CZ˚„˘ I. „RODOWISKO PRZYRODNICZE...5 CZ˚„˘ I. „RODOWISKO PRZYRODNICZE 1. OCHRONA...

40
5 CZ˚˘ I. RODOWISKO PRZYRODNICZE 1. OCHRONA PRZYRODY Wielka zmiennoæ oraz bogactwo form ukszta‡towania powierzchni terenu, budowy geologicz- nej, zasobnoæ z‡ó¿ kopalin, warunków klimatycznych, hydrologicznych, szaty rolinnej i wiata zwierzŒcego oraz mozaikowoæ gleb spowodowa‡y, ¿e zagadnienia ochrony przyrody w woje- wództwie wiŒtokrzyskim od dawna by‡y przedmiotem zainteresowania naukowców z ró¿nych dziedzin nauk przyrodniczych. Wysi‡ki ich skierowane by‡y w kierunku poznania, udokumento- wania oraz odpowiedniego zabezpieczenia najbardziej wartociowych i niepowtarzalnych tworów przyrody ¿ywej i nieo¿ywionej. Umo¿liwi‡o to objŒcie ochron„ szczególn„ zarówno indywidualn„, jak te¿ w systemie wielko- powierzchniowym, znacznych obszarów oraz licznych jednostkowych, wartociowych tworów przyrody. W województwie wiŒtokrzyskim funkcjonuj„ nastŒpuj„ce formy ochrony przyrody: wiŒtokrzyski Park Narodowy, 9 parków krajobrazowych: q Suchedniowsko-OblŒgorski Park Krajobrazowy, q Cisowsko-Or‡owiæski Park Krajobrazowy, q Jeleniowski Park Krajobrazowy, q Sieradowicki Park Krajobrazowy, (stanowi„ce Zespó‡ Parków Krajobrazowych Gór wiŒ- tokrzyskich) q Nadnidziaæski Park Krajobrazowy, q Szaniecki Park Krajobrazowy, q Kozubowski Park Krajobrazowy, (stanowi„ce Zespó‡ Parków Krajobrazowych Ponidzia), q ChŒciæsko-Kielecki Park Krajobrazowy q Przedborski Park Krajobrazowy (czŒæ). 10 obszarów chronionego krajobrazu: q Konecko-£opuszniaæski Obszar Chronionego Krajobrazu, q Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Kamiennej, q Podkielecki Obszar Chronionego Krajobrazu, q W‡oszczowsko-JŒdrzejowski Obszar Chronionego Krajobrazu, q Chmielnicko-Szyd‡owski Obszar Chronionego Krajobrazu, q Solecko-Pacanowski Obszar Chronionego Krajobrazu, q Miechowsko-Dzia‡oszycki Obszar Chronionego Krajobrazu, q Koszycko-Opatowiecki Obszar Chronionego Krajobrazu, q Jeleniowsko-Staszowski Obszar Chronionego Krajobrazu, q Przysusko-Szyd‡owiecki Obszar Chronionego Krajobrazu (którego zdecydowana wiŒk- szoæ znajduje siŒ na terenie województwa mazowieckiego).

Transcript of CZ˚„˘ I. „RODOWISKO PRZYRODNICZE...5 CZ˚„˘ I. „RODOWISKO PRZYRODNICZE 1. OCHRONA...

  • 5

    CZÊÆ I. RODOWISKO PRZYRODNICZE

    1. OCHRONA PRZYRODY

    Wielka zmiennoæ oraz bogactwo form ukszta³towania powierzchni terenu, budowy geologicz-nej, zasobnoæ z³ó¿ kopalin, warunków klimatycznych, hydrologicznych, szaty rolinnej i wiatazwierzêcego oraz mozaikowoæ gleb spowodowa³y, ¿e zagadnienia ochrony przyrody w woje-wództwie wiêtokrzyskim od dawna by³y przedmiotem zainteresowania naukowców z ró¿nychdziedzin nauk przyrodniczych. Wysi³ki ich skierowane by³y w kierunku poznania, udokumento-wania oraz odpowiedniego zabezpieczenia najbardziej wartociowych i niepowtarzalnych tworówprzyrody ¿ywej i nieo¿ywionej.

    Umo¿liwi³o to objêcie ochron¹ szczególn¹ zarówno indywidualn¹, jak te¿ w systemie wielko-powierzchniowym, znacznych obszarów oraz licznych jednostkowych, wartociowych tworówprzyrody.

    W województwie wiêtokrzyskim funkcjonuj¹ nastêpuj¹ce formy ochrony przyrody:

    wiêtokrzyski Park Narodowy,9 parków krajobrazowych:

    q Suchedniowsko-Oblêgorski Park Krajobrazowy,q Cisowsko-Or³owiñski Park Krajobrazowy,q Jeleniowski Park Krajobrazowy,q Sieradowicki Park Krajobrazowy, (stanowi¹ce Zespó³ Parków Krajobrazowych Gór wiê-

    tokrzyskich)q Nadnidziañski Park Krajobrazowy,q Szaniecki Park Krajobrazowy,q Kozubowski Park Krajobrazowy, (stanowi¹ce Zespó³ Parków Krajobrazowych Ponidzia),q Chêciñsko-Kielecki Park Krajobrazowyq Przedborski Park Krajobrazowy (czêæ).

    10 obszarów chronionego krajobrazu:q Konecko-£opuszniañski Obszar Chronionego Krajobrazu,q Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Kamiennej,q Podkielecki Obszar Chronionego Krajobrazu,q W³oszczowsko-Jêdrzejowski Obszar Chronionego Krajobrazu,q Chmielnicko-Szyd³owski Obszar Chronionego Krajobrazu,q Solecko-Pacanowski Obszar Chronionego Krajobrazu,q Miechowsko-Dzia³oszycki Obszar Chronionego Krajobrazu,q Koszycko-Opatowiecki Obszar Chronionego Krajobrazu,q Jeleniowsko-Staszowski Obszar Chronionego Krajobrazu,q Przysusko-Szyd³owiecki Obszar Chronionego Krajobrazu (którego zdecydowana wiêk-

    szoæ znajduje siê na terenie województwa mazowieckiego).

  • 6

    67 rezerwatów przyrody,701 pomników przyrody,8 zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych,83 u¿ytki ekologiczne,8 stanowisk dokumentacyjnych.

    Park narodowy, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz rezerwaty przyrodytworz¹ Wielkoprzestrzenny System Obaszarów Chronionych w województwie wiêtokrzyskim(rys. 1), który jest czêci¹ krajowego systemu obszarów chronionych.

    Rys. 1. Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych

    str 6

  • 7

    Prezentacji walorów przyrodniczych województwa najlepiej jest dokonaæ opisuj¹c tereny szcze-gólnie cenne przyrodniczo poddane ochronie formami dopuszczonymi prawem.

    wiêtokrzyski Park Narodowy jest najcenniejszym obszarem w regionie ze wzglêdu na wy-j¹tkowe walory przyrodnicze, krajobrazowe oraz kulturowe.

    Utworzony zosta³ na podstawie rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1950 r. jakodrugi po Bia³owieskim park narodowy w Polsce. Utworzenie Parku poprzedzi³y wieloletniestarania zapocz¹tkowane jeszcze w 1908 r. Przyczyni³y siê one do powstania w czerwcu 1920 rokupierwszego w Górach wiêtokrzyskich rezerwatu, obejmuj¹cego kompleks lasu z naturalnym sta-nowiskiem modrzewia polskiego na Che³mowej Górze. W roku 1924 utworzone zosta³y dwa na-stêpne rezerwaty cis³e na £ysicy i £ysej Górze. W latach 30. rozszerzono ochronê przyrody natereny przylegaj¹ce do £ysicy i £ysej Góry. Tak poszerzony obszar stanowi³ zal¹¿ek przysz³egoparku narodowego.

    wiêtokrzyski Park Narodowy, posiadaj¹cy na swoim terenie rezerwaty cis³e (fragmenty eko-systemów naturalnych), stanowi niepowtarzalny obiekt badañ naukowych. Dziêki tym badaniompoznaje siê przedmiot jego ochrony, wartoci przyrody, jak i jego zagro¿enia. S¹ one podstaw¹opracowywania skutecznych metod ochrony przyrody w parku narodowym. W tym celu w 1972 r.na terenie wiêtokrzyskiego Parku Narodowego utworzono Pracowniê Naukowo-Badawcz¹,w ramach której funkcjonuje muzeum Parku na wiêtym Krzy¿u. Zgromadzone w nim eksponatycharakteryzuj¹ rodowisko biotyczne i abiotyczne parku narodowego. Wa¿n¹ rolê edukacyjn¹ spe³-niaj¹ cie¿ki dydaktyczne, które wytyczone zosta³y na terenie Parku.

    wiêtokrzyski Park Narodowy wraz z otulin¹ po³o¿ony jest na terenie gmin: Bieliny, Bodzen-tyn, Nowa S³upia i obejmuje centraln¹ czêæ Gór wiêtokrzyskich z najwy¿szym pasmem £yso-gór. Jest to jedno z najstarszych pasm górskich w Europie. Jego najwy¿sze wzniesienia to: £ysica(612 m n.p.m.) i £ysa Góra (595 m n.p.m.). Poza tym w sk³ad Parku wchodzi czêæ dolin: Wilkow-skiej i Czarnej Wody oraz Góra Psarska (412 m n.p.m.), Góra Miejska (428 m n.p.m.) i GóraChe³mowa (351 m n.p.m.), kompleksy lasów (Chrusty, Plecionki, Gawroniec), a tak¿e uroczyskoSerwis-D¹browa. Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 1996 r. w sprawie wiêto-krzyskiego Parku Narodowego (Dz. U. nr 4, poz. 29) w granice Parku w³¹czono dwa obszary:wschodni¹ czêæ Pasma Klonowskiego i tzw. Skarpê Zapusty w Pamie Pokrzywiañskim.

    Obecnie obszar Parku wynosi 7626,45ha, a obszar otuliny 20 786,07 ha.Szczególn¹ osobliwoci¹ Parku s¹ go³oborza rumowiska kwarcytowe powsta³e w wyniku

    wietrzenia mechanicznego wychodni ska³ wieku kambryjskiego w okresie peryglacjalnym.Wyniesienie znacznej czêci Parku w stosunku do obszarów przyleg³ych wp³ywa na ostrzejszy

    klimat. Najni¿sze rednie roczne temperatury wystêpuj¹ na wiêtym Krzy¿u +5,8oC, za w rozle-g³ych dolinach (ko³o Bodzentyna) temperatura wynosi od +6,9 do +7,8oC (w Nowej S³upi). Rocz-ne sumy opadów w partiach grzbietowych wynosz¹ oko³o 900 mm, podczas gdy rednie opadyatmosferyczne na terenie Parku dochodz¹ do 700 mm.

    Na terenie parku narodowego przewa¿aj¹ zbiorowiska lene, stanowi¹ce pozosta³oci Puszczywiêtokrzyskiej. Jednym z g³ównych typów rolinnoci lenej w Parku, obok lasów jod³owo-buko-wych, s¹ bory mieszane sosnowo-dêbowe, z udzia³em jod³y oraz modrzewia, wierka i buka. Ni¿szepartie wzniesieñ poroniête s¹ lasami liciastymi (gr¹dami) o bogatym sk³adzie gatunkowym runalenego. W wilgotnych i zabagnionych rejonach Doliny Wilkowskiej wystêpuj¹ bory wilgotne i ba-gienne, z rzadkimi dla wiêtokrzyskiego Parku Narodowego gatunkami rolin prawnie chronionych:bagna zwyczajnego i rosiczki okr¹g³olistnej. Flora rolin naczyniowych w PN liczy oko³o 700gatunków, w tym 35 gatunków drzew i oko³o 25 rzadkich gatunków górskich. Rolinnoæ reprezen-towana jest przez wiele, prawnie chronionych gatunków, m.in. nie¿yczka przebinieg (tylko ko³owiêtego Krzy¿a), pióropusznik strusi, tojad dzióbaty, wawrzynek wilcze³yko, bluszcz pospolity,wid³aki, pe³nik europejski, lilia z³otog³ów, kruszczyk szerokolistny, parzyd³o lene i inne.

  • 8

    wiat zwierz¹t reprezentowany jest na terenie Parku przez przedstawicieli wiêkszoci grup sys-tematycznych. Wród bezkrêgowców najliczniej reprezentowane s¹ owady. Faunê Gór wiêto-krzyskich tworzy oko³o 5000 gatunków, z tego ponad 60% wystêpuje na terenie Parku. Faunareprezentowana jest przez wiele gatunków unikatowych, jak np. relikt polodowcowy z grupy wi-delnic, pluskwiak wodny znajduj¹cy siê tylko na wiêtym Krzy¿u, niezwykle rzadkie gatunkipaj¹ków stwierdzone zosta³y na £ysicy, reliktowe gatunki limaków z rodzaju widrzyk oraz naj-wiêkszy z nagich limaków pomrów czarniawy. Wystêpuj¹ tu rzadkie gatunki p³azów takie jak:traszka górska, kumak nizinny, ropucha zielona, a z gadów jaszczurka zwinka, zaskroniec zwy-czajny i gniewosz plamisty. Na terenie Parku wystêpuje oko³o 150 gatunków ptaków. Do rzadkichnale¿¹: cietrzew, orlik krzykliwy, bocian czarny, krzy¿odziób wierkowy i inne. Sporód ssakówspotkaæ niekiedy mo¿na: sarny, dziki, ³osie, jelenie oraz drobne gryzonie. Gatunki rolin, grzybówi zwierz¹t wystêpuj¹ce w wiêtokrzyskim Parku Narodowym s¹ charakterystyczne dla obszarówPolski po³udniowo-wschodniej.

    Park przypomina wyspê len¹ otoczon¹ szachownic¹ pól uprawnych. Istotnym elementemkrajobrazu wiêtokrzyskiego, obok pasmowego uk³adu grzbietów górskich, lasów mieszanych jo-d³owo-bukowych, porastaj¹cych zbocza najwy¿szych wzniesieñ, s¹ równie¿ liczne zabytki archi-tektury sakralnej i przyk³ady drewnianego budownictwa wiejskiego. Zachowa³y siê tutaj miêdzyinnymi: pozosta³oci dymarek z czasów wp³ywów rzymskich (I-IV w. n.e.) w okolicach NowejS³upi i wa³ otaczaj¹cy miejsce kultu pogañskiego z IX w. n.e. na £ysej Górze, gdzie na pocz¹tkuXII wieku powsta³ orodek chrzecijañstwa opactwo Benedyktynów.

    Przez teren Parku przebiega piêæ szlaków turystycznych o ³¹cznej d³ugoci oko³o 26 km. Szlakite stanowi¹ czêæ znakowanych tras turystycznych w Górach wiêtokrzyskich, które obejmuj¹swym zasiêgiem nie tylko Park Narodowy, ale i s¹siaduj¹ce z nim parki krajobrazowe wraz z ichstrefami ochronnymi.

    Tworz¹c Park w latach 50. okrelono zasady jego ochrony i wykorzystania. Nie zdo³ano jednakwówczas przewidzieæ, ¿e gwa³towny rozwój przemys³u, komunikacji i urbanizacji spowoduje istotnezmiany w rodowisku przyrodniczym. G³ówne zagro¿enia zwi¹zane s¹ ze ska¿eniem atmosferyprzez gazy, py³y i zaburzeniami stosunków wodnych w glebie. Spowodowa³o to wymieranie wielugatunków rolin, grzybów i zwierz¹t, degradacjê lasów oraz niekorzystne zmiany ekosystemówwodnych i l¹dowych wywieraj¹ce bezporedni wp³yw na pogarszanie siê warunków ¿ycia cz³o-wieka. Zagro¿enia te zwi¹zane s¹ z niew³aciw¹ gospodark¹ cz³owieka, wynikaj¹c¹ z niedosta-tecznej wiedzy dotycz¹cej funkcjonowania przyrody.

