PRACE INSTYTUTU BADAWCZEGO LEŚNICTW A, Seria A

2000/4

Sławomir BAJKOWSKI ',Andrzej CIEPIELOWSKI 2, Szczepan L. DĄBKOWSKI "

Marcin FORTUŃSKI 2

I SGGW - Katedra Inżynierii Wodnej i Rekultywacji Środowiska. 2 Instytut Badawczy Leśnictwa Samodzielna Pracownia Gospodarki Wodnej Sękocin Las, 05-090 Raszyn e-mail : M.Fortunski@ibles.waw.pl

905

MOŻLIWOŚCI ZWIĘKSZENIA RETENCJI WODNEJ W,LASACH OBRĘBU ZWOLEŃ W PUSZCZY KOZIENICKIEJ

THE POSSIBILITIES OF INCREASING WATER RETENTION IN THE FOREST OF THE ZWOLEŃ FOREST DISTRICT OF KOZIENICE PRIMEVAL'FOREST

-

Abstraer. The pap er presents the results oj the anatysis in the Promotion Forest Complex (P. F. Cj in Kozienice Primeval Forest: General actions were appliedin the whole oj the P.F. C The jorests oj Zwoleń were chosen jor detailed studies. The study comprised al! existing elements oj a water system: lakes, streams, ditches and water structures. Some conservation works which can be conducted in the juture to improve water conditions in the jorests oj Zwoleń are indicated. Key words: water management, jorest area, water retention.

Prac. Inst.: Bad. Leś., A, 2000, 4(905): 29-52.

1. WSTĘP

Woda jako czynnik wpływający na rozwój siedlisk leśnych i kształtujący śro­dowisko staje się przedmiotem coraz większego zainteresowania. W poprzednich okresach nakłady na gospodarkę wodną w lasach kierowane były głównie na me­lioracje odwadniające, dzięki którym pozyskiwano nowe tereny pod zalesienia. Często odwadniano uznawane za nieużytki bagna, torfowiska i okresowo pod­mokłe tereny, co doprowadziło do zachwiania równowagi ekologicznej. Obecnie, przy nowym, proekologicznym podejściu tereny te traktowane są jako użytki o dużych walorach ekologicznych, wymagające ochrony, pozostawienia w stanie zbliżonym do naturalnego . W ostatnich kilkudziesięciu latach stan uwilgotnienia wielu obszarów w kraju uległ pogorszeniu; obserwuje się przesuszenie i niedobór wody. Niektóre systemy melioracyjne w lasach, z powodu obniżenia poziomu wody gruntowej, przestały funkcjonować. Zanika zróżnicowanie siedlisk pod względem uwilgotnienia i charaktelu biocenoz. Odwróceniu tych tendencji ma służyć rozwój małej retencji w zlewniach rzecznych porośniętych lasami.

Przez małą retencję rozumie się budowę małych zbiorników wodnych oraz wszelkie działania opóźniające odpływ wód powierzchniowych i przyczyniające się do zatrzymywania wody w ciekach, kanałach, jeziorach i oczkach wodnych, a także sprzyjające infiltracji wody w podłoże. Zamiana odpływu powierzchnio­wego na odpływ gruntowy prowadzi do wzrostu poziomu wody, a przez to do zwiększenia zapasów wody glebowej i gruntowej . W przypadku lasów prowadzi to do poprawy zaopatrzenia w wodę siedlisk i warunków bytowania zwierzyny, sprzyja bioróżnorodności, poprawie zabezpieczenia przeciwpożarowego, a także przyczynia się do zwiększenia przyrostu masy drzewnej.

W celu zwiększenia zasobów wody w lasach i optymalnego ich rozrządu dla zaspokojenia potrzeb wodnych roślinności leśnej mogą być brane pod uwagę różne działania techniczne, możliwe do zastosowania bez szkody dla istniejących drzewostanów. Działania te muszą być prowadzone przy udziale specjalistów w zaluesie hodowli lasu i siedliskoznawców.

Jednym z takich rozwiązań jest wprowadzenie systemów regulowanego odpływu wody zamiast istniejących w lasach systemów melioracji odwadniających. Wybór rozwiązań technicmych sprzyjających zwiększeniu retencji poprzedzać po­winna analiza skuteczności istniejących urządzeń. Potrzebna jest analiza sieci rowów i urządzeń melioracji, ocena celowości utrzymywania niektórych rowów od­wadniających i ich konserwacji . Decyzje muszą poprzedzać badania siedlisk: roślin­ności, uwilgotnienia gleb i kształtowania się poziomów wody gruntowej.

Wiele uregulowanych cieków na skutek erozji wcięło się w powierzchnię i znacznie intensywniej drenuje swoje zlewnie. Prowadzi to do obniżenia poziomu wód gruntowych na znacznych obszarach. Przeciwerozyjna zabudowa koryt ta­kich cieków może przywrócić układ pierwotny lub zahamować niekorzystne ten-

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 31

dencje. Należy w takich przypadkach rozpoznać lnożliwości utworzenia kaskad za pomocą niskich i tanich progów lub innych prostych budowli piętrzących.

W zlewniach leśnych musi być prowadzone rozpoznanie warunków hydrolo­gicznych i fizycznogeograficznych, potrzeb wodnych siedlisk oraz istniejącej technicznej infrastruktury. Rozpoznanie takie wylnaga dłuższego czasu i sporych nakładów finansow,ych .

Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie metodyki rozpoznania możliwości i sposobów zwiększenia ilości retencjonowanych wód na obszarach leśnych. Wykorzystano wyniki pracy zespołu pracowników SGGW i IBL (W stępne opracowanie wytycznych prowadzenia studiów dla zwiększenia

retencji 1997) prowadzonych w latach 1996-1998 w Instytucie Badawczym Leśnictwa na zlecenie i ze środków Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych w dwóch leśnych kompleksach promocyjnych (L.K.P.): "Lasy Puszczy Kozie-.. nickiej" i "Lasy Janowskie".

W artykule przedstawiono metodykę i podstawowe wyniki studiów nad możliwością zwiększenia retencji w obrębie Zwoleń leżącym w "Lasach Puszczy Kozienickiej". Omówiony obszar jest mało zasobny w wodę, gdyż leży na terenie leja depresyjnego wywołanego poborem wody dla aglomeracji Radomia.

2. OBIEKT BADAŃ I METODYKA

Studia nad możliwością zwiększenia retericji przebiegały w dwóch etapach. Pierwszy lnożna określić jako etap prac rozpoznawczych w całyln Leśnym KOln­pleksie Promocyjnym "Lasy Puszczy Kozienickiej", a drugi jako etap prac szcze­gółowych w obrębie Zwoleń. W ramach prac rozpoznawczych pr~eprowadzono:

- ogólne studia fizycznogeograficzne, hydrologiczne i ge,ologiczne całego obszaru L.K.P., po uprzednim wyznaczeniu granic Kompleksu na lnapach topo­graficznych w skalach 1: 100000 i l :25000 oraz na mapach geologicznych,

- rozpoznanie potrzeb i możliwości zwiększania małej retencji na obszarze L.K.P., na podstawie zgromadzonych opracowań, programów, wyników od-bytych narad, .

- rozpoznanie potrzeb i lokalizacji obiektów małej retencji zgłaszanych przez Nadleśnictwo, .

