Jakbudowadobrszko?Potencjaibarieryewaluacjiwowiacie

Program Wzmocnienia Efektywnoci Systemu Nadzoru Pedagogicznego i Oceny Jakoci Pracy Szkoy Etap III realizowany przez Orodek Rozwoju Edukacji w partnerstwie z Uniwersytetem Jagielloskim iEr Ewaluacji Sp. z o.o. w ramach III Priorytetu Programu Operacyjnego Kapita Ludzki, Dziaanie 3.1 wspfinansowane z Europejskiego Funduszu Spoecznego

Publikacja wspfinansowana ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

RECENZENTprof. dr hab. Joanna Madaliska-Michalak

SEKRETARZ REDAKCJIHanna Gemza

PROJEKT OKADKIJadwiga Burek

Wydanie I, Krakw 2015All rights reserved

Copyright by Orodek Rozwoju Edukacji

Ksika ani aden jej fragment nie mog by przedrukowywane bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwole na przedruk naley zwraca si do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagielloskiego.

e-ISBN 978-83-233-9285-9doi:10.4467/K9285.26/e/15.15.3821

Strona internetowa projektu: www.npseo.pl

Zapraszamy do wyraania opinii i zgaszania pyta do autorw serii wydawniczej Ewaluacja w nadzorze pedagogicznym za porednictwem forum npseo.plAdres internetowy forum: www.forum.npseo.plNazwa uytkownika: publikacjeSEOHaso: publikacjeSEO

Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloskiegoRedakcja: ul. Michaowskiego 9/2, 31-126 Krakwtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Orodek Rozwoju Edukacji00-478 WarszawaAleje Ujazdowskie 28www.ore.edu.pl

SPIS TRECI

Grzegorz Mazurkiewicz WSTP ......................................................................... 11

Anna Gocowska WPROWADZENIE .................................................. 13

CZ I EWALUACJA W OWIACIE. TEORETYCZNE ZAOENIA I OCENA STANU

Grzegorz Mazurkiewicz EWALUACJA JAKO NADZIEJA. GDY EDUKACJI POTRZEBA KULTUROWEJ ZMIANY ...................... 23

Henryk Mizerek DYSKRETNY UROK EWALUACJI CZY ON JESZCZE DZIAA? ..................................................... 39

Roman Dorczak TRANSFORMACJA KULTURY ORGANIZACYJNEJ SZK POLSKICH ROLA REFORMY SYSTEMU NADZORU PEDAGOGICZNEGO .............................. 55

Beata Cika CZTERY GENERACJE EWALUACJI A KONCEPCJA METODOLOGICZNA EWALUACJI WNADZORZE PEDAGOGICZNYM .................................................... 73

Agnieszka Borek, Tomasz Kasprzak, Bartomiej Walczak

EWALUACJA ZEWNTRZNA ZAOENIA IWYZWANIA ..............................................................

93

ukasz Kluz, Stefan Wlazo

CZY EWALUACJA ZEWNTRZNA JEST IMPULSEM DO ZMIAN WSZKOACH? ................. 111

6 Spis treci

Grzegorz Mazurkiewicz, Beata Cika

ZASTOSOWANIE IPLANOWANIE EWALUACJI WEWNTRZNEJ WSZKOLE (PLACWCE) CZYLI PO CO NAM EWALUACJA WEWNTRZNA IJAK J PRZYGOTOWA? ........................................ 117

Ewa Drozd ROLA IZADANIA WIZYTATORA WEWALUACJI ZEWNTRZNEJ ......................... 133

Joanna Koodziejczyk, Jakub Koodziejczyk

WIZYTATORZY OSWOJEJ PRACY WKONTEKCIE ICH NOWEJ ROLI ZAWODOWEJ ............................................................. 143

Bartomiej Walczak EWALUACJA OCZAMI SZKOY ............................... 169

CZ IIEWALUACJA W OWIACIE. WYMAGANIA PASTWA WOBEC SZK I PLACWEK

Dorota Kulesza ELEMENTARZ TWRCZEGO YCIA OKONCEPCJI PRACY SZKOY ................................ 191

Stefan Wlazo JAK BUDOWA KONCEPCJ PRACY SZKOY? .... 211

Barbara Bandoa BUDOWANIE KONCEPCJI PRACY SZKOY AZARZDZANIE SZKO PRZEZ WSPDZIAANIE ................................................... 215

Marek Kaczmarzyk KOLIZJA CZY SYMBIOZA? O KONSEKWENCJACH RNIC WSTRATEGIACH ROZWIZYWANIA PROBLEMW U NASTOLATKW IICH NAUCZYCIELI ................................................................ 225

Marta Chrabszcz SZKOA SPRZYJAJCA UCZENIU SI ................... 235

Joanna Grzymaa-Moszczyska, Ewa Stoecker

DLACZEGO WARTO PRZECIWDZIAA DYSKRYMINACJI WSZKOLE? .................................