    Restrukturyzacja przemys³u, wprowadzenie tzw. czystych technologii produkcji oraz uporz¹d-kowanie gospodarki przestrzennej na terenach bezporednio s¹siaduj¹cych z Parkiem przyczyni³osiê do znacz¹cego zmniejszenia zagro¿enia jego substancji przyrodniczej, jakie mia³o miejscew latach minionych.

    W celu ochrony cennych, s¹siaduj¹cych z Parkiem wartoci rodowiska przyrodniczego orazwalorów historyczno-kulturowych i krajobrazowych, ustanowiono Zespó³ Parków Krajobrazo-wych Gór wiêtokrzyskich, które wraz PN tworz¹ du¿y, zwarty kompleks terenów chronionych.

    Zespó³ Parków Krajobrazowych Gór wiêtokrzyskich, utworzony w 1988 r. zajmuje najwy¿-sze wzniesienia Gór wiêtokrzyskich w obrêbie pasm: £ysogórskiego, Jeleniowskiego, Cisowskie-go, Oblêgorskiego oraz fragmenty grzbietów i pasm: Klonowskiego, Sieradowickiego i Pokrzywiañ-skiego, a tak¿e denudacyjne garby P³askowy¿u Suchedniowskiego i Wzgórz Ko³omañskich.

    Wszystkie parki krajobrazowe w Górach wiêtokrzyskich maj¹ zdecydowanie leny i górskicharakter. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ tu tak¿e zespo³y rolinnoci lenej, ³¹kowej i bagienno--torfiastej. W strefach ochronnych parków na wychodniach wêglanowych ska³ dewoñskich wystê-puj¹ zespo³y naskalnej rolinnoci kserotermicznej.

    Sieæ rzeczna, rozwiniêta na obszarze wychodni paleozoicznych, ma czêsto uk³ad promienisty,a doliny tworz¹ prze³omy, co zwi¹zane jest z licznymi uskokami i spêkaniami tektoniczymi, wy-

  • 9

    stêpuj¹cymi w ska³ach pod³o¿a. Ukszta³towanie powierzchni terenu, sieæ rzeczna i mozaikowoægleb wykazuj¹ cis³y zwi¹zek z bardzo urozmaicon¹ i z³o¿on¹ budow¹ geologiczn¹ Gór wiêto-krzyskich. Stanowi¹ one osobliwoæ w skali europejskiej jako jedne z niewielu ods³oniêæ napowierzchni górotworów zbudowanych z osadów prawie wszystkich formacji od paleozoikui mezozoiku powsta³ych w ci¹gu 570 mln lat.

    Góry wiêtokrzyskie wykazuj¹ specyficzne cechy klimatu umiarkowanego ciep³ego na równi-nach, do umiarkowanego ch³odnego w obrêbie najwy¿szych wzniesieñ. Ró¿nice te uwidaczniaj¹siê zw³aszcza w porach fenologicznych, rytmie wegetacyjnym, a tak¿e w iloci opadów atmosfe-rycznych i d³ugoci zalegania pokrywy nie¿nej. Tereny wchodz¹ce w sk³ad zespo³u parków kra-jobrazowych tworz¹ wa¿ny wêze³ hydrograficzny, ze wzglêdu na obfite opady atmosferyczne (red-nio od 600 do 800 mm). Na terenie parków po³o¿one s¹ ródliska i wododzia³y rzek: Krasneji Czarnej Koneckiej, Pokrzywianki i wiliny, Opatówki, Koprzywianki, Czarnej Staszowskiej,£agowicy, Lubrzanki, Bobrzy.

    Suchedniowsko-Oblêgorski Park KrajobrazowySuchedniowsko-Oblêgorski Park Krajobrazowy po³o¿ony jest na terenie gmin: St¹porków, Bli-

    ¿yn, Suchedniów, Zagnañsk, Miedziana Góra, Mniów, Strawczyn, na pó³noc od Kielc i na zachódod wiêtokrzyskiego Parku Narodowego. Zajmuje on powierzchniê 21 407 ha, a jego strefa ochronna 25 681 ha.

    Park zosta³ ustanowiony w celu ochrony unikatowych zasobów przyrodniczych regionu wiê-tokrzyskiego oraz licznych obiektów Staropolskiego Okrêgu Przemys³owego.

    W czêci zachodniej Parku rozci¹ga siê Pasmo Oblêgorskie z najwy¿szym wzniesieniem Gór¹ Sieniowsk¹ (444 m n.p.m.). Czêæ wschodnia, to du¿y, zwarty kompleks naturalnych lasówmieszanych Puszczy wiêtokrzyskiej.

    Klimat w czêci suchedniowskiej jest znacznie ostrzejszy ni¿ w czêci oblêgorskiej. redniatemperatura roczna wynosi + 6,8oC, a roczne opady przekraczaj¹ 600 mm. Park jest terenem ród-liskowym Lubrzanki, Kamionki, £onej (Wiernej Rzeki) i Krasnej oraz wielu mniejszych dop³y-wów Czarnej Koneckiej i Kamiennej.

    W czêci suchedniowskiej Parku 93,2% powierzchni zajmuj¹ lasy, a grunty orne tylko 3,2%,za w czêci oblêgorskiej odpowiednio 59,7% i 29,9%. W strefie ochronnej przewa¿aj¹ gruntyorne (72,3%) i u¿ytki zielone (12,8%), a lasy zajmuj¹ jedynie oko³o 10%.

    Na obszarze parku mo¿na spotkaæ prawie wszystkie gatunki drzew i krzewów Ni¿u Polskiego.Drzewostany s¹ przewa¿nie mieszane z sosn¹ (52%) i jod³¹ (31%). Osobliwoci¹ Parku jest mo-drzew polski. Wielogatunkowe, ró¿nowiekowe i prawie naturalne lasy dawnej Puszczy wiêto-krzyskiej najlepiej reprezentuj¹ drzewostany znajduj¹ce siê w rezerwatach przyrody ¿ywej winiaGóra, Dalejów, Barania Góra. Poza tym na terenie Parku (i otuliny) znajduj¹ siê rezerwaty przy-rody nieo¿ywionej: Krêgi Kamienne i Perzowa Góra.

    Swoim bogactwem wyró¿nia siê runo lene, w którym wystêpuje 346 gatunków rolin naczy-niowych, w tym 14 gatunków objêtych ca³kowit¹ ochron¹ prawn¹, i 6 objêtych prawn¹ ochron¹czêciow¹. Na uwagê zas³uguje: liczyd³o górskie, arnika górska, omieg górski, czosnek niedwie-dzi. Zbocza wzniesieñ, silnie nas³onecznione, porastaj¹ murawy kserotermiczne, wród którychpiêknem wyró¿nia siê dziewiêæsi³ bez³odygowy, ró¿anka w³aciwa, skalnica trójpalczasta, ciemiê-¿yk bia³okwiatowy. Z wystêpuj¹cych na tym terenie pomników przyrody najbardziej znany jestkilkusetletni, legendarny d¹b szypu³kowy Bartek.

    Lasy stanowi¹ ostojê dla zwierzyny p³owej. W wiecie zwierz¹t na uwagê zas³uguj¹: ³osie,jelenie i dziki oraz rzadko wystêpuj¹ce borsuki, popielice, ryjówki. Awifauna reprezentowana jestprzez ptaki: bociana czarnego, brodca samotnego, cietrzewia i jarz¹bka, s³onkê, puchacza. Z p³a-zów zachowa³y siê: rzekotka drzewna, miedzianka, salamandra i traszki. W strumieniach ¿yjeoko³o 20 gatunków ryb. Na terenie Parku wystêpuj¹ najokazalsze krajowe chrz¹szcze objête ochron¹ca³kowit¹, m.in. jelonek rogacz, kozioróg dêbosz oraz têczniki.

  • 10

    Zachowa³y siê trzy zabytkowe fragmenty parków podworskich w Æmiñsku, Wólce K³uckiej orazw Oblêgorku. Bogate zasoby przyrodnicze Parku, poza pozyskiwaniem drewna i amatorskim zbio-rem grzybów, s¹ s³abo wykorzystane. Dziêki stosunkowo ma³emu zanieczyszczeniu rodowiska naokolicznych gruntach rolnych istniej¹ dogodne warunki dla rozwoju rolnictwa ekologicznego.

    Na obszarze Parku wystêpuj¹ unikatowe zespo³y zabytków techniki, zwi¹zane z górnictwemi metalurgi¹ rud ¿elaza i miedzi. Do najciekawszych z nich nale¿¹ m.in. ruiny zak³adów wielkopie-cowych w Samsonowie i Bobrzy oraz pojedyncze dobrze zachowane zabytki techniki w Kunia-kach. W Parku spotkaæ mo¿na jedno z najcenniejszych stanowisk archeologicznych, prehisto-ryczny wa³ kultowy na Górze Grodowej. Z obiektów architektury sakralnej na uwagê zas³uguj¹kocio³y i kapliczki przydro¿ne. Do najstarszych i najpiêkniejszych kocio³ów nale¿¹ kocio³yw Tumlinie, Zagnañsku, Che³mcach, Strawczynie i Suchedniowie. W Æmiñsku i Wólce K³uckiejzachowa³y siê ma³e dwory z fragmentami za³o¿eñ parkowych. Najbardziej znanym jest zespó³krajobrazowo-parkowy w s¹siedztwie pa³acyku w Oblêgorku. Stare, zabytkowe chaty wiejskiespotkaæ mo¿na w Zagnañsku, Bli¿ynie i Suchedniowie.

    Jedn¹ z zalet turystycznych Suchedniowsko-Oblêgorskiego Parku Krajobrazowego jest ³agod-na, ale urozmaicona rzeba terenu, która powoduje, ¿e znajduje siê tu du¿o punktów widokowych.Przez obszar Parku przebiega szeæ znakowanych szlaków turystycznych. Wytyczono równie¿cie¿ki dydaktyczne: przyrodniczo-geologiczn¹ Hucisko Perzowa Góra Kuniacka Góra Kuniaki, sozologiczn¹ Zagnañsk Bartków Janaszów oraz przyrodnicze: ciêgna Zagnañsk,Miedziana Góra Tumlin.

    Cisowsko-Or³owiñski Park KrajobrazowyCisowsko-Or³owiñski Park Krajobrazowy stanowi po³udniowo-wschodni fragment Zespo³u Par-

    ków Krajobrazowych Gór wiêtokrzyskich otaczaj¹cych zwartym kompleksem od pó³nocy, wscho-du i po³udnia, najcenniejszy pod wzglêdem przyrodniczym wiêtokrzyski Park Narodowy. Po³o-¿ony jest on na terenie gmin: Bieliny, £agów, Daleszyce, Raków, Górno, Pierzchnica. Jego po-wierzchnia wynosi 20 706 ha, strefy ochronnej 23 748 ha. Na obszarze Parku i strefy ochronnejznajduj¹ siê fragmenty Pasma Or³owiñskiego, Pasma Ociesêckiego i Pasma Cisowskiego.

    Park utworzono w celu ochrony cennych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych oraz za-chowania czystoci wód rzeki Czarnej Staszowskiej, bior¹cej swój pocz¹tek na bagnach i torfowi-skach rezerwatu Bia³e £ugi.

    Na terenie Parku wystêpuj¹ ods³oniêcia ska³ paleozoicznych, zawieraj¹ce unikatowe skamienia-³oci na skalê europejsk¹ i wiatow¹. S¹ to stanowiska z trylobitami kambru i ordowiku, graptolitamisyluru i g³owonogami dewonu. Wystêpuj¹ tu równie¿ ods³oniêcia diabazów. Grupuj¹ siê one g³ów-nie we wschodniej czêci obszaru w okolicach Wide³ek, Ociesêk, Barda, Zalesia i £agowa.

    Cisowsko-Or³owiñski Park Krajobrazowy wraz z otulin¹ le¿y w zlewni dwóch rzek, bêd¹cychlewobrze¿nymi dop³ywami Wis³y rodkowej, tj. Nidy i Czarnej Staszowskiej. Dobrze rozwiniêtasieæ rzeczna ma charakter promienisty. W otulinie parku znajduj¹ siê dwa ma³e zbiorniki retencyj-ne: Borków na rzece Belniance oraz Wojciechów na rzece Pierzchniance.

    Omawiany obszar pod wzglêdem florystycznym nale¿y do najciekawszych w województwie,za rozleg³e i malownicze ³¹ki s¹siaduj¹ce z lasami dodaj¹ swoistego uroku piêknym krajobrazom.Park w oko³o 63% pokrywaj¹ lasy, za w otulinie porastaj¹ oko³o 28% powierzchni.

    Gatunkami dominuj¹cymi w drzewostanach Parku i otuliny s¹ sosna i jod³a zajmuj¹ce ³¹cznieok. 85% powierzchni lasów.

    Na obszarze Cisowsko-Or³owiñskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono wystêpowanie 48gatunków rolin objêtych ca³kowit¹ ochron¹ gatunkow¹. Nale¿¹ do nich miêdzy innymi: wid³aki,wierzba borówkolistna, godzik piaskowy, pe³nik europejski, orlik pospolity, tojad dzióbaty, sa-sanka wiosenna, gr¹¿el ¿ó³ty, rosiczki okr¹g³olistna i d³ugolistna, parzyd³o lene, storczyki, pod-kolan bia³y, kruszczyki, listera jajowata, gnienik leny.

  • 11

    wiat zwierz¹t na terenie Parku nie jest dot¹d dok³adnie poznany. Z gatunków objêtych prawn¹ochron¹ stwierdzono: z ptaków m.in. bociany bia³y i czarny, jastrz¹b go³êbiarz, myszo³ów zwy-czajny, pokrzewki, sowy, kowaliki, dzierzby, mucho³ówki, drozdy oraz z gatunków ³ownych kuropatwa, ba¿ant, cietrzew i s³onka; z ssaków ryjówki, kret, je¿, a tak¿e zaliczone do gatunków³ownych, jeleñ, sarna, lis, dzik, zaj¹c, borsuk, kuna lena, pi¿mak; z p³azów ropuchy, ¿aby, rze-kotka drzewna, traszki; z gadów jaszczurka zwinka, ¿yworodna i padalec, zaskroniec, ¿mijazygzakowata; z owadów biegacze, têczniki, trzmiele, mieniaki oraz pa królowej.

    Osobliwoci przyrody ¿ywej chronione s¹ w rezerwatach Bia³e £ugi, Cisów i Zamczysko, zaprzyrody nieo¿ywionej podlegaj¹ ochronie indywidualnej.

    Na obszarze strefy ochronnej Parku znajduj¹ siê liczne zabytkowe obiekty i zespo³y architekto-niczne (£agów, Daleszyce, Raków) oraz pozosta³oci po rozwijaj¹cym siê w czasach historycz-nych górnictwie i hutnictwie rud ¿elaza (Wojciechów, Niwy Daleszyckie).

    Na terenie Parku wytyczono i oznakowano cie¿ki dydaktyczne: Cisów Góra Wrzenia Daleszyce i £agów Dolina £agowicy W¹wóz Dule Jaskinia Zbójecka.

    Jeleniowski Park KrajobrazowyJeleniowski Park Krajobrazowy po³o¿ony jest na wschód od wiêtokrzyskiego Parku Narodo-

    wego na terenie powiatów: kieleckiego (gminy £agów i Nowa S³upia), opatowskiego (gminy:Baækowice i Sadowie), starachowickiego (gmina Paw³ów) oraz ostrowieckiego (gmina Waniów).Zajmuje on powierzchniê 4295 ha, a jego strefa ochronna 10 591 ha.