- wstępną ocenę lnożliwości lokalizacji obiektów z uwzględnieniem cieków i zbiorników naturalnych i sztucznych oraz uksztahowania terenu odpowiedniego dla zatrzymywania odpływających po powierzchni wód opadowych.

W drugim etapie studiów, prowadzonym już tylko dla obrębu Zwoleń,

wykonano: - inwentaryzację cieków naturalnych i rowów wraz z istniejącymi na nich

obiektarni technicznymi: przepustami, mostami, zastawkarni, przepusto-zas­tawkami l-innymi,

32 S Bajkowski. A. Ciepielowski. A. L. Dqbkowski. M Fortuński

- ocenę stanu technicznego i dalszej przydatności obiektów, - weryfikację proponowanych lokalizacji małych zbiorników i piętrzeń pod

względem ich realności z uwagi na rzeczywiste możliwości wodne i terenowe.

3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA LASÓW PUSZCZY KOZIENICKIEJ

Lasy Puszczy Kozienickiej leżą na granicy Mazowsza i Małopolski, na tere­nie nadleśnictw Radom, Zwoleń i Kozienice. Leśny Kompleks Promocyjny został utworzony w styczniu 1995 r. (ZIELONY 1999). Na jego terenie znajduje się 8 re­zerwatów przyrody. Leży on w widłach pradoliny Wisły i Radomki. Większe cieki na tym terenie to Zagożdżonka, Iłżanka i Zwolenń"ka. Z ogólnej powierzch­ni L.K.P. wynoszącej 29634 ha, prawie połowa (48,93%) leży w zlewni Za­gożdżonki, a nieco mniej (ok. 39%) w zlewni Radomki. Udział pozostałych zlewni w powierzchni L.K.P. jest znacznie mniejszy (tab . l) . .

Z danych CZOPORA i KOSTURKIEWICZA (1992) wynika, że na obszarze Puszczy Kozienickiej przeprowadzono lnelioracje na znacznych obszarach. Autorzy podają, że w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych Radom z ogólnej powierzchni gruntów leśnych (283844 ha) i gruntów nieleśnych będących własnością Lasów Państwowych (16599 ha) zmeliorowano 7033 ha powierzchni leśnej i 1090 ha nieleśnej , razem 8123 ha. W ewidencji figurowało (w I kwartale 1992 r.) 862 km rowów melioracyjnych. Była to największa gęstość sieci rowów (0,11 km/ha) spośród wszystkich regionalnych dyrekcji LP w kraju. W świetle prognozowanych zmian klilnatu i stwierdzonych już, nie­korzystnych zmian uwilgotnienia niektórych siedlisk, powstaje pytanie, czy celo­we jest dalsze utrzymywanie niektórych rowów lub całych systemów melioracji

Tabela 1 Table 1

Udział zlewni głównych rzek w powierzchni L.K.P. "Lasy Puszczy Kozienickiej" Share ofthe mai n rivers catchment areas in the area ofP.F.C. ofKozienice Primeval Forest

Do.·zecze rzeki Powierzchnia, ha % udziału River basin Area ha % ofshare

lłżanka 228 0,77

Zwoleóka 1585 .5 ,35

Zagożdżonka 14500 48,93

Radomka 11554 38,99

Wisła 1167 5,96

). 29634 10000

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 33

odwadniających. Brak lub dekapitalizacja urządzeń do regulacji odpływu unie­możliwiają prowadzenie racjonalnej gospodarki wodnej w leśnych systemach melioracyjnych.

Zasoby wód na obszarze Puszczy Kozienickiej są małe. Roczna suma opadów atmosferycznych, wynosząca 550 mm, jest mniejsza od średniej krajo­wej. W okresie wegetacyjnym (V-X) suma opadów atmosferycznych wynosi 350 mm. Z powodu dużej przepuszczalności utworów powierzchniowych sieć rzeczna jest niezbyt bogata. Nadmierna eksploatacja ujęć wód podziemnych w Radomiu, Pionkach i Kozienicach spowodowała utworzenie się lejów depre­syjnych i obniżenie poziomu wód gruntowych (GINALSKA-PROKOP 1986; WIENCŁAW, ZŁOTOSZEWSKA-NIEDZIAŁEK 1995). Deficyt wody odczuwalny jest zarówno na terenach rolnych, jak i leśnych. Uregulowane w większości rzeki i zmeliorowane ich doliny uległy znacznemu przekształceniu. Eksploatacja obiek­tów melioracyjnych mimo istniejących budowli piętrzących nie zawsze była i jest prawidłowa. Odwodnienie w latach sześćdziesiątych licznych bagien i nadmiernie wilgotnych kompleksów śródleśnych w celu ich zalesienia przyczyniło się do obniżenia zwierciadła wody gruntowej i zubożenia zasobów wodnych. Dlatego przerwanie procesu dalszej degradacji tych zasobów jest obecnie bardzo potrzebne. .

Puszcza Kozienicka stanowi kompleks składający się z obszarów leśnych rozdzielonych terenami użytkowanymi rolniczo i znajdującymi s~ę .-w ich. grani­cach wsiami i osiedlami. Rozdrobnienie Puszczy Kozienickiej wynika częściowo z topografii terenu. Lokalne doliny rzeczne, bardziej zasobne w wodę, posiadające żyzne gleby, zostały przekształcone na pola uprawne. Większość obszarów Puszczy pozostała na terenach wysoczyzn i skłonach schodzących do dolin rzecznych.

Na terenach rolniczych wokół Puszczy sieć rzeczna jest st~suhk()wo dobrze rozwinięta (ryc. l), a współpracują z nią systemy rowów melioracyjnych. Północna część Puszczy leży w bezpośredniej zlewni Wisły.

Przynależność obszaru L.K.P. "Lasy Puszczy Kozienickiej" do .zlewni różnych cieków powoduje, że · stosunki wodne tego obszaru kształtują się w za­leżności od zagospodarowania i stanu technicznego jego zabudowy.

Teren Puszczy Kozienickiej leży w obrębie Kotliny K'ozienickiej. Jej za­sadniczym elementem morfologicznym jest równina denudacyjna, zbudowana generalnie z osadów zlodowacenia środkowopolskiego, której powierzchnia leży na wysokości około 150-160 m n.p.m. Równina ta przechodzi w kierunku północnYITI w taras nadzalewowy Wisły z okresu zlodowacenia północno­polskiego. Rzeźbę obszaru urozmaicają dolinki niewielkich rzek: Zagożdżonki, Leniwej, Pacynki, Narutówki oraz liczne formy eoliczne rozwinięte w duży kOlTI­pieks wydmowy.

Na terenie Puszczy Kozienickiej występuje generalnie jeden poziom wo­donośny piętra czwartorzędowego. Miąższość piaszczysto-żwirowych utworów

34 S. Bajkowski, A. Ciepielowski, A. L. Dąbkowski, M Fortuński

Ryc. 1. Mapa hydrograficzna obszaru L.K.P. Lasy Puszczy Kozienickie: I-zlewnia RadomIa (zlewnie cząstkowe: 1 - Leniwej, la - Narutówl<.i, 2 - Pacynki z Gzówką), II - zlewnia Iłżanki (3 - zlewnia Strugi Tęczowej, cząstkowa zlewnia Iłżanl<.i), III - zlewnia Zwoleńl<.i, IV - zlewnia Zagożdżonld Fig. l . Hydrographical map of P.F.C. of Kozienice Primeval Forest: I - the Radomka catchment area (constituent catchment areas of: l - dhe Leniwa, l a - the Namtówka, 2 - the Pacynka and the Gzówka), II - the Iłżanka catchment area (3 - the Stmga Tęczowa catchment area), III - the Zwoleńka catchment area, IV - the Zagożdżonka catchment area

wodonośnych wynosi średnio kilkanaście metrów, ich współczynnik filtracji waha się od 6 do 43 m d-l , Czwartorzędowe piętro wodonośne w granicach oma­wianego terenu zasilane jest głównie na drodze infiltracji opadów (ryc. 2, 3). Po czasowym zretencjonowaniu, wody są częściowo drenowane przez cieki po­wierzchniowe, częściowo przesączają się do głębszych pięter wodonośnych.

