Szymon Matuszewski

Katalog owadów przydatnych do ustalaniaczasu śmierci w lasach Polski.Część 1: WprowadzenieWstęp

Słownik wybranych pojęć entomo logicznych

zwłokach stadiów preimaginalnych owadów [8-10].Ustalenie to daje podstawę do wniosku o tzw. minimal-nym okresie pośmiertnym, czyli minimalnym czasie, ja-ki - według szacunków biegłego - upłynął od zgonu.

Określanie wieku stadiów preimaginalnych owadówopiera się na powtarzalności zmian wskażników ichwieku. Powtarzalny jest ogólny wzorzec zmian orazczas wymagany do osiągnięcia, w danych warunkach,poszczególnych wartości wskażnika. Wskaźnikami wy-korzystywanymi do ustalania wieku są stadium rozwo-ju [1 1, 12] oraz długość larw [12-15] i ich waga [16, 17].

Entomologia sądowa jest jedną z najstarszych nauksądowych . Jej początki sięgają pierwszej połowy XIXwieku, okres najbardziej dynamicznego rozwoju przy-pada jednak dopiero na ostatnie 30 lat [1, 2]. W obec-nym kształcie dyscyplina ta dzielona jest na trzy subdy-scypliny: entomologię produktów magazynowych (sto-red products entomology), entomologię miejską (urbanentomology) oraz entomologię medyczno-kryminalną(medicocriminal entomology) [3]. Ta ostatnia nazywanajest również entomoskop i ą [4]. W praktyce wykrywczeji dowodowej entomoskopia angażowana jest zwykle doustalania czasu śmierci, zdarza się jednak, że możebyć pomocna w ustalaniu innych okol iczności, np. prze-mieszczania zwłok lub przyczyny zgonu [4-6J. W Poi-sce entomoskopia wykorzystywana jest rzadko [7]. Wocenie autora główne przyczyny tego stanu rzeczy to:

• brak wyników badań podstawowych (modeli suk-cesji i rozwoju), które nadawałyby się do ustalaniaczasu śmierci w naszym kraju,

• niewielka liczba biegłych,• brak przygotowania techników kryminalistyki do

ujawniania, zbierania i zabezpieczania śladów en-tomologicznych,

• opór organów procesowych przed wykorzystywa-niem nietypowych metod wykrywczych i dowodo-wych,

• niewielka istotność czasu zgonu w niektórych spra-wach karnych.

Prace nad katalogiem podjęto w zamiarze osłabienia negatywnego wpływu , jaki trzecia z wyliczonych po-wyżej przyczyn wywiera na praktykę entomoskopii . Ka-talog ma służyć technikom kryminalistyki, jako żródłowiedzy o śladach entomologicznych i zasadach postępowania z nimi.

W ramach entomologii sądowej wypracowano dwiemetody ustalania czasu śmierci na podstawie śladówentomologicznych - metodę rozwojową oraz metodęsukcesyjną [8, 9J.

Usta lanie czasu śmie rci na podstawie śladówentomologicznych - podejście rozwojowe

Metoda rozwojowa to zespół czyn ności, których ce-lem jest ustalenie wieku najstarszych obecnych na

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczen-marzec) 2010

Chrząszcze (Coleoptera)

Muchówki (tnotera)

Owady (Insecta)

Owady nekrolllne

IStad;um rczwołu

Ślady entomologiczne

Takson

Rząd owadówo przednich skrzy-dłach przekształconych w twarde po-krywy osłaniające błon iaste skrzydłatylne i odwłok .

Rząd owadówo dobrze wykształconychprzednichskrzydlach orazskrzydłach tylnych przekszta łconychw przezmianki, którestymulują i sta-bilizują lot.

Gromadazwierząt o segmentowa-nym CIele (z wyodrębnioną głową .tułowiem i odwłokiem) , 3 parachod-nóży i z reguły 2 parachskrzydeł .

Owady preferujące zwłoki J8kO miej-sce zerowania. Do grupy łeJ zalicza-my przede wszystkim owady nekro-lagiczne (owadyzerujące na tkan-kachzwłok) oraz nekrctuneowadydrap ieżne (owadyżenąące na In-nychowadachnekrofilnych).

Wyodrębniająca się część rOZWOJUorganizmu. Gatunki Ujęte w katalogumają następujące stadia rOZWOJU: ja-jo, larwa (zwykle3 stadia larwalne).poczwarka oraz owad dojrzały(czyli Imago; w liczbiemnogiej ima-gines). Pierwsze3 stadianazywanesą stadiami prelmaglnalnyml .

Ślady biologiczne będące owadamialbo pochodzące od owadów, w tym:żywe j martweowady, ich częśctoraz ślady aktywności .

Kategoria w systematyceorgani-zmów (np. gatunek , rodzaj , rodzi-na, rząd oraz gromada).

5

Chcąc ustal ić czas wymagany do osiągnięcia kon -kretnej wartości wskaźnika , należy sięgnąć do modelurozwoj u, którym jest zwyk le uogólnienie wyników ekspe-rymentów nad rozwojem danego gatunku [9]. Ponieważczas ten ściśle zależy od temperatury, w której przebie-ga rozwój, w wielu nowszych modelach rozwój opisywa-ny jest pojęciami stopnio dni lub stopniogodzin (degree--days oraz degree-hours) [np. 18, 19J. Pojęci a te wyra-żają ilość ciepła skumulowaną w danej jednostce czasui wykorzystywane są do wskazan ia, jaka ilość ciepłamusi się skumulować , aby osiągnięła została dana war-tość wskaźnika [20J. Zaczerpniętą z modelu konkretnąwartość np. stopniodni można wykorzystać do oszaco-wania, kiedy rozpoczął się rozwój okazu . Oczywiście te-go rodzaju szacowanie wymaga dostępu do odpowied-nich danych temperaturowych, a jego dokładność jestfunkcją między innymi dokładności , z jaką odtworzonazostała temperatura, w której okaz się rozwijał.