    Obszar Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego buduj¹ g³ównie ska³y osadowe paleozoiku. Wy-stêpuj¹ one na powierzchni (Pasmo Jeleniowskie) b¹d tworz¹ pod³o¿e skalne (obszar Parkui otulina na pó³noc od Pasma Jeleniowskiego), przykryte przez najm³odsze osady czwartorzêdowe,a w niewielkim zakresie równie¿ trzeciorzêdowe.

    Podstawow¹ jednostk¹ krajobrazow¹ Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego jest Pasmo Jele-niowskie zbudowane w grani grzbietowej z odpornych na wietrzenie kambryjskich piaskowcówkwarcytowych. Osi¹ga ono w najwy¿szych partiach wysokoæ 554 m n.p.m. (Szczytniak) i 535 mn.p.m. (Góra Jeleniowska). Poza tym Park obejmuje fragment Doliny Kielecko-£agowskiej, Wy-¿ynê Opatowsk¹, Pasmo Pokrzywiañskie i doliny rzeczne Dobruchny i Pokrzywianki.

    Obszar Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego charakteryzuje siê wyran¹ asymetri¹. Wy¿szaczêæ po³udniowa jest poroniêta lasami (Pasmo Jeleniowskie), natomiast czêæ pó³nocna jestzdecydowanie ni¿sza i prawie ca³kowicie bezlena.

    rednia roczna suma opadów na terenie Parku i otuliny wynosi od 840 mm w gminie NowaS³upia do oko³o 506-520 mm w gminach Waniów i Sadowie. Najwiêksze sumy opadów posiadaj¹szczytowe partie Pasma Jeleniowskiego. rednia temperatura roczna wynosi ok. 7,3-7,5oC. Naj-cieplejszym miesi¹cem roku jest lipiec, a najch³odniejszym luty. Zdecydowanie przewa¿aj¹ wiatryo niewielkich prêdkociach z kierunków zachodniego, po³udniowo-zachodniego i pó³nocno-za-chodniego.

    Obszary Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego wraz z otulin¹ nale¿¹ do zlewni czterech rzek:Kamiennej, Opatówki, Koprzywianki i Czarnej Staszowskiej. Sieæ rzeczna jest na obszarze Parkui otuliny dobrze rozwiniêta i stanowi przyk³ad uk³adu kratowego, zwi¹zanego cile z budow¹geologiczn¹ pod³o¿a.

    Tereny Pasma Jeleniowskiego porasta wy¿ynny jod³owy bór mieszany, rodkowopolski bórmieszany, podgórski ³êg jesionowy, gr¹d subkontynentalny, kwana buczyna ni¿owa, ¿yzna bu-czyna karpacka.

    Na wêglanowych ska³ach dewoñskiego pod³o¿a, przykrytych warstw¹ lessów wykszta³ci³y siêzbiorowiska rolin ciep³olubnych kserotermicznych.

    Na terenie Parku stwierdzono 28 gatunków rolin objêtych ochron¹ prawn¹, w tym 20 gatun-ków podlegaj¹cych ochronie ca³kowitej. Nale¿¹ do nich m.in.: pióropusznik strusi i podrzeñ ¿e-browiec, skrzyp olbrzymi oraz wid³aki, z rolin kwiatowych tojad dzióbaty, parzyd³o lene,

  • 12

    wawrzynek wilcze³yko, bluszcz pospolity, naparstnica zwyczajna, lilia z³otog³ów, nie¿yczka prze-binieg, storczyk plamisty, podkolan bia³y i gnienik leny.

    Na terenie Parku wystêpuje wiele gatunków fauny objêtej prawn¹ ochron¹. Nale¿¹ do nichm.in.: ptaki bocian bia³y, myszo³ów zwyczajny, jastrz¹b go³êbiarz, sowy, kuku³ka, lelek kozodój,dziêcio³y, wilga, ziêba; ssaki kret, je¿, nietoperze, kuna domowa, ³asica, ³aska; p³azy traszki,rzekotka drzewna, ropuchy; gady jaszczurki, padalec, ¿mija zygzakowata; owady biegacze,trzmiele, motyle mieniaki i pa królowej. Ponadto ¿yj¹ tu zwierzêta ³owne: sarna i zaj¹c, spotyka-ne s¹ dzik, lis, borsuk, a tak¿e kuropatwa i ba¿ant.

    Osobliwoci¹ Parku s¹ zaroniête lasem rumoszowe blokowiska kwarcytowe o charakterze nie-wielkich go³oborzy, szczególnie dobrze zachowane na zboczach Góry Jeleniowskiej i Szczytnia-ka, gdzie utworzono rezerwaty Ma³e Go³oborze, Szczytniak i Góra Jeleniowska.

    Na terenie Parku znajduje siê wiele obiektów stanowi¹cych bogactwo dziedzictwa kulturowe-go. Do najwa¿niejszych z nich nale¿¹ dymarkowe stanowiska archeologiczne, zwi¹zane z rozwo-jem górnictwa i hutnictwa pochodz¹ce z okresu wp³ywów rzymskich (od I w. p.n.e. do IV w. n.e.)oraz XIII-wieczna rotunda romañska w Grzegorzewicach. Na terenie Parku i jego strefy ochronnejwe wsiach Pokrzywianka, Jeleniów, Skoszyn Stary spotkaæ mo¿na jeszcze drewnian¹ zabudowêz elementami charakterystycznymi dla tradycyjnej zagrody wiêtokrzyskiej. Du¿e kompleksy le-ne Pasma Jeleniowskiego stanowi³y schronienie dla walcz¹cych oddzia³ów partyzanckich zarów-no w okresie powstania styczniowego, jak i w czasie II wojny wiatowej.

    Najistotniejszy wp³yw na przyrodê Parku wywiera przemys³ zlokalizowany poza jego granicamitj., w Kielcach i Bia³ym Zag³êbiu oraz w dolinie Kamiennej (Skar¿ysko-Kamienna, Starachowice,a szczególnie Ostrowiec wiêtokrzyski). Du¿e wyniesienie pokrytego lasem pasma Jeleniowskiegostanowi niezwykle czu³¹ barierê na drodze przemieszczania siê zanieczyszczeñ atmosferycznychz wiêkszych odleg³oci, np. z pó³nocnego-zachodu z Zag³êbia Be³chatowskiego czy po³udniowego-zachodu z Górnego l¹ska i Moraw. Coraz intensywniejszej rozbudowie sieci wodoci¹gowej ci¹glenie towarzyszy rozwój kanalizacji i urz¹dzeñ do oczyszczania cieków.

    Przez obszar Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego wytyczono i oznakowano cztery szlaki tury-styki pieszej, stanowi¹ce odcinki d³u¿szych tras turystycznych. Prowadz¹ one przez najciekawszeuroczyska lene, rezerwaty przyrody, punkty widokowe, miejsca pamiêci narodowej, obok pomni-ków przyrody i najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego. W Jeleniowskim Parku Krajo-brazowym wyznaczona zosta³a i odpowiednio opisana cie¿ka dydaktyczna ladami parków pod-worskich Wa³snów Grzegorzewice Wronów Kunin Jeleniów Wa³snów d³ugoci 15 km.

    Sieradowicki Park KrajobrazowyPark po³o¿ony jest w pó³nocnej czêci Gór wiêtokrzyskich pomiêdzy dolin¹ rzeki Kamiennej,

    a Dolin¹ Bodzentyñsk¹. Rzeba na terenie Parku ma charakter pagórkowaty. Znajduje siê on naterenie gmin: W¹chock, Paw³ów, Suchedniów, Bodzentyn i Starachowice zajmuje powierzchniê12 106 ha, a wraz ze stref¹ ochronn¹ 16 236 ha.

    Na obszarze Sieradowickiego Parku Krajobrazowego, bezporednio na powierzchni, wystêpu-j¹ ska³y o ró¿nej litologii od najstarszych z ery paleozoicznej, przez mezozoiczne, a¿ po tworz¹cesiê wspó³czenie (holoceñskie).

    Zasadniczymi jednostkami morfologicznymi Sieradowickiego Parku Krajobrazowego s¹: doli-na rzeki Kamiennej, P³askowy¿ Suchedniowski, Pasmo Sieradowickie, Dolina Bodzentyñska orazWy¿yna Opatowska.

    Roczna suma opadów na terenie Sieradowickiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny wynosiod 613 mm w pó³nocnej czêci Parku (gm. Suchedniów, W¹chock), do 520 mm w jego czêcipo³udniowo-wschodniej i wschodniej (gm. Paw³ów). rednia temperatura roczna wynosi ok +7oC.Najch³odniejszym miesi¹cem jest luty (-4oC), natomiast najcieplejszym jest lipiec (17,6oC).

    Tereny Sieradowickiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny nale¿¹ w ca³oci do zlewni rzekiKamiennej i odwadniane s¹ poprzez zlewnie cz¹stkowe Kamionki, ¯arnówki, Lubianki i wiliny

  • 13

    oraz kilka bezimiennych cieków. Park jest jednym z najwa¿niejszych regionalnych wêz³ów hydro-graficznych. Na jego terenie wystêpuj¹ liczne ród³a sta³e i okresowe.

    Teren Parku i otuliny pod wzglêdem przydatnoci rolniczej gleb dzieli siê zdecydowanie naczêæ pó³nocno-zachodni¹ i pó³nocn¹, gdzie przewa¿aj¹ gleby niskich klas bonitacyjnych orazczêæ po³udniowo-wschodni¹ i po³udniow¹ o glebach dobrych i bardzo dobrych.

    Park obejmuje zwarty kompleks pó³nocno-wschodniego fragmentu Puszczy wiêtokrzyskiejzwany Lasami Siekierzyñskimi. Zajmuj¹ one oko³o 85% jego powierzchni. Przewa¿aj¹ tu lasymieszane wie¿e oraz lasy mieszane z udzia³em jod³y i modrzewia. Wyj¹tkowym bogactwem od-znacza siê runo lene, w którym sporód 52 gatunków prawnie chronionych, 42 objête s¹ prawn¹ochron¹ ca³kowit¹. Wród nich wystêpuj¹: paprocie, wid³aki, a z rolin kwiatowych m.in.: go-dzik kosmaty, pluskwica europejska, tojad dzióbaty, powojnik prosty, sasanka wiosenna i otwarta,rosiczka d³ugolistna, parzyd³o lene, wawrzynek wilcze³yko, bluszcz pospolity, naparstnica zwy-czajna, gnidosz rozes³any i królewski, storczyki podkolany.

    Wród zwierz¹t ochronie podlegaj¹; z ptaków: bocian bia³y i czarny, myszo³ów zwyczajny,jastrz¹b go³êbiarz, kruk, sikory, drozdy, rudzik plaszka, kopciuszek, kos, dzierzba, mucho³ówka,dziêcio³, zimorodek, dudek, ziêba, jaskó³ka, s³onka, kuropatwa, ba¿ant, cietrzew; z ssaków: kret,je¿, ryjówka, nietoperz, kuna domowa, ³asica, gronostaj; z p³azów: ¿aba, rzekotka drzewna, ropu-cha; z gadów: jaszczurka zwinka i ¿yworodna, padalec, zaskroniec, ¿mija zygzakowata; z owa-dów: biegacz, trzmiel, motyl-mieniak i pa królowej.

    Osobliwoci przyrody chronione s¹ w lenych rezerwatach Wykus, Kamieñ Michniowskii Góra Sieradowska. Na ca³ym obszarze Parku wystêpuj¹ drzewa pomnikowe: dêby, lipy i wi¹zy.

    G³ównym bogactwem przyrodniczym s¹ cenne pod wzglêdem siedliskowym i gospodarczymdrzewostany, a tak¿e naturalne wychodnie ska³. Osobliwoci przyrody nieo¿ywionej podlegaj¹ochronie indywidualnej.

    O du¿ej wartoci kulturowej i historycznej mog¹ wiadczyæ wystêpuj¹ce na tym terenie licznestanowiska archeologiczne staro¿ytnego górnictwa i hutnictwa, XIII-XVII-wieczny zespó³ klasz-torny romañsko-gotycko-barokowy opactwa Cystersów w W¹chocku oraz miejsca pamiêci naro-dowej zwi¹zane z dzia³aniami partyzanckimi w lasach wiêtokrzyskich i mêczeñstwem ludnociw okresie II wojny wiatowej (m.in. wie Michniów miejsce walki i mêczeñstwa wsi polskiej).

    Du¿e orodki miejskie: Skar¿ysko-Kamienna i Starachowice oraz Suchedniów, a od 1993 r.Bodzentyn, wyposa¿one s¹ w oczyszczalnie cieków. Brak oczyszczalni cieków w so³ectwachi przysió³kach stwarza powa¿ne zagro¿enia i jest przyczyn¹ degradacji wód powierzchniowychi podziemnych. W otulinie Sieradowickiego Parku Krajobrazowego budowany jest zbiornik Wióryna rzece wilinie. Przez obszar parku wytyczonych zosta³o siedem znakowanych szlaków tury-styki pieszej i cie¿ki dydaktyczne: szlakiem krajobrazu kulturowego W¹chock W¹wóz Rac³aw Rataje Polana Langiewicza Wykus o d³ugoci oko³o 10 km, przyrodniczo-historyczna Bere-zów Michniów Kamieñ Michniowski Burz¹cy Stok Suchedniów d³ugoci oko³o 15 kmoraz przyrodniczo-krajobrazowa Radkowice niadka.

    Dla ochrony najcenniejszych terenów po³udniowej czêci województwa, posiadaj¹cej pod wzglê-dem przyrodniczym zdecydowanie odmienny charakter w porównaniu z wy¿ej opisywanymi terena-mi, w 1986 r. utworzono Zespó³ Parków Krajobrazowych Ponidzia. Zespó³ ten po³o¿ony jest naobszarze Niecki Nidziañskiej i obejmuje nastêpuj¹ce mezoregiony: Dolinê Nidy, Garb Piñczowski,Nieckê Po³anieck¹, Nieckê Soleck¹, P³askowy¿ Proszowicki i P³askowy¿ Jêdrzejowski. Rzeba jesttu silnie urozmaicona, wystêpuj¹ liczne w¹wozy, parowy oraz suche doliny. Miejscami spod lessuukazuj¹ siê ska³y starszego, podczwartorzêdowego pod³o¿a kredowego i trzeciorzêdowego. W kie-runku pó³nocno-zachodnim krajobraz zmienia siê przechodz¹c w ³agodne, lekko faliste, kredowegarby P³askowy¿u Jêdrzejowskiego. Centrum Ponidzia stanowi¹ unikatowew skali kraju krajobrazy, zwi¹zane z powierzchniowym wystêpowaniem gipsów, w którychw procesie rozwoju powsta³y liczne werteby, leje krasowe, jaskinie, wywierzyska, parowy, lepe

  • 14

    dolinki. Osobliwoci¹ s¹ gigantyczne kryszta³y gipsu, osi¹gaj¹ce d³ugoæ do 3,5 m, widoczne w ods³o-niêciach w £agiewnikach, Skorocicach, Chotelu Czerwonym. Z obecnoci¹ gipsów zwi¹zane jest wy-stêpowanie wód siarczanowych. One to wraz z solankami s¹ eksploatowane z g³êbszych warstw jakoznane w kraju wody lecznicze Buska Zdroju i Solca Zdroju.

