REDAKCJA Yael Bartana (redaktorka artystyczna), Magdalena Błędowska, Kinga Dunin, Maciej Gdula, Maciej Kropiwnicki, Julian Kutyła (wicenaczelny), Jakub Majmurek, Sławomir Sierakowski (redaktor naczelny), Artur Żmijewski (redaktor artystyczny)

ZESPÓŁ Agata Araszkiewicz, Michał Bilewicz, Katarzyna Błahuta, Zygmunt Borawski, Michał Borucki, Jakub Bożek, Marcin Chałupka, Vendula Czabak, Anna Delick (Sztokholm), Paweł Demirski, Karol Domański, Joanna Erbel, Katarzyna Fidos, Bartosz Frąckowiak, Maciej Gdula, Sylwia Goławska, Katarzyna Górna, Agnieszka Graff, Agnieszka Grzybek, Izabela Jasińska, Adam Jelonek, Marcin Kaliński, Jaś Kapela, Tomasz Kitliński, Maria Klaman, Karolina Krasuska, Małgorzata Kowalska, Pat Kulka, Łukasz Kuźma, Adam Leszczyński, Jarosław Lipszyc, Sebastian Liszka, Magda Majewska, Adam Mazur, Dorota Mieszek, Kuba Mikurda, Bartłomiej Modzelewski, Paweł Mościcki, Witold Mrozek, Maciej Nowak, Dorota Olko, Adam Ostolski, Joanna Ostrowska, Janusz Ostrowski, Tomasz Piątek, Paweł Pieniążek, Konrad Pustoła, Magda Raczyńska, Joanna Rajkowska, Przemysław Sadura, Michał Schmidt, Jan Smoleński, Andreas Stadler, Tomasz Stawiszyński, Beata Stępień, Kinga Stańczuk, Agnieszka Sterne, Igor Stokfiszewski, Monika Strzępka, Jakub Szafrański, Agata Szczęśniak, Kazimiera Szczuka, Barbara Szelewa, Jakub Szestowicki, Eliza Szybowicz, Magdalena Środa, Olga Tokarczuk, Krzysztof Tomasik, Justyna Turkowska, Karolina Walęcik, Patryk Walaszkowski, Błażej Warkocki, Agnieszka Wiśniewska, Katarzyna Wojciechowska, Joanna Wowrzeczka, Dominika Wróblewska, Wawrzyniec Zakrzewski, Wojtek Zrałek-Kossakowski

KOORDYNATORKI KLUBÓW KRYTYKI POLITYCZNEJ Joanna Tokarz-Haertig, Małgorzata Łukomska, Agnieszka Wiśniewska

LOKALNI KOORDYNATORZY KLUBÓW KP: Białystok: Łukasz Kuźma, Berlin: Marta Madej, Taina Mansani, Bytom: Stanisław Ruksza, Cieszyn: Joanna Wowrzeczka, Częstochowa: Marta Frej, Tomasz Kosiński, Gniezno: Paweł Bartkowiak, Kamila Kasprzak, Jelenia Góra: Wojciech Wojciechowski, Kalisz: Mikołaj Pancewicz, Kijów: Oleksij Radynski, Vasyl Czerepanyn, Koszalin: Magda Młynarczyk, Kraków: Justyna Drath, Lublin: Rafał Czekaj, Agnieszka Ziętek, Łódź: Martyna Dominiak, Opole: Szymon Pytlik, Ostrowiec Świętokrzyski: Monika Pastuszko, Szydłowiec: Inga Pytka-Sobutka, Toruń: Monika Szlosek, Trójmiasto: Maria Klaman, Wrocław: Dawid Krawczyk

KOREKTA Urszula Roman

OKŁADKA Katarzyna Błahuta

LAYOUT na podstawie projektu Mario Lombardo – Katarzyna Błahuta

SKŁAD I ŁAMANIE Le Że

WYDAWCA Wydawnictwo Krytyki Politycznej / Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego

ZARZĄD STOWARZYSZENIA Sławomir Sierakowski (prezes), Michał Borucki,Dorota Głażewska (dyrektor finansowy), Maciej Kropiwnicki

ADRES Krytyka Polityczna, ul. Foksal 16, p. II, 00–372 Warszawa, tel. (+ 48 22) 505 66 90, E-MAIL redakcja@krytykapolityczna.pl

