Przegląd owadów - szkodników obiektów muzealnych · liściastych i iglastych gat. drzew...
Transcript of Przegląd owadów - szkodników obiektów muzealnych · liściastych i iglastych gat. drzew...
Przegląd owadów - szkodników Przegląd owadów - szkodników obiektów muzealnychobiektów muzealnych
Dr Hanna LegutowskaDr Hanna LegutowskaProf. dr hab. Stanisław IgnatowiczProf. dr hab. Stanisław IgnatowiczSGGWSGGWWarszawaWarszawa
Zagrożenie od szkodnikówZagrożenie od szkodników
Atakowi szkodników w Atakowi szkodników w archiwach, muzeach archiwach, muzeach sprzyjają: wilgoć i ciepło w sprzyjają: wilgoć i ciepło w miejscu przechowywania miejscu przechowywania zasobów, zasobów,
Brak częstych przeglądów Brak częstych przeglądów zbiorów oraz sprzątania zbiorów oraz sprzątania magazynów archiwalnych magazynów archiwalnych (kurz), (kurz),
Sąsiedztwo punktów Sąsiedztwo punktów gastronomicznych.gastronomicznych.
Zagrożenie od szkodnikówZagrożenie od szkodników
Kolekcje muzealne są Kolekcje muzealne są niszczone przez niszczone przez szkodniki, nawet szkodniki, nawet często.często.
Stale należy Stale należy
monitorować kolekcje monitorować kolekcje w celu wykrycia w celu wykrycia szkodników.szkodników.
Organizmy szkodliweOrganizmy szkodliwe
Organizmy szkodliwe w Organizmy szkodliwe w muzeach i archiwach muzeach i archiwach należą donależą do: :
owadyowady, , gryzoniegryzonie, , nietoperzenietoperze, , ptaki,ptaki, pleśńpleśń. .
Gniazda gryzoni i ptaków Gniazda gryzoni i ptaków i obecność nietoperzy i obecność nietoperzy w budynku w budynku zagrażają kolekcjom, gdyż zagrażają kolekcjom, gdyż przyciągają przyciągają owady owady (mrzyki, (mrzyki, skórnik kolczatek, szubak skórnik kolczatek, szubak dwukropek)dwukropek), , które potem które potem przemieszczają się do zbioru przemieszczają się do zbioru w poszukiwaniu pokarmu. w poszukiwaniu pokarmu.
Owady szkodliweOwady szkodliwe
Owady mogą całkowicie Owady mogą całkowicie zniszczyć kolekcje zniszczyć kolekcje trzymane w muzeach i trzymane w muzeach i archiwach.archiwach. żywiak
chlebowiec
Kołatek domowy
Ślady obecności owadówŚlady obecności owadów
Najczęstszym dowodem Najczęstszym dowodem obecności owadów są obecności owadów są ślady ich aktywnościślady ich aktywności, a , a nie same owady.nie same owady.
Ślady obecności owadówŚlady obecności owadów
ŻŻywe lub martwe ywe lub martwe owady w różnych owady w różnych stadiach rozwoju stadiach rozwoju ((larwa mola). larwa mola).
Ślady obecności owadówŚlady obecności owadów
Obecność wylinek i Obecność wylinek i różnych części ciała.różnych części ciała.
Pusta osłonka poczwarkowaPusta osłonka poczwarkowa
Ślady obecności owadówŚlady obecności owadów
Otwory wyjściowe Otwory wyjściowe na powierzchni na powierzchni wyrobu z drewna.wyrobu z drewna.
Ślady obecności owadówŚlady obecności owadów
Ubytki w sierści, Ubytki w sierści, piórach i skórze.piórach i skórze.
Pudełko ze skóry zniszczone przez Pudełko ze skóry zniszczone przez larwę skórnikalarwę skórnika
Ślady obecności owadówŚlady obecności owadów
Odchody: grudki, Odchody: grudki, zasuszone plamki.zasuszone plamki.
Żerująca larwaŻerująca larwa
Ślady obecności owadówŚlady obecności owadów
Po stwierdzeniu śladów Po stwierdzeniu śladów obecności owadów obecności owadów należy określić, gdzie należy określić, gdzie żerują i rozwijają się, żerują i rozwijają się, aby je zniszczyć.aby je zniszczyć.
Owady szkodliweOwady szkodliwe
Owady szkodliwe w muzeach i archiwach należą do Owady szkodliwe w muzeach i archiwach należą do następujących grupnastępujących grup: :
szkodniki wyrobów tekstylnychszkodniki wyrobów tekstylnych szkodniki drewna wyrobionego szkodniki drewna wyrobionego szkodniki papieruszkodniki papieru szkodniki produktów przechowywanychszkodniki produktów przechowywanych szkodniki o znaczeniu sanitarnymszkodniki o znaczeniu sanitarnym
I. Szkodniki wyrobów tekstylnychI. Szkodniki wyrobów tekstylnych
Potrafią trawić Potrafią trawić keratynę i/lub keratynę i/lub chitynę.chitynę.
Skórnikowate (Dermestidae)Skórnikowate (Dermestidae)
WielożerneWielożerne
Produkty pochodzenia Produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcegoroślinnego i zwierzęcego
Futra, wyroby skórzane, Futra, wyroby skórzane, wełna, jedwab, dywany, wełna, jedwab, dywany, ……
Skórniki i szubakiSkórniki i szubaki
Skórnik słoniniec Skórnik słoniniec - - Dermestes lardariusDermestes lardarius
Skórnik kolczatek Skórnik kolczatek - - Dermestes maculatusDermestes maculatus
Szubak ciemnySzubak ciemny - - Attagenus megatomaAttagenus megatoma
Szubak dwukropek Szubak dwukropek - - Attagenus pellioAttagenus pellio
Szubak smirnowa Szubak smirnowa - - Attagenus smirnoviAttagenus smirnovi
10 mm10 mm
3-5 3-5 mmmm
Skórniki i szubakiSkórniki i szubaki
Tylko u skórnika (Tylko u skórnika (DermestesDermestes) ) dorosłe i larwy są szkodliwe.dorosłe i larwy są szkodliwe.