    Na Ponidziu zachowa³o siê stosunkowo ma³o lasów; zajmuj¹ tylko oko³o 12% powierzchni tere-nu. Du¿e znaczenie przyrodnicze posiada leny kompleks Bogucice, sk³adaj¹cy siê g³ównie z mozaikid¹brów i wielogatunkowych lasów liciastych (licz¹cych 40-80 lat), z niewielkimi fragmentami lasubagiennego. W Dolinie Nidy przewa¿aj¹ zbiorowiska ³¹kowe. Porastaj¹ one równie¿ pó³nocne pod-nó¿a wzgórz wapiennych i w¹wozy. Do najciekawszych rolin nale¿¹: sesleria b³otna, turzyca Hosta,kruszczyk b³otny, storczyk krwisty i inne. Niezalesione zbocza wzgórz wapiennych i gipsowychporasta reliktowa rolinnoæ kserotermiczna. Do unikatowych w skali krajowej osobliwoci flory-stycznych nale¿¹: sierpik ró¿nolistny, groszek pannoñski, jaskier iliryjski, rezeda ma³a oraz rolinys³onorolowe w okolicach Buska Zdroju takie jak: rupia morska i zamêtnica trzoneczkowata.

    Najbogatsz¹ i najciekawsz¹ faunê spotykamy w rodowiskach kserotermicznych. W starorze-czach Nidy gniazduj¹: czapla siwa, bocian czarny i bia³y, sowa b³otna, rycyk, a nad jej brzegamizimorodek. Sporód ssaków najliczniej wystêpuj¹ zwierzêta ³owne: sarna, jeleñ, dzik i lis. Dociep³olubnych owadów ¿yj¹cych na tym terenie nale¿¹: cykada, po³udniowa kuzka, wiele rzadkichmuchówek, motyli i b³onkówek.

    Ponidzie nale¿y do najciekawszych historycznie regionów Polski, którego dzieje znajduj¹ po-twierdzenie w wykopaliskach archeologicznych. Interesuj¹cymi obiektami archeologicznymis¹ s³ynne kopce ma³opolskie, bêd¹ce pozosta³oci¹ po ludach zamieszkuj¹cych te tereny u schy³kuepoki kamiennej, m.in. kopiec we wsi ¯erniki Górne. Do najwa¿niejszych zabytków tego obszarunale¿¹: grodzisko, pozosta³oci romañskiego kocio³a w. Miko³aja, kolegiata z dzwonnic¹ i DomD³ugosza w Wilicy, zespó³ klasztorny Paulinów w Piñczowie i inne.

    Nadnidziañski Park Krajobrazowy, o powierzchni 22 874 ha i strefie ochronnej 26 113 ha,po³o¿ony jest na terenie gmin: Piñczów, Wilica, Nowy Korczyn, Kije, Z³ota, Micha³ów, Opato-wiec, Busko Zdrój, Imielno.

    Kszta³t Parku jest wyd³u¿ony w planie powierzchniowym, a jego o stanowi rzeka Nida wraz zesw¹ dolin¹. Rzeka ma dojrza³¹ formê, o czym wiadcz¹ starasowane zbocza, liczne meandryi starorzecza. Nida p³ynie miejscami wieloma korytami, szczególnie tam, gdzie przyjmuje formêrozlewiska. Wystêpuj¹ wówczas bagna b¹d tereny podmok³e.

    Obszar Parku obejmuje Garb Piñczowski, bêd¹cy stoliwem o stromych stokach i p³askiej wierz-chowinie, wznosz¹cy siê na wysokoæ 100 m ponad otaczaj¹cy teren. W obrêbie wierzchowinyznajduj¹ siê ostañce, które wykszta³cone s¹ w wapieniach litotamniowych i poprzecinane w¹wo-zami utworzonymi w lessach.

    Osobliwoci¹ krajobrazow¹ Parku s¹ pospolite w obrêbie Niecki Soleckiej wychodnie gipsów,tworz¹ce malownicze urwiska skalne. Przyk³adem form krasu powierzchniowego s¹ ¿³obki kraso-we, które wystêpuj¹ w Gorys³awicach. Kras podziemny rozwin¹³ siê g³ównie w okolicach miej-scowoci Gacki, Wilica, Busko Zdrój tworz¹c liczne jaskinie, bramy skalne, ponory, wywierzy-ska i jeziorka krasowe. Formy krasu obserwowane na terenie Parku maj¹ w kraju charakter unika-towy. Najcenniejsze i najatrakcyjniejsze s¹ gipsy wielkokrystaliczne, tzw. szklicowe, zbudowanez kryszta³ów o rzadko spotykanych rozmiarach, dochodz¹cych do 3,5 m d³ugoci.

    Warunki klimatyczne na terenie parku s¹ znacznie ³agodniejsze ni¿ w regionie Gór wiêtokrzyskich.rednia temperatura roczna powietrza w po³udniowej czêci Parku wynosi +7,5oC, a w czêci pó³noc-nej +7,0oC. Najni¿sze rednie temperatury miesiêczne wystêpuj¹ w styczniu -3,0oC w pó³nocnej czêciParku, a nieco ni¿sze -2,5oC w czêci po³udniowej. Najwy¿sze wartoci rednich miesiêcznych tempe-ratur +19,0oC notowane s¹ w lipcu.

    O bogactwie przyrodniczym wiadczy ró¿norodnoæ s¹siaduj¹cych ze sob¹ ekosystemów wod-no-³¹kowych, wystêpuj¹cych w dolinie rzeki Nidy oraz kserotermicznych muraw stepowych, pora-

  • 15

    staj¹cych wzgórza wapienne i gipsowe. Najbardziej charakterystycznym jest zespó³ rolinnocistepowej okrelany mianem stepu kwietnego. W jego sk³ad wchodz¹: perz siny, miko³ajek polnyi p³askolistny, dzwonek boloñski i turzyca wczesna, bardzo rzadki w Polsce jaskier iliryjski, sza³-wia ³¹kowa, koniczyna d³ugok³osa i ¿ó³tobia³a, turzyca niska, sasanka ³¹kowa oraz sierpik ró¿no-listny, znany w Polsce jedynie z rezerwatu Skorocice. Rolinnoæ stepowa wystêpuje równie¿ naterenie Parku w 9 rezerwatach m.in. Skowronno, Skorocice, Przêlin, Skotniki Górne, Krzy¿a-nowice, Winiary Zagojskie, Góry Wschodnie, Grabowiec, Pieczyska. Najbardziej charaktery-stycznymi rolinami s¹ tu: storczyki, dziewiêæsi³, dyptam jesionolistny oraz mi³ek wiosenny.

    Wród szaty rolinnej Nadnidziañskiego Parku Krajobrazowego oko³o 6% jego powierzchnizajmuj¹ lasy. Najwiêkszy obszarowo jest kompleks leny Bogucice, w którym dominuj¹ drze-wostany sosnowe i dêbowo-sosnowe z leszczyn¹. W pobli¿u miejscowoci M³odzawy znajduje siêtypowy ols porastaj¹cy ¿yzne siedliska bagienne.

    Nadnidziañski Park Krajobrazowy posiada te¿ bogat¹ faunê. Krêgowce reprezentowane s¹ miêdzyinnymi przez ryby. W wodach Nidy, na obszarze Parku stwierdzono 24 gatunki ryb z bardzo rzadkimgatunkiem g³owacza bia³op³etwego. Teren ten odznacza siê du¿ym bogactwem awifauny. Na szcze-góln¹ uwagê zas³uguj¹ ptaki wodne, b³otne oraz drapie¿ne. W labiryncie starorzeczy, w rozleg³ychszuwarach i zarolach gnie¿d¿¹ siê i ¿eruj¹: czapla siwa, bocian czarny i bia³y, a nad brzegami Nidyrzadko spotykany w Polsce zimorodek. Wród bezkrêgowców na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ciep³olubne gatunki owadów rodowisk kserotermicznych: niezwykle rzadki paj¹k Eresus niger,ponadto cykady, kuzki po³udniowe, b³onkówki, muchówki, motyle (pa królowej, rusa³ka admira³,rusa³ka pawie oczko, listkowiec cytrynek, modraszek ikar). Przedstawicielem bezkrêgowców jestlimak Helix lutesceus.

    Zabytki architektury wieckiej i sakralnej znajduj¹ce siê w Wilicy, Piñczowie oraz Starymi Nowym Korczynie podnosz¹ walory turystyczno-krajoznawcze tego regionu. Do znanych w kra-ju zabytków nale¿¹ te¿ kocio³y w: Bogucicach, Chrobrzu, Chotelu Czerwonym, Gorys³awicach,Krzy¿anowicach i Stro¿yskach oraz zespo³y dworskie i pa³acowe w Budzyniu, Czarkowach, Chro-brzu, Stawach, Winiarach Dolnych.

    Na terenie Parku znajduj¹ siê trzy szlaki turystyczne, z których najbardziej atrakcyjnym jestkajakowy szlak wodny na rzece Nidzie.

    Wytyczono równie¿ i oznakowano cie¿ki dydaktyczne: Bogucice Grabowiec Gacki i Piñ-czów Skowronno oraz w rezerwacie Skorocice.

    Szaniecki Park KrajobrazowyZajmuje powierzchniê 10 915 ha, ze stref¹ ochronn¹ 12 859 ha. Wraz z otulin¹ le¿y na terenie

    6 gmin: Busko Zdrój, Chmielnik, Kije, Piñczów, Solec Zdrój i Stopnica.Odmiennoæ geologiczna i morfologiczna pozwoli³a wyodrêbniæ na jego obszarze dwie jed-

    nostki fizycznogeograficzne rodkow¹ czêæ Garbu Piñczowskiego i, zró¿nicowany krajobrazo-wo, krasowy P³askowy¿ Szaniecki. Rzebê Parku urozmaicaj¹ krasowiej¹ce wysoczyzny gipso-we, zr¹b tektoniczny Garbu Piñczowskiego, szcz¹tkowe formy paleogeñskiej i pontyjskiej po-wierzchni zrównania i plejstoceñskie poziomy akumulacyjno-denudacyjne. Atrakcj¹ Parku s¹ liczneró¿norodne formy krasu gipsowego wystêpuj¹ce w postaci: jaskiñ, wertebów, ponorów i wywie-rzysk oraz siarczano-s³one ród³a w okolicach Buska Zdroju i Solca Zdroju.

    Obszar Szanieckiego Parku Krajobrazowego le¿y w strefie wododzia³owej miêdzy zlewniamirzek: Nidy, Wschodniej i Czarnej. Cechuje siê rednio rozwiniêt¹ sieci¹ rzeczn¹. Jej dope³nieniems¹ nieliczne stawy oraz mniejsze oczka wodne i jeziorka o ró¿nej genezie.

    Gleby Parku wykazuj¹ du¿e zró¿nicowanie. Charakterystycznymi dla tego obszaru s¹ rêdzinywykszta³cone na ska³ach wêglanowych oraz na gipsach.

    Klimat parku, podobnie jak klimat ca³ej Niecki Nidziañskiej, pozostaje pod wp³ywem obsza-rów przyleg³ych. rednia roczna temperatura waha siê od 7,3 do 8oC. rednie roczne wartociopadu mieszcz¹ siê w granicach 550-600 mm i s¹ one o oko³o 250-300 mm mniejsze ni¿ w wy-

  • 16

    ¿szych partiach Górach wiêtokrzyskich. Wiatry s¹ umiarkowane i s³abe, w przewadze zachodniei pó³nocno-zachodnie.

    Naturalne uwarunkowania geologiczne, orograficzne i klimatyczne stwarzaj¹ korzystne warun-ki dla rozwoju muraw kserotermicznych i ciep³olubnych. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ murawystulisza miot³owego i ostnicy w³osowatej, które najbardziej ze wszystkich zbiorowisk tego terenunawi¹zuj¹ do ostnicowych stepów euroazjatyckich. W strefie kontaktowej miêdzy murawami kse-rotermicznymi i polami uprawnymi, na glebach zasobnych w wêglan wapnia, rozwijaj¹ siê bardzointeresuj¹ce gatunki wapienio- i ciep³olubnych rolin. Wiêkszoæ z nich to roliny bardzo rzadkiew Polsce, pochodz¹ce z terenu po³udniowej i po³udniowo-wschodniej Europy i Azji Mniejszej.Tworz¹ one barwne i wielogatunkowe zbiorowiska. Wród nich na uwagê zas³uguj¹ m.in. takiegatunki jak: mi³ek wiosenny, jaskier polny, d¹brówka ¿ó³tokwiatowa, wilczypieprz roczny, cze-chrzyca grzebieniowa, czosnek kulisty, kurzylad b³êkitny, przewiercieñ okr¹glisty, rezeda ma³ai inne. W bezodp³ywowych dolinkach miêdzy kserotermicznymi pagórkami oraz na podmok³ych³¹kach rozwijaj¹ siê charakterystyczne dla Ponidzia, ¿yzne, wêglanowe torfowiska niskie z udzia-³em wielu rzadkich i bardzo rzadkich rolin, m.in. takich jak: sesleria b³otna, turzyca Davalla,turzyca Hosta, krzy¿ownica gorzka i ró¿ne gatunki mchów. Wród rolinnoci bagiennej na szcze-góln¹ uwagê zas³uguj¹ roliny i zbiorowiska halofilne, czyli s³onolubne.

    Przyrodnicz¹ osobliwoci¹ Parku jest s³onorolowy rezerwat Owczary.W lasach Szanieckiego Parku Krajobrazowego spotkaæ mo¿na drapie¿ne ptaki chronione: ja-

    strzêbia, myszo³owa oraz b³otniaka stawowego i soko³a wêdrownego.Licznie wystêpuj¹ tu dawne kopce, grodziska i ruiny zamków. Tworz¹ one na Ponidziu ³añcuch

    obiektów architektonicznych, budowanych od czasów przedhistorycznych po epokê piastowsk¹. Naj-lepiej zachowane znajduj¹ siê w miejscowociach: Szaniec, Szczawory¿, Stawiany, Skotniki Ma³e.

    Park zosta³ utworzony przede wszystkim w celu ochrony ci¹gu muraw kserotermicznych,a tak¿e zabytkowych kompozycji przestrzennych i architektonicznych we wsiach M³yny, Szanieci Widuchowa.

    Przez jego obszar przebiegaj¹ dwa znakowane szlaki turystyki zmotoryzowanej, a tak¿e wyty-powana i oznakowana cie¿ka dydaktyczna: Szaniec Kurzejów Wymys³ów Zwierzyniec.

    Kozubowski Park Krajobrazowy zajmuje powierzchniê 6613 ha, a jego strefa ochronna 6036 ha.Po³o¿ony jest na terenie 5 gmin: Micha³ów, Czarnocin, Dzia³oszyce, Piñczów i Z³ota. Teren parku macharakter falistej wy¿yny. Tworz¹ j¹ pasma wzgórz obni¿aj¹cych siê ³agodnie w kierunku doliny Nidy.

    Charakterystycznymi glebami wystêpuj¹cymi na terenie Parku s¹ gleby brunatne i czarnozie-my wytworzone z lessów i zaliczane do najlepszych gleb tego regionu.

    Warunki hydrogeologiczne i g³êbokie wystêpowanie wody podziemnej (oko³o 50-80 m poni¿ej po-wierzchni terenu) jest przyczyn¹ niezwykle rzadkiej sieci wód powierzchniowych na obszarze Kozubow-skiego Parku Krajobrazowego. Park po³o¿ony jest w ca³oci w dorzeczu Nidy, w strefie wododzia³owej.

    Klimat omawianego terenu charakteryzuje siê zmiennoci¹ stanów pogody. Najcieplejszymmiesi¹cem jest lipiec o redniej temperaturze +18oC, a najzimniejszym styczeñ o temperaturze-3oC. rednia temperatura roczna wynosi oko³o +8oC. Suma rocznych opadów atmosferycznychwynosi 550-650 mm. Najwy¿sze opady przypadaj¹ na lipiec (oko³o 95 mm), a najmniejsze naluty (oko³o 30 mm).

