e. wielkie klasztory-uniwersytety w Indiach, m.in.: -Nalanda (427-1197) -Wikramasila (VIII-XII w.) Tantra •Ruch duchowy zapoczątkowany na terenie Indii/dzisiejszego Pakistanu ok. IV w n.e

12

•Tantryczne kulty w szkołach hinduistycznych (np. śiwaickich) i buddyjskich •etymologia ludowa - tan = rozciągać, przedłużać- trayati = wyzwolenie •etymologia nowoczesna: nić, continuum doktryna •odpowiedniości/tożsamość umysłu i materii, mikrokosmosu i makrokosmosu -> możliwość zmiany, transformacji, wpływania na rzeczywistość •androgyniczność podstawy zjawisk cel tantry •całościowa transformacja człowieka •zniesienie polaryzacji •ostateczne wyzwolenie

- uzyskiwane poprzez rytuały i psycho-fizyczne formy medytacji metody -specyficzne pozycje (mudra, njasa) -recytacje formuł 1-sylabowych (bidża) i wielosylabowych (mantra) -diagramy okrągłe lub wielokątne (jantra, mandala) -ceremonie adoracji (pudża) -ćwiczenia psycho-fizyczne (joga) buddyzm tantryczny (wadżrajana, mantrajana) •Pojawienie się buddyjskiej tantry między IV a VI w •Teksty tantryczne: „natchnione”, symboliczne •Idea różnych poziomów nauki, dostosowanych do poziomu rozwoju duchowego adeptów •Rozprzestrzenianie się: z Tybetu (VII w.) do Mongolii od XIII w.; z Chin (IV w.) do Korei i Japonii VIII w. Doktryna buddyjskiej tantry •Fundamentalne zasady buddyzmu (3 pieczęcie) •Pojęcie tathagatagarbhy, zarodka buddy, natury buddy, u wszystkich odczuwających istot •Prawda konwencjonalna i ostateczna Tantryczne bóstwa •Uczniowie wychwalani w sutrach mahajany : -Mandziuśri (mądrość) -Awalokiteśwara (współczucie) -Samantabhadra (postępowanie) -Kszitigarbha (oddanie) •Panteon: 84 tysiące bóstw - bóstwa medytacyjne jako symboliczne, idealne wzorce dla adepta Metody buddyjskiej tantry •Ciało, mowa, umysł •Joga bóstwa - wizualizacja - mantra - utożsamienie

13

•joga guru - oddanie Cel aktualizacja lub rozwinięcie natury buddy, by pomagać wszystkim odczuwającym istotom Etapy buddyzacji Tybetu Buddyzm w Tybecie Wydarzenie legendarne – V w., król Lha Totori ok. 433 n.e. 1. etap – VII-IX w. 2. etap – od XI w. Pierwszy etap

• (Lha Totori ok. 333 n.e. lub 433 n.e.) • Songcen Gampo (życie ok. 609-650)

–podboje militarne -> zjednoczenie plemion -polityczne powody 5 małżeństw -sprowadzanie dzieł literackich i uczonych -konieczność wprowadzenia pisma -zainteresowanie buddyzmem, budowa świątyń Początki pisma tybetańskiego •Wersja bonu: V w., na bazie smar, alfabetu królestwa Szangszung (Tybet zachodni) •Wersja buddyjska: VII w., pismo opracował Thonmi Sambhota, na bazie devanagari (Indie)

• Trisong Decen (rządy 755-797)

-zaproszenie Santarakszity i Padmasambhawy -budowa klasztoru w Samje -zorganizowanie grupy tłumaczy pod kierunkiem Pagora Wairoczany Klasztor w Samje

• Santarakszita wyświęca na próbę 7 mnichów; • 792-794 debata między Heszangiem Mahajaną a Kamalaśilą;

Źródła : Le Concile de Lhassa, tłum. P. Demiéville; Nubchen Sangye Yeshe, bSam gtan mig sgron (Lampa oka kontemplacji); Sakya Pandita, Thub pa'i dgongs gsal, XIII w.

• ogłoszenie buddyzmu indyjskiego religią państwową. częściowa eliminacja wierzeń bonu przez Padmasambhawę usunięcie adeptów buddyzmu chińskiego (ch’an) po przegranej debacie w Samje ukształtowanie się starej tradycji, ningma (rnying ma) •Kontakty z innymi religiami: -manicheizm Ujgurów -nestorianizm Wiek IX •korekta pisowni tybetańskiej •pierwsza standaryzacja stylu i słownictwa

14

•powstanie pierwszych słowników •ponowne przetłumaczenie wcześniejszych tekstów •dalsze prace translatorskie (sutry i tantry) : Hindusi - piecza merytoryczna, Tybetańczycy dbałość o poprawność językową •katalogowanie tłumaczeń (w 824 r. ponad 700 tekstów) Wiek IX od 838 r. - przewaga bonu

• upadek dynastii „religijnych królów” Wiek X •bezkrólewie, anarchia •dalsze prześladowania buddyzmu •powstanie małych królestw: - Purang - Maryul (obecny Ladakh) - Guge (doliny Zanskaru, Lahul, Spiti) Wiek XI •mnich, tłumacz Rinczen Zangpo (958-1055) i przybycie Atiśi, bengalskiego nauczyciela (1042-1055) •liczne podróże Tybetańczyków do Indii Buddyzm w Tybecie – II etap: szkoły nowe, sarma:

- kadam (bka’ gdams) -> gelug (dge lugs); - kagju (bka’ brgyud); - sakja (sa skya).