U szubaków i innych skórnikowatych dorosłe dorosłe żywią się innym pokarmem żywią się innym pokarmem niż larwy: pyłkiem lub niż larwy: pyłkiem lub nektarem kwiatowym.nektarem kwiatowym.
Skórniki i szubakiSkórniki i szubaki
Larwy niszczą i Larwy niszczą i zanieczyszczają:zanieczyszczają:
zbiory muzealnezbiory muzealne futra,futra, skóry,skóry, materiały wełniane,materiały wełniane, materiały tekstylne, materiały tekstylne, dywany, dywany, nasiona strączkowe, nasiona strączkowe, ziarno zbóż.ziarno zbóż. Poroże uszkodzone przez larwy Poroże uszkodzone przez larwy
skórnikowatychskórnikowatych
Skórnik słoniniecSkórnik słoniniec
Dorosłe mogą żyć do Dorosłe mogą żyć do 3 lat (żerują w 3 lat (żerują w materiale, materiale, z którego wylęgły się). z którego wylęgły się).
Niszczą zbiory Niszczą zbiory entomologiczne, oprawy entomologiczne, oprawy książkowe, wosk, kości, książkowe, wosk, kości, rogi, pióra, rogi, pióra,
nasiona (oleistych), nasiona (oleistych), wysuszone kwiaty, wysuszone kwiaty, niechętnie wełnę,niechętnie wełnę, papieru nie atakująpapieru nie atakują
7-10 mm
B. odporne na suszę i zimno
czułki buławkowate
Larwa skórnika słonińcaLarwa skórnika słonińca
Zostawiają b. liczne Zostawiają b. liczne podłużne wylinki podłużne wylinki oraz dużo oraz dużo odchodów odchodów kiełbaskowatego kiełbaskowatego kształtu, zlepione kształtu, zlepione w łańcuszki. w łańcuszki.
Unikają światła.Unikają światła.
20 mm20 mm
haki skierowane w dół
Larwy skórnika słonińca przed Larwy skórnika słonińca przed przepoczwarczeniem wgryzają się przepoczwarczeniem wgryzają się w twarde przedmiotyw twarde przedmioty
Element drewniany Element drewniany uszkodzony przez skórnikauszkodzony przez skórnika
Skórnik kolczatekSkórnik kolczatek
W warunkach naturalnych W warunkach naturalnych żyje w gniazdach ptaków i żyje w gniazdach ptaków i na trupach na trupach zwierzęcych.zwierzęcych.
10 mm
Skórnik kolczatekSkórnik kolczatek
Rozwój larwalny 40-60 dni. Rozwój larwalny 40-60 dni. Larwa prawie czarna Larwa prawie czarna (czerwony i podłużny pasek (czerwony i podłużny pasek na grzbiecie). na grzbiecie). Na brzegach małe Na brzegach małe chitynowe kolce.chitynowe kolce.
Uszkadzają futra: wyjadają Uszkadzają futra: wyjadają włosy i dziurawią skórę. włosy i dziurawią skórę.
Wiercą korytarze w twardym Wiercą korytarze w twardym materiale: drewnie, korku, materiale: drewnie, korku, plastyku, ołowiu i cynku.plastyku, ołowiu i cynku.
11-13 mm
haki skierowane do góry
Szubak dwukropek Szubak SmirnowaSzubak dwukropek Szubak Smirnowa
Zasiedla gniazda ptaków Zasiedla gniazda ptaków założone w szczelinach założone w szczelinach budynku, przedostaje się budynku, przedostaje się do pomieszczeń. do pomieszczeń.
4-5 mm
Występuje tylko w Występuje tylko w budynkach. Przedostają budynkach. Przedostają się przez szczeliny się przez szczeliny wentylacyjne. Wabi je wentylacyjne. Wabi je światło. Żyją kilka tygodni.światło. Żyją kilka tygodni.
3-4 mm
szubak dwukropek, szubak smirnowa szubak dwukropek, szubak smirnowa larwalarwa
Larwy płaskie, brunatne, Larwy płaskie, brunatne, w tyle kępka w tyle kępka szczecinkowatych włosków. szczecinkowatych włosków.
Uszkadzają wełnę, futra, Uszkadzają wełnę, futra, skóry, wełnę, kości, oprawy skóry, wełnę, kości, oprawy książkowe, zbiory roślin i książkowe, zbiory roślin i owadów, owadów, produkty żywnościowe. produkty żywnościowe.
Dziury różnej wielkości. Dziury różnej wielkości. Pozostawiają znaczne ilości Pozostawiają znaczne ilości
odchodów. odchodów.