DRUK I OPRAWA Drukarnia ReadMe, ul. Olechowska 83, Łódź

Wydawanie pisma „Krytyka Polityczna” dofinansowane jest ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Drodzy Czytelnicy!Zachęcamy do wsparcia naszych działań, z góry dziękujemy za pomoc! Darowizny można przekazać, dokonując dobrowolnych wpłat na konto: Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego, Bank DnB NORD Polska S.A. IIIO/Warszawa 92 1370 1037 0000 1701 4446 9300. Tytuł przelewu powinien brzmieć: „Darowizna na rzecz Stowarzyszenia im. Stanisława Brzozowskiego”. Informujemy, że nie prowadzimy prenumeraty redakcyjnej.

www.krytykapolityczna.pl www.dziennikopinii.pl

KINO-FABRYKA

4  KINO-FABRYKA

 KINO–FABRYKA 8 KINO, CZYLI PRZEMYSŁ

REDAKCJA

 WYJŚCIE ROBOTNIKÓW Z FABRYKI 11 WYJŚCIE ROBOTNIKÓW Z FABRYKI

HARUN FAROCKIPierwsza kamera w historii filmu była skierowana na fabrykę. Co było potem? Charlie Chaplin przyjął pracę przy taśmie, a podczas strajku został z fabryki wyrzucony przez policję… Marilyn Monroe siedziała u Fritza Langa przy taśmie w zakładzie przetwórstwa rybnego… Ingrid Bergman spędziła jeden dzień w fabryce, a gdy tam weszła, na jej twarzy pojawił się wyraz świętego przerażenia, jak gdyby zstąpiła do piekieł…

64 PRACA W JEDNYM UJĘCIUz HARUNEM FAROCKIM rozmawia OLEKSIJ RADYNSKIKiedy jesteśmy ograniczeni jednym, jedynym ujęciem, trzeba znaleźć rozwiązanie takiego oto problemu: jak znaleźć ten moment, który odsyła do czegoś więcej niż to, co widać w kadrze?

70 LUD STATYSTÓWGEORGES DIDI-HUBERMANStatyści są nocą kina, gdy kino chce być sztuką pozwalającą błyszczeć gwiazdozbiorom. Są w społeczeństwie spektaklu tym, czym „nędznicy” byli w społeczeństwie przemysłowym epoki Wiktora Hugo.

80 KINO-HISTORIA PROLETARIATUJAKUB MAJMUREKTo proletariat od pierwszych projekcji w budach jarmarcznych w omijanych przez szacowne mieszczaństwo dzielnicach ludowych zaludniał kinowe sale. Jednak choć to proletariat patrzył na kino, kino rzadko chciało spojrzeć na proletariat.

88 OD WALKI KLAS DO „SCHINDLERYZMU”EWA MAZIERSKACo filmy o nazistowskich obozach mogą nam opowiedzieć o przemianach pracy? Od Pasażerki przez Kornblumenblau do Listy Schindlera.

98 CZY MUZEUM TO FABRYKA?HITO STEYERLDziś politycznych filmów nie pokazuje się już w fabrykach. Pokazuje się je w muzeach albo w galeriach – w przestrzeniach artystycznych.

KP

#35-

36 /

KIN

O-F

AB

RYK

A

SPIS RZECZY 5 

 FABRYKI KULTURY 108 FABRYKI KULTURY

tekst SALVATORE LACAGNINAzdjęcia RAFAŁ ŻWIREK

 SZTUKA PROTESTU 132 KOMU POTRZEBNA JEST SZTUKA PROTESTU?

ALEK D. EPSTEINIm bardziej sytuacja w sferze społeczno-politycznej zmienia się na gorsze, tym lepiej ma się sztuka protestu.

148 SZTUKA POLITYCZNAz PIOTREM PAWLIENSKIM rozmawia ARTUR ŻMIJEWSKIW Rosji artysta musi żyć jak kryminalista – nie może zakładać rodziny, posiadać majątku – żeby państwo niczego nie mogło mu zabrać. Żeby nie mogło go szantażować lękiem przed utratą czegoś.

 POSZERZENIE POLA WALKI 182 O KINO TRZEBA SIĘ KŁÓCIĆ

z KUBĄ MIKURDĄ i JUSTYNĄ TAFFEL rozmawiają JAKUB MAJMUREK i AGNIESZKA WIŚNIEWSKABrak mechanizmów ułatwiających pracę z aktorem, operatorem, nad ideami. To jest nasza podstawowa diagnoza problemów polskiego kina.

190 GDYNIA? BYŁA MARTWA, JEST ŻYWA z MICHAŁEM CHACIŃSKIM rozmawia JAKUB MAJMUREKOczywiście walczą we mnie czasami krytyk, dziennikarz i dyrektor artystyczny. Ale na festiwalu musi wygrać ten ostatni. Gdynia nie jest moją prywatną imprezą.