    Kozubowski Park Krajobrazowy utworzony zosta³ g³ównie z uwagi na koniecznoæ ochrony kom-pleksu lasów w strefie wododzia³owej. Ich powierzchnia w samym Parku zajmuje 3240 ha, co stanowi48,8%, a w otulinie 1634 ha, czyli oko³o 14%. Dominuje tu typ lasu wie¿ego z fragmentami siedliskborowych i olchowych. Na ochronê zas³uguj¹ te¿ naturalne zbiorowiska ³êgu wi¹zowego. Oprócz la-sów, na terenie Parku wystêpuje bardzo interesuj¹ca flora kserotermiczna z zespo³ami stulisza miot³o-wego i ostnicy w³osowatej, omanu w¹skolistnego oraz rutewki mniejszej i sza³wi ³¹kowej.

    Teren KPK posiada du¿e walory florystyczne. Na ogóln¹ liczbê 52 gatunków prawnie chronio-nych na terenie Niecki Nidziañskiej, w Parku stwierdzono wystêpowanie 32, w tym: 25 objêtych

  • 17

    cis³¹ prawn¹ ochron¹ i 7 czêciow¹. Gatunki podlegaj¹ce ca³kowitej ochronie, to m.in.: dziewiêæ-si³ bez³odygowy, goryczka krzy¿owa, mi³ek wiosenny, len w³ochaty, len z³ocisty, lilia z³otog³ów,ostnica Jana, obuwik pospolity, ostro¿eñ pannoñski, orlik pospolity, o¿ota zwyczajna, parzyd³olene, pluskwica europejska, podkolan bia³y, sasanka ³¹kowa, storczyk krwisty, storczyk kukawka,storczyk purpurowy, szafirek miêkolistny, tojad dzióbaty, wawrzynek wilcze³yko, wisienka kar³o-wata, zawilec wielkokwiatowy, zerwa kulista. Na terenie KPK wystêpuj¹ liczne gatunki rolinrzadkich i zagro¿onych podlegaj¹cych prawnej ochronie czêciowej.

    Fauna poznana jest w niewielkim stopniu. Awifaunê reprezentuj¹ 72 gatunki ptaków, wródktórych spotyka siê rzadkie i prawnie chronione jak: bociana czarnego, jastrzêbia, krogulca, my-szo³owa zwyczajnego, pustu³kê, kuku³kê, lelka, je¿yka, dziêcio³a du¿ego, wiergotka drzewnego,pierwiosnka i dzwoñca. Z ssaków w Parku ¿yje 26 gatunków w tym wiele prawnie chronionych.S¹ to: gronostaj, je¿, kret, ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, rzêsorek rzeczek, mroczek póny,karlik malutki, borowiec wielki, gacek wielkouch. Do gatunków bardziej pospolitych nale¿¹: za-j¹c, lis, dzik oraz sarna. Sporód znanych gatunków p³azów na terenie Parku stwierdzono wystê-powanie: traszki grzebieniastej i zwyczajnej, ropuchy szarej i zielonej, rzekotki drzewnej, ¿abytrawnej i moczarowej. Z gadów ¿yj¹ tu m.in.: jaszczurki: zwinka i ¿yworodna, padalec zwyczajny,zaskroniec, ¿mija zygzakowata i gniewosz plamisty. Wród bezkrêgowców najliczniejsze s¹owady. Najciekawsz¹ i najbogatsz¹ entomofaunê spotyka siê w rodowiskach kserotermicznych.Na uwagê zas³uguje prawnie chroniony gatunek chrz¹szcza: jelonek rogacz.

    W rezerwacie stepowym Polana Polichno wystêpuje jedyne w Polsce stanowisko groszku pan-noñskiego, za w rezerwacie lenym, Wroni Dó³ zbiorowiska gr¹dowe z gatunkami ciep³olubnychkrzewów: berberysem, ligustrem i ró¿¹.

    Teren Kozubowskiego Parku Krajobrazowego bogaty jest w zabytki z pocz¹tków historii pañ-stwowoci polskiej. Do interesuj¹cych stanowisk archeologicznych nale¿y znajduj¹ce siê w Stra-dowie wczesnoredniowieczne grodzisko orodek plemienny z VIII-IX w. Wystêpuj¹ tu licznezabytki starego budownictwa o ciekawej architekturze (pa³ace, dwory, budowle sakralne) w tymzabytki techniki i budownictwa ludowego.

    Kozubowski Park Krajobrazowy posiada skromn¹ bazê gastronomiczn¹ i noclegow¹. Preferujesiê tu turystykê piesz¹. Na terenie Parku wytyczono i oznakowano trasê cie¿ki dydaktycznej Stra-dów pradziejowy i wczesnoredniowieczny.

    Chêciñsko-Kielecki Park KrajobrazowyUtworzony w 1996 r. park po³o¿ony jest prawie ca³kowicie w obrêbie po³udniowo-zachodniej

    czêci Gór wiêtokrzyskich, na terenie dwóch powiatów kieleckiego (gminy: Chêciny, Kielce,Piekoszów i Sitkówka-Nowiny) oraz jêdrzejowskiego (gminy: Ma³ogoszcz i Sobków). Chêciñsko-Kielecki Park Krajobrazowy zajmuje powierzchniê 20 505 ha, natomiast jego otulina 11 123 ha.

    Ochron¹ objêty jest fragment Gór wiêtokrzyskich, w których zachowa³y siê, widoczne na po-wierzchni, kolejne piêtra tektoniczno-strukturalne górotworu od kaledoñskich poprzez waryscyjskie doalpejskich. W ods³oniêciach geologicznych mo¿na zaobserwowaæ ska³y poszczególnych formacji pale-ozoicznych i mezozoicznych, które miejscami przykryte s¹ osadami kenozoicznymi. Jest to jedynemiejsce w Europie, gdzie na tak ma³ej powierzchni wystêpuj¹ ska³y wszystkich epok geologicznych,stanowi¹cych obraz dziejów ziemi w ci¹gu ostatnich 570 mln lat. Na terenie Parku wystêpuj¹ obokkamieni budowlanych, rudy o³owiu, cynku i miedzi, w oparciu o które przez wiele stuleci rozwija³o siêgórnictwo, o czym wiadcz¹ dobrze zachowane stare sztolnie, szyby, ha³dy i nieczynne kamienio³omy.

    Najwy¿szym punktem Parku jest Telegraf osi¹gaj¹cy 406 m n.p.m. Obszar Parku charakteryzu-je siê zró¿nicowan¹ rzeb¹, maj¹c¹ zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹. Dominuj¹ tu grzbiety i garbydenudacyjne, których liczba wyranie kontrastuje z niewielk¹ na ogó³ wysokoci¹ bezwzglêdn¹.W jego centralnej i pó³nocnej czêci przewa¿aj¹ pasma wzniesieñ, które porozdzielane s¹ rozle-g³ymi obni¿eniami dolinnymi. Ich urozmaicona morfologia i zró¿nicowane pokrycie szat¹ rolin-n¹ dodaje piêkna i wyranie zaznacza siê w krajobrazie.

  • 18

    Obszar Parku i jego strefy ochronnej znajduje siê w dorzeczu rodkowego odcinka rzeki Nidy,stanowi¹cej g³ówn¹ o hydrograficzn¹ terenu.

    Gleby ca³ego obszaru charakteryzuj¹ siê du¿ym zró¿nicowaniem. Na grzbietach i wzniesie-niach zbudowanych ze ska³ wêglanowych wystêpuj¹ rêdziny. Na piaskach i glinach zwa³owychwykszta³ci³y siê gleby bielicowe. W dolinach rzecznych wystêpuj¹ mady, a tak¿e gleby bagienne.

    rednia temperatura najch³odniejszego miesi¹ca (stycznia) wynosi -3,5oC, a rednia miesi¹canajcieplejszego (lipca) +17,5oC. rednie opady w ci¹gu roku wynosz¹ oko³o 660 mm. Maksimumopadów przypada na miesi¹c lipiec 93 mm, za minimum na padziernik i marzec 40 mm.Przewa¿aj¹ wiatry zachodnie o redniej prêdkoci 3,3 m/sek. Teren Parku charakteryzuje siê ko-rzystnymi naturalnymi warunkami topoklimatycznymi i bioklimatycznymi.

    Obszar Parku charakteryzuje siê ogromnym zró¿nicowaniem i bogactwem szaty rolinnej. Wy-stêpuj¹ na nim: olsy, gr¹dy, buczyny, d¹browy, ró¿ne postacie borów sosnowych oraz bory miesza-ne. Bardzo bogato reprezentowane s¹ ³¹ki, zbiorowiska wodne i bagienne, ró¿ne typy torfowisk,ciep³olubne murawy kserotermiczne, zbiorowiska naskalne. Ró¿norodnoci zbiorowisk rolinnychtowarzyszy niezwyk³e bogactwo flory rolin naczyniowych. Obok czêsto spotykanych gatunków,pojawiaj¹ siê roliny rzadkie, i prawnie chronione, a tak¿e gin¹ce i zagro¿one. Szata rolinna Par-ku nale¿y do najbardziej urozmaiconych i najbogatszych w Krainie Gór wiêtokrzyskich.

    W granicach Parku znajduje siê dziesiêæ rezerwatów przyrody: w tym 8 przyrody nieo¿ywionejGóra Miedzianka, Góra ¯akowa, Góra Rzepka, Jaskinia Raj, Góra Zelejowa, Moczyd³o,Chelosiowa Jama, Biesak-Bia³ogon; 1 krajobrazowy Karczówka i 1 leny Milechowy. Dwarezerwaty przyrody nieo¿ywionej Kadzielnia i lichowice po³o¿one s¹ w bliskim s¹siedztwieParku (do 2 km od jego granic), w obrêbie zurbanizowanej przestrzeni Kielc.

    Na terenie Parku znajduj¹ siê zabytki historyczne, a wród nich zamek piastowski w Chêcinachoraz jedyny w swoim rodzaju skansen Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni prezentuj¹cy ekspo-naty z ca³ego regionu.

    Walory zarówno przyrody ¿ywej, jak i nieo¿ywionej ulega³y w ostatnich latach postêpuj¹cejdegradacji w zwi¹zku z nadmiern¹ koncentracj¹ przemys³u, g³ównie orodków wydobywczo-prze-twórczych, znajduj¹cych siê w Sitkówce-Nowinach, Ma³ogoszczu i okolicach Piekoszowa. Parkkrajobrazowy stwarza szansê na poprawê warunków ¿ycia i pracy ludzi mieszkaj¹cych w zasiêguoddzia³ywania przemys³u wydobywczo-przetwórczego. Utworzenie Parku ze wzglêdu na jegowalory krajobrazowe mo¿e równie¿ przyczyniæ siê do rozwoju turystyki i rekreacji na tym terenie.Funkcjonuje tu cie¿ka dydaktyczna Chêciny Szewce.

    W pó³nocno-zachodniej czêci województwa le¿y Przedborski Park Krajobrazowy, wchodz¹cyw sk³ad Zespo³u Nadpilicznych Parków Krajobrazowych. Zajmuje powierzchniê 9159 ha, a powierzchniastrefy ochronnej wynosi 10 719 ha. Czêæ parku obejmuje Pasmo Przedborsko-Ma³ogoskie zbudowanez wapieni górnojurajskich oraz kredowych piasków, piaskowców i margli.

    rednia roczna temperatura powietrza w tym rejonie dochodzi do +7oC, za rednia temperatu-ra najch³odniejszego miesi¹ca stycznia wynosi -2,5oC, a najcieplejszego lipca +17,5oC. redniasuma opadów atmosferycznych w ci¹gu roku waha siê od 600 do 650 mm.

    Sieæ hydrograficzn¹ tworz¹ rzeka Pilica i jej g³ówny dop³yw rzeka Czarna W³oszczowska. Pi-lica p³ynie tu po³udnikowo licznymi prze³omami, a w swoim dolnym biegu silnie meandruje two-rz¹c starorzecza. Na terenie Parku znajduj¹ siê stawy rybne zlokalizowane na Czarnej w okolicachKluczewska i Piskorzenicy. Pilica jest szlakiem kajakowym o walorach ogólnokrajowych.

    Naj¿yniejsze s¹ tu rêdziny gleby wykszta³cone na ska³ach wapiennych, zajmuj¹cych nie-wielkie powierzchnie Pasma Przedborsko-Ma³ogoskiego.

    Flora naczyniowa liczy ponad 600 gatunków. Park charakteryzuje siê niezwyk³¹ malowniczo-ci¹ i ró¿norodnoci¹ krajobrazu oraz du¿¹ lesistoci¹, z zachowanymi fragmentami cennych drze-wostanów. Wystêpuj¹ tu stanowiska bardzo rzadkich i prawnie chronionych gatunków rolin: cis

  • 19

    pospolity, wierzba borówkolistna, winia kar³owata, wawrzynek wilcze³yko, bluszcz pospolity,pe³nik europejski, zawilec wielkokwiatowy, dziewiêæsi³ bez³odygowy.

    Na obszarze Parku ¿yje wiele rzadkich ssaków, ptaków, p³azów i gadów.Osobliwoci przyrody chronione s¹ w lenych rezerwatach Bukowa Góra i Oleszno oraz w re-

    zerwacie stepowym Murawy Dobromierskie.Na obszarze Parku znajduj¹ siê zabytki kultury s³owiañskiej w miejscowoci Zabrody. Wiêk-

    szoæ wsi na terenie Parku zachowa³o swój historyczny uk³ad. Zabudowa ich jest drewnianao charakterystycznym dla regionu wiêtokrzyskiego stylu. Najstarsza z nich, z koñca XVIII w.,wystêpuje we wsi Cha³upy. Na uwagê zas³uguj¹ te¿ parki podworskie.

    Czystoæ wód Czarnej W³oszczowskiej i Pilicy przyczynia siê do rozwoju kajakowego ruchuturystycznego na tym obszarze. Du¿a lesistoæ terenu Parku stanowi nie tylko istotny walor przy-rodniczy, lecz równie¿ decyduje o du¿ej jego atrakcyjnoci. Najciekawsze przyrodniczo tereny s¹udostêpnione przez dwa znakowane szlaki turystyki pieszej. Obszar Parku jest regionem tury-stycznym o niewykorzystanych jeszcze w pe³ni walorach wypoczynkowych.

    Uzupe³nieniem istniej¹cych i wczeniej opisanych form ochrony przyrody w systemie wiel-kopowierzchniowym s¹ Obszary Chronionego Krajobrazu. Na terenie województwa wiêtokrzy-skiego wyznaczono granice dziesiêciu OChK.

    Konecko-£opuszniañski Obszar Chronionego Krajobrazu (K-£OChK) obejmuje pó³noc-no-zachodni¹ czêæ województwa wiêtokrzyskiego. Znajduje siê na terenie gmin: Ruda Male-niecka, Radoszyce, Smyków i St¹porków oraz czêci gmin: Koñskie, S³upia Konecka, Mniów,Bli¿yn, £opuszno, Piekoszów, Krasocin i Ma³ogoszcz, zajmuj¹c powierzchniê 98 359 ha. Grani-czy od pó³nocy z Obszarem Chronionego Krajobrazu Lasy Przysusko-Szyd³owieckie, po³o¿onymw znacznej czêci na terenie województwa mazowieckiego, a od zachodu bezporednio przylegado otuliny Przedborskiego Parku Krajobrazowego i graniczy z Pilczañsko-Radomszczañskim OChKna terenie województwa ³ódzkiego.