do 8 mm
12 mm
Skórniki i szubakiSkórniki i szubaki
Skórnik słoniniec Skórnik słoniniec - - Dermestes lardariusDermestes lardarius
Skórnik kolczatek Skórnik kolczatek - - Dermestes maculatusDermestes maculatus
Szubak ciemnySzubak ciemny - - Attagenus megatomaAttagenus megatoma
Szubak dwukropek Szubak dwukropek - - Attagenus pellioAttagenus pellio
Szubak smirnowa Szubak smirnowa - - Attagenus smirnoviAttagenus smirnovi
11-13 mm11-13 mm
2020 mmmm
12 mm12 mm
8 mm8 mm
7 mm7 mm
Mrzyki w muzeachMrzyki w muzeach
Mrzyki (Anthrenus spp.), Mrzyki (Anthrenus spp.), Rodzina skórnikowatych (Dermestidae) Rodzina skórnikowatych (Dermestidae)
Najważniejsze szkodniki:Najważniejsze szkodniki:
mrzyk dziewannowiecmrzyk dziewannowiec (gabinetowy)(gabinetowy)- Anthrenus verbasci- Anthrenus verbasci, , mrzyk muzealnik mrzyk muzealnik - - A. museorumA. museorum, , mrzyk krostowiecmrzyk krostowiec - A. scrophulariae- A. scrophulariae,, Anthrenus flavipesAnthrenus flavipes
2-4 mm2-4 mm
Dorosłe mrzyka dziewannowca żywią się Dorosłe mrzyka dziewannowca żywią się pyłkiem lub nektarem kwiatowympyłkiem lub nektarem kwiatowym
Mrzyk dziewannowiecMrzyk dziewannowiec
Ciało owalneCiało owalne Latają w kwietniu – maju.Latają w kwietniu – maju. Składają jaja do produktów Składają jaja do produktów
mięsnych, padliny, martwe mięsnych, padliny, martwe owady, wyroby z wełny, owady, wyroby z wełny, skóry, kościskóry, kości
Wiosną instalować w oknach Wiosną instalować w oknach siatkę o drobnych oczkach, siatkę o drobnych oczkach, aby zapobiec przedostaniu aby zapobiec przedostaniu się chrząszczysię chrząszczy
2-4 mm
Mrzyk dziewannowiecMrzyk dziewannowiec
Larwy niszczą: Larwy niszczą: dywany, dywany, wyroby wełniane, wyroby wełniane, jedwab, jedwab, skóry, skóry, futra, futra, pierze, pierze, włosy, włosy, rogi, rogi, każdy inny produkt każdy inny produkt
pochodzenia roślinnego pochodzenia roślinnego i i zwierzęcego.zwierzęcego.
4-5 mm
B. groźne dla dużychzbiorów entomologicznych.
Mrzyk muzealnikMrzyk muzealnik
Pospolity w gniazdach Pospolity w gniazdach ptaków, mrówek i os.ptaków, mrówek i os.
W pomieszczeniach larwy W pomieszczeniach larwy niszczą:niszczą:
tkaniny,tkaniny, skóry,skóry, zbiory muzealne.zbiory muzealne.
Mrzyki i ich szkodliwość Mrzyki i ich szkodliwość
kopyto zaatakowane kopyto zaatakowane przez larwy przez larwy Anthrenus flavipesAnthrenus flavipes
Mrzyki i ich szkodliwość Mrzyki i ich szkodliwość
Wełna uszkodzona Wełna uszkodzona przez larwy przez larwy Anthrenus flavipesAnthrenus flavipes
MoleMole
Mole występują powszechnie w magazynach muzealnych i bibliotekach. Zagnieżdżają się chętnie pomiędzy książkami oprawianymi w tkaniny wełniane.
MoleMole
Trzy gatunki moli Trzy gatunki moli są szkodliwe w muzeach:są szkodliwe w muzeach:
mól pospolity, Trichophaga tapetzellamól włosienniczek (ubraniowy), Tineola bisselliellamól futrzany (kożusznik), Tinea pellionella.
8-12 mm
MoleMole
mól włosienniczek mól włosienniczek (ubraniowy) (ubraniowy) mól pospolity mól pospolity
mól futrzany mól futrzany (kożusznik)(kożusznik)
11 11 14- 1814- 18
10-1410-14
rozpiętość skrzydeł (mm)rozpiętość skrzydeł (mm)
Pokarm larw moliPokarm larw moli
Larwy moli żerują na:Larwy moli żerują na:
tkaninach wełnianych,tkaninach wełnianych, bawełnie,bawełnie, jedwabiu,jedwabiu, futrach,futrach, wyrobach z piór, wyrobach z piór, szczecinie.szczecinie.
Domek lub tunelDomek lub tunel
Gąsienica mola futrzanego żeruje Gąsienica mola futrzanego żeruje w rurkowatym oprzędzie w rurkowatym oprzędzie (domku), (domku), który nosi z sobą. który nosi z sobą. W nim W nim przepoczwarcza się.przepoczwarcza się.
Gąsienica mola pospolitego i Gąsienica mola pospolitego i włosienniczka formuje włosienniczka formuje tuneltunel, , który przytwierdza do podłoża i który przytwierdza do podłoża i rozbudowuje, tworzy kokon rozbudowuje, tworzy kokon poczwarkowy. poczwarkowy.
Długość czasu rozwoju larw zależy Długość czasu rozwoju larw zależy od jakości odżywczej porażonego od jakości odżywczej porażonego produktu - 35 dni do 2,5 lat. produktu - 35 dni do 2,5 lat.
10-12 mm
II. Szkodniki drewna wyrobionego II. Szkodniki drewna wyrobionego
Kołatki (kołatkowate)Kołatki (kołatkowate)
Spuszczele (kózkowate)Spuszczele (kózkowate)
Miazgowce Miazgowce (miazgowcowate)(miazgowcowate)
suche drewno
Kołatek domowy Kołatek domowy ((Anobium Anobium punctatumpunctatum) )
Czułki z 3-członową buławką. Czułki z 3-członową buławką. Głowa niewidoczna z góry, Głowa niewidoczna z góry,
ukryta pod przedpleczem.ukryta pod przedpleczem.
Najpospolitszy szkodnik Najpospolitszy szkodnik drewna wyrobionego.drewna wyrobionego.
Może rozwijać się Może rozwijać się w b. starym drewnie. w b. starym drewnie.
Uszkadza drewno twarde Uszkadza drewno twarde i miękkie. i miękkie.
Miejsca chłodne i wilgotne, nie toleruje suchych (centralne ogrzewanie).Rozwój pokolenia: 1- 3 lat.