Należy zaznaczyć , że ze względu na międzygatun kowe oraz wewnątrzgatunkowe różnice tempa rozwojuzalecane jest korzystanie z modeli rozwoju tych gatun -ków oraz tych populacji geograficznych danego gatun-ku, których okazy są przedmiotem ekspertyzy [8-10 ,20]. Z tej perspektywy warto zauważyć, że modele roz-woju opracowano dla wielu gatunków muchówek wy-stępujących na terenie Polski. Co więcej , wie le z tychmodeli stworzono w badaniach prowad zonych w Austrii[np . 13-15,21] i Rosji [przegląd w 22J, a więc na przed-staw icielach blisk ich geog raficzn ie popul acji. Dostępnesą zatem modele, które można śmiało wykorzystywaćw Polsce . O wiele gorzej przedstawia się sytuacja wprzypadku chrząszczy. Żaden z gatunków europejskichnie doczekał się modelu rozwoju stworzonego specjal-nie dla potrzeb sza cowan ia czasu zgonu. Fragm enta-ryczne dane o niektórych gatunkach dostępne są tylkow klasycznych pracach entomologicznych [np. 23, 24J.Ponieważ jednak prace te nie były przygotowywa ne z

TI

T rzAK T3so T4NY T5

myślą o ich wykorzystywaniu w ustalaniu wieku stadiówpreimaginalnych, ich przydatność do tego celu jest często znaczn ie ograniczona.

Ustalanie czasu śmiercina podstawie śladów entomologicznych- podejście sukcesyjne

Metoda sukcesyjna to zespół czynności , których ce-lem jest ustalenie czasu obecności na zwłokach stwier-dzon ego zespołu taksonów [8, 9, 25, 26]. Ustalenie todaje podstawę do wniosku w przedmiocie zarów no mi-nimalnego , jak i maksymalnego okresu pośmie rtnego .

Metoda opiera się na powtarzalności sukcesj i owa-dów na zwłokach . Powtarzalna jest kolejność pojawia-nia się poszczególnych taksonów oraz , w danych wa-runkach, czas ich pojawiania się i długość okresu obec -ności .

Chcąc ustalić cza s obecnośc i na zwłokach danegozespołu taksonów należy sięg nąć do modelu sukcesji,którym jest zwykle uogólnienie wyników eksperymen-tów nad sukcesją owadów na zwłokach [9J . Modele tepokazują , jak w trakcie rozkładu zmienia s ię składi struktura fauny zwłok, często wykorzyst ując do tegocelu matrycę obecności owadów na zwłokach [np.27]. W metodz ie suk ces yjnej w ujęc i u zaproponowa-nym przez Schoenly'ego i współpracowników [25]czas obecności na zwłokach danego zespołu takso-nów wyz nac zany jest przez dwa, wchodzące w składteg o zespołu , tzw. taksony rozstrzygające (delini tivetaxa). Pierwszy z nich wy znacza dolną gran icę obec-ności zespołu, a w konsekwencji minima lny okres po-śmiertny [25J. W celu jego wybo ru należy ustalić , któ-ry z obecnych na zwłokach taksonów ma - wedługmo delu - najpóżn iejszy czas pojawiania się (ryc . 1).Drugi takson rozstrzygający wyz nacza górną granicęobecności zespołu , a w konsekwencj i maksymalny

D N ROZKŁADU Z W Ł O K

Ryc. 1. Uproszczony model sukcesji. Zakładając obecnoś ć na zwłokach pokaz anych 5 taksonów (T1-T5), taksonami rozstrzygającym i byłyby T2(wyznacza górną g ranicę obecności wszystk ich 5 taksonów) oraz T5 (wyznacza dolną g ran icę obecności wszystkich 5 taksonó w).Fig. 1. Simplilied model ot succession. If 5 taxa presented nere (t t-TS) are collected on a corpse. a definitive taxa in this case would be T2 (definesupper limit ot all 5 taxa presence) and TS (defines /ower limit ot al/5 taxa prese nce).iródlo (ryc. 1-6): autor

6 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (stvceen -marzec] 2010

okres pośmiertny [25]. Chcąc go wybrać , należy usta-lić , dla którego z obecnych na zwłokach taksonów su-ma czasu pojawiania się i długości okresu obecnościjest - według modelu - najmniejsza (ryc. 1). Po wybo-rze taksonów rozstrzygających należy oszacować dol-ną i górną granicę czasu obecności danego zespołutaksonów, które to wartości będą wyznaczaty minimal-ny i maksymalny okres pośmiertny. Oszacowania tegobiegły dokonuje na podstawie modelu sukcesji, re-aliów sprawy oraz własnego doświadczenia [9, 25].

Podobnie jak w przypadku metody rozwojowej, do-kładność szacunków metody sukcesyjnej istotnie za leżyod adekwatności zastosowanego modelu sukcesji. Wy-bór modelu i - wobec nieistnienia modeli idealnie dopa-sowanych do realiów spraw - umiejętne posłużenie sięnim to w zasadzie najważniejsze czynności rozpatrywa-nej metody. Z tej perspektywy należy pamiętać , że suk-cesja owadów na zwłokach jest zjawiskiem o bardzo złożonej naturze. Jego zrozumienie i przewidywanie wyma-ga uwzględnienia wielu zmiennych wchodzących niejed-nokrotnie w złożone interakcje. Wybierając i posługującsię modelem, należy zatem uwzględnić cały szeregzmiennych, wśród których najważniejsze to:

- obszar geograficzny [28],- pora roku [29-33],- typ środowiska [27, 31 , 33-36],- sposób wyeksponowania zwłok [37-40],- waga zwłok [41, 42],- poddanie zwłok szczególnym zabiegom [22, 43, 44].Należy zaznaczyć , że dotychczas dla obszaru Polski

opracowano eksperymentalne modele sukcesji przy-datne do ustalania czasu zgonu w przypadku zwłok wy-eksponowanych na powierzchni gruntu w trzech typachlasów nizinnych wiosną, latem i jesienią [27, 33J. Można również sięgać po modele opracowane w innychkrajach Europy, w tym zwłaszcza Europy Środkowej[np. 36 , 45J. Niestefy liczba modeli eksperymentalnychstworzonych dla obszaru Europy Środkowej jest nie-wielka. Z tego powodu szersze wykorzystywanie meto-dy sukcesyjnej w naszym kraju nadal niesie ze sobą ry-zyko poważnych błędów w opiniowaniu.