Pozostałe szkoły – odrodzenie -yungdrung bon, teksty „odkryte”, termy, autor: Drenpa Namka; pierwsi tertoni pasterze w 913 r., XI w. Szenczen Luga -stara tradycja, ningma, teksty „odkryte”, termy, autor: Padmasambhawa; pierwsi tertoni XI w.: Sangje Lama i Drapa Ngonszie, „odkrywcy” czterech tantr medycznych XI w. Różne rodzaje term Wiek XIII w. relacje polityczno-religijne między Mongołami a sakjapami; od Kubilaj-chana i bratanka Sakja Pandity, Pagpa Lamy, instytucja „mistrza-darczyńcy” Wiek XIV •1368 r. upadek mongolskiej dynastii Juan; w Tybecie rządy przejmuje świecka dynastia Phagmo Dru •reformator Tsongkhapa (1357-1419) i szkoła gelug Dalajlamowie od 1578 Kanony pism Kompilacja kanonu •pocz. XI w. – trzecia korekta języka tłumaczeń -opracowanie ścisłych ekwiwalencji -stosowanie własnego materiału językowego (minidefinicje, ewolucja semantyczna pojęć)

15

-podpisywanie się tłumaczy i korektorów pod tekstem •koniec XII w. - upadek buddyjskiej cywilizacji w Indiach •XIII w. buddyzm religią większości Tybetańczyków •przymiarki do opracowania kanonu •podział tekstów na słowa Buddy, Kangjur (bka’-’gyur), i komentarze, Tengjur (bstan-’gyur) •ustalenie kryteriów autentyczności (istnienie sanskryckiego pierwowzoru) •Butön (1290-1364) – porównywanie różnych wersji tekstu, wybór właściwej •żłobienie lustrzanego obrazu w drewnianych matrycach Kangjur •pierwsze wydanie wiek XIV, Narthang (100 woluminów) •późniejsze edycje: Derge, Lithang, Kumbum, Pekin (różnice dotyczą kolejności sekcji oraz klasyfikacji tekstów tantr) Zawartość Kangjuru •sekcja winaji 13 vol., teksty szkoły mulasarwastiwady •sekcja pradżniaparamity 21 vol. •sekcja Awatamsakasutry 6 vol. •sekcja Ratnakuty 6 vol., 49 sutr mahajany tzw. III obrotu kołem dharmy •sekcja sutr 30 vol., ponad 200 sutr mahajany i niecałe 50 sutr therawady •sekcja mahaparinirwany 2 vol., podstawowa sutra mahajany •sekcja tantr 22 vol., w tym 1 tekst starej szkoły Tengjur •225 vol. wyd. Narthang, 224 wyd. Pekin (3626 tekstów): -sekcja hymnów i laudacji (1 vol.) -sekcja sutr (137 vol.) – traktaty i komentarze m.in. Nagardżuny, Czandrakirtiego, Śantidewy, Asangi -sekcja innych tekstów: Abhidharmakośa Wasubandhu, Dżatakamala, traktaty logiczne, dotyczące gramatyki, poetyki, retoryki, medycyny, astrologii, wróżbiarstwa; słowniki, teksty literackie Kryteria kanoniczności tekstu w tradycji tybetańskiego buddyzmu •istnienie sanskryckiego oryginału Konsekwencje przyjętych kryteriów autentyczności •włączenie pism niebuddyjskich •wpływ na literaturę •wykluczenie pism używanych przez adherentów bonu oraz starej szkoły buddyzmu •opracowywanie kanonów (bonu i) starej szkoły Ewolucja bonu

• Szienrab – założyciel • 6 tłumaczy: - Muca Trahe (dmu tsha tra he) z Persji; - Tritok Paca (khri thog spa tsha) z Szangszungu; - Hulu Palek (hu lu spa legs) z Sumpy; - Lhadak Ngakdröl (lha bdags sngags grol) z Indii; - Lektang Mangpo (legs tang rmang po) z Chin; - Sertok Cziedziam (gser thog lce byams) z Mongolii.

16

Bon późniejszy (zbuddyzowany?) •Monizm metafizyczny (wszechdobro) •Wielka doskonałość •Białe a Kanon bonu •Opracowanie w XV w. •Części: sutra, tantra, ‘bum (odpowiednik sekcji literatury pradżnaparamity), mdzod (odpow. abhidharmy), 175 woluminów •Zbiór tekstów egzegetycznych 131 woluminów •Oskarżenie wyznawców bonu o plagiat Klasztor Menri 20.11.08. Szkoły buddyjskie w Tybecie Klasyfikacja ogólna

• stara (rnying ma) – od VIII w. • nowe (sar ma) – od XI w.

8 wielkich szkół

• Stara, ningma (rnying ma), Padmasambhawa; • Ustnych pouczeń, kadam (bka’ gdams), Atiśa -> Tsongkapa XIV w., szkoła prawych,

gelug (dge lugs); • Szarej ziemi, sakja (sa skya), Wirupa; • Ustnej tradycji, kagju (bka’ brgyud), Naropa • Ustnej tradycji z Szang, szangpa kagju (shangs pa bka’ brgyud), Niguma; • Sześciu połączeń, dziordruk (sbyor drug), in. Diamentowej jogi, dordzie naldzior (rdo

rje rnal byor); • Usuwania, szidzie (zhi byed), Padampa Sangje, oraz Odcinania, czie (gcod), Maczik

Labdryn • Trzech diamentów, dordzie sum (rdo rje gsum), Orgienpa.