198 NIE LUBIĘ BEZCZYNNOŚCI z MAŁGORZATĄ SZUMOWSKĄ rozmawia AGNIESZKA WIŚNIEWSKALudzie nie mogą się nadziwić, że przed premierą filmu mam już gotowy następny scenariusz. Chcę po prostu jak najszybciej stanąć na planie.

206 NIE ZARABIAM NA FILMACHz ANNĄ WYDRĄ rozmawia JAKUB MAJMUREKZanim zajęłam się filmem, pracowałam w banku. Pewnego dnia zadzwonił do mnie kolega i zapytał, czy nie wzięłabym kilka dni wolnego i nie pomogłabym mu na planie.

6  KINO-FABRYKA

212 SE−MA−FOR: JESTEŚMY W CZOŁÓWCE z ADAMEM PTAKIEM I ZBIGNIEWEM ŻMUDZKIM rozmawia JAKUB MAJMUREKWydawało się, że animacja lalkowa umrze śmiercią naturalną. Ale stało się tak jak z radiem – nie zabiło go kino, nie zabiła telewizja.

218 NIE INTERESUJE MNIE POZÓR PARTNERSTWA z MARCINEM KOWALCZYKIEM rozmawia MATEUSZ KOŚCIUKIEWICZZarzut ze strony reżysera, że będąc na scenie, czegoś tam nie widzę, do mnie nie przemawia. Oczekuję wyjaśnienia. Reżyser jest mi bardzo potrzebny, wręcz niezbędny, ale jako kolega, przyjaciel, pomocnik.

226 PRZEGAPIAMY HISTORIĘz MARIĄ ZMARZ-KOCZANOWICZ rozmawia JAKUB MAJMUREKMyślę, że mało jest filmów stricte politycznych. Bezpieczniej jest robić filmy o „samotnym pięknie”, o dziwnych ludziach, o opuszczonych terenach.

232 W POLSCE NIE MA RYNKU NA AUTORSKIE SCENARIUSZEz MACIEJEM PISUKIEM rozmawia JAKUB MAJMUREKW latach 90. imałem się różnych zajęć, często prac fizycznych, chciałem się utrzymywać z pisania. Gdziekolwiek.

238 NIE OPŁACA SIĘ ROZMIENIAĆ NA DROBNE z JOANNĄ KOS-KRAUZE rozmawia AGNIESZKA WIŚNIEWSKAReżyseria to bardzo komfortowy zawód, bo można go wykonywać, dopóki działają szare komórki. Trzeba więc dobrze rozłożyć siły. I dbać o te szare komórki.

248 PRODUKCJA FILMÓW TO JEST PRZEMYSŁ z ŁUKASZEM RONDUDĄ rozmawia JAKUB MAJMUREKProdukcja filmów to jest przemysł, rozbudowana struktura produkcyjna, technologiczna i dystrybucyjna. W polu sztuki to wszystko jest oparte na innych relacjach.

252 POPIÓŁ I DIAMENT W BIAFRZE z JANKIEM SIMONEM rozmawia JAKUB MAJMUREKFilm Wajdy opisuje kluczowy problem dla dynamiki politycznego sporu w Polsce: chodzi o ocenę, czym był komunizm. Zaciekawiło mnie, co z tego zostanie, gdy się przeniesie to gdzieś daleko.

268 OSIEM LAT PISF-U z AGNIESZKĄ ODOROWICZ rozmawia JAKUB MAJMUREK

276 KOMIKS FILMOWYscenariusz MAURYCY TRYUK-MOCZULSKI I JAŚ KAPELArysunki RYSZARD DĄBROWSKIKomiks o przemyśle filmowym, który stał się komiksem o komiksie o przemyśle filmowym.

 IDEE 286 CZY MOŻNA WIEŚĆ DOBRE ŻYCIE W ZŁYM ŻYCIU?

JUDITH BUTLERJak kierować swoim życiem, kiedy nasza egzystencja składa się z procesów, z których tylko nieliczne dają się racjonalnie, celowo kształtować? Wykład wygłoszony z okazji przyznania Judith Butler Nagrody im. Adorna.

300 ETYKA BEZ NORMATYWNOŚCI I POLITYKA BEZ HISTORYCZNOŚCISEYLA BENHABIBCo Judith Butler wyczytała u Levinasa i Arendt, i co z tego wynika dla dialogu palestyńsko-izraelskiego? O książce Butler Parting Ways. Jewishness and the Critique of Zionism.