4. MOŻLIWOŚCI ZWIĘKSZENIA RETENCJI W L.K.P. "LASY PUSZCZY KOZIENICKIEJ"

Zagadnieniem poprawy stanu gospodarki wodnej, a szczególnie zwiększenia zasobów wody obszarów Puszczy Kozienickiej i terenów do niej przyległych, zajmują się (poza Regionalną Dyrekcją Lasów Państwowych w Radomiu):

- Dyrekcja Kozienickiego Parku Krajobrazowego, - Wojewódzki Konserwator Przyrody,

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń

graniceLKP Lasy Puszczy Kozienickiej boundary ofP.F.C. ofKozienice Forest Distri ct piaski i żwi,·y sand and gravel

piaski gliniaste clayey sand

gliny zwałowe i zwietrzelinowe boulder and regoli th c1ay ciel{i water courses

35

Ryc. 2. Mapa utworów powierzchniowycli L.K.P. Lasy Puszczy Kozienickiej wg Kw APISZA (1986) Fig. 2: Soi! surface fOlmation ofP. F. C. ofKozienice Primeva! Forest accor. to KWAPISZ (1986)

- Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Radomiu. W wykonanym w 1996 r. "Studium wstępnym w zakresie zwiększenia małej

retencji na terenie KPK wraz z otuliną" (STANKE, CHABIERA 1996) przepro­wadzono inwentaryzację użytków ekologicznych, występujących tam obiektów technicznych gospodarki wodnej i ocenę ich stanu. Omówiono projektowe zamierzenia w zakresie zwiększenia małej retencji poprzez utworzenie na terenie lasów 26 wodopojów i lnałych śródleśnych zbiorników retencyjnych. Poza tyln, na terenach leśnych przewidywano budowę 12 obiektów piętrzących wodę oraz planowaQo w ramach renaturyzacji przekształconych terenów utworzenie

36 S. Bajkowski. A. Ciepielowski. A. L. Dąbkowski. M Fortuński

SE NW

(m n.p.m.)

200

ISO

100

50

O

Równina Radomska Radom Plain

Adamów Czarna Bieliny

c · .. :.)

Równina Kozienicka Kozienice Pl ain

Januszno

Dolina Wisły Vistula Valley

() 2 4 (, 8 10 km I I I I

5 - c=:::::;> 6- __

Ryc. 3. Schematyczny przekrój hydrogeologiczny przez system krążenia wód podziemnych w rejonie zlewni rzeki Zagożdżonki wg Malinowskiego (1991); utwory przepuszczalne: 1 -piaski i żwiry, 2 - opoki, wapienie, margle, gezy; utwory słabo przepuszczalne: 3 - pyły, 4-iły, mułki; 5 - regionalny i 6 -lokalny przepływ wód podziemnych; Q - czwartorzęd; Trz - trzeciorzęd; K3 - kreda górna Fig. 3. The scheme of hydrogeological intersection of underground water circulation system in the catchment area of Zagożdżonka River accor. to Malinowski (1991); permeable deposits : l - sand, gravel , 2 - challey rocks, limestone, challey clay, gaize; deposits of poor permeability: 3 - dust, 4- silt, mud; 5 - regional and 6 - Iocalground water tlow; Q - Quatemary; Trz - Tertiaty; K3~­

upper cretaceous

użytków ekologicznych. Zalecenia ochronne przewidywały regulowanie lub likwidację odpływu z obszarów podmokłych.

Studia własne w I etapie objęły większe rzeki obszaru: Zagożdżonkę,

Brzeźniczkę, Krypiankę, Mireńkę, Leniwą, Narutówkę i Zwoleńkę, a także bezodpływowe obniżenia terenowe w górnych partiach ich zlewni, wąwozy i rynny terenowe Gary) z ciekami płynącymi okresowo, jak też obszary łąk i bagien występujące w dolinach rzecznych.

Miejsca pod względem topograficznym nadające się do retencjonowanie wody zostały oznaczone na mapach zbiorczych, a oznaczenia zróżnicowano dla poszczególnych zlewni i rodzajów obiektów, wyróżniając:

- obszary dolin rzecznych nadające się do utworzenia zalewu stałego lub okresowego oraz bezodpływowe zagłębienia terenowe,

- budowle (większość to przepusty), - stawy i sadzawki z lustrem wody, - rzeki i rowy.

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 37

Mapy służyły również do określenia, w zależności od wyróżnionych

rodzajów roślinności, sposobów użytkowania: bagna, łąki, zarośla, zagajniki i las. Na lnapach oznaczono llliejsca, w których możliwe jest podjęcie działań zwię­

kszających retencję, a mianowicie miejsca nadające się do utrzymania piętrzenia lub wykonania zabiegów utrudniających spływ wód opadowych.

Dane z map posłużyły do opracowania bazy danych dla wytypowanych obszarów. Na terenie Puszczy Kozienickiej wyodrębniono 118 miejsc, których ukształtowanie umożliwiałoby gromadzenie wód opadowych. Na obszarach" zlewni głównych rzek liczba takich miejsc przedstawia się następująco: zlewnia Wisły - 4, zlewnia Zagożdżonki - 58, zlewnia Radomki - 41, zlewnia Zwoeńki - 13 i zlewnia Iłżanki - 2. Dalsze analizy wykazały, że część tych obszarów ma małe zlewnie, nie gwarantujące utrzymania otwartego lustra wody, oraz brak lllożliwości lokalizacyjnych większych zbiorników retencyj!lych. Zwiększenie retencyjności obszaru można uzyskać głównie dzięki piętrzeniu wody w ciekach. W tym celu można wykorzystać stare obiekty, po wcześniejszej ich lllodernizacji lub przebudowie. Nie wyklucza się również lllożliwości budowy nowych obiektów piętrzących wodę. Założono, że prace i

• I

zabiegi zmierzające do opóźnienia odpływu wód opadowych prowadzone będą na terenie zlewni poszczególnych rzek, szczególnie w obszarach wysoczyzn . Dotyczyłyby one dolin bezodpływowych oraz kotlin, zamknięcię których wydłużałoby czas kontaktu wód opadowych z podłożem i zwięks'zało zasilanie nimi wód gruntowych. .

W ramach realizacji spiętrzeń przewiduje się: - odbudowę i moden1izację starych budowli piętrzących, typu zastawki,

jazy; przepusty z piętrzeniem,

"- adaptację istniejących budowli komunikacyjnych typu n~rowego na pię­trzenia np . przepusty z piętrzeniem,

- budowę nowych budowli piętrzących. Wymienione inwestycje objęłyby cieki prowadzące wody stale lub okresowo

ora~ istniejące zbiorniki (stawy, sadzawki), a także obszary lokalnych zagłębień terenowych (bagien, łąk), na których przechwycenie i przetr~yl~ywanie wód opa­dowych polegałoby na ograniczeniu odpływu wód, przez wykonanie poprzecznej zabudowy wylotów kotlin i dolin.