Specyfika starej szkoły

• Kult Padmasambhawy; • Tradycja „term”, ukrytych tekstów, przedmiotów; • 9-stopniowa klasyfikacja nauk Buddy; • Doktryna „wielkiej doskonałości”, dzokczien (rdzogs chen; rdzogs pa chen po) • Bardzo późna instytucjonalizacja; • Liczebna przewaga sanghi świeckiej, jogicznej (ngakpowie) nad monastyczną.

Typy transmisji doktryny w starej szkole •długi przekaz (ring rgyud) – kama (bka’ ma) •krótki przekaz (nye rgyud) – terma (gter ma) •wizje (dag snang) 9 pojazdów (9-stopniowa klasyfikacja nauk)

• 3 kładące nacisk na ascezę (śrawakajana, pratiekabuddhajana, bodhisattwajana) • 3 oczyszczające strumień świadomości

17

• 2 transformujące świadomość • 1 ścieżka samowyzwolenia, wielkiej doskonałości

Doktryna „wielkiej doskonałości” Spór o pierwszeństwo między bonem a starą tradycją buddyzmu Sakja Pandita (XIII w.): „wielka doskonałość” to doktryna chińska Sumpa Khenpo (XVIII w.): doktryna hinduistyczna, występująca w wedancie •Jedna podstawa -> 2 sposoby przejawiania się (czysty vs. nieczysty), 2 sposoby poznawania •Umysł empiryczny (tyb. sems) – poznanie konceptualne (racjonalne) i poznanie niekonceptualne (zmysłowe) •Świadomość nieintencjonalna, czysta (tyb. rigpa) – poznanie niekonceptualne 8 symboli pomyślności •muszla prawoskrętna •8-szprychowe koło dharmy •waza skarbów •lotos •węzeł •chorągiew zwycięstwa (proporzec) •baldachim (parasol) •2 ryby Szkoła ustnych pouczeń, kadam(pa)

- Rinczen Zangpo (958-1055) - Atiśa (983-1054); - Dromtynpa - główna technika – lodziong, ćwiczenie nastawienia - XIV w. Tsongkapa (1357-1419) -> szkoła prawych, gelug(pa); - główna technika – lamrim czienmo

Szkoła szarej ziemi, sakja

• Khon Kyncziok Gjalpo (1034-1102); - główna technika – lamdre, ścieżka i jej owoc: a) podstawa, czyli 3 typy wrażeń b) ścieżka, czyli 3 kontinua

• Sakja Pandita (1182-1251)

Szkoła ustnej tradycji, kagju

• Indie: Tilopa, Naropa • Tybet: Marpa-tłumacz (1012-1097) • Milarepa (1040-1123) • Gampopa - 4 odłamy większe (cal, baram, karma kagju, pagmodru) - 8 mniejszych

Doktryna • Teoria percepcji • Główna technika - mahamudra

18

Szkoła ustnej tradycji z Szang, szangpa kagju

• Niguma, Sukhasiddhi • Kjungpo Neldzior (978-1128)

Specyfika: - 5 systemów tantrycznych w obrębie jednej mandali - teoria relaksacji (rang bab) - jogi Nigumy i Sukhasiddhi

Szkoła sześciu połączeń (dziordruk) Kalaczakra – koło czasu Szkoły: usuwania (szidzie), odcinania, (czie) lgnięcia do „ja” Szkoła trzech diamentów, dordzie sum: ciało, mowa, umysł (?) Klasztory. Koncepcja reinkarnacji Hierarchia klasztorna

• opat, zwykle khenpo lub gesze • dordże lopyn • umze • mistrz dyscypliny • [straż (dob dob)] • mnisi w pełni wyświęceni • mnisi-nowicjusze

Ciała buddy •Buddyzm pierwotny, kanon palijski: - ciało materialne, zbudowane z 4 żywiołów, podlega zmianom i degeneracji -ciało mentalne, przejawiane w świecie bogów -ciało (korpus) nauk, pal. dhammakaya, przejaw aktywności Buddy Mahajana, Sutra Vajracchedica: “Ktokolwiek postrzega mnie w ciele albo słyszy mój głos jest na błędnej ścieżce i nie może ujrzeć Buddy. Buddę poznaje się po nauce (dharma); jego zdolność ukazywania [drogi] pochodzi z dharmakaji, jednak faktyczna natura dharmy nie stanowi przedmiotu poznania i nikt nie może być jej świadomym jako przedmiotu”. Mahajana, sutra Samadhiradża •ciało dharmy – niezróżnicowane i niezmierzone, natura rzeczy, przedmiot poznania wyłącznie mistycznego. •ciało foremne, o wyróżniających je 32 cechach fizycznych dostępne zmysłowo dla bogów i ludzi Mahajana •Po III w n.e., szkoła jogaczary – ostateczna, klasyczna wersja koncepcji ciał buddy: -dharmakaja (ciało dharmy) – sposób istnienia zjawisk, rezultat wglądu w naturę rzeczywistości