Przydatność owadów do ustalania czasu śmierci- taksony wskaźnikowe

W klimacie umiarkowanym entomofaunę zwłok mo-że tworzyć nawet kilkaset gatunków. W jednym z badańw trakcie całego rozkładu stwierdzono aż 422 gatunkiowadów [461. Oczywiście tylko niewielka część tej fau-ny to taksony wskażn i kowe , czyli taksony spełniającekry1eria przydatnoś ci do ustalania czasu zgonu. Należyzauważyć , że inne kryteria są istotne w metodzie roz-wojowej, a inne w metodzie sukcesyjnej . W przypadkumetody rozwojowej za wskażnikowe można uznać tak-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010

sony, których rozwój przebiega na zwłokach. Natomiastw metodzie sukcesyjnej postuluje się , aby za takoweuznawać taksony, które mają ograniczony okres obec-ności na zwłokach oraz pojawiają się na zwłokach re-gularnie w tym samym momencie rozkładu [32].

Gatunki owadów przydatne do ustalaniaczasu śmierci w lasach Polski

Do katalogu włączono tylko te gatunki , które możnauznać przynajmniej w przypadku jednej metody zawskażn i kowe i które pojawiają się na zwłokach w la-sach. Z grupy tej zdecydowano się jednak wyłączyć te,które wprawdzie stwierdzano na zwłokach w lasach,ale nie na tyle licznie, aby za realne uznać ich ujawnie-nie w konkretnej sprawie. Sporządzając listę gatunków,opierano się przede wszystkim na wynikach badań suk-cesji owadów na zwłokach świn i domowej , które reali-zowano w lasach Wielkopolski w latach 2005-2007 [27,31-33]. Ponieważ badaniami tymi objęto zwłoki wyeks-ponowane na powierzchni gruntu , katalog jest w pełniużyteczny wfaśnie dla tej kategorii zwłok.

Las to w zasadzie każdy zwarty zespól drzew. Wprzyrodzie zespoły roślinności przechodzą jedne w dru-gie stopniowo , co skutkuje występowaniem stref przej-ściowych . Przykładem takiej strefy może być skraj lasu,gdzie na zwłokach obok owadów typowych dla lasówpojawiają się gatunki terenów otwartych [451. Podobnamieszanka gatunków może występować na zwłokachw zadrzewieniach śródpolnych oraz parkach . Mając tona uwadze, należy zastrzec, że katalog jest w pelniużyteczny dla zwłok w lasach w czystej postaci.

Kierując się przyjętymi założeniami, do kataloguwłączono 14 gatunków muchówek (tab. 1) i 16 gatun-ków chrząszczy (tab. 2).

Informacje zamieszczone w katalogu

Opisy gatunków poprzedzano uwagami o przydat-ności gatunku do ustalania czasu śmierci w podejściurozwojowym oraz w podejściu sukcesyjnym . Przyjęto ,że opisy te będą zawierać informacje z każdej z 9, opi-sanych poniżej , kategorii. Informacje z kategorii VII-IXczęsto podawano jednak dla taksonów wyższegoszczebla niż gatunek.

I. Stadia rozwoju występujące na zwłokachdużych kręgowców w lasach

Katalog obejmuje zarówno te stadia rozwoju, któreprzebywają bezpośrednio na zwłokach, jak i te, któreprzebywają w glebie w pobliżu zwłok, ale tylko w tychprzypadkach , gdy ich obecność wynika z obecnościzwłok . Oczywiście uwzględniono tylko te stadia, które

7

źródlo (tab. 1-3): opracowanie własne

Tabela 2Chrząszcze przydatne do ustalania czasu śmierci

w lasach PolskiBeet/esusefultor postmortem interva/ estimation

in torests ot Poland

Tabela 1Muchówki przydatne do ustalania czasu śmierci

w lasach PolskiF/ies useful forpostmottem intervel estimetion

in forests ot Poland

Rodzina

Calliphoridae

Dryomyzidae

Fannidae

Muscidae

Piophilidae

Rodzina

Cleridae

Derrnestłdae

Histeridae

Nitidulidae

Silphidae

Staphylinidae

Gatunek

Calliphora vicina Aobineau-Desvoidy, 1830Calliphora vomitoria (Linnaeus, 1758)Chrysomya a/biceps (Wiedemann, 1819)Cynomya mortuorum (Linnaeus, 1761)Luci/ia caesar(Linnaeus, 1758)Phormia regina (Meigen , 1826)

Dryomyza f/aveola (Fabricius, 1794)

Fannia coracina (Loew, 1873)Fannia manicata (Meigen, 1826)Hydrotaeaaenescens (Wiedemann, 1830)Hydrotaea armipes (Fallen, 1825)Hydrotaeadentipes (Fabricius, 1805)Hydrotaea ignava (Harris, 1780)

Stearibianigriceps (Meigen, 1826)

Gatunek

Necrabia violecee(Linnaeus, 1758)

Dermestesmurinus Linnaeus, 1758

Margarinotus brunneus (Fabricius, 1775)Saprinus p/aniusculus Motschulsky, 1849Saprinus semistriatus (Scriba, 1790)

Omosita depressa (Linnaeus, 1758)

Necrodes littoralis (Linnaeus, 1758)Nicrophorus vespi//oides Herbst. 1783Oiceoptoma thoracicum (Linnaeus, 1758)Thanatophilus rugosus (Linnaeus, 1758)Thanatophilus sinustus (Fabricius, 1775)Creopnlłusmaxi//osus (Linnaeus, 1758)Omaliumrivulare (Payku!ł, 1789)Aleocharacurtula (Goeze, 1777)Philonthus po/itus (Linnaeus, 1758)Philonthus suce/cola (Thomson, 1860)

II, III. Pokrój imagines oraz larw

Ponieważ katalog ma ułatwiać jedynie wstępne roz-poznanie obecnych na zwłokach owadów, zamieszczo-no w nim tylko zdjęcia pokroju larw i imagines, bez opi-su ich cech diagnostycznych. Katalog nie może pełnićzatem roli klucza do oznaczania. W przypadku takso-nów, których nie można odróżnić na podstawie takichzdjęć, zamieszczano zdjęcie tylko jednego przedstawi-ciela danej grupy. Zrezygnowano z zamieszczania przyposzczególnych gatunkach zdjęć jaj i poczwarek.