    Prawie 50% powierzchni terenu zajmuj¹ du¿e kompleksy lene o charakterze naturalnymz wielogatunkowymi drzewostanami z przewag¹ jod³y i sosny z domieszk¹ dêbu, wierka, bukui grabu (Lasy Koneckie, Lasy Radoszyckie). W pó³nocno-wschodniej i pó³nocnej czêci obszaruwystêpuj¹ siedliska borowe. Na szczytach wydm i lunych piaskach rosn¹ suche sosnowe borychrobotkowe. W dolinach rzek wystêpuj¹ ³êgi z jesionami i olsz¹. W po³udniowej czêci obszarulasy s¹ bardziej rozcz³onkowane i rozdzielone ³¹kami, wrzosowiskami i torfowiskami. Waloryprzyrodnicze tego obszaru podkrelaj¹ rezerwaty lene w Ciechostowicach i Górze Dobrzeszow-skiej oraz rezerwaty przyrody nieo¿ywionej: Piekie³ko Szkuckie, Gagaty So³tykowskie i Ska³kiPiek³o pod Niek³aniem. W rodkowej i po³udniowej czêci OChK wystêpuj¹ ³¹ki wilgotne orazdu¿e obszary torfowisk niskich, a tak¿e przejciowych. Rosn¹ tu m.in.: wielosi³ b³êkitny, pe³nikeuropejski, zawilec wielkokwiatowy, gêsiówka szorstkow³osista, pomocnik baldaszkowy, waw-rzynek wilcze³yko.

    Bogata jest fauna, reprezentowana przez zwierzêta ³owne (dziki, sarny, jelenie). Wród ptakówmo¿na spotkaæ bociana czarnego i ³abêdzia niemego.

    Zabytki kultury materialnej zwi¹zane s¹ g³ównie z obiektami Staropolskiego Okrêgu Przemy-s³owego. S¹ to pozosta³oci po kopalnictwie i hutnictwie rud ¿elaza.

    Najwa¿niejsz¹ funkcj¹ tego obszaru jest ochrona wód podziemnych i powierzchniowych,a tak¿e jego rola klimatotwórcza i aerosanitarna, szczególnie dla poprawy jakoci powietrza at-mosferycznego. Dobra sieæ komunikacyjna oraz walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowemog¹ staæ siê podstaw¹ do rozwoju turystyki na tym terenie.

    Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Kamiennej (OChKDK) po³o¿ony jest w pó³noc-nej czêci województwa na terenie gmin: Brody I³¿eckie, Kunów, Ba³tów, Bodzechów orazw czêciach gmin: Waniów, W¹chock, Mirzec, Suchedniów, Skar¿ysko Kocielne. Zajmuje onpowierzchniê 72 593 ha, granicz¹c od pó³nocy z województwem mazowieckim.

  • 20

    Obszar ten posiada silnie zró¿nicowan¹ i bogat¹ rolinnoæ. Zwi¹zane jest to z du¿ym urozma-iceniem pod³o¿a skalnego, rzeby, gleb, a tak¿e dzia³alnoci¹ ludzk¹. Siedliska oligotroficzne wy-stêpuj¹ na terenach piaszczysto-ilastych pokrytych osadami plejstoceñskimi. S¹ to wie¿e borysosnowe i bory mieszane wystêpuj¹ce w Lasach I³¿eckich. W lasach tych spotkaæ mo¿na rzadkiei prawnie chronione roliny: wawrzynek g³ówkowy, wisienka stepowa, zawilec wielkokwiatowy,len z³ocisty, aster gawêdka. Osobliwoci¹ florystyczn¹ s¹ murawy i zarola kserotermiczne zestepow¹ ostnic¹ Jana. Na lessowych glebach Wy¿yny Sandomierskiej, na prawym brzegu Ka-miennej, zachowa³y siê fragmentarycznie ¿yzne gr¹dowe lasy liciaste z rzadkimi i prawnie chro-nionymi rolinami takimi jak: tojad dzióbaty, tojad mo³dawski, pluskwica europejska i dzwonecz-nik wonny. We fragmentach borów mieszanych i gr¹dów, muraw i zaroli kserotermicznych wy-stêpuj¹ roliny prawnie chronione i rzadkie takie jak: powojnik prosty, olenik górski, obuwikpospolity, ostro¿eñ pannoñski, naparstnica wielokwiatowa i inne. Du¿¹ wartoæ przyrodnicz¹ przed-stawiaj¹ rezerwaty lene Modrzewie, Ulów, Lisiny Bodzechowskie, Rosochacz. Interesuj¹ca flo-ra naczyniowa wystêpuje tak¿e na terenie rezerwatu lenego i przyrody nieo¿ywionej KrzemionkiOpatowskie. Ciekawe formy skalne podlegaj¹ ochronie na terenie rezerwatów Ska³y pod Ada-mowem i Ska³y w Krynkach.

    Licznie na tym obszarze wystêpuj¹ zabytki kultury klasy europejskiej, a nawet wiatowej. W rezer-wacie archeologicznym Rydno udokumentowane s¹ paleolityczne kopalnie czerwonych barwnikówhematytowych, za w uznanym za Narodowy Pomnik Historii rezerwacie w Krzemionkach Opatow-skich znajduj¹ siê udostêpnione do zwiedzania szyby podziemne neolitycznej kopalni krzemieni pa-siastych. W dolinie Kamiennej, zachowa³y siê tak¿e pozosta³oci zak³adów metalurgicznych, zbudo-wanych w XIX w., okresie dzia³alnoci na tym terenie S. Staszica i W. Druckiego-Lubeckiego.

    Najwa¿niejsz¹ ekologiczn¹ funkcj¹ obszaru jest ochrona wód podziemnych i powierzchnio-wych oraz odtworzenie i zachowanie przez dolinê rzeki Kamiennej funkcji korytarza ekologiczne-go. Powinien on spe³niaæ ponadto rolê klimatotwórcz¹ i aerosanitarn¹, dla wiêkszych orodkówmiejskich tego obszaru.

    Podkielecki Obszar Chronionego Krajobrazu (POChK) obejmuje tereny otaczaj¹ce Kielceod pó³nocy i wschodu, po³o¿one g³ównie w zlewni rzeki Lubrzanki i czêciowo tak¿e rzek Ka-mionki oraz Bobrzy. Znajduje siê on na terenie gmin: Suchedniów, Zagnañsk, Piekoszów, Mie-dziana Góra, Górno, Daleszyce, Morawica na obszarze 25 498 ha.

    Flora tego obszaru jest silnie zró¿nicowana. W Pamie Klonowskim grupuj¹ siê najcenniejszezbiorowiska lasów liciastych, wie¿e bory sosnowe i bory mieszane z udzia³em jod³y. W obni¿e-niach Doliny Wilkowskiej, na torfach, wystêpuj¹ charakterystyczne dla Gór wiêtokrzyskichborealne wierczyny. S¹ to bory wilgotne i fragmenty lasów jesionowo-olszowych z licznymigatunkami rzadkich i prawnie chronionych rolin górskich takich jak: omieg górski, koz³ek bzo-wy, wierz¹bek orzêsiony. W po³udniowej czêci obszaru w Grupie Otrocza i w Pamie Brze-chowskim wystêpuj¹ zbiorowiska lene bory sosnowe i bory mieszane z udzia³em jod³y. Dolinyprawie wszystkich rzek zachowa³y charakter ma³o zmienionych, cennych stref ³¹kowo-wodnych.Szczególnymi walorami geobotanicznymi, krajobrazowymi oraz kulturowymi wyró¿nia siê ma-lowniczy prze³om rzeki Lubrzanki w M¹chocicach. Du¿¹ wartoæ przyrodnicz¹ przedstawia re-zerwat leny S³opiec. Na terenie rezerwatu lenego Sufraganiec chronione s¹ fragmenty lasów,za w rezerwacie Barcza wystêpuj¹ ods³oniêcia piaskowców kwarcytowych dolnodewoñskichz wk³adkami tufitów wulkanicznych oraz fragment lasu jod³owego z gatunkami rolin rzadkichi prawnie chronionych.

    Podkielecki OChK nie posiada wielu cennych obiektów zabytkowych. Na uwagê zas³uguje,objêta ochron¹ konserwatorsk¹ góra Radostowa oraz tzw. ¯eromszczyzna w Ciekotach, zwi¹za-ne z piewc¹ piêkna Gór wiêtokorzyskich Stefanem ̄ eromskim. Na tym obszarze zachowa³y siêdoæ licznie pozosta³oci drewnianej zabudowy wiejskiej, rzebione figury przydro¿ne oraz zabyt-kowe m³yny wodne.

  • 21

    Tereny te stanowi¹ strefê buforow¹ miêdzy aglomeracj¹ kieleck¹, a chronionymi obszaramiwiêtokrzyskiego Parku Narodowego i parków krajobrazowych. Najwa¿niejsz¹ funkcj¹ tego ob-szaru jest ochrona wód podziemnych w zbiorniku Kielce oraz w zbiorniku Ga³êzicko-Bolecho-wicko-Borkowskim, z których m.in. czerpie wodê pitn¹ miasto i aglomeracja Kielc. Niemniejwa¿na jest ochrona wód powierzchniowych rzek Lubrzanki, Warkocza, Czarnej Nidy i Belnianki.

    W³oszczowsko-Jêdrzejowski Obszar Chronionego Krajobrazu (W-JOChK) po³o¿ony jestw zachodniej i centralnej czêci województwa, na pograniczu z województwem ³ódzkim. Zajmujeon powierzchniê 69 090 ha i obejmuje gminê Oksa oraz czêci gmin: Krasocin, W³oszczowa,Ma³ogoszcz, Nag³owice, Sobków, Jêdrzejów, Imielno i Kije.

    Flora W-JOChK jest zró¿nicowana. W czêci pó³nocno-zachodniej w okolicach Kurzelowai W³oszczowy, na terenach zabagnionych i w bezodp³ywowych dolinach miêdzy wydmami, roz-win¹³ siê kompleks torfowisk wysokich i przejciowych. Na obrze¿ach wystêpuj¹ olsy i bory ba-gienne. Na szczytach wydm rosn¹ wilgotne i wie¿e chrobotkowe bory sosnowe z udzia³em takichrzadkich i prawnie chronionych rolin jak: pomocnik baldaszkowaty, kokoryczka wonna, zawilecwielkokwiatowy, sasanka ³¹kowa i wid³ak godzisty. Miejsca bardziej wilgotne porastaj¹ wilgotnei bagienne bory. Osobliwoci¹ florystyczn¹ jest tutaj stanowisko rzadkiej i chronionej paproci d³ugosza królewskiego. W dolinie Bia³ej Nidy szata rolinna jest równie bogata. Zwi¹zane jestto z du¿ym zró¿nicowaniem morfologicznym i edaficznym siedlisk. ̄ yzne i bogate florystycznielasy liciaste ³êgu jesionowo-olszowego, wilgotne gr¹dy oraz bagienne i wilgotne zespo³y borówsosnowych wystêpuj¹ w dolinach rzek. W runie tych zbiorowisk spotkaæ mo¿na roliny rzadkiei prawnie chronione takie jak: wawrzynek wilcze³yko, zawilec jaskrowaty, kosaciec syberyjski,pe³nik europejski, lepiê¿nik bia³y, ciemiê¿nica zielona, d³ugosz królewski oraz lilia z³otog³ów.W rezerwacie florystycznym Gaj wystêpuje stanowisko obuwika pospolitego. Charakterystycz-nym elementem szaty rolinnej s¹ torfowiska wysokie na wododzia³ach oraz torfowiska niskiei przejciowe. Zbiorowiska lene, torfowiskowe, wodne i szuwarowe oraz ³¹kowe stanowi¹ ca-³oæ o du¿ych wartociach wodoochronych i klimatycznych. Rolinnoæ szuwarowo-bagienna,liczne stawy tworz¹ biotopy dla ptaków wodno-bagiennych. W rezerwacie ornitologicznym £ugiwystêpuje bocian czarny, ¿uraw, czapla, kaczki: czernica, g³owienka, podgorza³ka; bekas, kszyk,brodce. Na tym terenie ¿yj¹ ssaki takie jak: jeleñ, sarna, lis, dzik.

    W Jêdrzejowie znajduje siê XIII-XVIII-wieczny zespó³ opactwa Cystersów, romañsko-gotyc-ko-barokowy, g³ówny orodek kultu Wincentego Kad³ubka oraz Muzeum im. Przypkowskich zewspania³ymi zbiorami gnomicznymi i astronomicznymi. Grodzisko i kurhany w Mokrsku wiad-cz¹ o dawnym osadnictwie na tym obszarze. Liczne s¹ tak¿e rezydencje i za³o¿enia dworsko--pa³acowe.

    Najwa¿niejsz¹ funkcj¹ obszaru jest ochrona wód zlewni rzek Pilicy i Nidy, jak te¿ g³ównegozbiornika wód podziemnych Niecka Miechowska. Spe³nia on ponadto istotn¹ funkcjê klimato-twórcz¹ dla centralnej czêci województwa wiêtokrzyskiego.

    Chmielnicko-Szyd³owski Obszar Chronionego Krajobrazu (Ch-SzOChK) po³o¿ony jestw rodkowej czêci województwa wiêtokrzyskiego, ³¹czy siê od zachodu z W³oszczowsko-Jê-drzejowskim, w okolicach Szyd³owa z Jeleniowsko-Staszowskim, za na po³udniowym-wscho-dzie z Solecko-Pacanowskim OChK. Zajmuje powierzchniê 56 999 ha. Nale¿¹cy do niego terenle¿y w gminach Gnojno i Szyd³ów, a czêciowo tak¿e w gminach: Morawica, Pierzchnica, Kije,Chmielnik, Raków, £agów, Busko Zdrój, Stopnica i Tuczêpy.

    Jest to obszar o charakterze rolniczo-lenym. W jego szacie rolinnej dominuj¹ lasy wystêpuj¹cezwarcie na wiêkszym terenie w rejonie miêdzy W³oszczowicami a Piotrkowicami, na zachód odChmielnika i na po³udnie od Drugni. Pod wzglêdem siedliskowym przewa¿aj¹ tu bory sosnowei bory mieszane, sporadycznie wystêpuj¹ fragmenty borów trzcinnikowych, olsów i ³êgów. W okoli-cach Drugni, na rêdzinach jurajskich, wykszta³ci³ siê bogaty subkontynentalny bór mieszany, prze-

  • 22

    chodz¹cy miejscami w gr¹d wysoki i wietlist¹ d¹browê. W rezerwacie Radomice, na siedliskachgr¹du wysokiego, wystêpuje ponad 1200 cisów. Wa¿nym elementem szaty rolinnej s¹ zbiorowiskanielene, g³ównie torfowiska, z udzia³em takich rzadkich rolin jak: przygie³ka bia³a, sesleria b³otna,turzyca Davalla, storczyki: kruszczyk b³otny, storczyk szerokolistny. Na wychodniach ska³ wêglano-wych porastaj¹ murawy kserotermiczne znacznie jednak ubo¿sze ni¿ nad doln¹ Nid¹.

    Liczne stawy i zbiornik Chañcza tworz¹ biotopy dla wielu gatunków ptaków wodno-bagien-nych.

    Tradycje osadnicze na terenie Ch-SzOChK siêgaj¹ czasów neolitycznych. Wród zabytkówwa¿n¹ rolê o znaczeniu krajowym przedstawia gotycki uk³ad urbanistyczny Szyd³owa, zamkniêtymurami warownymi, oraz romañsko-barokowy koció³ w Kijach. Zachowa³y siê pozosta³oci bu-downictwa rezydencjonalnego oraz za³o¿enia dworsko-parkowe w Maleszowej, ladkowie Ma-³ym, Piotrkowicach, Gnojnie i w Grabkach (unikatowy dawny harem).

    Obszar pe³ni wa¿ne ekologiczne funkcje ³¹cznikowe pomiêdzy Zespo³em Parków Krajobrazo-wych Gór wiêtokrzyskich i Zespo³em Parków Krajobrazowych Ponidzia. Jego pierszoplanow¹funkcj¹ jest ochrona wód powierzchniowych g³ównie rzeki Czarnej Staszowskiej wraz ze zbiorni-kiem wodnym Chañcza.