Ostateczną decyzję o typie i sposobie zabudowy należy podjąć na podstawie:

- analizy potrzeb wodnych siedlisk leśnych, - rozpoznania warunków przyrodniczych i krajobrazowych; niektóre lokali-

zacje znajdują się na terenie projektowanych rezerwatów przyrody lub mają duże walory krajobrazowe, .

- rozpoznama najlepszych rozwiązań technicznych i możliwości reali­zacyjnych,

38 S. Bajkowski, A. Ciepielowski, ri. L. Dąbkowski, M Fortuński

- analizy możliwości adaptacji istniejących już urządzeń piętrzących (przy­wrócenie lub podwyższenie piętrzenia) lub komunikacyjnych (wprowadzenie pię­trzeń na przepustach).

Z uwagi na utrzymujący się ciągły przepływ, 59 miejsc na ciekach głównych lub ich dopływach może być brane pod uwagę przy ostatecznym wyborze lokali­zacji obiektów. Można dla nich określić dyspozycyjne zasoby wody. Spośród tych obiektów wyodrębniono 23, które leżąpoza terenami projektowanych rezelwatów przyrody lub szczególnie cennych użytków ekologicznych .

W pięciu przypadkach lokalizacje budowli piętrzących są takie same jak w opra­cowaniu STANKE i CHABTERA (1996). Nie wszystkie z nich mogąjednak gromadzić wodę. Część została bowiem przeobrażona wskutek rozwoju roślinności lub działalności człowieka, a nowe wartości wykluczają powrót do stanu sprzed lat.

5. PRZEBIEG I WYNIKI STUDIÓW W OBRĘBIE ZWOLEŃ

5.1. Charakterystyka obrębu

Obręb Zwoleń (Nadleśnictwo Zwoleń) obejmuje swym zasięgiem 5 leśnictw: Motorzyny, Patków, Podgóra, Policzna i Sucha. Położony jest na terenie zlewni rzek: Radomki, Zagożdżonki , Zwoleńki i Iłżanki (ryc. 1).

Na terenie zlewni Radomki położony jest niewielki skrawek obrębu. Wię­lZs~a, środkowa część obrębu leży w zlewni rzeki Zagożdżonki i jej prawego dopływu Mireńki z lewobrzeżnym dopływem Księżą Rzeką. Południowa część kompleksu należy do zlewni rzeki Tczówki (Strugi Tęczowej) wpadającej do Mo­drzejownicy, która jest lewostronnym dopływelll rzeki Iłżanki. Południowo­

wschodnia część powierzchni obrębu należy do zlewni rzeki Zwoleńki ijej prawo­brzeżnego dopływu Piątkowego Stoku. Na terenie zlewni rzek Policznianki i Krypianki, które uchodzą do Kanału Gniewoszowsko-Kozienickiego, prawo­brzeżnego dopływu Zagożdżonki leży kompleks leśny "Policzna".

5.2. Przebieg studiów

W ramach I etapu analiz własnych, na terenie Obrębu Zwoleń, wyodrębniono obiekty melioracyjne w postaci sieci rowów odwadniających oraz bezodpływowe obniżenia terenowe, bez rowów. Obszary jednego bądź dlugiego rodzaju charakteryzujące się podobnymi cechami nazwano obiektami. Cechy charakte­ryzujące obszar zaliczony do jednego obiektu to:

- występowanie wzajemnie powiązanych sieci rowów, - położenie w wydzielonych topograficznie dolinach, obniżeniach tere-

nowych, - ogólny kierunek odpływu wód,

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 39

- położenie w jednym obszarze bezodpływowym. Na mapie qbrębu (ryc. 4) zlokalizowano 34 istniejące obiekty małej retencji,

spośród których 5, spełniających topograficzne kryterium możliwości utworzenia małych zbiorników wodnych, zestawiono w tabeli 2. Najwięcej obiektów wystę­powało w dwóch kompleksach melioracyjnych "Miodne" i "Policzna" . Pozostałe obiekty są rozrzucone na terenie obrębu.

Z uwagi na to, że zwiększenie zdolności retencyjnej obszaru wiąże się z dłuższym czasem odpływu i zasilania wód gruntowych, ~ zakres rozpoznania, poza zbiornikami wód powierzchniowych, wchodziły lokalne obniżenia bez­odpływowe oraz obszary odwodniofie rowami. Poszukiwanie miejsc gromadzenia wód prowadzono z uwzględnieniem możliwości:

- wykorzystania obniżeń w dolinach rzek do utworzenia zbiorników o okre­sowym lub stałym zwierciadle wody albo adaptacji lokalnych obniżeń,terenowych do wydłużenia czasu przebywania wód i zwiększenia infiltracji wody w grunt,

- zwiększenia pojemności istniejących zbiorników wód powierzchniowych. Niezbędne było dokonanie inwentaryzacji stanu urządzeń wodno-meliora-

cyjnych w celu: ",

- rozpoznania stanu technicznego i iloś~iowego sieci rowów melioracji leśnych oraz jazów, mostów i przepustów, przepustów z piętrzeniem, zastawek itp.,

- określenia funkcjonalności istniejących urządzeń melioracyjnych, - oceny celowości dalszej konserwacji lub renowacji urząd~.eń: . Inwentaryzacja i wizja terenowa miały dostarczyć infOlmacji na.temat: - przydatności pod obiekty małej retencji miejsc wytypowanych w I etapie,

na podstawie map,

Tabela 2 Table 2

Zestawienie obiektów malej retencji na terenie Obrębu Zwoleń po wstęp~ej klasyfikacji. Smali retention objects ofthe forest of Zwoleń, according to initial classification

N." Nr Zlewnia Opis obieJitu Elementy . Proponowane ."odzaje dzialań obiektu oddzialów rzel{i Object istniejące Pattern of the future ac4.on Object Compart- River description Existing t:, '

elements .,

no. ments no. . catchment

Zw32 63,64 Zagożdżonki las,ląka p"zepust budowa jazu fores~ meadow cuvert a weir ito be builU

Zw34 191 , 192, Zagożdżonki las forest budowa przepustu z piętrzeniem 194, 195 building culvert raising of water

level

Zw59 169 Zwoleńki las, potorfia przepust budowa przepustu z piętJ"zeniem forest, peat- culvert building culvert raising of water excavated area level

Zw66 102, 103, Zwoleóki bagno, ląl{a , las przepust budowa jazu na obiel{cie Zw66 119, 120 swamp, culvert lub Zw67

meadow forest a weir in obiect Zw 66 or Zw 67

Zw114 I27 Zagożdżonki las, ląl{a budowa jazu forest meadQ\.v a weirlto be builO

40

_ Zw35

S. Bajkowski. A. Ciepielowski. A. L. Dąbkowski. M. Fortuński

water - courses

granica zlewni boundary oC ri\'er basin

granica leśnictw boUBdary oC forestJ)"

numer obiektu oumber or object

Ryc. 4. Rozmieszczenie obiektów retencji istniejących w obrębie Zwoleń Fig. 4. Location of existing retention objects in the area of the forest of Zwoleń

- innych miejsc i możliwości budowy obiektów małej retencji z wyko­rzystaniem istniejących urządzeń technicznych na obszarach zmeliorowanych,

- walorów krajobrazowych i szaty roślinnej terenu oraz wstępnej oceny wpływu programowanych spiętrzeń na siedliska leśne.