19

-rupakaja (ciało formy) – przejawiane dla innych Tybetańska doktryna trzech ciał •dharmakaja (ciało dharmy) •sambhogakaja (ciało radości) – ze światła •nirmanakaja (ciało przejawione) -najwyższe -tzw. emanacje rodzące się rozmaicie -artyści, rzemieślnicy oraz przedmioty sztuki sakralnej Tulku (tyb. sprul sku) •Dosł. ciało iluzoryczne, sanskr. nirmanakaja •W tradycji tybetańskiej istota, która odradza się świadomie, by pomagać innym •Pierwszy rozpoznany tulku: Karma Pakszi, 1204 r. •Najbardziej znany: Dalajlama, od 1391 r. (1578) Instytucja tulku, reinkarnowanych lamów •Rozwój XII-XIV w., wszystkie szkoły •Możliwość dziedziczenia klasztoru, majątku •Procedury uznawania dziecka za inkarnację •Zmiana statusu społecznego rodziny, której członek został rozpoznany jako tulku Tulku a polityka •Tulku jako emanacje bóstw (Dalajlama, Karmapa – Awalokiteśwara, Sakja Tridzin, Konfucjusz, mandżurscy władcy – Mandziuśri, Czyngis chan i jego następcy – Wadżrapani) •Koniec XVII w. mandżurskie rozróżnienie na lamaizm (lamajiao) – buddyzm w Tybecie, Mongolii i buddyzm (fojiao) – buddyzm w Chinach •Tulku politycznie użyteczni - hefo, żyjący Budda 27.11.08. Tybetańska literatura Transmisja ustna – do VII w. n.e. Śpiew, poezja i sztuka opowiadania, gawędy – ważne elementy życia •Deklaracje o aneksji terytorium •Prawa i edykty •Popularne kuplety •Epos o Gesarze, patronie wojowników •Zagadki, śpiewy naprzemienne (lde’u) •Legendy, bajki (sgrung) •Przysłowia (gtam dpe) •Pieśni uliczne Narzędzie – język •Rodzina tybeto-birmańska •Język monosylabiczny •Pismo – sylabariusz, od VII w n.e. •Homofonia •Olbrzymia różnica między zapisem a współczesną wymową

20

Trudności badawcze •Niestabilna ortografia przez ok. 3-4 stulecia •Liczne dialekty -> literatura przekazywana ustnie niezbadana •Teksty dyktowane -> błędy ortograficzne przy zapisie •Sposoby utrwalania przekazu (zapamiętywanie, ręczne kopiowanie, zwyczaj skracania słów) Gatunki literackie 1.Kanony pism buddyjskich (Kangjur i Tangjur), 4 569 tekstów przełożonych z sanskrytu 2.Teksty pisane bezpośrednio po tybetańsku •Dzieła zebrane (gsung ‘bum) •Legendy i budujące biografie, hagiografie (rnam thar) •Aforyzmy moralne (legs bshad) •Parabole religijne (dpe chos) •Mistyczne pieśni (mgur) •Wiersze (snyan ngag) -Wers 5 lub 6 sylab, później 11-17 (Kavyadarsha, Zwierciadło poezji, Dandin) -wiersz biały od 1983, Dondrub Gjal (1953-1985) Środki stylistyczne •Rytm i cezura •Aliteracje i asonacje •Zdwojone sylaby lub sylaby niemające sensu leksykalnego •Metafory Tybetański system edukacji i debat filozoficznych Buddyjski podział nauk

1. Sztuka i rzemiosło 2. Medycyna 3. Językoznawstwo 4. Logika i dialektyka 5. Filozofia / nauka wewnętrzna (buddyzm).

Sytuacja w roku 1995

• 3 950 szkół podstawowych – 258 651 uczniów (70 % dzieci) • 89 średnich ogólnokształcących – 33 009 uczniów • 16 średnich technicznych – 5 730 uczniów • 4 szkoły wyższe – 3 736 studentów

Dyscypliny nauczane w klasztorach, program studiów

• winaja (dyscyplina klasztorna) • abhidharma (buddyjska metafizyka, psychologia) • sutry • tantry • ontologia • epistemologia • logika • doksografia

Studiowane teksty

21

• Literatura kanoniczna z Indii, tzw. rdzenne traktaty i komentarze: - Wasubandhu, Abhidharmakośa - Gunaprabha, Winajasutra - Majtrejanatha, Abhisamajalankara - Nagardżuna, Czandrakirti • Komentarze rodzime z XIV-XVI w. (gelug Tsongkapy, sakja – Gorampy, ningma –

Miphama, kagju - Karmapy VIII (Mikjo Dordże) • Podręczniki debat.