IV, Sezonowość występowania na zwłokach w lasach

Niektóre taksony wskażnikowe wykazują wyrażnąsezonowość występowania na zwłokach . Jest onaszczególnie wyrażna w przypadku stadiów preimagi-nalnych chrząszczy. Spośród 10 taksonów chrząszczy,jakie stwierdzono na zwłokach świni domowej w lasachWielkopolski w stadium larwy, 6 występowało tylko wjednej porze roku [32]. Ponieważ informacje o sezono-wości mogą być pomocne w trakcie ujawniania śladówentomologicznych, włączono je do katalogu.

V. Powtarzalność występowania na zwłokach w lasach

Taksony wskaźnikowe różnią się powtarzalnościąwystępowania na zwłokach [32]. Niektóre pojawiają sięlicznie na wszystkich zwłokach w danej porze roku. In-ne licznie występują tylko na niektórych zwłokach, in-nych nie zasiedlając w ogóle, a na jeszcze innych poja-wiając się nielicznie. Jeszcze inne występują tylko incy-dentalnie. Ponieważ dane o powtarzalności występowania mogą być pomocne w toku ujawniania śladówentomologicznych , włączono je do katalogu. W tym za-kresie przyjęto 3-wartościową skalę powtarzalności:

- niska: < 50% zwłok,- średnia: < 50%-80% > zwłok,- wysoka: > 80% zwłok.Stosując skalę , brano pod uwagę tylko te zwłoki, na

których stwierdzono co najmniej 10 okazów taksonu wtrakcie całego okresu rozkładu [32].

mogą wystąpić na zwłokach dużych kręgowców. W tymwzględzie oparto się głównie na wynikach badań ento-mofauny zwłok świni domowej, albowiem nie różni sięona istotnie od entomofauny zwłok człowieka [47]. Je-żeli dostępne dane dotyczyły stadiów preimaginalnychpoziomu rodzaju - a tak było w przypadku rodzajówDermestes, Margarinotus, Saprinus, Thanatophilus,Omalium i Phi/onthus - w katalogu zamieszczanoosobną tabelę z danymi o stadiach preimaginalnych te-go rodzaju. Opisy gatunków zawierają wtedy informa-cje tylko o postaciach dojrzałych.

8

VI. Czas pojawiania się na zwłokach w lasach(względem rozkładu)

Czas pojawiania się to moment rozkładu, w którymna zwłokach zwykle pojawiają się pierwsze okazy da-nego taksonu. Katalog zawiera zatem informację tylkoo początku okresu obecności taksonu na zwłokach, nieinformuje natomiast o tym jak długi jest ten okres. Wo-bec braku szczegółowych danych o jajach i poczwar-kach, w katalogu zamieszczono tylko informacje o cza-sie pojawiania się imagines i larw.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010

VII. M iejsce występowania na zwłokach

Tabela 3

Organizmy napędzające procesy rozkładu

Organismsdriving decomposWonal processes

da natomiast zawsze póżniej niż początek aktywnegorozkładu [31]. Przebieg rozkładu zwłok świni domowejpokazano na rycinie 5.

Oczywiście owady nekrofilne pojawiają się na zwłokach w odpowiedzi na lotne związki organiczne uwal-niane w trakcie rozkładu i to właśnie uwalnianie tychzwiązków jest przyczyną pojawiania się owadów, a nieprocesy rozkładu. Te ostatnie mogą jedynie lepiej czygorzej korelować z okresami uwalniania rozpatrywa-nych związków. Dlatego katalogowe czasy pojawianiasię na zwłokach winny być traktowane jako dane orien-tacyjne.

Wyodrębn iono dziewięć miejsc występowania :- powierzchnia zwłok ,- wnętrze zwłok,- pochodne rozkładu tkanek miękkich,- odsłon i ęte kości ,- rośli nność w pobliżu zwłok,- powierzchnia gleby w pobliżu zwło k,- gleba w pobliżu zwłok ,- powierzchnia gleby pod zwłokami ,- gleba pod zwłokami.Ponieważ zwło ki podlegają w toku roz kładu istotnym

zmianom (ryc. 5), pewne miejsca zanikają , a inne poja-wiają się dopiero na pewnym etapie rozkładu . Dla przy-kładu , pochodne rozkładu tkanek miękki ch oraz odsłonięte kości pojawiają się dopiero w następstwie aktyw-nego rozkładu . Warto wskazać, że poza miejscami wy-odrębnionymi w katalogu mogą pojawić się inne miej-sca występowania taksonów wskażnikowych . W tymkontekście przykładem niech będą miejsca, które można dodatkowo wyodrębnić na zwłokach ubranych (kie-szenie, zawinięte rękawy, nogawki ltp.).

Organizmy napędzającedany proces

Bakterie

Larwyowadów

(główni e muchówek

z rodziny Calliphoridae)

Larwy owadów, nicienie, grzyby

Aktywny rozkład

Proces rozkładu

Zaawansowany rozkład

Gnicie

W celu umożliwienia oceny w trakcie oględzin , czydany takson może być obecny na zwłokach , jego czaspojawiania się wyrażono względem łatwo zauważalnych zjawisk w trakcie rozkładu . Zjawiskami tymi wprzypadku zwłok rozkładających się na powierzchnigruntu są wzdęcie oraz aktywny i zaawansowany roz-kład .