4 mm
Kołatek domowy Kołatek domowy
Larwy żerują w Larwy żerują w zewnętrznej warstwie bieli. zewnętrznej warstwie bieli.
Tunele wypełnione sypką Tunele wypełnione sypką mączką drzewną i mączką drzewną i proszkowatymi odchodami. proszkowatymi odchodami.
tunele Ø 1-2 mm
Larwy i dorosłe drążą tunele
6 mm
Kołatek domowy Kołatek domowy
Rozwija się w drewnie Rozwija się w drewnie liściastych i iglastych gat. drzew liściastych i iglastych gat. drzew (materiał konstrukcyjny (materiał konstrukcyjny obiektów, mebli, wyrobów obiektów, mebli, wyrobów wikliniarskich).wikliniarskich).
Lepsze warunki odżywcze Lepsze warunki odżywcze dla larw - drewno drzew dla larw - drewno drzew liściastych. liściastych.
Tykotek pstry Tykotek pstry ((Xestobium rufovillosumXestobium rufovillosum) )
Zasiedla stare, rozkładające się Zasiedla stare, rozkładające się konary i pnie drzew w lesie. konary i pnie drzew w lesie.
B. groźny dla zabytków B. groźny dla zabytków drewnianych, konstrukcji drewnianych, konstrukcji dachowych. dachowych.
Preferuje drewno zawilgocone i Preferuje drewno zawilgocone i porażone przez grzyby. porażone przez grzyby.
Zasiedla drewno dębowe, olchowe, Zasiedla drewno dębowe, olchowe, bukowe, grabowe, niekiedy iglaste. bukowe, grabowe, niekiedy iglaste.
5-9 mm
Tykotek pstry Tykotek pstry
Samica składa po 3-4 jaja Samica składa po 3-4 jaja w szczeliny na w szczeliny na powierzchni drewna. powierzchni drewna.
Cykl rozwojowy trwa rok, Cykl rozwojowy trwa rok, nawet 3 - 10 lat.nawet 3 - 10 lat.
10 mm
Tykotek pstry Tykotek pstry
Nieregularne chodniki Nieregularne chodniki Ø Ø 4 mm, 4 mm, najczęściej zgodne z kierunkiem najczęściej zgodne z kierunkiem włókien, wypełnione szczelnie włókien, wypełnione szczelnie mączką drzewną i odchodami w mączką drzewną i odchodami w kształcie soczewicy. kształcie soczewicy.
Występuje często w połączeniu Występuje często w połączeniu z grzybami lub po ich ataku. z grzybami lub po ich ataku.
Najchętniej niszczy drewno dębowe.Najchętniej niszczy drewno dębowe.
Ø 4 mm Ø 4 mm
Spuszczel pospolity Spuszczel pospolity ( (Hylotrupes bajulusHylotrupes bajulus) )
Zasiedla tylko martwe Zasiedla tylko martwe drewno iglaste o niskiej drewno iglaste o niskiej zawartości wilgoci. zawartości wilgoci.
Ciepłolubne (30Ciepłolubne (30ooC) C)
15-25 mm7-21 mm
Spuszczel pospolity Spuszczel pospolity ( (Hylotrupes bajulusHylotrupes bajulus) )
Ciało silnie spłaszczone
guzy guzy
Spuszczel pospolitySpuszczel pospolity
Larwy rozwijają się Larwy rozwijają się w bieli drewna drzew w bieli drewna drzew iglastych (wilgoć 10-20%).iglastych (wilgoć 10-20%).
Doskonale trawią celulozę. Doskonale trawią celulozę.
Unikają:Unikają: drewna rozkładającego się, drewna rozkładającego się,
twardzieli bogatej twardzieli bogatej w olejki i żywice. w olejki i żywice.
30 mm30 mm
Spuszczel pospolitySpuszczel pospolity
Chodniki Chodniki Ø Ø 5-7 mm, głównie 5-7 mm, głównie wzdłuż włókien.wzdłuż włókien.
Rozwój larw 3-4 lata.Rozwój larw 3-4 lata.
Starsze larwy drążą labirynty Starsze larwy drążą labirynty na głębokości 1-2 mm. na głębokości 1-2 mm.
Żerowiska wypełnione mączką Żerowiska wypełnione mączką drzewną i odchodami.drzewną i odchodami.
Spuszczel pospolity Spuszczel pospolity
Zagraża głównie obiektom Zagraża głównie obiektom nie starszym niż 150-200 nie starszym niż 150-200 letnie (połogi, meble, muzea letnie (połogi, meble, muzea typu skansenowskiego – z XIX typu skansenowskiego – z XIX i I poł. XX w.). i I poł. XX w.).
Spadek wraz z wiekiem emisji Spadek wraz z wiekiem emisji substancji przywabiających substancji przywabiających samice – pinen.samice – pinen.
Miazgowiec brunatny Miazgowiec brunatny ( (Lyctus brunneusLyctus brunneus))
Miazgowce występują Miazgowce występują w drewnie suchym.w drewnie suchym.
Drewno bogate w skrobię, Drewno bogate w skrobię, białko - pożywienie dla larw.białko - pożywienie dla larw.
Ciało b. spłaszczone.Ciało b. spłaszczone.
Uszkadzają meble Uszkadzają meble (najchętniej dębowe), (najchętniej dębowe), ramy obrazów. ramy obrazów.
3- 5 mm
Miazgowiec brunatnyMiazgowiec brunatny
Ciało mięsiste, łukowato Ciało mięsiste, łukowato zgięte, drobno owłosione, zgięte, drobno owłosione, 3 pary nóg.3 pary nóg.
Odżywiają się zawartością Odżywiają się zawartością komórek drewna (skrobia, komórek drewna (skrobia, cukry, białka). cukry, białka).