Główne szkoły filozoficzne

• sarwastiwada – III w. p.n.e., realizm metafizyczny • czittamatra (jogaczara) – Asanga, Wasubandhu, IV w. n.e., idealizm metafizyczny • madhjamaka – Nagardżuna, ok. III w. n.e., „droga środka”, poza skrajnościami - rang tong – wszystkie zjawiska są współzależne, natura buddy to pewien potencjał,

który należy rozwinąć poprzez trening - szien tong – wszystkie zjawiska są współzależne, natura buddy jest aktualna,

wystarczy ją tylko rozpoznać

Kontrowersje doktrynalne -> XIX-w. ruch niesekciarski rime 04.12.08 Tybetańskie systemy dywinacyjne i wyrocznie Metody bonu •wróżby, •obliczenia astrologiczne, •geomancja, •analiza zachowań zwierząt, •odczytywanie snów VIII w. asymilacja dawnych metod z doktryną buddyjską włączenie metod indyjskich Metody używane do dywinacji •losowanie kulek z ciasta •kostki Palden Lhamo •kostki Mańdziuśriego •różaniec (sasnkr. mala) •rzucanie rzemyków •obserwacja otoczenia - pozytywne: widok żurawi, bażantów, gęsi, kaczek, łabędzi, słoni; dźwięk instrumentów, mantr, modlitw; spotkanie ciężarnej, kogoś w eleganckim stroju - negatywne: widok małp, wilków, osłów, węży, skorpionów, żałobników; przykre słowa, nowiny; nieprzyjemne spotkania •obserwacja snów (pora, treść snu) -pozytywne: kąpiel, czytanie, przebywanie w świątyni, widzenie konia, szybowanie, wschód słońca lub księżyca, pływanie, jedzenie nabiału, widzenie parku, dojrzałych owoców -negatywne: widok zachodzącego słońca lub księżyca, wspinanie się na górę z piasku lub stos gałęzi, widok czerwonych kwiatów, wąskie przejścia, łamanie członków ciała, bycie zwyciężonym

22

•ogień •lampka maślana •skapulimancja – wróżenie z pęknięć łopatki baraniej •pierwsze słowo •zachowanie kruków Wyrocznia rządowa Neczung Astrologia, kalendarz i tradycyjna medycyna Źródła tybetańskiej astrologii •wierzenia rodzime i religia bonu - 5 sił: la, sok, lü, łangtang, lungta -Balczien Geko i orszak 360 bóstw •astrologia chińska -12 zwierząt -5 żywiołów -zasady jin i jang •astrologia indyjska -znaki zodiaku i „domy” •buddyjska tantra Kalaczakry Główne tradycje astrologiczne Tybetu •Tsurpu – szkoła karma kagju •Pukpa – wszystkie pozostałe szkoły tybetańskie oraz obszary występowania kultury tybetańskiej: Mongolia, Mongolia wewnętrzna, Buriacja, Kałmucja, Tuwa, Ladakh, Zanskar, Spiti, Sikkim, Dolpo, Mustang, rejon Everestu •Czatupitha-Kalaczakra – Bhutan Oczekiwania wobec astrologa •opracowywanie kalendarzy •wyznaczanie dni pomyślnych-niepomyślnych dla różnych czynności •sporządzanie horoskopów urodzeniowych •sprawdzanie kompatybilności par •sporządzanie horoskopów dla zmarłych •produkcja amuletów Medycyna Trzy sposoby klasyfikacji chorób 1) wrodzone, nabyte w tym życiu, wywołane przez duchy 2) 4 x 101 = 404 choroby (wrodzone, niewymagające leczenia, poddające się leczeniu, wywołane przez duchy) 3) zimna (niedoboru) i gorąca (nadmiaru) koncepcja 5 elementów konstytutywnych organizmu •ziemia - mięśnie, ścięgna, tkanka łączna, paznokcie, kości, zmysł powonienia, energia odpowiedzialna za erekcję, orgazm, wypróżnienia

23

•woda - żółć, krew, limfa, pozostałe płyny ustrojowe, zmysł smaku, energia umożliwiająca percepcję zmysłową •ogień - ciepłota ciała, metabolizm, wzrok •wiatr - oddech, gazy, przewodnictwo nerwowe, krwiobieg, zmysł dotyku •przestrzeń - jamy, przestrzenie między narządami, otwory ciała, siła życiowa, witalność koncepcja 3 „humorów” •wiatr (rlung) – tzw. energie poruszające się w górę i w dół, odpowiedzialne za: przełykanie, mówienie, wydalanie, ciśnienie krwi itp. •żółć (mkhris pa) – trawienie, pigmentacja, produkcja hemoglobiny, wzrok •flegma (bad kan) – śluz, układ limfatyczny, maź w torebkach stawowych, sterowanie płynami ustrojowymi powody nierównowagi, chorób •nieodpowiednia dieta • nieodpowiednie postępowanie •robaki •złe myśli i emocje diagnostyka •wywiad medyczny •oględziny •analiza moczu •badanie pulsu leczenie •dieta •zmiana trybu życia •leki •interwencje 11.12.08 Sztuka tybetańska •Brak pojęcia „sztuka”, odpowiednikiem „rzemiosło” (tyb. rtsom rig ; umiejętność wytwarzania) -malarstwo – rysowanie bóstw (lha 'bri) -rzeźba – robienie kształtów ('jim bzo) -architektura – robienie ścian (rtsig bzo ba) -artysta – rzemieślnik (bzo ba) -pracujący w kamieniu (rdo bzo ba), w drewnie (shing bzo ba). •Brak podziału na sztuki piękne, sztukę ludową czy dekoracyjną •Funkcjonalizm; tworzenie jako zdobywanie zasług i gromadzenie „pozytywnych wrażeń”, artefakt jako „nosiciel mocy”, stabilizowanie umysłu, oparcie dla kontemplacji Wartości lokalne •Symetria •Harmonia kompozycji •Czystość barw •Zgodność z kanonem