Wzdęcie to zwiększenie objętości zwłok spowodo-wane nagromadzeniem się gazów gnilnych (ryc. 2).Jest to jedna z oznak gnicia. Aktywny rozkład to roz-kład tkanek miękkich zwłok przez żerujące w masie lar-wy owadów (głównie muchówek z rodziny Calliphori-dae) (ryc. 3). Oznaką tego procesu są larwy że ruj ące wmasie. Zaawansowany rozkład to rozkład pozostałościpo aktywnym rozkładzie (głównie skóra oraz pochodnerozkładu tkanek miękkich) przez różne grupy organi-zmów (ryc. 4). Niestety proces ten (albo raczej zespółprocesów) nie ma łatwo dostrzegalnych oznak. W pew-nym uproszczeniu za jego oznakę można przyjąć obec-ność pozostałości po aktywnym rozkładzie . Tym, coodróżnia procesy rozkładu (czyli gnicie, aktywny i za-awansowany rozkład), są różne grupy organizmów,które procesy te napędzają (tab. 3). Jako oznakę za-awansowanego rozkładu można więc również trakto-wać obecność na zwłokach właściwych dla tego proce-su organizmów.

Procesy rozkładu są wzajemnie powiązane. W tymkontekście kluczowa jest rola aktywnego roz kład u . Natych częściach zwłok, które objęte są aktywnym rozkładem zanikają procesy gnicia i usuwane są jego oznaki.Ponadto aktywny rozkład - poprzez wytworzenie pro-duktów ubocznych (pozostałości) - warunkuje procesyzaawansowanego rozkładu . Proces ten zatem z jednejstrony przerywa gnicie, a z drugiej leży u podstaw za-awansowanego rozkładu . Warto zaznaczyć, że aktyw-ny rozkład bardzo rzadko obejmuje w danym momen-cie całe zwłoki. Zwykle jest tak, że rozpoczyna się wobrębie naturalnych otworów ciała zwłaszcza głowy,aby następnie objąć całość tej części ciała i stopniowoprzejść na poszczególne części tułowia (ryc. 5) [31].Skutkiem tego przesuwania się aktywnego rozkładujest jednoczesna obecność oznak często dwóch, a cza-sami nawet trzech procesów rozkładu , np. zaawanso-wanego rozkładu w obrębie głowy oraz aktywnego roz-kładu w obrębie tułowia (ryc. 6) [31]. Równoległośćprzebiegu procesów rozkładu określana jest mianemmozaikowatości rozkładu [31]. Wzdęcie i aktywny roz-kład rozpoczynają się niezależnie od siebie. Latem po-czątek obydwu procesów przypada zwykle w tym sa-mym momencie rozkładu, wiosną i jesienią brak jednakw tym zakresie regularności (w niektórych przypadkachwzdęcie może rozpocząć się szybciej niż aktywny roz-kład, w innych może natomiast wystąpić sytuacja od-wrotna). Początek zaawansowanego rozkładu przypa-

PROBLEMV KRYMINALISTYKI 267 (styczen-marzec) 2010 9

Ryc. 2. Wzdęcie . Zdjęcia tworzą 3 pary; każda para obejmuje zdjęcie zwłok w 2-3 godziny po śmierci (lewe zdjęcie z pary) oraz zdjęcie tych samychzwłok w jakiejś części wzdętych (prawe zdjęcie z pary). Górna para pokazuje wzdęcie całych zwłok , środ kowa para wzdęcie tułowia , dolna para wzdęcietylnej części tułowia.Fig. 2. Bloating . Photos are arranged in 3 pa/rs; each pair includes a photo ot a carcass about 2-3 hours ener death (lelt) and a photo ot the samecarcass bloated in some part (right). Toppair shows bloating ot the whole carcass, midd/e pair bloating ot the trunk, lower pair-bloating ot the posteriorpart ot the trunk.

10 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010

Ryc. 3. Aktywny rozkład. Zdjęcia tworzą 3 pary; każda para obejmuje zdjęcie zwłok w 2-3 godziny po śmierci (lewe zdjęcie z pary) oraz zdjęcie tychsamych zwłok w jakiejś części objętych aktywnym rozkładem (prawe zdjęcie z pary). Górna para pokazuje aktywny rozkład wobrębie g łowy, ś rodkowapara aktywny rozkład niemal całych zwłok, dolna para aktywny rozkład w obrębie części tułowia.Fig. 3. Active decay. Photos are arranged in 3 pairs; each pair incfudes a photo ot a carcass about 2-3 hours after death (left) and a photo ot the samecarcass actively decaying in some part (right). Top pair shows active decay in the head, middle oett active decay ot a/most the wnote carcass, lower pair-active decay in the part ot trunk .

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010 11

Ryc. 4. Zaawansowany rozkład. Zdjęcia tworzą 3 pary; każda para obejmuje zdjęcie zwłok w 2-3 godziny po śmierci (lewe zdjęcie z pary) oraz zdjęcietych samych zwłok w jakiejś części objętych zaawansowanym rozkładem (prawe zdjęcie z pary). Górna para pokazuje zaawansowany rozkład w obrębiegłowy, środkowa para w obrębie głowy i części tułowia , dolna para w obrębie całych zwłok .Fig. 4. Advanced decay. Photos are arranged in 3 pairs; each pair includes a photo ot a carcass about 2-3 hours alter death (/eft) and a pnoto ot thesame carcass in some pan in advanced decay (right) . Top pair srows advanced decay in the head, midd/e pair in the head and panially in tne trunk,lower pair in the who/e carcass.