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 41

5.3. Obiekty w kompleksie melioracyjnym "Miodne"

Fot. 1. Śródleśne jeziorko w oddziale 130, obiekt Zw61 Phot. 1. The pond in compartment 130, object Zw61

Kompleks położony jest na terenie oddziałów 100, 101, 111 do 115, 126, 127 i 130. W jego granicach leżą trzy obiekty: Zw60, Zw62, Zw63, połączone wspólną siecią rowów z urządze­niami technicznymi oraz obiekt Zw61, położony w części połu­

dniowej. Kompleks "Miodne" jest obszarem źródłowym głównego rowu obrębu. Wpada on do rzeki

....

Zwoleńki w km ' 30+930. (w pobliżu Leśniczówki Motorzyny).

Obiekt Zw61 w oddziale 130 jest obszarem bagiennym ze stawem śródleśnym . Brzegi sta­wu oraz wyspy na środku stawu porośnięte są roślinnością bagienną oraz nielicznymi drzewami (fot. l}: Woda z obiek­tu odprowadzana ' jest rowelU

. łąCZąCylU się z siecią meliora­cyjną kompleksu "Miodne". Rów ten jest w znacznej mierze zamulony i niedr~żny.

5.4. Obiekty w kompleksie melioracyjnym "Policzna"

~ompleks melioracyjny "Policzna" obejmuje odd~iały od 4 do 33, należące do kompleksu leśnego o tej samej nazwie. Położony jest w strefie wododziałowej

. , , rzek: Zagożdżonki i jej dopływów: Krypianki i Mireńki, oraz-,'Policznianki. Część sieci hydrograficznej zasilana jest wodami z melioracyjnej sieci drenarskiej spoza kompleksu, z której wyloty rurociągów zlokalizowano na rowach leśnych.

Obiekt Zw30, w oddziałach 31 i 32, jest lokalnym obniżeniem o charakterze bezodpływowym, bez sieci rowów. Nie jest więc możliwe utworzenie zbiornika retencyjnego. Możliwe natomiast mogłoby być utworzenie zbiornika kopanego po uprzednim wykonaniu płytkiego wiercenia w celu rozpoznania podłoża i głębo­kości zalegania wody.

42 S Bajkowski. A. Ciepielowski. A. L. Dąbkowski. M. Fortuński

Fot. 2. Jeziorko na skraju L.K.P w oddziałach 9 i 10, obiekt Zw116 Phot. 2. The pond on the edge of P. F. C., in compartments 9 and 10, object Zw 116

W obiekcie Zwl15 (oddział 16) nie stwierdzono istnienia rowów, mimo iż według projektu powinny one tam być. Pozostałością rowu może być istniejąca bruzda.

W obiekcie Zwl16, położonym na granicy oddziałów 9 i 10, znajduje się bez­odpływowe jeziorko śródleśne (fot. 2) położone na granicy Lasów Państwowych .

Fot. 3. Ujście rowu L-3 do L-2 w obiekcie Zw117 Phot. 3. The outlet of di tch L-3 to L-2 on obj ect Zw l17

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 43

Jest to naturalny zbiornik retencyjny, a brak śladów i oznak odpływu nadmiaru wód spływających po powierzchni terenu oznacza, że gromadzonajest w nim cała objętości wody dyspozycyjnej własnej zlewni.

W obiekcie Zw117, położonym na terenie oddziałów 6, 7 oraz od 11 do 22, większość rowów jest niedrożnych. Na skarpach rowów, szczególnie w górnych ich częściach rosną krzewy, a roślinność występuje nawet u podnóża skarp, powyżej zwierciadła wody (fot. 3). Brak jest dogodnych miejsc dostępu jako wo­dopojów dla zwierząt, szczególnie w okresach niżówek. Rekonstrukcja budowli zastawkowych umożliwi utrzymanie piętrzeń i zwiększy uwilgotnienie.

W obiekcie Zw118 (oddziały od 26 do 29) większość budowli jest zniszczona lub są one częściowo uszkodzone. Brak jest zastawek. Praktycznie poza krótkimi opcinkami rowów w sąsiedztwie budowli, woda nie występuje. Wskazane jest wykonanie budowli piętrzących oraz zastawek przy remontowanych przepustach.

5.5. Obiekty poza kompleksami melioracyjnymi

Obiekt Zw28, położony na terenie oddziałów 35, 40 i 45, jest odwadniany głównym rowem edprowadzającym wodę poza obręb lasów. Wokół rowu wystę­pują obszary o mało zróżnicowanej topografii. Są one porośnięte trzciną, trudno dostępne. Do obiektu zaliczono również rów odwadniający śródleśne oczko wod­ne. Obecnie jest ono całkowicie osuszone, a przekop jest suchym row.em:

Obiekt Zw29, o nazwie Kozie Ługi, położony na terenie oddziałów 50 i 51, zawiera obniżenia terenowe leżące po południowej i po północnej stronie drogi Suskowola-Patków. Łączący je rów został przekopany przez wysoczyznę

i biegnącą tam drogę. W północnej części obiektu istnieje niewielkie oczko wod­ne. Pozostałe rowy w dniu inwentaryzacji były suche. Nic nie wskazuje na to, że prowadzą one wody. Oba obniżenia obsadzone są młodnikami. Dokładniejsze ba­dania siedlisk leśnych mogłoby pomóc zdecydować, czy nie byłoby celowe prze­grodzenie obniżeń terenowych w celu likwidacji ewentualnych odpływów z obu . '

obniżeń tworzących Kozie Ługi. Obecnie obszary te są przesuszone. Obiekt Zw31, połozony w oddziałach 58 i 64, obejmuje obszary źródłowe

rowu uchodzące do rzeki Mireńki. Został on wydzielony z uwagi na to, że jego zlewnia odcięta jest d'rogą z przepustem i stanowi zamkniętą całość. Jej teren jest poprzecinany bruzdami (rowami). Były tam nasadzenia na rabatach. Stwierdzono, że teren nie nadaje się do budowy planowanego ujęcia przeciwpożarowego z uwa­gi na trudny dojazd i zbyt małą ilość wody, okresowo zanikającej. Dolna część rowu z dopływami przechodzi w obiekt Zw32 (oddziały 63, 64) obejmujący odci­nek rzeki Mireńki i wpadający do niej :rów z dopływami. Spięh'zenie wody w rzece spowodowałoby podniesienie poziomu wody w rowach. Rzeka Mireńka powyżej granicy lasu jest uregulowana na około 200 m, a na terenie lasu płynie korytem naturalnym. Wskazane jest urządzenie punktu czerpania wody przy przepuście na Mireńce p\>d drogą leśną. Jest tam dogodny dojazd i dostateczna ilość wody.

44 S. Bajkowski, A. Ciepielowski, A. L. Dqbkowski, M. Fortuński

Obiekt Zw33, położony na terenie oddziałów 68 i 74, obejmuje Okólny Ług i część rowu do brodu na drodze leśnej. Rów ten jest domniemanym źródłowym odcinkiem rzeki Mireńki . Powyżej brodu występuje niewielkie wzniesienie, ' przez które rzeka przechodzi przekopem. Obszar Kozich Ługów jest bagnem z bujną roślinnością bagienną. Na jego obrzeżach występują karłowate drzewa (fot. 4). Obszar wymaga lepszego rozpoznania, gdyż wiele okoliczności wskazuje na potrzebę utrzymywania na nim wyższego niż obecnie poziomu wody.