Nie produkują celulazy – Nie produkują celulazy – nie trawią komórek drewna.nie trawią komórek drewna.
Stadium larwalne Stadium larwalne 2-9 miesięcy. 2-9 miesięcy.
6 mm
Miazgowiec brunatnyMiazgowiec brunatny
Odchody larw – Odchody larw – b. drobne b. drobne (jak puder lub talk).(jak puder lub talk).
Uszkadza także Uszkadza także materiał ochronny materiał ochronny drewna tj. skóra, drewna tj. skóra, obicie, nawet złoto.obicie, nawet złoto.
Ø Ø 0,8 -1,6 mm 0,8 -1,6 mm
Miazgowiec parkietowiec Miazgowiec parkietowiec ((Lyctus linearisLyctus linearis)
Niszczy bielaste drewna twarde (dąb, jesion, mahoń, orzech) -parkiety, boazerie i meble.
Zasiedla drewno bielu przez wiele pokoleń, aż do zupełnego zniszczenia.
W Polsce występuje znacznie rzadziej niż kołatkowate.
2,5 - 5 mm
Miazgowiec parkietowiec Miazgowiec parkietowiec
Chodniki miazgowców wypełnione są ubitą niezbyt silnie mączką drzewną, bez wyraźnie ukształtowanych grudek odchodów, co odróżnia je od kołatkowatych.
2,5 - 5 mm
Miazgowiec parkietowiec Miazgowiec parkietowiec
Chodniki - okrągły przekrój poprzeczny Ø 2Ø 2 mm.
Otwory wylotowe miazgowców mylone z otworami wylotowymi kołatka domowego.
Szkodniki drewna wyrobionegoSzkodniki drewna wyrobionego
15-25
4
3-7
2
4x11
1-2
długość (mm)długość (mm) Ø otworów (mm)Ø otworów (mm)
6
2,5-52,5-5
kołatek kołatek domowydomowy
tykotek tykotek pstrypstry
spuszczel spuszczel pospolitypospolity
miazgowiec miazgowiec brunatnybrunatny
miazgowiec miazgowiec parkietowiecparkietowiec
2
3,5-4
30
2,5- 5
6
5-9 10
Cechy otworów wylotowych i Cechy otworów wylotowych i zawartość żerowisk zawartość żerowisk
miazgowcowatych i kołatkowatych miazgowcowatych i kołatkowatych
Gatunek Gatunek owadaowada
Uszkadzane Uszkadzane gatunki gatunki drewnadrewna
Kształt i wielkość Kształt i wielkość otworów wylotowych otworów wylotowych postaci imaginalnychpostaci imaginalnych
Odchody larwOdchody larw
Kołatek domowy
liściaste i iglaste
okrągłe, Ø = 0,7 - 2,2 Ø = 0,7 - 2,2 mmmm
grudki w kształcie b. krótkiego wrzeciona i mączka drzewna
Tykotek pstry
liściaste (szczególnie (szczególnie dębowe) dębowe) i iglaste
okrągłe, Ø = 3,5 - 4 Ø = 3,5 - 4 mmmm
mączka drzewna i w formie silnie spłaszczonych kuleczek
Miazgowce liściaste okrągłe, Ø = 1 - 2 mmØ = 1 - 2 mm
obfita mączka drzewna, brak wyraźnie ukształtowanych grudek kału
Spuszczel pospolity
iglaste owalny, Ø = 2-4 x 5-Ø = 2-4 x 5-11 mm11 mm
drobna mączka i wałeczkowate odchody
Granice i optimum wilgotności drewna Granice i optimum wilgotności drewna (w %) dla rozwoju larw szkodników (w %) dla rozwoju larw szkodników
drewnadrewna
Gatunek Gatunek owadaowada
Dolna granica Dolna granica wilgotności drewnawilgotności drewna
Optymalna Optymalna wilgotność drewnawilgotność drewna
Górna granica Górna granica wilgotności drewnawilgotności drewna
Miazgowiec brunatny
5.5 15 25
Spuszczel pospolity
8 30 60
Kołatek domowy
12 28 45
Larwy ksylofagicznych chrząszczy żerujące w powietrznosuchym drewnie zapotrzebowanie na wodę pokrywają w wyniku trawienia drewna.
Określenie gatunku owada, który Określenie gatunku owada, który spowodował zniszczenia drewnaspowodował zniszczenia drewna
Cechy taksonomicze Cechy taksonomicze (wygląd) postaci dorosłych, (wygląd) postaci dorosłych, poczwarek i larw.poczwarek i larw.
Cechy żerowisk larw i Cechy żerowisk larw i otworów wylotowych otworów wylotowych postaci dorosłych.postaci dorosłych.
Zawartość żerowisk Zawartość żerowisk (kształt grudek odchodów (kształt grudek odchodów larw w mączce drzewnej).larw w mączce drzewnej).
Inne metody -Inne metody -specjalistyczne urządzenia: specjalistyczne urządzenia: rentgenografia, rentgenografia,
tomografia komputerowa, tomografia komputerowa, termowizja, termowizja, sonografia sonografia ((fale dźwiękowefale dźwiękowe).).
Odgłosy podczas żerowaniaOdgłosy podczas żerowania
Spuszczel pospolity Spuszczel pospolity – – starsze larwy słychać starsze larwy słychać (odległość 1 - 2 m)(odległość 1 - 2 m)
KołatkiKołatki – samice i samce (uderzanie – samice i samce (uderzanie przedpleczem o drewno)przedpleczem o drewno)
Metoda przyszłościowa: Metoda przyszłościowa: elektroakustyczna rejestracja elektroakustyczna rejestracja sygnałów wytwarzanych sygnałów wytwarzanych przez larwy. przez larwy.
Zapisanie fali głosowej w drewnie wytwarzanej przez owada podczas żerowania.