12 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010

IOzień rozkła du 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 20 22 24 26 28 31 35Wzdęcie

ktywny rozkład 7_ ~~.zaawansowany rozkład :"I;~ '1;\ IW ' .,,-, ..Oz ień rozkładu 1 2 3 4 5 6 15 18 20 22 24 26 28 31 35

..,:co..r-m;:<

'":c-c;:li!..r-iii::!1;

:l\~..~o~

~•!~=:o

r,-----_t j j

I

ł

---- - -----', Il 1 1

~

'"

Ryc . 5. Rozkład zwłok jesienią w olsieFig. 5. Carcass oecomposmon during autumn in alder tcrest

Ryc. 6. Mozaikowatość rozkładu. Lewe zdjęcie u góry - aktywny rozkład w obrębie głowy i wzdęcie tułowia; zdjęcie prawe u góry - zaawansowanyrozkład w obrębie głowy, aktywny rozkład i wzdęcie wobrębie tulowia; lewe zdjęcie u dołu - zaawansowany rozkład w obrębie glowy i aktywny rozkladw obrębie tułowia; prawe zdjęcie u dołu - zaawansowany rozkład w obrębie głowy i tułowia oraz aktywny rozkład w obrębie tułowia.Fig. 6. Mosaic nature ot decomposilion. Top /eft - active decay in the head and b/oating ot the lrunk; top right - advanced decay in the head, aclivedecay and b/oaling in the trunk; bottom /eft photo - advanced decay in the head and aclive decay in the trunk; bottom right photo - advanced decay inthe head and trunk and active decay in tre trunk:

VIII. Sposób zbioru

Wyodrębniono trzy sposoby zbioru taksonów wskaźnikowych:

- zbiór siatką entomologiczną (imagines muchó-wek),

- zbiór pęsetą albo ręką (imagines chrząszczy orazstadia preimaginalne),

- zbiór substratu występowania np. gleby bądź od-słoniętych kości (stadia preimaginalne) .

IX . Sposób zabezpieczenia

Wyodrębniono cztery sposoby zabezpieczenia tak-sonów wskaźnikowych:

- utrwalenie w 75% alkoholu etylowym (imagines,jaja i poczwarki),

14

- utrwalenie w 75% alkoholu etylowym po zabiciuwe wrzątku (larwy),

- zachowanie źywych okazów w glebie (jaja, po-czwarki),

- zachowanie żywych okazów na substracie żerowania (jaja, larwy).

Ze względu na ramy niniejszego opracowania zrezy-gnowano ze szczegółowego omawiania sposobów itechnik zbioru, zabezpieczania i hodowania śladów en-tomologicznych . Informacje na ten temat zawarte są wwiększości podręczników do entomologii sądowej [np.48 oraz w języku polskim 49].

Na zakończenie warto wskazać, że katalog - w za-mierzeniu autorów - ma być źródłem wiedzy o śladachentomologicznych. Ponadto ma on stanowić pomocdla techników kryminalistyki w ujawnianiu, zbieraniu izabezpieczaniu tych śladów. W tym zakresie kata10-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeo-marzec) 2010

giem można posług iwać się na dwa sposoby. Możnago wykorzystać do wstępnego rozpoznania ujawnio-nych albo zebranych śladów. W tym przypadku możeon również ukierunkowywać dalsze postępowanie ześladami , poprzez pomoc w podjęciu decyzji o zabez-pieczeniu oraz wskazanie jego sposobu. Ponadto ka-talog można próbować wykorzystać do ukierunkowa-nia samego procesu ujawniania . Znajd ują się w nimbowiem informacje o sezonowości i powtarzalnościwystępowania , czasie pojawiania się oraz miejscu wy-stępowania na zwłokach taksonów wskażnikowych . Wtrakcie oględzin zwłok w danej porze roku technik mo-że zatem spróbować usta lić, jakie procesy rozkładuprzebiegają na zwłokach i na jakim są etapie i na tejpodstawie może następnie ustalić w katalogu, któretaksony wskażn i kowe mogą być obecne na zwłokach igdzie należy ich szukać . Oczywiście takie ukierunko-wane ujawnianie i zbiór śladów entomologicznych wy-magają sporego doświadczenia, są jednocześnie bar-dziej czasochłonne niż ujawnianie i zbiór nisukierun-kowany. Wydaje się jednak, że ten sposób istotniezmniejsza ryzyko przeoczenia taksonów wskażnikowych.

BIBLIOGRAFIA

1. Benecke M.: A brief historyot lorensie entomology, . Fo-rensic Science International" 2001, 120 : 2.

2. Klotzbaeh H., Kreltek R.. Bralzke H., POsehel K., Ze-hner R., Amendt J.: The history ot lorensie entomology inGerman-speaking countries, . Forensic Science International"2004 , 144 : 259.

3. Hall R.D .: Introduction. Percept ions and status ot toren-

sic entomology. [w:) Byrd J.H., Caslner J.L. [red.), Foransieentomology. The utility ot arthropods in legal investigations,

CRC Press , Boca Baton 2001 . 1-15.4. Matuszewski 5 .: Entomoskopia, [w:] Bulsiewicz A.,

Marek A.. Kwiatkowska-Darul V. [red.], Doctrina muttiplexveritas una. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Ma·riuszowi Kulickiemu. Wydawn ictwo Uniwersytetu Mikołaja xo-pemika, Toruń 2004 , 271-280 .

5. Haskell N.H.. Hall R.O.. Cervenka V.J. , Clark M.A. : On

the body: insects' life stage presence and the ir postmortem

artitacts , [w:) Haglund W.D., 50rg M.H. [red.). Forensie ta-

phonomy. The postmortem tate of human remains, GAG

Press, Boea Raton 1997 , 415-448.6. Gof! M.L.: Enlomology, [w:] Byard R., Corey T., Hen-

derson C. , Payne..James J. [red.], Encyclopedia of terensic

and legaI medicine, Academic Press , 2005, 263-269.7. Matuszewski S. , Baje rlein D. , Konwerski S., Szpila

K.: Entomologia sądowa w Polsce, "Wiadomości Entomolo-

giczne" 2008 , 27: 49 .8. Catts E.P., GoN M.L. : Forensic entomology in criminal

investigations, .Annual Review in Entomology" 1992, 37: 253.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (stvczen-marzec) 2010

9. Well s J.D., LaMolte L.R.: Eslimaling lhe postmorterninterval. [w:] Byrd J.H., Castner J.L. [red.], Forensic entomo-logy. The uWity ot arthropods in legal investigations, GRG

Press, Boea Raton 2001 , 263-285.10. Amendl J., Campobasso C.P., Gaudry E., Reiler C..