Obiekt Zw34, położony w kompleksie leśnym "Czarna", w oddziałach 191, 192, 194 i 195, obejmuje obniżenie terenowe (bez rowów) położone na zachód do drogi Bieliny-Męciszów. Naturalny odpływ wody do pobliskiego rowu meliora­cyjnego i dalej do Księżej Rzeki ogranicza nasyp drogowy. W dniach oględzin woda powyżej nasypu stagnowała. Prowizoryczny przepust o średnicy 100 mm znajduje się 100 m od naj niższego miejsca. Po większych opadach woda przelewa się przez drogę niszcząc nasyp . W celu utrzymywania przejezdności drogi zaleca się wykonanie rowów przydrożnych i przepustu z przelewem na 01ueś10nej rzęd­nej, a także podniesienie o około 0,5 m korony drogi.

Obiekt Zw35 (na terenie oddziałów 144 i 143) zawiera dwa śródleśne jezior­ka. Z jeziorka w oddziale 143 bierze początek rzeka Zagożdżonka. Woda do tego jeziorka dopływa rowem, do którego wpadają z jego lewej strony dwa inne rowy, biorące swój początek w dlugim jeziorku. Teren jest płaski. Woda w rowach utrzymuje się blisko powierzchni terenu. Drogi na obiekcie były w dniu wizji nieprzejezdne. Na skrzyżowaniach dróg leśnych z ciekami nie ma budowli komu­nikacyj nych.

Na obiektZw36, położony na terenie oddziałów 138 i 139, składają się cztery lokalne obniżenia terenowe silnie porośnięte roślinnością bagienną. W najniższych miejscach, w dniu wizji (17 .07.97) występowało swobodne zwier­ciadło wody. Nie wyklucza się możliwości powierzchniowego przepływu wody z obiektu w kierunl~u Stawu Jagodnego . Sytuacja taka może występować przy wy­sokich stanach wody w najbardziej na północ wysuniętym oczku wodnym. Staw Jagodny znajduje się poza obiektem. Połączenie stawu rowem z najbliższym, stosunkowo najmniej zarośniętym oczkiem wodnym zostało prawdopodobnie zasypane.

Obiekt Zw3 7, położony w oddziałach 138 oraz 160 i 161, jest śródleśnym ba­gnem. Na jego części utrzymuje się wśród licznych kęp swobodne zwierciadło wody. Bagno nie ma wyraźnego odpływu powierzchniowego. Jest połączone ro­wem z sąsiednim obiektem Zw38, z którego prawdopodobnie otrzymuje pewne ilości wody. Na brzegach i kępach występuje bujna roślinność bagienna.

Obiekt Zw38, położony w oddziale 161, to obszar bagienny z widocznym miejscami lustrem wody (fot. 5), bez sieci rowów, poza rowem łączącym go z omówio­nym obiektem Zw37. Na drodze leśnej pomiędzy tymi obiektmni wskazane jest wykonanie przepusto-zastawki, umożliwiającej utrzymywanie zróżnicowanych po­ziomów wody na obu obiektach.

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 45

,

Fot. 4. Bagno w obiekcie Zw33 Phot. 4. The swamp on object Zw33

Fot. 5. Rów odprowadzający wody z o.biektu Zw38 w oddziale 161 Phot. 5. The drainage ditch from object Zw38 in compartnjent 161

Obiekt Zw39, (oddz. 133) obejmuje śródleśne bagielme ob­niżenie oraz rów wykonany niegdyś w celu odwodnienia te­goż obniżenia. 'O'~ecnie dno rowu leży wyżej niż poziom wody na terenie bagna. Rów może służyć jako dopro­wadzalnik wód ze zlewni Księżej Rzeki na bagno stano­wiące naturalny leśny z;biornik retencyjny, którego istnienie na­leży podtrzymywać .

Obiekt Zw40 (oddział 86) jest obniżeniem terenowym z kilkunastoletnimi nasadzeniami sosny, brzozy oraz dębu na raba­tach. Nie ma tam rowów ani miejsc ze swobodnym zwier­ciadłem wody. Miejsce takie w postaci zastoiska znajduje się

poza granicami lasu w linii natu­ralnego odpływu z obiektu .

Zasadniczą część obiektu Zw57, położonego w oddziałach

46 S. Bajkowski, A. Ciepielowski, A. L. Dąbkowski, M. Fortuński

168 i 167, stanowi Ług Tczowski. Jest to leśny teren bagienny z fragmentami ot­wartego lustra wody. Jest on zasilany wodą spoza granic lasu rowem od strony zachodniej. Odpływ wody odbywa się dwoma rowami w kierunku wschodniln do bezodpływowego rejonu za drogą, którą rów przecina. Jeden z rowów odprowadza wodę do niewielkiego obszaru podmokłego po drugiej stronie drogi dojazdowej do punktu czerpania wody, nieczynnego z powodu zamulenia rowu. Z powodu braku przepustu droga jest podtopiona i korzystanie z niej stało się

niemożliwe . Po modernizacji budowli komunikacyjnych istnieje lnożliwość

odbudowy ujęć wody na potrzeby ochrony przeciwpożarowej. Budowa przepustu z piętrzeniem ułatwi wykonanie niewielkiego zbiornika ze stanowiskiem do czerpania wody. Zasadniczy odpływ z Ługu Tczowskiego stanowi ciek naturalny (ok. 100 m od pierwszego odpływu) silnie zarośnięty i płytki, z widocznym luchem rumowiska wleczonego. Rów wymaga konserwacji . Wskazane jest wykonanie w nim przepustu z piętrzeniem oraz zbiornika ze stanowiskiem do czerpania wody.

Obiekt Zw58, położony na terenie oddziałów 158 i 157, obejmuje Ług Bar­todziejski oraz połączone z nim rowem, leżące na wschód od ługu obniżenie tere­nu. Całość, razem z obiektem Zw57 stanowi bagienny obszar bezodpływowy. W dniu wizji terenowej (17.07.97) widoczne było lustro wody. Do obiektu woda dopływa rowem z Ługu Tczowskiego. Odpływ wody odbywa się poprzez rów do niżej leżącego obszaru zabagnionego. Na rowie nie ma przepustów co powoduje, że drogi są podtopione. W celu regulacji poziomu wody w Ługu Bartodziejskim, bezpośrednio poniżej wypływu z niego, na rowie można wykonać przepust z piętrzeniem.

Obiekt Zw59 to rów położony w oddziale 169, biegnący przez potorfia (fot. 6) oraz położone wokół łąki śródleśne. Występujący na jego trasie przepust pod szosą Radom-Zwoleń kończył odcinek objęty inwentaryzacją. Z wizji lokalnej wynika, że odcinek dolinki można wykorzystać do stworzenia małego zbiornika. Lokalizacja ta wymaga jednak dokładnego rozpoznania warunków topograficznych i uzyskania zgody właścicieli lasów położonych na wschód od oddziału 169.

Obiekt Zw64 (oddział 123) to teren bezodpływowy, bez sieci rowów, w sposób naturalny wzbogacający retencję terenu. W dniu wizji lokalnej (18.07.97) widoczne były ślady niedawnego zalewu, który był wynikiem intensywnych opadów. Woda gruntowa była jeszcze tuż pod powierzchnią terenu porośniętą mchami, kępami turzyc i wełnianką (fot. 7).