III. Szkodniki papieruIII. Szkodniki papieru
rybikirybiki
gryzkigryzki
żywiak chlebowiecżywiak chlebowiec
10 mm10 mm
Rybik cukrowyRybik cukrowy
Rybik cukrowy, Rybik cukrowy, Lepisma saccharinaLepisma saccharina
Występuje w budynkach Występuje w budynkach mieszkalnych (zawilgocone) mieszkalnych (zawilgocone) magazynach, muzeach, magazynach, muzeach, bibliotekach. bibliotekach.
Zjadają produkty bogate Zjadają produkty bogate w skrobię, celulozę, glukozę. w skrobię, celulozę, glukozę.
Preferują ciemne, ciepłe i wilgotne Preferują ciemne, ciepłe i wilgotne (>60%) miejsca.(>60%) miejsca.
Występują w książkach i papierach Występują w książkach i papierach (magazynowane dłuższy okres (magazynowane dłuższy okres czasu).czasu).
Rybik cukrowy, Rybik cukrowy, Lepisma saccharina
Pozostawiają żółtawe Pozostawiają żółtawe przebarwienia na materiałach przebarwienia na materiałach (wełna, bawełna, (wełna, bawełna, jedwab). jedwab).
Niszczą złote litery - Niszczą złote litery - spożywają klej spożywają klej znajdujący się pod nimi.znajdujący się pod nimi.
Rybik może przeżyć około roku Rybik może przeżyć około roku bez pożywienia. bez pożywienia.
Rozwój pokolenia 4 - 5 miesięcy, - Rozwój pokolenia 4 - 5 miesięcy, - 2-3 lat. 2-3 lat.
Gryzki, psotniki (Gryzki, psotniki (PsocopteraPsocoptera))
Widoczne, gdy książka jest Widoczne, gdy książka jest przeglądana.przeglądana.
Ich obecność w książkach Ich obecność w książkach wskazuje na wysoką wskazuje na wysoką wilgotność.wilgotność.
Żywią się strzępkami pleśni.Żywią się strzępkami pleśni.
Występują w zbiorach Występują w zbiorach entomologicznych i entomologicznych i botanicznych.botanicznych.
GryzkiGryzki
Nie rozwijają się, gdy wilgotność Nie rozwijają się, gdy wilgotność powietrza jest niższa niż 55%. powietrza jest niższa niż 55%.
Żyją w wilgotnych i ciepłych Żyją w wilgotnych i ciepłych magazynach archiwalnych. magazynach archiwalnych.
Niszczą oprawy ksiąg, Niszczą oprawy ksiąg, żywiąc się klejem. żywiąc się klejem.
Niszczą oprawy skórzane. Niszczą oprawy skórzane.
Wygryzają płytkie i wąskie rynienki Wygryzają płytkie i wąskie rynienki prowadzące w różnych kierunkach. prowadzące w różnych kierunkach.
GryzkiGryzki
Najczęściej spotykane: Najczęściej spotykane: psotnik kołatek psotnik kołatek
Wygryza okrągłe dziurki, Wygryza okrągłe dziurki, pozostawiając znaczne ilości pozostawiając znaczne ilości brunatnoczerwonych, brunatnoczerwonych, proszkowatych odchodów.proszkowatych odchodów.
Kilka pokoleń w roku. Kilka pokoleń w roku.
15 mm
Cykl rozwojowy żywiaka chlebowca Cykl rozwojowy żywiaka chlebowca ((Stegobium paniceumStegobium paniceum))
Cykl rozwojowy: Cykl rozwojowy: 50-60 (200) dni. 50-60 (200) dni.
W ciągu roku: W ciągu roku: 2-3 2-3 pokolenia.pokolenia.
2-5 mm
Zniszczenia od żywiaka chlebowcaZniszczenia od żywiaka chlebowca
Larwy wszystkożerne: ziarno, Larwy wszystkożerne: ziarno, mąka, suszone produkty mąka, suszone produkty spożywcze, zioła, spożywcze, zioła, bogaty w kleje papier bogaty w kleje papier w książkach. w książkach.
Szkody wyrządzają larwy Szkody wyrządzają larwy (samice po złożeniu jaj giną).(samice po złożeniu jaj giną).
4-5 mm
3 pary nóg
Żywiak chlebowiecŻywiak chlebowiec
B. niebezpieczny dla B. niebezpieczny dla zbiorów. Wyrządza 4/5 zbiorów. Wyrządza 4/5 szkód wywołanych przez szkód wywołanych przez owady w bibliotekach i owady w bibliotekach i zbiorach archiwalnych. zbiorach archiwalnych.
Samice składają jaja w Samice składają jaja w pobliżu grzbietów książek.pobliżu grzbietów książek.
Larwy posuwają się we Larwy posuwają się we wszystkich kierunkach, wszystkich kierunkach, drążą podłużne kanały drążą podłużne kanały jednakowej średnicy. jednakowej średnicy.
Żywiak chlebowiecŻywiak chlebowiec
Starsze larwy uszkadzają Starsze larwy uszkadzają oprawę ze skóry lub drewno.oprawę ze skóry lub drewno.
W okresie przepoczwarzania W okresie przepoczwarzania larwy zbliżają się do larwy zbliżają się do powierzchni zewnętrznej. powierzchni zewnętrznej.
Przekształcenie Przekształcenie w dojrzałego owada w dojrzałego owada zachodzi wewnątrz książki.zachodzi wewnątrz książki.
Uszkodzone zbiory etnograficzne Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowcaprzez żywiaka chlebowca
Żywiak chlebowiec niszczy:Żywiak chlebowiec niszczy:
zioła, zioła, preparaty farmaceutyczne, preparaty farmaceutyczne, przyprawy, przyprawy, suszone owoce i warzywa, suszone owoce i warzywa, skóry. skóry.