24

Preskryptywne i deskryptywne źródła tybetańskie •Instrukcje dot. przygotowania materiału, barwników itp. •Ikonometria (wymiary i proporcje form) – teksty dot. astrologii, poradniki dla artystów/rzemieślników, zawarte w Tengjurze •Ikonografia (opis i interpretacja elementów treściowych i symbolicznych) – teksty religijne, (sadhany i komentarze), Buton, Lha ‘bum, XIV w. •Informacje z dziedziny historii sztuki – przewodniki dla pielgrzymów, hagiografie, ozdobne inskrypcje, tekst Pema Karpy z XVI w. opisujący style, twórców, fragment Encyklopedii Kongtrula, XIX w. Malarstwo •Tanka (thang ka) – zwój malowany, obraz zazwyczaj anonimowy, powstający etapami, na zamówienie, służący jako podpora dla kontemplacji •Dzieło poddane rygorom, niezmienna symbolika kolorów, ikonograficzna i ikonometryczna kodyfikacja •Pierwsze tanki tybetańskie XI w. Etapy wykonywania tanki 1) Naciągnięcie podkładu (płótna, skóry, jedwabiu, rzadziej papieru) na drewniane ramy. Gruntowanie gumą arabską (roślinną) lub klejem zwierzęcym 2) Wyrysowanie siatki ikonometrycznej 3) Tło. Pierwsze pokrycie farbami (tempery uzyskane z roślinnych pigmentów zmieszanych z żelatyną).4) Cieniowanie 5) Wrysowanie konturów postaci6) Wykończenie – kierunek do wnętrza, „otwarcie oczu” Obszycie płótna brokatami Konsekracja (rab gnas). Tematyka przedstawień plastycznych •Źródło, podstawa: odwieczna dharma / odwieczni nauczyciele (Wadżradhara, Samantabhadra) •Cel: oświecenie (5 rodzin buddy, Pradżnia Paramita) •Duchowa ścieżka: nauczyciele, drzewo schronienia, motywacja (bodhisattwowie, sceny umoralniające), nowa tożsamość (bóstwa medytacyjne), strażnicy doktryny Ikonografia Typy bóstw medytacyjnych: •łagodne •groźne •w seksualnym zespoleniu Ilość elementów: •jeden (np. 1 twarz) = np. 1 natura •dwa (np. 2 nogi) = np. metody i mądrość •trzy (np. 3 oczu) = 3 czasy •cztery (np. 4 ręce) = np. tzw. 4 niezmierzoności •3 ekspresje dotyczące ciała : - urok osobisty (antidotum przeciw lgnięciu) - odwaga (...gniewowi) - brzydota (...niewiedzy)

25

•3 ekspresje dotyczące mowy: -śmiech (antidotum przeciw lgnięciu) -groźny wygląd (...gniewowi) - ryk (...niewiedzy) •3 ekspresje dotyczące mentalności: - współczucie dla innych (antidotum przeciw lgnięciu) - gotowość poskramiania negatywnych sił (...gniewowi) - spokój wynikający ze zrozumienia natury zjawisk (...niewiedzy) Symbolika wybranych ozdób i atrybutów •lotos - czystość •miecz - usunięcie niewiedzy •kolczyki - cierpliwość •naszyjnik - szczodrość •koło we włosach - koncentracja •bransolety - moralność •fartuszek - wytrwałość •napierśnik - mądrość Inspiracje •Od XI w. Tybet zachodni – szkoła kaszmirska na bazie Gandhary i Guptów •Do XV w. szkoła nepalska (buddyzm newarski) na bazie sztuki Palów : żywość kolorów, przewaga czerwonego, delikatność figur, aura uproszczona •Od XV w. wpływy chińskie: elementy krajobrazu jako tło, dekoracyjna stylizacja(Elementy tybetańskie: zaokrąglenie postaci, kolorowe, brokatowe brodiury, rozbudowanie panteonu). 3 główne style tybetańskiego malarstwa •Menri od 1440 r. (stylizacja skał, chmur, postaci zwierząt, dużo szczegółów, dominują kolory niebieski i zielony, złote kontury) •Mensar (Nowa Menri) od 1645 r. (użycie nowych barwników, wpływy indyjskie) •Karma Gadri od I poł. XVI w. (mniej szczegółów, więcej przestrzeni) Typy tanek •Tanki kolorowe (mtshon thang) Od XVIII w.: •Tanki czarne (nag thang) •Tanki złote (gser thang) •Tanki czerwone (dmar thang) •Tanki naszywane (gos thang) Wybrana Literatura przedmiotu •G. Roerich Tibetan Painting, Paul Geutner, Paris 1925 •D. Jackson, A History of Tibetan Painting. The Great Tibetan Painters and Their Traditions, Osterreische Akademie der Wissenschaffen, Wien 1996 •D. Jackson, J. Jackson, Tibetan Thangka Painting: Methods and Materials, Londyn 1984 •N. Gyatso, Vers l’art sacré du Tibet. Techniques, divinités, itinéraire, Claire Lumière 1994 •K. Lewandowska-Michalska, Ikonografia buddyjskich zwojów malowanych, Wyd. Neriton, Warszawa 2003 Etapy odlewania posągu