Obiekt Zw65, położony na terenie oddziału 151 , to śródleśne obniżenie od­wodnione rowem. Osuszenie spowodowało znaczne obniżenie się powierzchni terenu, co ujawniło się wypłyceniem rowów i zwiększeniem przyrostu wysokości drzew rosnących wokół obiektu. Wskazane jest wykonanie piętrzenia na rowie lub odcięcie nasypem górnego odcinka tego rowu.

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 47

Fot. 6. Tereny potorfi w oddziale 169, obiekt Zw59 Phot. 6. Peat excavated area in compartment 169, object Zw59

Obiekt Zw66 (oddziały 102,103,119 i 120) jest ograniczony od strony południowej przepustem leżącym w lokalnym siodle terenowym niedaleko Gajówki Motorzyny. Na terenie obiektu wyróżnić można górną' kC?tlinę leżącą

w pobliżu wsi Helenówka oraz kotlinę dolną położoną w sąsiedztwie rowu spod

Fot. 7. Podmokły teren w oddziale 123 w obiekcie Zw64 Phot. 7. W~erlogged area in compartment 123, object Zw64

48 S. Bajkowski, A. Ciepielowski, A. L. Dąbkowski, M. Fortuński

Orlej Góry. Możliwe jest, a zarazem wskazane podpiętrzenie wody na przepuście i na wylocie górnej kotliny.

Obiekt Zw67, w oddziałach 146, 147 i 148, rozciąga się wokół środkowej części rowu, którego górny odcinek leży na obszarze obiektu Zw66, a dolny poza granicami Lasów Państwowych. Do obiektu tego włączono również rów biegnący po granicy Lasów Państwowych, w oddziale 146. Obiekt zamknięty jest od strony południowej przewężeniem doliny, w któlym możliwe jest podpiętrzenie wody. Decyzja o budowie obiektu piętrzącego i rzędnej piętrzenia powinna być podjęta po dokonaniu bardziej szczegółowej oceny wpływu podwyższonego poziomu wody na las . Warunki topograficzne oraz sposób użytkowania terenu sprzyjają 10-kalizacji obiektu małej retencji.

Obiekt Zw68 (w oddziale 174, na północ od szosy Radom-Zwoleń w pobliżu Leśniczówki Podgóra) obejmuje obręb zmeliorowanych łąk wraz z siecią rowów zbierających wody z części zlewni rzeki Tczówki i odprowadzających je poza teren Lasów Państwowych . Część tych łąk jest ciągle uprawiana. Wpływ rowów rozciąga się również na tereny leśne , gdzie w bezpośredniej bliskości rowu, zjego prawej strony, położona jest łąka leśna zarastająca młodą olchą i brzozą.

Obiekt Zwl1 ° (oddział 172) to rów, którym woda z północnej strony drogi Radom- Zwoldl odprowadzana jest w kierunku południowym, do rzeki Tczówki (Stlugi Tęczowej) . Zlewnię rowu zamyka przekrój mostu na wspomnianej trasie . Obszar zlewni rowu podzielony jest lokalnym wzniesieniem na dwie części charakteryzujące się niewielkimi spadkami. Woda w tych miejscach rozlewa się po obu stronach rowu. W dniu oględzin poziom wody w rowie był wysoki (kilka­naście centymetrów poniżej terenu) . W obszarze źródłowym rowu występuje wo­dodział zlewni rzek Tczówki i Zwoleńki. Teren wododziału jest podmokły, płaski .

Trudno określić wyraźny przebieg linii wododziałowej Obiekt ZwIlI, położony w północnej części oddziału 171 , graniczy z obiek­

tem Zwll0. Rów główny obiektu biegnący po granicy lasu oraz rowy niższego rzędu odprowadzają wodę poza obręb lasów w kierunku łąk i rzeki Zwoleńki .

Obiekt Zw112, na północnym skraju oddziału 170, obejmuje rowy przyleśne odprowadzające wodę w kierunku zmeliorowanych łąk położonych na terenie zlewni rzeki Zwoleńki . W dniu wizji terenowej rowy były wypełnione wodą na krótkich odcinkach. Ich udział w odprowadzaniu wody jest większy przy wyższych poziomach wody gruntowej.

Obiekt Zw113 położony jest w kompleksie leśnym "Suskowola" na terenie oddziałów 183, 184 i 185. Rów w oddziale 184 nie jest drożny. Przepływ zaob­serwowano tylko w górnym odcinku rowu. W dolnym odcinku rowu woda wystę­puje tylko po silnych opadach deszczu.

Obiekt Zw114 położony w oddziale 177 to odcinek Księżej Rzeki na obszarze Lasów Państwowych. Może on być miejscem lokalizacji zbiOlnika wodnego.

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 49

6. WYNIKI I DYSKUSJA

Spośród inwentaryzowanych obiektów na terenie Obrębu Zwoleń w pięciu nie stwierdzono potrzeby prowadzenia prac konserwacyjnych. Są to obiekty o małych zlewniach własnych położone na obrzeżach kompleksu leśnego i w lnałym stopniu decydujące o jego warunkach wodnych.

Na pozostałych obiektach wskazane jest wykonanie prac inżynierskich

w celu zwiększenia ilości zatl~zymywanej wody. Rodzaj i ilość tych robót zesta­wiono w tabeli 3.

Zestawienie zakresu i ilości prac nad zwiększeniem retencji w obrębie Zwoleń

Tabela 3 Table 3

The range and quantity of conserwation-works required to increase the retention' of the forest of Zwoleń Forest

Typ prac Opis dzialań Zlewnia rzeki Type of works Action description River catchment

Zagożdżonki Zwoleóki Iłżanki

Zaniechanie konserwacji rowów - 1350 m 600 m -

The discontinuation of conservation-works on ditches

Prace pielęgnacyjne oczyszczanie rowów 500 m 1250 m -

i konserwacyjne c1eaning ditches Cultivation and maintenance odf!lulenie przewodów 1 5 -works p"zepustów

desludging culvert pipes

Prace budowlane ,"elwnstrukcja przepustów 1 -

i konst,"ukcyjne the reconstruction of culvert na budowlach piętrzących "ekonstrukcja p,"zepustów 1 - 1 i komunikacyjnych z piętrzeniem Construction works on dams thereconstruction of culvert and roads raising of water level

prz.ebudo~va przepustów 13 -- 4

na przepusty z piętrzeniem

'. the rebuilding of culvert into culvert raising of water level

bud'Owa p,"zepustów 3 - 4

building culvert

budowa przepustów 4 2 2 z piętrzeniem building culvert raising of water level

budowa zastawel{ - I 1 building weirs

Prace inwestycyjne ujęcia wód dla celów 2 I -na obiektach malej ,"etencji p,"zeciwpożarowych

Oevelopment of smali retention water intake for fire-fighting structures male zbiorniki retencyjne 3 2 --. smali retention reservoirs