LeB lanc H. , Hall M. : Best practice in torensic entomology, "In·

ternational Joumal ot Legal Medicine" 2007 , 121: 90.11. Anderson G.S. : Minimum and maximum development

rates ot some forensically important Galliphoridae (Oiptera),

..Journal ot Forens ic Sciences" 2000 , 45: 824.

12. Byrd J.H., Allen J.C.: The development ot the blaekblow tly, Phormia regina (Meigen) , .Forensic Science Interna-tional" 2001 ,120: 79 .

13. Reite r C. : Zum Wachstumsverhalten der Made n derblauen Schmeisstliege CaJliphora vicins, . Zeitschrift fOrReehtsmedizin" 1984, 91: 295.

14. Grassberger M., Reiter C.: Effect ot temperature onLucilia sericete (Diptera: Ca lliphoridae) development withspecial reference to the isomegalen- and isomorphen-dia-

gram, .Forensic Science International" 2001, 120: 32.15. Grassberger M., Re iter C.: Etfect ot tempe rature on

development of the torensically important hotarotle blowflyProtopnormie terraenovae (Robineau-Desvoidy) (Diptera:Ca lliphoridae) , .Forensic Science International" 2002, 128:

177.16. Will iams H.: A model tor the aging of fly larvae in teren-

sic entomology, .Forenslc Science International" 1984, 25: 191.

17. Wells J.D., LaMolte L.R. : Estimating maggot age tromweight using inverse prediction, "Journalot Forensic Scien-

ces" 1995, 40 : 585 .18 . Nabity P.O., Higley L.G., Heng-Moss T.M.: Elleets ot

temperature on development ot Phormia regina (Oiptera: Cal-liphoridae) and use ot developmental data in determining time

intervals in lorens ie entomology, .Journal ot Medical Entomo-

logy" 2006. 43 : 1276.19. Velasquez Y. , Viloria A.L. : Effects ot temperature on

the development of the Neotropical carnon beetle Oxelytrumdiscicolle (BruIle, 1840) (Coleoptera: Silphidae), .ForensicScience International" 2009 , 185: 107.

20 . Hlgley L.G. , Haskell N.H.: Inseet deve loprne nt and lo-rensie enlomology, [w:] Byrd J.H., Caslner J.L. [red.). Foren-sic entomology. The utility of arthropods in legal investiga-

tions, eRC Press, Boca Raton 200 1, s. 287-302 .21. Grassberger M., Friedriech E., Reiter C.: The blowfly

Chrysomya albieeps (Wiedemann) (Oiptera: Calliphoridae) asa new terensic indicator in Ce ntral Europe, "International Jo-umai ot Legal Medieine" 2003, 117: 75.

22. Marchenko M.I. : Medicolegal relevance ot cadaver en-tomofauna for the determination of the tlme of death, .Foren-sic Science International" 2001, 120: 89.

23. Heymons R., Lengerken H.v. : Studian Ober die Leben-serseheinungen der Silphini (Coleopt.) VII. Oeceoptome tho-racica L., .Zeitschrltt fur Morphologie und Okologie der Tiere"1931, 20: 691.

15

24. Lengerken H.v.: Studien Ober die Lebenserscheinun-gen der Silphini (Coleop!.) XI-XIII. Thanatophilus sinuatus F.,

rugosus L., dispar Hrbst., .Zeitsc hrift fOr Morphologie undOkoloqie der Tiere" 1938, 33: 654.

25 . Schoenly K., Golf M.L. , Early M.: A BASIC algorithmfor calculating the postmortem lnterval from arthropod succes-

sional data, "Journal ot Forensic Sciences" 1992, 37: 808.26. Schoenly K., Golf M.L., Welis J.D., Lord W.D.: Ouan-

titying statistlcal uncertainty in succession-based entomologi-cal estimates ot the postmortem interval in death scene inve-

stigations: a simulation study, .,American Entomologist" 1996,42: 106.

27. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerskl S., SzpilaK.: An initial study ot insect succession and carnon decornpo-sition in various torest habitats ot Central Europe, .ForensicScience International" 2008, 180: 61.

28. Anderson G.S.: Insect succession on carnon and its re-lationship to determining time ot death, [w:] Byrd J.H., Cast -

ner J.L. [red.], Forensic entomology. The utility ot arthropodsin legaj investigations, CRC Press, Boca Raton 2001,143-175.

29 . Tanlawi TJ., El-Kady E.M. , Greenberg B., EI-Ghaf-far H.A.: Arthropod successlon on exposed rabbit carrio n inAlexandr ia, Egypt, .Journal ot Medical Entomology" 1996,33: 566.

30 . Sharanowskl B.J., Walker E.G., Anderson G.S.: ln-secl succession and decomposition patterns on shaded andsunlit carrion in Saskatchewan in three difterent seasons, . Fo-rensic Science International" 2008,179: 219.

31. Matuszewski S., BajerJein D., Konwerskl S., SzpilaK.: lnsect succession and carnon decomposition in selectedtorests ot Central Europe. Part 1: Pattern and rate ot decom-

position, .Forensic Science International" 2010, 194: 85.32. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerskl S., Szp ila

K.: Insect succession and carnon decomposition in selecled

lorests ot Central Europe. Part 2: Composition and residency

patterns ot carrion tauna, .Forensic Science International"2010, 195: 42.

33. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerskl S., SzpilaK.: Insect succession and carrion decomposition in selected

torests ot Central Europe. Part 3: Succession ot carnon tauna(w przygotowaniu).

34. Richards E.N., Gotf M.L.: Arthropod succession on

exposed carrion in three contrasting tropical nabitats on Ha-

waii island, Hawaii, "Journal ot Medical Entomology" 1997, 34:328 .