    Solecko-Pacanowski Obszar Chronionego Krajobrazu (S-POChK) obejmuje obszar 45 778 hai po³o¿ony jest w po³udniowo-wschodniej czêci województwa wiêtokrzyskiego. Graniczy przezdolinê Wis³y z województwem ma³opolskim. Na terenie województwa obejmuje nastêpuj¹ce gminy:Olenica, Pacanów oraz czêci gmin: Stopnica, Solec Zdrój, Busko Zdrój i Nowy Korczyn.

    Na obszarze S-POChK dominuj¹ zbiorowiska nielene. W dolinach rzek i w okolicach Stopni-cy, Solca wystêpuj¹ zbiorowiska torfowiskowe, ³¹kowe, z udzia³em rolin halofilnych: komonicyskrzydlastostr¹kowej, muchotrzewu solniskowego, koniczyny rozdêtej. Lasy o charakterze zbli-¿onym do naturalnego rozwinê³y siê na siedliskach borów sosnowych, mieszanych w okolicachTuczêp i Jastrzêbca. Teren S-POChK porastaj¹ równie¿ zbiorowiska bagiennego boru trzcinkowe-go, subkontynentalnego boru wie¿ego i boru mieszanego, a tak¿e zarola krzewiaste z tarnin¹i leszczyn¹. W czêci pó³nocno-zachodniej oraz na krañcach po³udniowych spotykaæ mo¿na mu-rawy kserotermiczne z dziewiêæsi³em bez³odygowym, mi³kiem wiosennym, rojnikiem pospoli-tym, wisienk¹ stepow¹, ostnic¹ w³osowat¹.

    Brzegi licznych stawów i doliny rzeczne wchodz¹ w sk³ad biocenoz ³¹kowo-bagiennych, którestanowi¹ siedliska lêgowe dla licznego ptactwa, w tym prawnie chronionych i rzadkich: bocianabia³ego, czapli siwej, czajki, kurki wodnej i innych. Wród ssaków na tym obszarze wystêpujerzêsorek rzeczny i wiele gatunków nietoperzy.

    Na terenie S-POChK znane s¹ miejsca starego osadnictwa. W Stopnicy zachowa³ siê zabytko-wy uk³ad redniowieczny starego miasta wraz z pozosta³ociami zamku i gotyckim kocio³em.Ciekawa jest XX-wieczna zabudowa uzdrowiska w Solcu Zdroju z parkiem krajobrazowym. Inte-resuj¹ce przyk³ady ma³omiasteczkowej zabudowy przedstawiaj¹ uk³ady urbanistyczne Olenicyi Pacanowa. Drewnian¹ zabudowê wiejsk¹ mo¿emy obserwowaæ na terenie Zagorzan i Dobrowo-dy. Przepiêkny zespó³ pa³acowo-parkowy znajduje siê w Zborowie.

    G³ównym kierunkiem dzia³ania na terenie Solecko-Pacanowskiego OChK jest ochrona wódpowierzchniowych rzeki Wschodniej i walorów przyrodniczych doliny Wis³y. Wa¿nym zadaniemjest równie¿ zabezpieczenie przed antropopresj¹ wód leczniczych i terenów uzdrowiskowych Sol-ca Zdroju i Buska Zdroju.

    Miechowsko-Dzia³oszycki Obszar Chronionego Krajobrazu (M-DOChK) znajduje siê w po-³udniowo-zachodniej czêci województwa wiêtokrzyskiego na obszarze 40 333 ha w obrêbie czêcigmin: S³upia Jêdrzejowska, Sêdziszów, Wodzis³aw, Imielno, Micha³ów i Dzia³oszyce, granicz¹c odpo³udnia z województwem ma³opolskim, za od zachodu z województwem l¹skim.

    Szata rolinna na obszarze Miechowsko-Dzia³oszyckiego OChK nale¿y do najbardziej intere-suj¹cych na terenie Niecki Nidziañskiej. Wystêpuj¹ tu dobrze wykszta³cone kompleksy lene

  • 23

    w postaci zbiorowisk gr¹dowych i wietlistej d¹browy. Najpiêkniejsze ich fragmenty podlegaj¹ochronie w rezerwacie florystycznym Lubcza. Urozmaicona rzeba terenu jest przyczyn¹ du¿ejzmiennoci florystycznej. Wystêpuje tu wiele gatunków rzadkich i prawnie chronionych rolin:lilia z³otog³ów, kokoryczka okó³kowa, ró¿a francuska, wawrzynek wilcze³yko, tojad dzióbaty, to-jad mo³dawski, bluszcz pospolity, dzwonecznik wonny, pluskwica europejska, orlik pospolity, stor-czyki: kruszczyk szerokolistny, podkolan dwulistny, ciemiê¿yca zielona, miodunka miêkkow³osa.Niemniej bogate florystycznie s¹ bezlene pagórki kredowe i w¹wozy lessowe, na których rozwi-nê³y siê murawy kserotermiczne z rzadkimi i prawnie chronionymi rolinami. Wa¿n¹ rolê bioce-notyczn¹ i gleboochronn¹ odgrywaj¹ wystêpuj¹ce na obrze¿ach lasów i muraw kserotermicznychwielogatunkowe zarola leszczynowe i tarninowe. Nieod³¹cznym elementem florystycznym tegoobszaru s¹ towarzysz¹ce uprawom, agrocenozy rolin.

    Obszar M-DOChK posiada równie¿ du¿e walory kulturowe. Liczne stanowiska archeolo-giczne z tzw. kurhanami ma³opolskimi wystêpuj¹ w okolicach Brzecia, Dziemiêrzyc, Moczy-d³a, i Sudo³u. Kopiec z epoki br¹zu znajduje siê w Szczotkowicach. Dwory obronne i grodziskaznane s¹ z Klimontowa i Krzelowa. Zachowa³y siê tak¿e historyczne uk³ady zabudowy miej-skiej, zabytki architektury sakralnej, zespo³y rezydencjonalne i dworsko-parkowe oraz nielicznezespo³y drewnianego budownictwa wiejskiego. Strategicznymi kierunkami ochrony i funkcjono-wania tego obszaru jest przywrócenie czystoci wód we wszystkich rzekach bior¹cych tu pocz¹-tek. Wa¿na jest rola retencyjno-wodochronna i gleboochronna lasów wystêpuj¹cych na wododzia-le Wis³y i Nidy. Gospodarka lena na tym obszarze powinna uwzglêdniaæ ochronê cennych zbioro-wisk rolinnych.

    Koszycko-Opatowiecki Obszar Chronionego Krajobrazu (K-OOChK) o powierzchni 5950 hazajmuje teren gminy Opatowiec (z wyj¹tkiem jednego so³ectwa) granicz¹c wzd³u¿ Wis³yz województwem ma³opolskim.

    Niewielkie fragmenty lasów maj¹ wielk¹ wartoæ przyrodnicz¹. Nale¿¹ do nich bory mieszanez bogato rozwiniêtym runem, w którym wystêpuj¹ rzadkie i prawnie chronione gatunki rolinnem. in. jarzmianka wiêksza, wid³ak godzisty, gruszyczka okr¹g³olista, wawrzynek wilcze³ykoi inne. Dominuj¹c¹ rolê odgrywaj¹ tu zbiorowiska nielene. Na obrze¿ach lasów i na miedzachporastaj¹ zarola krzewiaste z udzia³em leszczyny i tarniny. Doliny rzek porastaj¹ wilgotne zbioro-wiska ³¹kowe. W miejscach o zachowanych tradycyjnych formach uprawy pól wystêpuj¹ fitoce-nozy chwastów, bêd¹ce rzadkim elementem we florze Polski. Wród gatunków rolin tu wystêpu-j¹cych na uwagê zas³uguj¹: jaskier polny, kurzylad b³êkitny, czyciec roczny, rolnica polna, cze-chrzyca grzebieniowa, w³óczyd³o polne, mi³ek letni, wilczomlecz drobny.

    W Koszycko-Opatowieckim Obszarze Chronionego Krajobrazu zachowa³y siê stare kurhanyma³opolskie znane z okolic Krzczonowa.

    Na tym obszarze ochronie podlegaj¹ walory przyrodnicze dolin rzecznych, pe³ni¹ce rolê kory-tarzy i ci¹gów ekologicznych. Szczególn¹ funkcjê pe³niæ powinien korytarz Wis³y ³¹cz¹cy obszaryo du¿ej ró¿norodnoci biocenotycznej.

    Jeleniowsko-Staszowski Obszar Chronionego Krajobrazu (J-SOChK) po³o¿ony jest w rod-kowej czêci województwa wiêtokrzyskiego, ³¹cz¹c siê od zachodu w okolicach Szyd³owaz Chmielnicko-Szyd³owskim OChK. Znajduje siê on na terenie gmin: Baækowice, Bogoria, Iwani-ska, Klimontów, Rytwiany i Staszów i zajmuje powierzchniê 28 469 ha.

    Przysusko-Szyd³owiecki Obszar Chronionego Krajobrazu (P-SOChK) na terenie wojewódz-twa wiêtokrzyskiego obejmuje jedynie wschodni¹ czêæ gminy Gowarczów o powierzchni 4462 ha.Jest to obszar poroniêty w znacznym stopniu lasami mieszanymi z jod³¹, wierkiem, modrzewiem,brzoz¹ i bukiem.

  • 24

    Rezerwaty przyrody s¹ to obszary objête ochron¹, której przedmiotem mo¿e byæ ca³oæ przy-rody na danym terenie albo poszczególne jej sk³adniki, nale¿¹ce do wiata zwierzêcego, rolinne-go lub przyrody nieo¿ywionej.

    W zale¿noci od celu i sposobu realizacji ochrony wyró¿nia siê rezerwaty przyrody: cis³ei czêciowe. Rezerwaty cis³e obejmuj¹ obszary poddane ochronie ca³kowitej, s³u¿¹c wy³¹cznie ce-lom naukowym i dydaktycznym. Ruch turystyczny, jak i wszelka ingerencja cz³owieka s¹ w nichzabronione. Wstêp do takich rezerwatów mo¿liwy jest wy³¹cznie za zgod¹ Wojewody. Na tereniewojewództwa wiêtokrzyskiego funkcjonuje jeden leny rezerwat cis³y winia Góra.

    Wiêkszoæ rezerwatów na terenie województwa to rezerwaty czêciowe. Mo¿na poddawaæ jezabiegom ochronnym, odpowiednio dla potrzeb okrelonych w planie ochrony rezerwatu. Dopusz-czony jest w nich ruch turystyczny wy³¹cznie po oznakowanych szlakach.

    Rozmieszczenie rezerwatów na terenie województwa jest nierównomierne. Najwiêksza ich liczbaskupiona jest w regionie Gór wiêtokrzyskich oraz Niecki Nidziañskiej (g³ównie rezerwaty stepo-we). Na uwagê zas³uguje fakt, ¿e niemal wszystkie rezerwaty przyrody w naszym województwies¹ po³o¿one na terenach: Parku Narodowego, Zespo³u wiêtokrzyskich i Nadnidziañskich ParkówKrajobrazowych (oraz ich stref ochronnych) lub w obszarach chronionego krajobrazu. Wykazwszystkich istniej¹cych rezerwatów wg stanu na dzieñ 31 grudnia 2001 r. zawiera tabela 1.

    Rys. 2. Rezerwaty przyrody na terenie województwa wiêtokrzyskiego

  • 25

    Tabela 1. Wykaz rezerwatów (stan na 31.12.2001 r.)Po³o¿enie

    Lp.

    Nr

    ewid

    en.

    Woj

    . Kon

    .P

    rzyr

    ody

    Nazwarezerwatu

    Typrezerwatu

    Rok

    utw

    orze

    nia

    Pow

    . w h

    a

    miejscowoæ gminaPrzedmiot ochrony

    1 2 3 4 6 7 8 9 101 001 lichowice przyrody

    nieo¿ywionej1952 0,55 Kielce Kielce odkrywka skalna z ods³ania-

    j¹ cymi siê interesuj¹ cymiformami tektonicznymi orazrolinnoæ zielna i krzewiasta

    2 002 Ciechostowice leny 1953 7,43 Mroczków Bli¿yn fragment lasu mieszanegoz udzia³em modrzewia pol-skiego, wystêpuj¹ cegow ró¿nych stadiach rozwoju

    3 003 Radomice leny 1953 23,20 Radomice Morawica fragment lasu z cisem4 004 Karczówka krajobrazowy 1953 27,29 Kielce Kielce fragment lasu sosnowego, two-

    rz¹ cy piêkne krajobrazowootoczenie zabyt. klasztorui pomnika powstañców z 1863 r.

    5 005 winia Góra leny 1953 50,78 Kucembów Bli¿yn fragment lasu z naturalnymii charakterystycznymi dlaregionu wiêtokrzyskiegodrzewostanami mieszanymi

    6 006 Krzy¿anowice stepowy 1954 18,00 Krzy¿anowice Piñczów rolinnoæ stepowa oraz faunazwierz¹ t ni¿szych niespotykanych nigdzie w Polsce,a tak¿e interesuj¹ ce zjawiskakrasowe

    7 007 GóraZelejowa

    przyrodynieo¿ywionej

    1954 67,00 Zelejowa Chêciny formy skalne z przyk³adamiwietrzenia krasowego, ods³oniê-cia geologiczne o ciekawejtektonice i mineralizacji, rzadkiegatunki rolin i zwierz¹ t

    8 008 Bukowa Góra leny 1959 34,80 Raczki Kluczewsko fragment lasu bukowego o cha-rakterze pierwotnym z gatun-kami rolin chronionych w runie

    9 009 Zielonka leny 1974 21,09 Stró¿a Zawichost fragment wielogatunkowegolasu liciastego o cechach zes-po³u naturalnego

    10 010 GóryPieprzowe

    stepowy 1979 18,01 Kamieñ£ ukawski

    Dwikozy fragment muraw i zarolikserotermicznych z interesuj¹ c¹faun¹ owadów

    11 011 ZamczyskoTurskie

    leny 1979 2,45 Stró¿ki Po³aniec zachowanie starego drzewo-stanu lipowego

    12 012 MurawyDobromierskie

    stepowy 1989 36,29 Dobromierz Kluczewsko nawapienne murawy i zarolakserotermiczne z bogat¹i unikaln¹ flor¹ i faun¹

    13 013 Grabowiec florystyczny 1956 21,92 Bogucice Piñczów naturalne stanowiska rzadkichrolin stepowych

    14 014 Dziki Staw florystyczny 1998 6,52 Grobla Rytwiany zachowanie ponad stuletnichdrzewostanów modrzewiowychoraz jeziorka potorfowego zchronionymi gatunkami rolini zwierz¹ t

    15 015 GóraMiedzianka

    przyrodynieo¿ywionej

    1958 25,00 Miedzianka Chêciny rzadko spotykane minera³ykruszcowe, roliny i zwierzêtaoraz zachowanie ladówdawnych robót górniczych

    16 016 Ska³ki Piek³opod Niek³aniem

    przyrodynieo¿ywionej

    1959 6,30 Niek³añ St¹ porków osobliwe formy skalne powsta³ew wyniku erozji eolicznej orazzachowanie ¿yj¹ cej w szczeli-nach skalnych zanokcicy pó³n.