 STARE MIASTO 320 STARE MIASTO

tekst JOANNA ERBELzdjęcia MARCIN KALIŃSKI

 DZIENNIK CZŁOWIEKA POLITYCZNEGO 344 DZIENNIK LOTNISKOWY

CEZARY MICHALSKI

350 NASI AUTORZY

KINO, CZYLI PRZEMYSŁ 

REDAKCJA

KP

#35-

36 /

KIN

O-F

AB

RYK

A

9 

Kino rodzi się w roku 1895, gdy 28 grudnia lyońscy przemysłowcy, bra-cia Lumière, urządzają pierwszy pokaz swojego kinematografu w paryskiej Grand Café położonej w okolicy opery. Pierwszym z dziesięciu krótkich filmów pokazanych wówczas było Wyjście robot-ników z fabryki – nakręcony w jednym ujęciu film przedstawiający robotników z fabryki Lumière’ów opuszczających swoje miejsce pracy po skończonej zmianie.

Kino rodzi się zatem w bardzo ścisłym związku z cywilizacją przemysłową – to wynalazek przemysłowców, a pierwszy publiczny pokaz kinematografu otwiera kadr z budynkiem fabrycznym i opusz-czającymi go robotnikami. Te związki kina i przemysłu będą towarzyszyć fil-mowi w dalszej jego historii. Filmowcy z upodobaniem kierować będą obiektywy swoich kamer na wytwory cywilizacji przemysłowo-technicznej.

Kino ze wszystkich dziedzin sztuki samo też w największym stopniu zorga-nizowane było jak przemysł. Produkcja obrazów filmowych wymagała sporych nakładów kapitałowych, obsługujące ją studia z czasem zorganizowały się w for-my właściwe rozwiniętemu kapitalizmo-wi przemysłowemu, z charakterystycz-nymi dla niego zjawiskami wertykalnej integracji pracy, koncentracji kapitału, dążenia rynku do oligopolu, różnych form racjonalizacji i zarządzania ryzy-kiem. Sam film ma formę towarową – po-wielany jest w setkach identycznych kopii i dystrybuowany w tej formie na wszyst-kich dostępnych mu rynkach. W historii przemysłu filmowego odbija się historia kapitalizmu – o wiele silniej i dynamicz-niej niż w historii rynku sztuki czy rynku księgarskiego.

Harun Farocki w przypomnianym tu przez nas eseju stawia tezę, że wyjście robotników z fabryki Lumière’ów rozpo-czyna proces wypierania rzeczywistości pracy fabrycznej w kinie. Ale jednocze-śnie to właśnie kino pozostaje najsilniej-szą formą wizualnej świadomości epoki

przemysłowej – miejscem, gdzie przed-stawia się ona sama sobie. W zasadzie wyłącznie przez te filmowe przedstawie-nia my, jej późni wnukowie, mamy dziś do niej dostęp.

W najnowszym numerze „Krytyki Politycznej” przyglądamy się wszystkim tym związkom kina i przemysłu: kinu jako przemysłowi, kinu jako wizualnej świadomości świata przemysłowego, kinu jako medium ukazującym kulturową lo-gikę fordyzmu i nowego reżimu produk-cji, który fordyzm zastąpił. Przemianom modelów produkcji samego kina i temu, jak kino odbijało zmieniające się sposoby produkcji w ciągu ostatnich ponad stu lat historii.

Teksty teoretyków i artystów zestawia-my tu z wypowiedziami samych filmow-ców, przedstawicieli polskiego przemysłu filmowego. Rozmawiając z jego różnymi przedstawicielami, reprezentującymi odmienne pozycje w polu produkcji fil-mowej – od dyrektor PISF Agnieszki Odorowicz po przedstawicieli skupiają-cych młodych filmowców Stowarzyszenia Film 1,2 – staramy się naszkicować mapę panujących w nim stosunków władzy i mechanizmów instytucjonalnych.

Chcemy w ten sposób zwrócić uwagę na materialno-instytucjonalną, przemy-słową podstawę filmowych przedstawień. Wykonać wobec kina ten sam gest, któ-ry kino polityczne, wykonywało wobec przemysłowego kapitalizmu, gdy poka-zywało konstytuującą go sferę produkcji i tworzących ją swoją pracą anonimo-wych robotników w klasycznym kinie za-zwyczaj redukowanych do roli statystów.

