2

Jak korzystać z podręcznika ................... 4

Położenie i środowisko przyrodnicze Polski

1. Położenie Polski ................................ 8 2. Przeszłość geologiczna Polski .......... 12 3. Lądolód i polskie pojezierza ............. 17 4. Od Bałtyku po szczyty Tatr ............... 22 5. Bogactwo skał i minerałów ............... 29 6. Klimat Polski ..................................... 35 7. Zróżnicowanie warunków

klimatycznych w Polsce .................... 40 8. O rzekach i jeziorach ........................ 45 9. Głęboko ukryty skarb ........................ 50

10. W „Raju” ........................................... 55 11. Tam, gdzie knieja szumi ................... 60 12. Gleby Polski ...................................... 66 13. Krajobrazy naturalne

i antropogeniczne ............................. 70 Podsumowanie działu I .................... 75

Ludność Polski 14. Ludność Polski na tle Europy

i świata .............................................. 82 15. Rozmieszczenie ludności Polski ...... 86 16. Ubywa nas czy przybywa? ................. 91 17. Zróżnicowanie ludności Polski ........ 95 18. Szukam pracy .................................... 99 19. Wielkie migracje Polaków ................. 102 20. Przeprowadzam się .......................... 107 21. Polskie miasta i wsie ......................... 111 22. Mniejszości narodowe i etniczne

w Polsce ............................................ 11723. Obywatel Polski – obywatel Europy ... 123 Podsumowanie działu II ................... 126

Główne zagadnienia gospodarcze Polski

24. Gospodarka narodowa ..................... 132 25. Funkcje rolnictwa i czynniki

przyrodnicze jego rozwoju ............... 136 26. Czynniki pozaprzyrodnicze

rozwoju rolnictwa ............................. 140 27. Uprawa roślin i chów zwierząt

w Polsce ............................................ 144

Spis tre�ci

28. Rybołówstwo w Polsce ...................... 150 29. Przemysł i jego funkcje ..................... 155 30. Przemysł energetyczny ..................... 160 31. Okręgi przemysłowe w Polsce .......... 166 32. Przemysł zaawansowanych

technologii ........................................ 174 33. Rola usług w gospodarce Polski ....... 177 34. Transport i łączność ......................... 181 35. Atrakcje turystyczne Polski ............... 188 36. Wakacje w Polsce .............................. 196 37. Stan środowiska ............................... 201 38. Ochrona przyrody ............................. 206 39. Polska gospodarka ............................ 211 Podsumowanie działu III .................. 216

Wybrane regiony Polski 40. Pieniny ............................................... 222 41. Wyżyna Lubelska .............................. 227 42. Nizina Mazowiecka .......................... 233 43. Pojezierze Pomorskie ....................... 241 44. Pobrzeże Gdańskie ........................... 248 45. Morze Bałtyckie ................................ 254 46. Twój region ....................................... 259 Podsumowanie działu IV .................. 263

Sąsiedzi Polski 47. Polska i jej sąsiedzi ........................... 270 48. Środowisko przyrodnicze Polski

i jej sąsiadów .................................... 275 49. Gospodarka Polski i jej sąsiadów ..... 281 50. Kim są nasi sąsiedzi? ....................... 286 51. Współczesne Niemcy ....................... 290 52. Niepodległa Ukraina ......................... 294 53. Rosja – od Morza Bałtyckiego

po Ocean Spokojny ........................... 298 54. Współczesna Rosja ........................... 305 Podsumowanie działu V ................... 309 Odpowiedzi do zadań

sprawdzających ................................. 313 Indeks polsko-angielski .................... 316

Mapa administracyjna Polski .......wklejka

I

II

III

IV

V

45O rzekach i jeziorach

Biologia jako nauka1 Xxxxx

WAŻNE PYTANIA: Która rzeka w Polsce jest najdłuższa? | Czy wszystkie polskie rzeki odprowadzają wody do Bałtyku? | Kiedy wody w rzekach jest najwięcej?| Które jezioro jest najgłębsze, a które największe? | Jaka jest rola bagien?