26

•Metoda traconego wosku (przedmiot z wosku, pokrywany gliną, wypalanie, wlanie płynnego metalu, rozbicie „płaszcza formy”) •Pozłacanie •Polerowanie, grawerowanie, ręczne nakładanie farby, inkrustowanie •Napełnienie posągu („ożywienie” = konsekracja) Materiał •Metal (srebro, miedź, złoto), stopy (brąz, mosiądz) •Glina •Kamień •Drewno Architektura •płaski dach; konstrukcja stropodachu: gruba warstwa ubitej słomy zmieszanej z gliną •budowle murowane z kamienia lub z gliny •częsty brak widocznych zewnętrznych podziałów 2 pierwszych kondygnacji •ściany zewnętrzne zwężające się ku górze •trapezoidalne, ciemne obramowanie okien Ważniejsze wystawy współczesnej sztuki tybetańskiej: •Magiciens de la Terre, Centre Georges Pompidou, Paryż 1989•Partage d’Exotismes, Biennale sztuki Współczesnej, Lyon 2000 •Keep Your Distance, Bangkok 2000 •Contemporary Lhasa, Lhasa 2005 •From Classic to Contemporary, Londyn 2005 •Contemporary Tibetan Art, Hong Kong, 2008 18.12.08. Rytuały związane z cyklami życia indywidualnego Tybetańskie rytuały przejścia •Ceremonia, nie próba (część symboliczna tak samo ważna jak ludyczna)•Brak 3 klasycznych etapów (Arnold van Gennep) : -odizolowanie -graniczność, liminalność (symboliczna śmierć),-powrót do wspólnoty (symboliczne odrodzenie, drugie narodziny) •Wzmocnienie więzi społecznych (Victor Turner) •Składnik tożsamości (Antoine de Saint-Exupéry: umiejscowienie jednostki w czasie) •Zmiana roli społecznej i statusu Cykl życia indywidualnego •narodziny •postrzyżyny •„inicjacja” w dorosłość •małżeństwo •śmierć Okres ciąży -> narodziny •Zwracanie uwagi na sny (pomyślne: owoce, biała muszla, tęcza, sylaby, świątynie) •Dieta, strój i aktywności ciężarnej •Zachowanie domowników i sąsiadów •Poród w asyście kobiet

27

Narodziny •Witanie noworodka •Rytuał oczyszczający po 2-3 lub 3-4 dniach zależnie od płci noworodka •Zachowania sąsiadów: usypywanie stosu kamieni, palenie jałowca, rozsypywanie mąki przed domem, prezenty, komplementy •Nadania znaczącego imienia •Po miesiącu pierwsze wyprowadzenie noworodka z domu Dzieciństwo •obchody pierwszej rocznicy urodzin •pierwsze postrzyżyny (1-3 lata) •dorosłość ok. 14 roku życia Ślub – kontrakt między rodzinami •Odnowienie domu •Składanie prezentów i przygotowywanie panny młodej •Wyjazd panny młodej do domu przyszłych teściów •Ceremonia zaślubin Tybetańskie koncepcje eschatologiczne i soteriologiczne Stosunek Tybetańczyków do śmierci •pocz. XX w. statystyka: 40-60% osób dożywało wieku dorosłego •otwarty, naturalny stosunek do śmierci •wsparcie społeczne religia ludzi •koncepcja la (energia 5 elementów), ji (aktualne doświadczenie), sem (zdolność konceptualizacji) •w chwili śmierci: -la pozostaje przy zwłokach -ji umiera razem z ciałem -sem łączy się natychmiast z niebem wierzenia bonu •koncepcja stanu pośredniego między wcieleniami (tyb. bardo) •667 p.n.e. ustanowienie pierwszych rytuałów pochówkowych •815 n.e. inskrypcje na grobie buddyjskiego króla Senaleka zaświadczające o przeprowadzeniu rytuałów pochówkowych przez kapłanów bonu •zwyczaje: grzebanie ciała wraz z jedzeniem, przedmiotami użytkowymi (odwrotna kolejność!), sługami, zwierzętami buddyzm •współzależność zjawisk •nietrwałość •nieuchronność śmierci •wiara w reinkarnację, nieakcentowanie interwału pomiędzy wcieleniami •możliwość wyzwolenia •brak duszy, istoty, niezmiennego „ja”