Uszkodzone zbiory etnograficzne Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowcaprzez żywiaka chlebowca
Uszkodzone zbiory etnograficzne Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowcaprzez żywiaka chlebowca
Uszkodzone zbiory etnograficzne Uszkodzone zbiory etnograficzne przez żywiaka chlebowcaprzez żywiaka chlebowca
IV. Szkodniki magazynoweIV. Szkodniki magazynowe
Do zbiorów muzealnych Do zbiorów muzealnych należą kolekcje orzechów, należą kolekcje orzechów, nasion, zboża, suszone nasion, zboża, suszone owoce i warzywa, zioła owoce i warzywa, zioła i zasuszone rośliny. i zasuszone rośliny.
Zbiory te atakują szkodniki Zbiory te atakują szkodniki magazynowe.magazynowe.
Szkodniki magazynoweSzkodniki magazynowe
Najpospolitsze w muzeach:Najpospolitsze w muzeach:
świdrzyk cygarowiec, świdrzyk cygarowiec, Lasioderma serricorneLasioderma serricorne
żywiak chlebowiec, żywiak chlebowiec, Stegobium paniceumStegobium paniceum
2-5 mm3,5-4 mm
Świdrzyk cygarowiecŚwidrzyk cygarowiec
Pozostawia pył, otwory Pozostawia pył, otwory wyjściowe.wyjściowe.
W pomieszczeniu mogą być W pomieszczeniu mogą być widoczne osobniki latające.widoczne osobniki latające.
Świdrzyk cygarowiecŚwidrzyk cygarowiec
Szkodnik w muzeach:Szkodnik w muzeach:
materiały tekstylne;materiały tekstylne; zbiory botaniczne;zbiory botaniczne; książki.książki. dorosłe nie pobierają dorosłe nie pobierają
pokarmu, najbardziej aktywne pokarmu, najbardziej aktywne wieczorami i nocą. wieczorami i nocą.
samice składają jaja samice składają jaja bezpośrednio na produktach, bezpośrednio na produktach, którymi żywią się larwy.którymi żywią się larwy.
4 mm
V. Szkodniki o znaczeniu sanitarnymV. Szkodniki o znaczeniu sanitarnym
Najpospolitsze – karaczany, Najpospolitsze – karaczany, a wśród nich – prusaki.a wśród nich – prusaki.
Karaczany są wszystkożerne. Karaczany są wszystkożerne.
Niszczą skórę, papier, kleje, Niszczą skórę, papier, kleje, włosie i wyroby wełniane, włosie i wyroby wełniane, gdy zanieczyszczone są gdy zanieczyszczone są potem lub pokarmem. potem lub pokarmem.
Karaczan prusak (francuz) Karaczan prusak (francuz) ( (Blatella germanicaBlatella germanica) )
Dobrze wykształcone Dobrze wykształcone skrzydła (nie fruwa).skrzydła (nie fruwa).
Rozwój pokolenia: Rozwój pokolenia: 22 22ooC 6 mies. C 6 mies. 30 30ooC 2,5 C 2,5 mies. mies.
12- 16 mm12- 16 mm♀♀
Karaczan prusak Karaczan prusak
Samica w ciągu życia składa Samica w ciągu życia składa 4-8 kokonów (ooteka).4-8 kokonów (ooteka).
Z ooteki wychodzi 30-40 Z ooteki wychodzi 30-40 małych larw. małych larw.
Karaczan wschodni (karaluch) Karaczan wschodni (karaluch) ( (Blatta orientalisBlatta orientalis) ) Ciało błyszczące Ciało błyszczące
i ciemnobrązowe, i ciemnobrązowe, prawie czarne, prawie czarne, płaskie.płaskie.
Porusza się powoli.Porusza się powoli.
Lubią ciepło (20-29Lubią ciepło (20-29ooC), C), żyją także w żyją także w pomieszczeniach pomieszczeniach nieogrzewanych. nieogrzewanych.
Jest bardziej wrażliwy na brak Jest bardziej wrażliwy na brak wody w pokarmie niż prusak.wody w pokarmie niż prusak.
18- 30 mm18- 30 mm
♀♀
♂
Szkodliwość karaczanówSzkodliwość karaczanów
Przenoszą grzyby, wirusy, Przenoszą grzyby, wirusy, pierwotniaki i bakterie pierwotniaki i bakterie (chorobotwórcze dla ludzi (chorobotwórcze dla ludzi i zwierząt). i zwierząt).
Wywołują alergie u ludzi. Wywołują alergie u ludzi. Alergeny od karaczanów - Alergeny od karaczanów - najpospolitsze najpospolitsze po alergenach od po alergenach od roztoczy i kurzu roztoczy i kurzu domowego. domowego.
Szkodliwość karaczanówSzkodliwość karaczanów
Żywią się: skórą i Żywią się: skórą i oprawami oprawami pergaminowymi, pergaminowymi, niszcząc również niszcząc również klej introligatorski. klej introligatorski.
LiteraturaLiteratura
Dominik J., 1955. Dominik J., 1955. Owady szkodniki techniczne drewna. PWRiL: Owady szkodniki techniczne drewna. PWRiL: 307 pp.307 pp.
Dominik J., Starzyk J. R., 1983. Dominik J., Starzyk J. R., 1983. Ochrona drewna owady Ochrona drewna owady niszczące drewno. PWRiL: 440 pp.niszczące drewno. PWRiL: 440 pp.
Gołębiewska Z., Nawrot., 1976. Gołębiewska Z., Nawrot., 1976. Szkodniki magazynowe. Szkodniki magazynowe. PWRiL: 274.PWRiL: 274.
Ignatowicz S. 2001. Ignatowicz S. 2001. Gryzki, ich biologia, szkodliwość i Gryzki, ich biologia, szkodliwość i zwalczanie. Ochrona Roślin, 7/8: 12-13.zwalczanie. Ochrona Roślin, 7/8: 12-13.