Biologia jako nauka8 O rzekach i jeziorach

Ryc. 8.1. Sieć rzeczna w Polsce należy do trzech zlewisk

Główne rzeki PolskiWody powierzchniowe Polski należą do zlewisk trzech mórz (ryc. 8.1): Bałtyckiego – 99,7% obszaru kraju; Północnego – dopływy Łaby – Izera i Orlica; Czarnego – dopływ Dniestru – Strwiąż i należąca do dorzecza Dunaju, Orawa.

86

Biologia jako nauka1 Xxxxx

WAŻNE PYTANIA: Jak rozmieszczona jest ludność Polski? | Dlaczego niektóre regiony Polski są bardziej atrakcyjne do zamieszkania? | Jakie są wady i zalety życia w dużym skupisku ludzi?

Biologia jako nauka15 Rozmieszczenie ludności Polski

Jak są rozmieszczeni ludzie na Ziemi?Ludność na świecie rozmieszczona jest nierównomiernie. Są rejony chętniej za-mieszkiwane przez człowieka i takie, na których osiedla się on rzadko (patrz s. 87). Polska należy do obszarów stale zamieszkanych, które nazywa się ekumeną.

O tym, gdzie osiedlają się ludzie, decydują dwie grupy czynników: przyrodnicze i pozaprzyrodnicze.

Uwarunkowania przyrodnicze wpływające na osadnictwo to: ukształtowanie powierzchni – najbardziej sprzyjające są obszary nizinne; klimat – najlepszy jest umiarkowany; dostęp do wody; możliwość rolniczego wykorzystania gleb, np. występowanie żyznych mad w deltach rzek.

Uwarunkowania pozaprzyrodnicze to: poziom rozwoju gospodarczego; charakter gospodarki; czynniki społeczne, historyczne i polityczne.

Zaludnienie danego obszaru mierzy się liczbą osób przypadających na 1 km2 powierzchni i nazywa się gęstością zaludnienia.

Można ją obliczać np. dla kontynentów, państw czy jednostek administracyj-nych. Należy jednak pamiętać, że w obrębie tych obszarów ludność nie jest roz-mieszczona równomiernie – można wyróżnić tereny bardzo zagęszczone i niemal bezludne, np. w Egipcie gęstość zaludnienia wynosi ok. 70 osób/km2, jednak prawie 99% Egipcjan mieszka w dolinie i delcie Nilu. Tam gęstość zaludnienia przekracza 2500 osób/km2.

Gdzie Polaków jest najwięcej? Odpowiedź na powyższe pytanie nasuwa się sama – oczywiście w największych miastach. Nie wszyscy jednak mieszkają w miastach i zdarza się, że gęstość za-ludnienia danego województwa jest niska, mimo że w jego granicach leży duże miasto (np. w woj. lubelskim i zachodniopomorskim). Do analizy rozmieszczenia ludności Polski służą mapy przedstawiające gęstość zaludnienia według woje-wództw i powiatów. Na mapie gęstości zaludnienia według województw możemy

87 Rozmieszczenie ludności Polski 87 Rozmieszczenie ludności Polski

Zróżnicowanie zaludnienia

� Anekumena to obszary niezamieszkane przez człowieka i niewykorzystywane gospodarczo. Głównym powodem nieosiedlania się ludzi na pewnych obszarach są panujące tam niekorzystne warunki klimatyczne

� Subekumena to tereny zamieszkane przez człowieka okresowo, np. koczownicze ludy Azji, podążające za swoimi stadami, budują prowizoryczne schronienia, które łatwo złożyć, przetransportować i ponownie rozstawić

� Ekumena to obszary zamieszkane i użytkowane przez człowieka. Jej przykład stanowi każde miasto, wieś czy nawet niewielka osada mająca stałych mieszkańców. Takie tereny stanowią większość powierzchni Ziemi

Ziemia nie jest równomiernie zaludniona.Wyróżnia się obszary zamieszkane przez człowiekastale i okresowo oraz tereny bezludne.