    17 017 Lubcza florystyczny 1959 6,50 Lubcza Wodzis³aw stanowiska reliktowego mi³kawiosennego

    18 018 Owczary s³onorolowy 1959 0,61 Owczary Busko Zdrój ród³o solankowe z wystêpuj¹ c¹w pobli¿u unikaln¹ flor¹ i faun¹halofiln¹

  • 26

    1 2 3 4 6 7 8 9 1019 019 Lisiny

    Bodzechowskieleny 1959 36,59 Bodzechów Bodzechów las mieszany o charakterze

    naturalnym, porastaj¹ cy jarylessowe

    20 020 Gaj florystyczny 1959 5,90 Sudó³ Gaj Jêdrzejów stanowiska storczyka obuwikawystêpuj¹ cego jako elementruna w lesiei m³odnikach dêbowych

    21 021 Zamczysko leny 1959 14,14 Makoszyn Bieliny fragmenty lasu mieszanegobukowego o charakterze pier-wotnym

    22 022 GóryWschodnie

    stepowy 1959 1,78 ChotelCzerwony

    Wilica stanowiska rolinnoci stepowej

    23 023 Bia³e £ugi torfowiskowy 1959 408,44 Wymys³ów Daleszyce kompleks torfowisk ródlenychz ciekawymi zespo³ami rolin-noci bagienneji bogat¹ awifaun¹

    24 024 Skorocice stepowy 1960 7,70 Skorocice Wilica stanowiska rolinnoci stepowej25 025 Pieczyska torfowiskowy 1999 40,84 Bogucice Piñczów zespó³ torfotwórczy

    z lepiê¿nikiem ró¿owymstanowi¹ cym ostojê dla rzadkichi chronionych rolin i zwierz¹ t.

    26 026 Wroni Dó³ leny 1999 9,94 Polichno Micha³ów fragment zespo³u gr¹ duz licznymi gatunkami rolinobjêtych ochron¹

    27 027 Skowronno florystyczny 1960 1,93 SkowronnoDolne

    Piñczów stanowiska reliktowej rolinno-ci stepowej

    28 028 Przêlin stepowy 1960 0,72 ChotelCzerwony

    Wilica stanowiska rolinnoci stepowejoraz ods³oniêcia gipsów grubo-krystalicznych

    29 029 WiniaryZagojskie

    stepowy 1960 4,81 WiniaryZagojskie

    Piñczów naturalne stanowiska rolinnocistepowej

    30 030 Kadzielnia przyrodynieo¿ywionej

    1962 0,60 Kielce Kielce grupa ska³ wapiennycho malowniczej morfologiiz ciekawymi skamienia³ociami,zjawiskami krasowymi, minera-lizacj¹ kalcytem i stanowiskamirzadkich rolin

    31 031 Sufraganiec leny 1961 17,31 Niewachlów MiedzianaGóra

    fragmenty lasu mieszanegoz jod³¹

    32 032 Skotniki Górne stepowy 1962 1,90 SkotnikiGórne,Zagoæ

    Wilica naturalne stanowiska rolinnocistepowej

    33 033 Góra ¯akowa przyrodynieo¿ywionej

    1999 50,48 Szewce Sitkówka--Nowiny

    powierzchniowe i podziemnepozosta³oci górnictwa krusz-cowego rud o³owiu oraz gatunkichronione rolin

    34 034 Jaskinia Raj przyrodynieo¿ywionej

    1968 7,78 Dobrz¹ czka Chêciny wychodnie wapieni dewoñskich,jaskinia z najbogatsz¹ w Polsceszat¹ naciekow¹ oraz namuliskaz cennymi zabytkami archeolo-gicznymi

    35 035 Cisówim. prof.Z. Czubiñskiego

    leny 1970 40,58 Cisów Daleszyce fragment lasu mieszanegoo charakterze pierwotnym

    36 036 Oleszno leny 1971 31,43 Zabrody Krasocin fragment drzewostanów wielo-gatunkowych o charakterzenaturalnym, z udzia³em olszyczarnej i jesionu wynios³ego

    37 037 Modrzewie leny 1971 5,06 Ba³tów Ba³tów fragment zespo³u lenegoo charakterze pierwotnymz udzia³em modrzewia polskie-go

    38 038 Polana Polichno stepowy 1974 9,45 M³odzawyDu¿e

    Piñczów zespó³ rolinnoci stepowej orazstanowiska licznych owadów¿yj¹ cych w warunkach stepo-wych

  • 27

    1 2 3 4 6 7 8 9 1039 039 Dalejów leny 1978 87,58 Jastrzêbie Bli¿yn wielogatunkowe drzewostany

    z udzia³em modrzewia polskie-go

    40 040 Milechowy leny 1978 133,73 Bolmin Chêciny zbiorowiska lene o cechachnaturalnych oraz kserotermicznezespo³y zarolowe i murawowez licznymi rolinami chronio-nymi

    41 041 KamieñMichniowski

    leny 1978 10,50 Michniów Bodzentyn wielogatunkowe zbiorowiskalene oraz wychodnie piaskow-ców dolnodewoñskich z cieka-w¹ rolinnoci¹ naskaln¹

    42 042 Wykus leny 1978 53,01 Wykus Bodzentyn,W¹ chock

    naturalne wielogatunkowezbiorowiska rolinne

    43 043 £ugi ornitologiczny 1981 90,23 Je¿owice W³oszczowa naturalny zespó³ wodno-b³otno--bagienny i leny z lêgowiskamii warunkami bytowania rzad-kich i chronionych ptaków

    44 044 Góra Rzepka przyrodynieo¿ywionej

    1981 9,09 Chêciny Chêciny wychodnie ska³ dewoñskichoraz pozosta³oci historycznychgórnictwa kruszcowego (rudo³owiu)

    45 045 Biesak-Bia³ogon przyrodynieo¿ywionej

    1981 13,08 Kielce Kielce wychodnie ska³ ordowickichi kambryjskich

    46 046 GóraDobrzeszowska

    leny 1982 24,57 Dobrzeszów £opuszno zespó³ naturalnych czynnikówprzyrodniczych jako integralnyelement unikalnego kompleksuprehistorycznych obiektówkultury materialnej

    47 047 Barcza przyrodynieo¿ywionej

    1984 14,57 Barcza Zagnañsk ods³oniêcie ska³ dolnodewoñ-skich, przede wszystkim tufi-tów, które stanowi¹ cennydowód wulkanizmu na terenieGór wiêtokrzyskich

    48 048 Barania Góra leny 1994 82,09 Oblêgorek Strawczyn las jod³owo-bukowy orazciekawa rolinnoæ runa lenego

    49 049 Ma³e Go³oborze leny 1994 20,44 Wronów Waniów zró¿nicowany morfologicznieobszar (grzbiety, zbocza, dolinygórskie, zaroniête blokowiskoskalne) dawne go³oborze,wychodnie interesuj¹ cych ska³kambru z przejawami minerali-zacji hematytowej

    50 050 Szczytniak leny 1994 6,03 Skoszyn Waniów ods³oniêcie kwarcytów górno-kambryjskich, go³oborze,fragment pierwotnej puszczybukowo-jod³owej

    51 051 KrêgiKamienne

    przyrodynieo¿ywionej

    1994 12,75 Tumlin MiedzianaGóra

    ods³oniêcie piaskowców dolno-triasowych, krajobraz, morfolo-gia, szata rolinna. wzgórzastanowi¹ cego otoczenie prawniechronionych zabytków kulturymaterialnej

    52 052 W¹wózw Ska³ach

    przyrodynieo¿ywionej

    1995 3,18 Ska³y,Czajêcice

    NowaS³upia,Waniów

    ods³oniêcie dolomitów rodko-wodewoñskich, morfologiai rolinnoæ w¹ wozu

    53 053 GóraSieradowska

    leny 1995 197,67 Siekierno Bodzentyn wielogatunkowe zbiorowiskalene

    54 054 KrzemionkiOpatowskie

    przyrodynieo¿ywionej+ leny

    1995 378,79 Magonie Bodzechów lady prehistorycznego górnic-twa podziemnego krzemieniaoraz wiele gatunków rolinrzadkich i chronionych

    55 055 Moczyd³o przyrodynieo¿ywionej

    1995 16,21 Jaworznia--Zagórze

    Piekoszów pozosta³oci górnictwa krusz-cowego w formie szpari szybików oraz fragmentyrolinnoci typu wapiennolub-nych muraw kserotermicznych

  • 28

    1 2 3 4 6 7 8 9 1056 056 Perzowa Góra przyrody

    nieo¿ywionej+ leny

    1995 33,08 Hucisko Strawczyn ods³oniêcie piaskowców triaso-wych oraz wielogatunkowydrzewostan z fragmentem¿yznej buczyny

    57 057 Piekie³koSzkuckie

    przyrodynieo¿ywionej

    1995 2,50 Szkucin RudaMaleniecka

    formy skalne zbudowane zezlepieñców dolnojurajskich orazliczne okaza³e dêby i sosny

    58 058 S³opiec leny 1995 8,18 S³opiec Daleszyce unikatowe zbiorowisko, cennezbiory rolinne oraz wiele rolinchronionych

    59 059 Ska³ypodAdamowem

    przyrodynieo¿ywionej

    1995 8,98 Adamów Brody wychodnie piaskowców dolno-jurajskich

    60 060 Ulów leny 1995 23,50 Ba³tów Ba³tów rzadkie i chronione gatunkirolin oraz cenne zbiorowiskalene

    61 061 Rosochacz leny 1997 30,44 Lubienia Brody rzadkie i chronione gatunkirolin oraz cenne zbiorowiskalene

    62 062 ChelosiowaJama

    przyrodynieo¿ywionej

    1997 25,83 Jaworznia Piekoszów jaskinia Chelosiowa Jamaz bardzo ró¿norodnymi formamikrasowymi

    63 063 GagatySo³tykowskie

    przyrodynieo¿ywionej

    1997 13,33 Wólka Plebañ-ska

    St¹ porków ods³oniêcia ska³ dolnojurajskichzawieraj¹ cych interesuj¹ ceminera³y i skamienia³oci,a tak¿e ró¿norodne formywystêpowania syderytu

    64 064 GóraJeleniowska

    przyrodynieo¿ywionej

    1997 15,56 Jeleniów Nowa S³upia wychodnie górnokambryjskich,grubo³awicowych piaskowcówkwarcytowych, tworz¹ ceosobliwe formy morfologicznei rumowiska typu go³oborzyoraz Dentario GlaudlosaeFogetum

    65 065 Ska³yw Krynkach

    przyrodynieo¿ywionej

    1997 25,10 Krynki Brody naturalne ods³oniêcia piaskow-ców dolnotriasowych, piaskow-ców wystêpuj¹ cych w formieska³ i ska³ek

    66 066 Wietrznia przyrodynieo¿ywionej

    1999 17,95 Kielce Kielce resztki wzgórza w PamieKadzielniañskim z wyrobiskiemwapieni dewoñskich

    67 067 Wolica przyrodynieo¿ywionej

    2000 2,78 Wolica Kielce obszar wyrobisk pogórniczychz profilem osadów dolnegowapienia muszlowego

    2. PROGRAM NATURA 2000


Paradygmaty - codzienność, nauki przyrodnicze, nauki społeczne

Paradygmaty - codzienność, nauki przyrodnicze, nauki społeczne

Przedmioty przyrodnicze

Przedmioty przyrodnicze

Szczegółowy opis osi priorytetowej Środowisko przyrodnicze ......Środowisko przyrodnicze i racjonalne wykorzystanie zasobów. 6. Kultura i dziedzictwo. 7. Infrastruktura transportowa.

Szczegółowy opis osi priorytetowej Środowisko przyrodnicze ......Środowisko przyrodnicze i racjonalne wykorzystanie zasobów. 6. Kultura i dziedzictwo. 7. Infrastruktura transportowa.

geografia lic 2 10 rmoracz.edu.pl/ed/geografia_lic_2_10_r.pdfX – Ludność Świata, cz.1 Zapisy podstawy programowej – Uczeń: 8. 1) analizuje, wyjaśnia i ocenia warunki przyrodnicze

geografia lic 2 10 rmoracz.edu.pl/ed/geografia_lic_2_10_r.pdfX – Ludność Świata, cz.1 Zapisy podstawy programowej – Uczeń: 8. 1) analizuje, wyjaśnia i ocenia warunki przyrodnicze

Into the wild - warsztaty przyrodnicze

Into the wild - warsztaty przyrodnicze

PROGRAM OCHRONY RODOWISKA DLA MIASTA KONINAbip.konin.eu/bipredaktor/uchwaly/nr307_pliki/pos.pdf · rodowisko przyrodnicze Tereny i obiekty chronione. Propozycja uytków ekologicznych

PROGRAM OCHRONY RODOWISKA DLA MIASTA KONINAbip.konin.eu/bipredaktor/uchwaly/nr307_pliki/pos.pdf · rodowisko przyrodnicze Tereny i obiekty chronione. Propozycja uytków ekologicznych

WALORY PRZYRODNICZE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO …

WALORY PRZYRODNICZE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO …

Jak korzysta z podrcznika - Podręczniki szkolne, e …sklep.wsip.pl/uploads/litb/1719_litb.pdfJak korzysta z podrcznika Po o enie i rodowisko przyrodnicze Polski. Po oenie Polski

Jak korzysta z podrcznika - Podręczniki szkolne, e …sklep.wsip.pl/uploads/litb/1719_litb.pdfJak korzysta z podrcznika Po o enie i rodowisko przyrodnicze Polski. Po oenie Polski

Katastrofy przyrodnicze

Katastrofy przyrodnicze

Środowisko przyrodnicze Górznieńsko - Włocławskie Centrum … · 2017-01-31 · Środowisko przyrodnicze Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego ... POŁOŻENIE Wschodnia

Środowisko przyrodnicze Górznieńsko - Włocławskie Centrum … · 2017-01-31 · Środowisko przyrodnicze Górznieńsko-Lidzbarskiego Parku Krajobrazowego ... POŁOŻENIE Wschodnia

Przedmioty przyrodnicze a Technologia Informacyjna i Komunikacyjna

Przedmioty przyrodnicze a Technologia Informacyjna i Komunikacyjna

Tik a projekty przyrodnicze

Tik a projekty przyrodnicze

Materiał edukacyjny - edukacja.barycz.pl · Walory przyrodnicze gminy Twardogóra - 4 - 1. Środowisko geograficzno – przyrodnicze gminy Twarodogóra. 1.1 Położenie i budowa

Materiał edukacyjny - edukacja.barycz.pl · Walory przyrodnicze gminy Twardogóra - 4 - 1. Środowisko geograficzno – przyrodnicze gminy Twarodogóra. 1.1 Położenie i budowa

Studia przyrodnicze UWr 2016/2017

Studia przyrodnicze UWr 2016/2017

Walory przyrodnicze Powiatu Wołowskiego

Walory przyrodnicze Powiatu Wołowskiego

PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ... - Zebicezebice.pl/downloads/prognoza_zebice_opis.pdf · 6.1 Położenie fizyczno – geograficzne, powiązania przyrodnicze, walory przyrodnicze

PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ... - Zebicezebice.pl/downloads/prognoza_zebice_opis.pdf · 6.1 Położenie fizyczno – geograficzne, powiązania przyrodnicze, walory przyrodnicze

Przyrodnicze azyle w miejskich przedszkolach

Przyrodnicze azyle w miejskich przedszkolach

CIEKAWE DOŚWIADCZENIA PRZYRODNICZE · CIEKAWE DOŚWIADCZENIA PRZYRODNICZE ZESZYT ĆWICZEŃ Opracowanie: Agnieszka Sturzebecher Ewa Bożek Jagoda Gawlik Izabela Wiśniewska

CIEKAWE DOŚWIADCZENIA PRZYRODNICZE · CIEKAWE DOŚWIADCZENIA PRZYRODNICZE ZESZYT ĆWICZEŃ Opracowanie: Agnieszka Sturzebecher Ewa Bożek Jagoda Gawlik Izabela Wiśniewska

Przedmioty przyrodnicze w podstawie programowej kształcenia ...

Przedmioty przyrodnicze w podstawie programowej kształcenia ...

K. J. Jakubowski, Muzea przyrodnicze

K. J. Jakubowski, Muzea przyrodnicze