35. Hobischak N.R., Anderson G.S.: Tirne ot submergen-ce using aquatic invertebrate succession and decompositio-

naj changes, "Journal ot Forensic Sciences" 2002, 47: 142.36. Grassberger M., Frank C.: lnitial study ot arthropod

succession on pig carnon in a central european urban habitat,

.Journalot Medical Entomology" 2004 , 41: 511.37. Shean B.S., Messinger L., Papworth M,: Observations

ot differential decomposition on sun exposed vs. shaded pig

16

carrion in coastal Washington State, "Journal ot ForensicSciences" 1993, 38 : 938 .

38. VanLaerhoven S.L., Anderson G.S.: lnsect succes-sion on buried carnon in two biogeoclimatic zones ot British

Columbia, "Journal ot Forensic Sciences" 1999, 44: 32.39. Shalaby O.A., deCarvalho L.M.L., Golf M.L.: Compa-

rison of patterns ot decomposition in a hanging carcass and a

carcass in contact with soil in a xerophytle habitat on the ts-land ot Oahu, Hawaii, .Journal ot Forensic Sciences" 2000,45: 1267.

40. Voss S.C., Forbes S.L. , Dadour I.R.: Decornpositionand insect succession on cada vers inside avehicie envi-

ronment, . Forensic Science , Medic ine , and Pathology"2008 ,4: 22 .

41. Hewadikaram K.A., Gotf M.L.: Effect ot carcass size

on rate ot decomposition and arthropod succession pattems..Arnerican Journal ot Forensic Medicine and Pathology'"1991,12: 235 .

42. Komar D., Beattie O.: Effects of carcass size on decayrates ot shade and sun exposed carnon. .Journal ot the Ca-nadłan Society ot Forensic Science" 1998, 31: 35.

43. Avila F.W., Gotf M.L.: Arthropod succession patternsonto burnt carnon in twe contrasting habitats in the HawaiianIslands, .Journal ot Forensic Sciences" 1998, 43: 581.

44. Charabidze D., Bourel B., Hedouin V" Gosset D.: Re-pellent enect ot some household products on f1y attractron tocadavers, ..Forensic Science Internalionar 2009, 189: 28.

45. Fied ler A., Halbach M., Sinclair B., Benecke M.: Whatis the edge ot a torest? A diversity analysis ot adult Diptera 10-und on decomposing piglets inside and on the edge ol a we-stern german woodland inspired by a courtroom question,.Entrnoloqie Heute" 2008, 20: 173.

46. Payne J.A. : A summer carnon study ot the baby pig Susscrote Linnaeus, . Eccloqy" 1965, 46 : 592 .

47 . Schoenly K.G., Haskell N.H., Hall R.D., Gbur J.B. :Comparative performance and complementarity ot tour sam-pling methods and arthropod preterence tests tor human and

porcine remains at the Forensic Anthropology Center in Kno-xvitle. Tennessee, .Journal ot Medical Entomolegy" 2007, 44:

881.48. Haskell N.H., Lord W.D., Byrd J .H.: Colleclion ot ento-

rnoloqical evidence during death investigations, [w:] Byrd J.H.,Castner J.L. [red.], Forensic entomology. The utility ot arthro-

pods in legal investiqations, CRC Press, Baca Raton 2001,263-285.

49. Kaczorowska E., Draber·Mońko A.: Wprowadzenie doentomologii sądowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009.

StreszczenieMetody ustalania czasu śmierci na podstawie śladów ento-

n1010gicznych są rzadko wykorzystywane w Polsce. WY~Jika tomiędzy innipni z braku przygotowania technikówkryminalisty-ki do ujawniania, zbierania i zabezpieczania tej kategoriiśladów.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010

W związku z tym opracowano katalog owadów przydatnych doustalania czasu śmierci w lasach Polski. W artykule, będącymwprowadzeniem do zasadniczej części katalogu, przedstawionokrótką charakterystykę metod ustalania czasu śmierci na podsta-wie śladów entomologicznvch, Ponadto zamieszczono wykazga-tunków muchówek i chrząszczy spebliającycll kryteria przydat-ności do listalania czasu śmierci w lasach Polski oraz ogólnieschnrakteryzowano zawartość katalogu.

Słowa kluczowe: entomologia sądowa; czas śm ierci; śladyentomologiczne; gatunki wskaźnikowe; lasy.

SummaryMetllOds of poetmonem interoal (PMIJ estimation from en-

tomologicol euidence orc rarely used ;'J Poland. U results amongothers from the fact that crime seene technicians are not prepa-red to detcct, colleet and preserve lhis kind of eoidence. For thisreason a eatalogue of insects usefulJor PMl estimation in fore-sts oj Poland was creatcd. In this paper, which is an introduciionto the main part oj the catalogue, methods oj PMI estimationjrom entomologieal evidence are shortly described. Moreover alist oj species oj flies and beeiles meeiing the eriteria oj usefut-nessJor PMI eetimation in forests oj Poland is included and aeontent of the cata/oglle is generallypresented.

Keywords:forensic entomology; postmorteminterval; ento-mologieal eoidence; indicative species; forests.

Praca naukowa finansowana ze środkówna naukę w latach 2005-2008 jako projektbadawczy Ministerstwa Nauki i SzkolnictwaWyższego nr 2P04C10429 oraz z grantuWydziału Prawa i Administracji Uniwersytetuim. Adama Mickiewicza w Poznaniunr 06 /2008 /20091WPA.

W następnym numerze

Z m odyfik ow ane k annabino idy

- nowe groźne narkotyki

Bogdan Szukaiski, Dariusz Błach ut

Starzenie się

śladów daktyloskopijnych

naniesionych tłuszczami

Marcin Mazurek

Analiza śladów kontaktowych.

Mikrośladynarkotykowe

iwona Perkowska, Łukasz Matyjasek

Katalog owadów

przydatnych do ustalenia

czasu śmierci w lasach Polski.

Część 2. Muchówki

Szymon Matuszewski, Krzysztof Szpila

Podpisy podrobione

metodą odwzorowania

Mieczysław Goc, Jarosław Moszczyński

Metody pracy

informacyjno·wywiadowczej

policji politycznej

w okresie wojennym

Krzysztof Halicki

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczeń-marzec) 2010

-- ---=

17

12