3

Największe, najstarsze, najwyższe...

� Największe skupisko nietoperzy

1

� Najwyższy szczyt to Rysy (2499 m n.p.m.), położone na granicy polsko-słowackiej

5

4

� Najdalej na północ wysunięty kraniec Polski to przylądek Rozewie (54°50'N)1

3

� Najczęściej odwiedzane sanktuarium to Jasna Góra w Częstochowie 4

22

Rekordowe obiekty geografi czne (najgłębsze jezioro, najniżej położone miej-sce, najwyższe pasmo górskie, najstarszy park narodowy, najstarszy kościół) są walorami przyrodniczymi lub kulturowymi i stanowią atrakcje turystyczne.

� Najniżej położone miejsce to Raczki Elbląskie (1,8 m p.p.m.)

y kranie50'N)

eNaNaNaNaNaNaNaNajwjwjwjwjwjwjwjwięięięięięięięiękskskskskskskszezezezeezezezeeerzyerskskskskskskkkupupupuupupuupisisisississskokokkko nnnieieieeeetotootototottoppppppppp yyzy

ec

22

� Najgłębsze jezioro to Hańcza (108,5 m głębokości)

Najgłębsze jezioro to Hańcza

3 6

� Największe jezioro to Śniardwy (113,4 km2) 9

109

8

� Najwyższy wiadukt to zabytkowy most w Stańczykach (36,5 m wysokości)7

7

5

� Największy ssak lądowy Europy – żubr – żyje m.in. w Puszczy Białowieskiej, najlepiej zachowanym fragmencie lasu pierwotnego w Europie

8

6

11

� Największy park narodowy to Biebrzański Park Narodowy (592,2 km2)10

� Najstarszydrewniany kościół to świątynia w Haczowie (wybudowana ok. 1388 r.)

11

N9

szyściół

w Haczowiek 1388 )

Środowisko geografi czne Pojezierza PomorskiegoPojezierze Pomorskie to kraina licznych jezior. Charakterystyczny wygląd nadaje jej krajobraz polodowcowy. Rośnie tu dużo lasów, a turyścimogą zwiedzić wiele urokliwych miasteczek.

�Najwyższym wzniesieniem pasa pojezierzy jest Wieżyca

�Buczyna pomorskakorony buków dopuszczają niewiele światła do niższych pięter lasu

ą ch

pasa

�Bytów gotycki zamek krzyżacki, a następnie książąt pomorskich, zbudowano w latach 1398–1406; później wielokrotnie był przebudowywany

254 WYBRANE REGIONY POLSKI

Biologia jako nauka1 Xxxxx

WAŻNE PYTANIA: Jakie cechy są charakterystyczne dla wód Morza Bałtyckiego i z czego one wynikają? | W jakim sensie Bałtyk jest „polskim morzem”?

Biologia jako nauka45 Morze Bałtyckie

Wody Morza BałtyckiegoBałtyk zajmuje rozległe obniżenie między Półwyspem Skandynawskim a nizi-nami środkowoeuropejskimi. Jego powierzchnia jest o 1/3 większa od obszaru Polski. Znaczną część morza zajmują zatoki, z których największa jest Zatoka Botnicka, sięgająca niemal koła podbiegunowego północnego (ryc. 45.3).

Bałtyk ma połączenie z Morzem Północnym (i jednocześnie z Atlantykiem) przez wąskie Cieśniny Duńskie, m.in. Kattegat, Sund i Wielki Bełt. Są one płyt-kie – ich głębokość wynosi od 11 m do 80 m. Płytkie jest również całe Morze Bałtyckie, ponieważ leży na szelfi e kontynentalnym – średnia głębokość wynosi 52 m. Obszar współczesnego Bałtyku obejmowały zlodowacenia plejstoceńskie, dlatego jego dno jest urozmaicone, zwłaszcza w południowej części, w której dnem jest powierzchnia moreny dennej. Północna część rozciąga się na obniżeniu wyżłobionym przez lądolód.