28

•śmierć jako element stymulujący na duchowej ścieżce proces umierania wg bonu i buddyzmu 1) śmierć nagła, gwałtowna (nieopisywana) 2) śmierć z powodu wyczerpania się siły życiowej (opisywana) Główne źródła tybetańskie •(Szenrab Miło) Wyzwolenie przez słuchanie w bardo (tyb. bar do thos grol) •(Padmasambhawa/Karma Lingpa) Wyzwolenie przez słuchanie w bardo (tyb. bar do thos grol) •Tsele Natsok Rangdröl, Zwierciadło świadomości •Karma Lingpa, Łagodne i gniewne bóstwa bardo •Ngor Lama, Wszechwiedza •Jangczen Gałe Lodro, Lampa rozświetlająca trzy ciała podstawy Teksty w języku polskim •Tybetańska księga umarłych, Wyd. A, Kraków 2005 •Sogjal Rinpocze, Tybetańska księga życia i umierania, Wyd. EM, Warszawa 1995 Treść Tybetańskiej księgi umarłych •Opis przemian stanów świadomości i percepcji przed, w chwili i po śmierci •Opis 3 stanów pośrednich (od śmierci do odrodzenia) •Porady, jak uniknąć konieczności wcielania się Moment śmierci (czikhai bardo) •Oznaki zapowiadające rychłą śmierć •Doświadczenie pojawiania się i znikania (dosł. rozpuszczania) różnych stanów świadomości Zanik komponentów ludzkiego ciała 1)Wycofanie się elementu ziemi 2)Wycofanie się elementu wody 3)Wycofanie się elementu ognia 4)Wycofanie się elementu powietrza 5)Wycofanie się elementu przestrzeni - zanik 80 emocji i pojęć (33 mających podłoże w gniewie, 40 – w pożądaniu, 7 – w ułudzie) Pierwszy cykl rozpuszczenia (zaniku) – element ziemi •Ciało wiotczeje, odczucie zapadania się, słabości fizycznej •Osłabienie wzroku, widzenie jak przez mgłę, niemożność otwarcia bądź zamknięcia powiek •Ciało traci blask, promieniowanie •Widzenie miraży Drugi cykl rozpuszczenia – element wody •Ślina, pot, mocz, krew ulegają stopniowemu wysuszeniu •Zanik wrażeń mentalnych (odczucia przyjemności/przykrości) •Osłabienie słuchu •Wizje dymu Trzeci cykl – element ognia •Pokarmy i napoje nie mogą być trawione

29

•Zaniki pamięci, niemożność przypomnienia sobie imion bliskich •Słaby wdech, mocniejszy i dłuższy wydech •Niemożność czucia zapachów •Wizje iskier, świetlików Czwarty cykl – element powietrza •Ustanie oddechu •Skrócenie się i pogrubienie języka •Zanik wrażeń dotykowych •Wizja migocącego płomienia, gaśnięcia Kolejne cykle zaniku (rozpuszczenia) •5. cykl: 80 emocji i pojęć (33 mających podłoże w gniewie, 40 – w pożądaniu, 7 – w ułudzie), wizja płomienia •6. cykl: tzw. biała wizja •7. cykl: tzw. czerwona wizja •8. cykl: wizja czerni •Jasne (przejrzyste) światło •Omdlenie, stan nieświadomości trwający 3-7 dni Zjawiska fizjologiczne u pilotów, astronautów •Przeciążenie dodatnie -> odpływ krwi/zmniejszenie ciśnienia krwi w siatkówce oka - „szara zasłona” -„czarna zasłona” -Utrata świadomości (blackout) •Przeciążenie ujemne -> wzrost ciśnienia krwi w oczach i w mózgu - „czerwona zasłona” Koncepcja sześciu bardo 1.Bardo tego życia 2.Bardo snu 3.Bardo medytacji 4.Bardo umierania (momentu śmierci; „rozpuszczenia”) 5.Bardo dharmaty, naturalnej rzeczywistości (wizja tzw. łagodnych i gniewnych bóstw bardo) 6.Bardo stawania się (sceny sądu, odrodzenie się) Rytuały i obrzędy związane ze śmiercią •kierowanie świadomością umierającego/zmarłego •pochówek Praktyki nakierowane na świadomość umierającego •Przeniesienie (tyb. phoła) świadomości w trakcie bardo śmierci •Zachowanie domowników przez 49 dni •Składanie ofiar •Koncepcja wyzwolenia przez zmysły •Wielokrotne odczytywanie Tybetańskiej księgi umarłych (Wyzwolenia przez słuchanie), inicjacja w 100 bóstw bardo Obyczaje pogrzebowe •Konsultacje astrologiczne

30

31

•Wizyty i dary sąsiadów •Rozsypywanie glinianego katafalku •Czytanie sutr i Wyzwolenia przez słuchanie, składanie ofiar •Ceremonie 49-go dnia Typowe formy pochówku •Grzebanie w ziemi •Pochówek na zboczu •Pochówek na drzewie •Wrzucanie zwłok do rzeki •Kremacja •Pochówek w stupie •Pochówek łączony •Pochówek podniebny - najpowszechniejszy Koncepcja ciała tęczowego (transformacji materii w światło) •Ciało tęczowe •Ciało światła •Ciało wielkiego transferu Święta religijne Pierwszy miesiąc księżycowy 1-7 dzień : Nowy Rok (losar), poranna muzyka, palenie jałowca (sang), składanie życzeń, inicjacje długiego życia, wyścigi konne, przedstawienia teatralne, zabawy -15 dzień: festiwal latarni (ogniska na dachach, lampki w oknach), zawody w lepieniu gigantycznych torm -25 dzień: Wielki Festiwal Modlitw (Monlam czienmo), ustanowiony w 1409 przez Tsongkhapę •Drugi miesiąc księżycowy - 28-29 dzień: festival oczyszczania ze zła •4 miesiąc księżycowy -8 dzień: urodziny Buddy; pielgrzymki.-15 dzień: rocznica oświecenia i parinirwany Buddy; uwalnianie zwierząt •6 miesiąc księżycowy -4 dzień: rocznica wprawienia w ruch Koła Dharmy. -30 dzień: festiwal jogurtu •9 miesiąc księżycowy - 22 dzień: rocznica powrotu Buddy z Tuszity na ziemię; „dzień otwarty” w klasztorach •10 miesiąc księżycowy - 25 dzień: rocznica śmierci Tsongkhapy; ogniska i światła na dachach klasztorów.