W jaki sposób kino może być poli-tyczne dziś, wobec dominacji sposobu produkcji innego niż fordowski i prze-mysłowy? Jak może pokazywać logiki współczesnych systemów produkcji, do tego tak, by upodmiotowić wobec nich swoich widzów? Niestety, trudno znaleźć dobrą odpowiedź na te pytania. Bo łatwej odpowiedzi na te problemy nie ma – są one najwyższą stawką politycznego kina i jego teorii dziś.

Wyjście robotników z fabryki © Harun Farocki, 1995

NASI  AUTORZY

KP

#35-

36 /

KIN

O-F

AB

RYK

A

351 

SEYLA BENHABIBprofesorka politologii i filozofii na Yale University

JUDITH BUTLERamerykańska filozofka, profesorka literatury porównawczej i retoryki na University of California w Berkeley, autorka m.in. Uwikłanych w płeć. Feminizm i polityka tożsamości oraz Walczących słów

MICHAŁ CHACIŃSKIdziennikarz i krytyk filmowy, dyrektor artystyczny Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni

RYSZARD DĄBROWSKIgrafik, autor komiksów, twórca m.in. postaci Likwidatora i redaktora Szwędaka

GEORGE DIDI-HUBERMANfilozof i historyk sztuki, wykładowca École des hautes études en sciences sociales w Paryżu, badacz teorii obrazów

ALEK D. EPSTEINsocjolog, politolog, wykładowca Open University of Israel i Uniwersytetu im. Łomonosowa w Moskwie

JOANNA ERBELaktywistka miejska, feministka, ekolożka, fotografka, socjolożka, członkini zespołu Krytyki Politycznej.

HARUN FAROCKIartysta wideo, twórca esejów dokumentalnych i instalacji

MARCIN KALIŃSKIfotograf, członek zespołu Krytyki Politycznej

JOANNA KOS-KRAUZEreżyserka filmowa i scenarzystka

MARCIN KOWALCZYKabsolwent krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, w 2012 roku laureat Nagrody im. Zbyszka Cybulskiego

SALVATORE LACAGNINAdyrektor artystyczny Instytutu Szwajcarskiego w Rzymie

JAKUB MAJMUREKpublicysta „Dziennika Opinii”, członek zespołu Krytyki Politycznej

EWA MAZIERSKAfilmoznawczyni, profesorka na wydziale dziennikarstwa i mediów University of Central Lancashire w Preston w Wielkiej Brytanii. Opublikowała po polsku m.in. Słoneczne kino Pedra Almodóvara oraz Pasja. Filmy Jean­Luc Godarda

CEZARY MICHALSKIpublicysta i pisarz

KUBA MIKURDAkrytyk filmowy i tłumacz, zwycięzca polskiej edycji konkursu International Young Screen Entrepreneur, prezes Stowarzyszenia Film 1,2

AGNIESZKA ODOROWICZekonomistka, była wiceminister kultury, dyrektor Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej

PIOTR PAWLIENSKIperformer, redaktor artystyczny rosyjskiego wydania „Krytyki Politycznej”

MACIEJ PISUKczłonek Europejskiej Akademii Filmowej, scenarzysta, fotograf

ADAM PTAKwiceprezes łódzkiego studia Se-ma-for

ŁUKASZ RONDUDAkurator Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, inicjator projektu Filmoteka Muzeum, wykładowca w warszawskiej SWPS

JANEK SIMONartysta sztuk wizualnych, w 2006 nominowany do Paszportów „Polityki”, w 2007 roku otrzymał nagrodę Spojrzenia dla najlepszego artysty poniżej 35 roku życia

HITO STEYERLartystka wideo, wykłada sztukę nowych mediów na Universität der Künste w Berlinie

MAŁGORZATA SZUMOWSKAreżyserka filmowa, autorka m.in. 33 scen z życia, Sponsoringu, W imię. Jej etiuda Cisza została wpisana na listę 14 najlepszych filmów w historii łódzkiej szkoły filmowej

JUSTYNA TAFEL reżyserka filmowa, scenarzystka i montażystka, wiceprezes Stowarzyszenia Film 1,2

ANNA WYDRAproducentka i kierownik produkcji wielu filmów dokumentalnych i fabularnych, nominowana do Oscara za film Królik po berlińsku

MARIA ZMARZ-KOCZANOWICZreżyserka filmowa, prodziekan wydziału reżyserii łódzkiej szkoły filmowej

ZBIGNIEW ŻMUDZKIprezes łódzkiego studia Se-ma-for

RAFAŁ ŻWIREKfilmowiec, socjolog, współpracuje z wieloma polskimi artystami wizualnymi