Ogromna masa lodu naciskała na leżący pod nią fragment skorupy ziemskiej. Po ustąpieniu lądolodu Półwysep Skandynawski zaczął się podnosić, a platforma abrazyjna dawnego wybrzeża jest dziś widoczna wysoko ponad linią brzegową. Południowe wybrzeże Morza Bałtyckiego jest niskie i ma charakter mierzejowo--zalewowy (ryc. 45.1). Tylko w niektórych miejscach występują klify (ryc. 45.2), utworzone w materiale morenowym.

Ryc. 45.1. Mierzeja Helska – najdłuższy półwysep w Polsce

Ryc. 45.2. Wysokie wybrzeże Morza Bałtyckiego

255Morze Bałtyckie

Ryc. 45.3. Morze Bałtyckie

Do Morza Bałtyckiego uchodzi wiele rzek, wzbogacając je w słodką wodę. Uby-tek wód podczas parowania jest niewielki, a wąskie i płytkie cieśniny, które łą-czą Bałtyk z oceanem światowym, utrudniają wymianę wód. Skutkiem tego jest niewielkie zasolenie wód Morza Bałtyckiego, wynoszące w warstwach przypo-wierzchniowych średnio 8 PSU (w oceanie wskaźnik ten wynosi 35 PSU). Bałtyk jest największym morzem o tak wysłodzonych wodach.

263Podsumowanie działu IV

Podsumowanie działu

Pieniny to pasmo górskie w Karpatach Zachodnich. Rozciąga się między Gorca-mi, Beskidem Sądeckim i Magurą Spiską. Najwyższym wzniesieniem w polskich Pie-ninach jest Wysoka (1050 m n.p.m.) w Ma-łych Pieninach, a Okrąglica (982 m n.p.m.) w Trzech Koronach jest najwyższym szczy-tem Pienin Właściwych i Pienińskiego Parku Narodowego. Pieniny są zbudowane z wapiennych skał osadowych, które po-wstały w erze mezozoicznej, a następnie zostały sfałdowane i wypiętrzone w czasie orogenezy alpejskiej. Rdzenni mieszkańcy Pienin to górale pienińscy.

Wyżyna Lubelska należy do pasa Wy-żyn Polskich. Jej granicami są doliny Sanu, Wisły, Wieprza i Bugu. Na południowym wschodzie łączy się z Roztoczem. Zbudo-wana jest ze skał osadowych pochodzenia morskiego, przykrytych warstwą lessu naniesionego przez wiatr w czasie zlodo-waceń plejstoceńskich.

Wąwóz to wklęsła forma terenu o wydłużonym kształcie, urwistych zboczach i wąskim dnie, która powstała w wyniku erozyjnej działalności wód deszczowych lub roztopowych

Na żyznych glebach Wyżyny Lubelskiej – rędzinach i czarnoziemach – uprawia się pszenicę, buraki cukrowe, tytoń, chmiel i rzepak. Produkcja rolnicza na Wyżynie Lubelskiej jest podstawą rozwoju przemysłu spożywczego.

W Lubelskim Zagłębiu Węglowym jest wydobywany węgiel kamienny, w Chełmie i Rejowcu – surowce budowlane (wapie-nie, margle, gipsy); do największych miast regionu należą Lublin, Chełm i Zamość.

Nizina Mazowiecka leży w pasie Nizin Środkowopolskich, między pasem pojezie-rzy na północy a pasem wyżyn na połu-dniu. Od zachodu graniczy z Pojezierzem Wielkopolskim i Niziną Wielkopolską, od wschodu zaś z Niziną Południowo-podlaską. Rzeźbę Niziny Mazowieckiej ukształtowały procesy związane z nasuwa-niem się i topnieniem lądolodu w czasie zlodowacenia Odry (środkowopolskiego) oraz intensywnego wietrzenia w czasie zlodowacenia Wisły (północnopolskiego, bałtyckiego). W czasie zlodowacenia Wisły polodowcowe formy rzeźby były poddane procesom erozyjnym, dlate-go w krajobrazie tej krainy dominuje rzeźba staroglacjalna.