50 S. Bajkowski. A. Ciepielowski. A. L. Dąbkowski. M. Fortuński

Oszacowano długości rowów, na których prowadzenie prac pielęgnacyjnych nie jest wymagane. Koryta tych rowów są częściowo zasypane i porośnięte krze­wami i nic nie wskazuje na to aby w przyszłości ilość wody zwiększyła się na tyle, że trzeba byłoby ją odprowadzać poza obszar obiektu. W zakres prac pielęgnacyjnych i konserwacyjnych wliczono oczyszczanie rowów z gałęzi,

wykaszanie roślinności na skarpach i usuwanie krzewów oraz odmulanie prze­wodów przepustów. Roboty budowlane i konstrukcyjne to w pierwszej kolejności remonty istniejących urządzeń piętrzących i komunikacyjnych (zastawek, prze­pustów i przepustów z piętrzeniem). Dalszym rozszerzeniem tych prac powinna być rekonstrukcja starych zniszczonych budowli na nowe tego samego lub podob­nego typu. W kolejnym etapie należałoby wykonać nowe budowle komunika­cyjne i piętrzące. Docelowo wskazane byłoby rozpoczęcie procesu inwestycyjne­go zmierzającego do wykonania zbiornikowych obiektów małej retencji leśnej, do których zaliczono wykonanie piętrzeń dla punktów czerpania wody gromadzonej dla celów przeciwpożarowych oraz małych leśnych zbiorników retencyjnych w obiektach Zw32, Zw66, Zwl14. W tym celu trzeba wykonać szczegółowe analizy siedlisk leśnych oraz analizy hydrologiczne, geologiczne i prawne zmierzające do podjęcia ostatecznej decyzji o rozpoczęciu procesu inwestycyjnego.

7. PODSUMOWANIE WYNIKÓW INWENTARYZACJI OBIEKTÓW

W okresach mokrych, takich jak np. w lipcu 1997 r. podczas inwentaryzacji stanu leśnych obiektów melioracyjnych, większość rowów spełnia swoją funkcję odwadniającą mimo braku lub rzadkiej konserwacji. Warto rozważyć czy nie wy­starczyłoby konserwować tylko rowy główne . Taki sposób postępowania można jednak wybrać na podstawie dokładniejszej i dłuższej obserwacji działania

rowów. Wyniki jednorazowej wizji terenowej mogą być przypadkowe. Wydaje się również, że konserwacja rovvów powinna być prowadzona głów­

nie na ich odcinkach dolnych, o małych spa4kach. Przyczyni się to do opóźniania odpływu wody z wyżej położonych obszarów leśnych i dłuższego podtrzymywa­nia wyższej wilgotności gleb.

Dotychczasowa konserwacja, szczególnie rowów najczęściej polega na wyko­naniu w dnie 20-;.- 30 cm kinety. Jest to wystarczające do odprowadzenia wód.

Na ciekach dłużej prowadzących wodę stopnie z palisad (najczęściej uszko­dzone) powinny być remontowane, gdyż ich brak grozi nie tylko erozją brzegów, ale i wcinaniem się dna cieku w podłoże, co prowadzi do obniżania się poziomu wody gruntowej w lesie. Odbudowane powinny też zostać ' zastawki i przepusto­zastawki . We "Wstępnym opracowaniu wytycznych prowadzenia studiów dla

Możliwości zwiększenia retencji wodnej w lasach obrębu Zwoleń 51

zwiększenia retencji opracowaniu ... " (1997) wyszczególniono obiekty, w których należy takie działania przeprowadzić.

W trakcie realizacji robót i późniejszych konserwacji ziemię z wykopu składano wzdłuż jednego lub obu brzegów. Tworzy ona wały (grobelki) różnej wysokości. Na płaskich odcinkach terenu przecinanego przez rowy grobelki te uniemożliwiają powierzchniowy odpływ wody do rowów, a w okresach wysokich napełnień rowów teren za groblami jest zalany wodą. Obserwacje siedlisk leśnych powinny dostarczyć informacji o tym, czy potrzeba wykonać w grobelkach lo­kalne przerwy ułatwiające odpływ. Z punktu widzenia retencji wodnej sytuacja ta jest korzystna. ,

Większość budowli jest zniszczona lub częściowo uszkodzona. Brakuje. ele­mentów piętrzących. Praktycznie, w obrębie budowli woda nie występuje, poza krótkilni odcinkami rowów. Wskazane jest wykonanie budowli piętrzących, szczególnie zastawek przy remontowanych przepustach.

Praca została złożona 12 czerwca 2000 f. i przyjęta przez Komitet Redakcyjny 15 lipca 2000 f.

THE POSSIBILITIES OF INCREASING WATER RETENTION IN THE FOREST OF THE ZWOLEŃ FOREST DISTRICT OF KOZIENICE PRIMEVAL FOREST ·

Smnmary

The article contains an analysis of forest water management objects located in the Promotion Forest Complex (P.F.e.) of ~ozienice Primeval Forest. The objects are the main factors forming the naturaI and ~conomic attributes of the forest area. Planning technical actions in forest areas requires thei~ proper management. The range of definitions of su ch works is an important step towards undertaking them.

The forests ofZwoleń were ,chosen for studies from the whole area ofthe P.F.e. as they abound in various water objects (Fig. 1-4). The study encompassed aU kinds of water surface systems existing within the swamps, lakes, ditches and water structures of the area. The study has shown that most of the line water objects require conservation. However, the conservation of some of the ditches may be regarded as negligible. A considerable number of water management objects require reconstruction. A few places for new small water retention objects have been chosen (Tab. 3).

LITERATURA

CZOPOR S., KOSTURKIEWICZ A. Konserwacja i utrzymanie urządzeń wodno-melioracyjnych w la­sach. Prace Inst. Bad. Leś ., Sef. B. Nr specjalny "Gospodarka Wodna w lasach". Mat. Semin. Nauk. wrzesień 1992, Warszawa: 133-143.

52 S Bajkowski, A. Ciepielowski, A. L. Dqbkowski, M. Fortuński

GINALSKA-PROKOP W. 1986: Dokumentacja hydrogeologiczna ujęcia wód podziemnych z utwo­rów kredowych w rejonie Pionek. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Kielcach .

KWAPISZ B. 1986: Szczególowa mapa geologiczna Polski 1:50000. Ark. Nisko. Instytut Geologii, Warszawa.

ZIELONY R. (red.) 1999: Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Puszczy Kozienickiej". Monografia przyrodniczoleśna . Wydawnictwo SGGW. Warszawa.

MALlNOWSKf J. (red.) 1991 : Budowa geo logiczna Polski. Tom VII . Hydrogeologia. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.

STANKE E., CHABIERA M. 1996: Studium wstępne w zakresie zwiększenia malej retencji na terenie KPK wraz z otuliną (obszar projektowany). Maszynopis. Radom.

Strategia zwiększenia retencji wodnej w lasach. (L.K.P. "Lasy Puszczy Kozienickiej "). 1998: Oprac. M. Fortuński i A. Ciepie lowski. Dokumentacja IBL (maszynopis) .

WIENCLAW E., ZLOTOSZEWS KA-NIEDZIALEK H. 1995 : Zasobność wód podziemnych. [W:] Meto­dyka zagospodarowania zasobami wodnymi w ma!ych zlewniach rzecznych (red. A. Ciepie­lowski). Wydawnictwa SGGW, Warszawa.

Wstępne opracowanie wytycznych prowadzenia studiów dla zwiększenia retencji wód powierzch­niowych w obszarach leśnych na przykładzie leśnych kompleksów promocyjnych: "Puszcza Kozienicka" i "Lasy Janowskie". 1997: Maszynopis w Katedrze Budownictwa Wodnego SGGW i w IBL.