Ignatowicz S. 2003a. Ignatowicz S. 2003a. Szkodniki drewna wyrobionego. Biul. Pol. Szkodniki drewna wyrobionego. Biul. Pol. Stow. Prac. DDD, 1: 21-24.Stow. Prac. DDD, 1: 21-24.
Ignatowicz S. 2003b. Ignatowicz S. 2003b. Gryzki, ich szkodliwość i zwalczanie. Biul. Gryzki, ich szkodliwość i zwalczanie. Biul. Pol. Stow. Prac. DDD, 4 24-25.Pol. Stow. Prac. DDD, 4 24-25.
LiteraturaLiteratura
Ignatowicz S., 2009. Ignatowicz S., 2009. Rybiki, ich szkodliwość i zwalczanie. Przegląd Rybiki, ich szkodliwość i zwalczanie. Przegląd Piekarski i Cukierniczy, 7: 30-31.Piekarski i Cukierniczy, 7: 30-31.
Ignatowicz S. 2011. Ignatowicz S. 2011. Drewnojady – groźne szkodniki drewnianych Drewnojady – groźne szkodniki drewnianych elementów budynków inwentarskich. Cz. 1. Spuszczel pospolity. elementów budynków inwentarskich. Cz. 1. Spuszczel pospolity. Bydło, 9: 43-45.Bydło, 9: 43-45.
Ignatowicz S. 2012. Ignatowicz S. 2012. Drewnojady– groźne szkodniki drewnianych Drewnojady– groźne szkodniki drewnianych elementów budynków inwentarskich. Kołatki. Bydło, 12: 56-59.elementów budynków inwentarskich. Kołatki. Bydło, 12: 56-59.
Ignatowicz S. 2013. Ignatowicz S. 2013. Zwalczanie owadów w drewnie budowli za Zwalczanie owadów w drewnie budowli za pomocą mikrofali. W: „Ochrona budynków przed wilgocią i korozją pomocą mikrofali. W: „Ochrona budynków przed wilgocią i korozją biologiczną”. Praca zbiorowa pod red. W. Skowrońskiego, Polskie biologiczną”. Praca zbiorowa pod red. W. Skowrońskiego, Polskie Stowarzyszenie Mykologów Budownictwa, Monografia nr 9: 124-Stowarzyszenie Mykologów Budownictwa, Monografia nr 9: 124-126.126.
LiteraturaLiteratura
Krajewski A., 2001. Krajewski A., 2001. Spuszczel pospolity (Spuszczel pospolity (Hylotrupes bajulusHylotrupes bajulus) jako ) jako szkodnik wyrobionego drewna i obiekt zwalczania. Przemysł szkodnik wyrobionego drewna i obiekt zwalczania. Przemysł Drzewny, 11: 48-53.Drzewny, 11: 48-53.
Krajewski A., Witomski P., 2003. Krajewski A., Witomski P., 2003. Ochrona drewna. Wyd. SGGW: Ochrona drewna. Wyd. SGGW: 271 pp.271 pp.
Krajewski A., 2004. Krajewski A., 2004. Kołatek domowy – najgroźniejszy ksylofag Kołatek domowy – najgroźniejszy ksylofag niszczący zabytki w Polsce. Ochrona zabytków ½: 177-183. niszczący zabytki w Polsce. Ochrona zabytków ½: 177-183.
Krajewski A., Witomski P., 2005. Krajewski A., Witomski P., 2005. Ochrona drewna surowca i Ochrona drewna surowca i materiału. Wyd. SGGW, Warszawa: 332 pp. materiału. Wyd. SGGW, Warszawa: 332 pp.
Krajewski A., Witomski P., 2012. Krajewski A., Witomski P., 2012. Korozja biologiczna drewna Korozja biologiczna drewna materialnych dóbr kultury. Poradnik konserwatorski. Wyd. materialnych dóbr kultury. Poradnik konserwatorski. Wyd. SGGW: 183 pp.SGGW: 183 pp.
LiteraturaLiteratura Kozarski P., 2008a. Kozarski P., 2008a. Ochrona dziedzictwa kulturowego, Ochrona dziedzictwa kulturowego,
biologiczne szkodniki drewna. Głos Lasu, 4: 22-24.biologiczne szkodniki drewna. Głos Lasu, 4: 22-24.
Kozarski P., 2008b. Kozarski P., 2008b. Ochrona dziedzictwa kulturowego (III). Ochrona dziedzictwa kulturowego (III). Najgroźniejsze grzyby domowe i owady – szkodniki techniczne Najgroźniejsze grzyby domowe i owady – szkodniki techniczne drewna budowlanego. Głos Lasu, 9: 21-23.drewna budowlanego. Głos Lasu, 9: 21-23.
Mazur A., 2003. Mazur A., 2003. Owadzie szkodniki techniczne drewna. Owadzie szkodniki techniczne drewna. Przemysł Drzewny, 9: 29-31.Przemysł Drzewny, 9: 29-31.
Nawrot J., Kiejdysz T. Nawrot J., Kiejdysz T. Atlas owadów szkodników żywności. Atlas owadów szkodników żywności. Wyd. Studio Reklamy ERZET: 147 pp. Wyd. Studio Reklamy ERZET: 147 pp.
Skłodowski J., 1997. Skłodowski J., 1997. Co w drewnie piszczy, a właściwie w nim Co w drewnie piszczy, a właściwie w nim kołacze ? Część II. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia kołacze ? Część II. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Pracowników DDD, 2: 7-8.Pracowników DDD, 2: 7-8.
Woźniak A., 2005. Woźniak A., 2005. Spuszczel. Las Polski, 20: 17. Spuszczel. Las Polski, 20: 17.