Większość gleb występujących na Nizinie Mazowieckiej to gleby mało żyzne – bielicowe i brunatne – na których uprawia się głównie żyto i ziemniaki. Rozwinął się tu również chów bydła mlecznego, a w pobliżu miast – warzywnictwo, sadownictwo oraz chów drobiu i trzody. Największe miasta regionu to Warszawa i Łódź, które stanowią ośrodki przemysłowe i usługowe Warszawskiego Okręgu Przemysłowego i Łódzkiego Okręgu Przemysłowego.

Pojezierze Pomorskie znajduje się w północno-zachodniej Polsce. Jego rzeźbę ukształtowały procesy związane z nasuwaniem się i topnieniem lądolodu w czasie zlodowacenia Wisły (północno-polskiego). Charakterystyczne dla kra-jobrazu Pojezierza Pomorskiego formy terenu to moreny czołowe, misy jeziorne i sandry. Jest to region rolniczy o dużych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, które sprzyjają rozwojowi turystyki.

264 PODSUMOWANIE DZIAŁU IV

Zadania sprawdzające

1 Dopasuj nazwy geografi czne i charakterystyczne elementy środowiska do nazw krain geografi cznych.

PIENINYPOBRZEŻE GDAŃSKIE

Z ŻUŁAWAMIWYŻYNA LUBELSKA

wąwóz lessowy Równina Błońska Druzno mady

spichlerz zbożowy Sokolica Bory Tucholskie Nałęczów

Grójec rzeźba młodoglacjalna rędziny węgiel kamienny

Szczawnica klif przełom Dunajca wzgórza morenowe

rzeźba staroglacjalna Brda wody artezyjskie zamek w Czorsztynie

NIZINA MAZOWIECKA

POJEZIERZE POMORSKIE

Krajobraz Pobrzeża Gdańskiego ukształtowały procesy związane ze zlodowaceniem bałtyckim, z budującą i niszczącą działalnością fal morskich oraz z akumulacyjną działalnością Wisły.

Żuławy Wiślane to region rolniczy z bardzo żyznymi glebami (madami), na których uprawia się przede wszystkim zboża i buraki cukrowe.

Morze Bałtyckie jest płytkim morzem szelfowym o niewielkim zasoleniu i chłodnych wodach. Jest akwenem silnie zanieczyszczonym. Źródłem zanieczyszczeń są wody rzek, a także działalność prowadzona na morzu

– transport, rybołówstwo oraz wydobycie surowców spod dna (ropy naftowej i gazu ziemnego).

Do Polski należy duża część południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego. W skład terytorium Polski wchodzą morskie wody wewnętrzne oraz morze terytorialne. W polskiej wyłącznej strefi e ekonomicznej występują niewielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.

Charakteryzując wybrany region, należy wziąć pod uwagę określenie jego granic, cechy odróżniające go od innych obszarów, a także odbiorcę, do którego jest skierowany opis.

WYDAWNICTWASZKOLNEI PEDAGOGICZNE

wsip.pl ��infolinia: 800 220 555

W zeszycie ćwiczeń

znajdziesz zadania, które

skutecznie pomogą ci

przygotować się do kartkówek,

sprawdzianów i egzaminu.

Możesz korzystać z ćwiczeń w wersji

papierowej lub elektronicznej.

Ćwiczysz online, tak jak lubisz

i kiedy chcesz. Zadania są zgodne

z podręcznikiem i wymaganiami

egzaminu gimnazjalnego.

PRZYDA CI SIĘ TAKŻE„Atlas geografi czny. Gimnazjum”, dzięki któremu szybciejzrozumiesz zjawiska geografi czne i lepiej przygotujesz się do sprawdzianów i egzaminu.

W zeszyc

znajdziesz

skutecznie

przygotow

sprawdzia

Możesz ko

papierow

Ćwiczysz

i kiedy ch

z podręc

egzamin

Dobry sposób na egzamin!Nowy zeszyt ćwiczeń

w wersji papierowej i elektronicznej na

Wejdź na i sprawdź się!