251

Joanna Piasta-Siechowicz JAK SPRAWI, BY UCZNIOWIE SI UCZYLI? MODEL OCENIANIE WDIALOGU ...................... 267

Spis treci 7

Krystyna Gsiak-Pitkowska UCZENIE SI JEST DZIAANIEM PODEJMOWANYM PRZEZ UCZNIA. DOWIADCZENIA NAUCZYCIELI SZKOY PODSTAWOWEJ NR 64 IM. WADYSAWA BRONIEWSKIEGO WE WROCAWIU .................... 283

ukasz Srokowski AKTYWNO UCZNIW: WIADOMA NAUKA IBUDOWANIE POSTAW OBYWATELSKICH ......... 297

Justyna Nowotniak KULTURA WIZUALNA SZKOY JAKO ZWIERCIADO RESPEKTOWANIA NORM SPOECZNYCH WSZKOLE ...................................... 311

Jan uczyski PREWENCJA IPROFILAKTYKA SPOECZNA AWYCHOWANIE ....................................................... 325

Boena Kula KADY WIE, E WTEATRZE TRZEBA SI PRZYZWOICIE ZACHOWA PRACA NAUCZYCIELI GIMNAZJUM NAD ZMIAN ZACHOWANIA UCZNIW........................................ 341

Piotr Bogdanowicz SZKOY PROGRAMW INDYWIDUALNYCH TAKA DZIWNA NAZWA............................................ 355

Joanna Urbaska FUNKCJONOWANIE ZESPOW NAUCZYCIELI SPRZYJA ROZWOJOWI SZKOY ............................. 365

Joanna Koodziejczyk ISTOTA PROMOWANIA WARTOCI EDUKACJI ... 379

Zbigniew Kozaski ROLA PORADNICTWA EDUKACYJNO- -ZAWODOWEGO WPROMOWANIU WARTOCI EDUKACJI IUCZENIA SI PRZEZ CAE YCIE ... 395

Zbigniew Kozaski PROMOWANIE WARTOCI EDUKACJI CZY PROMOWANIE OFERTY SZKOY? POMIDZY RYNKIEM EDUKACYJNYM, ROZLICZALNOCI SZK AROZWOJEM EDUKACJI ................................................................... 417

8 Spis treci

Rafa Otrba PROMOWANIE WARTOCI EDUKACJI WKONTEKCIE ZBIERANIA DANYCH OLOSACH ABSOLWENTW SZK GIMNAZJALNYCH ..................................................... 433

Jolanta Szczeniak RODZICE PARTNERAMI SZKOY RAPORT PO EWALUACJI WPRAKTYCE SZKOLNEJ .................. 443

Elbieta Piotrowska-Gromniak, Zofia Grudziska

RODZICE NIEDOCENIANYMI PARTNERAMI SZKOY ........................................................................ 451

Ewa Szczerba RODZICE S PARTNERAMI NASZEJ SZKOY ...... 465

Leokadia Urbaniak INHIBITORY IINKUBATORY WE WSPPRACY WSPCZESNEJ SZKOY ZRODZICAMI .............. 473

Grzegorz Lech ZARZDZANIE JAKOCI W RAMACH SYSTEMU ZARZDZANIA WIEDZ NA PRZYKADZIE III LICEUM OGLNOKSZTACCEGO IM. UNII LUBELSKIEJ ................................................................ 481

Sawomir Osiski CZY EWALUACJA W EDUKACJI JEST ODPOWIEDZI NA PYTANIE, JAK ULEPSZA PRAC PLACWKI W ZMIENIAJCYM SI WIECIE? Z PERSPEKTYWY UCZCEJ SI SZKOY ........................................................................ 489

Iwona Sobieraj, Anna Kaczmarska

PROGRAM WSPIERAJCY EWALUACJ WEWNTRZN WSZKOLE. OD PROBLEMU/POMYSU DO REALIZACJI ...................................... 501

Sawomira Czarnecka WYKORZYSTANIE DWUCZYNNIKOWEGO MODELU MOTYWOWANIA NAUCZYCIELI DO INNOWACYJNOCI JAKO NARZDZIA WSPOMAGAJCEGO ZARZDZANIE SZKO ISUCEGO JEJ ROZWOJOWI .............................. 511

Spis treci 9

CZ IIIEWALUACJA W OWIACIE. PERSPEKTYWY I REFLEKSJE

Jay Shuttleworth, William Gaudelli

EKOLOGICZNE I SPOECZNE USYTUOWANIE DOBRYCH SZK ...................................................... 523

John M. Fischer PRACA NAUCZYCIELA: WSPPRACA, OBSERWACJA I SAMOKSZTACENIE JAKO KLUCZOWE POJCIA DLA UCZCYCH SI SZK .......................................................................... 541

Bruria Schaedel, Yovav Eshet

SPOSTRZEENIA NAUCZYCIELI DOTYCZCE ZAANGAOWANIA RODZICW WSZKOACH PODSTAWOWYCH: PRAKTYKI IBARIERY .......... 557

Tony Townsend, Neil Dempster, Greer Johnson, Jane Wilkinson, Anne Bayetto

DYREKTORZY SZK JAKO LIDERZY NAUKI CZYTANIA IPISANIA: STUDIA PRZYPADKW DOTYCZCE PRZYWDZTWA ZWYZNACZONYM CELEM ...................................... 585

Ulrich Hammerschmidt POWIKANIA SYSTEMOWE NA GRANICY SZKOY INADZORU SZKOLNEGO ......................... 631

Ewa Sobr BARDZO WYSOKI POZIOM SPENIANIA WYMAGA PRZEZ SZKOY IPLACWKI DROGA ROZWOJU EDUKACJI CZY TRUDNY DYLEMAT WIZYTATORA? (ANALIZA PRZYKADW DOBREJ PRAKTYKI) .................... 645

Elbieta Peka-Pryszcz DOBRE PRAKTYKI JAKO FUNDAMENT BUDOWANIA SYSTEMU JAKOCI PRACY POLSKICH PLACWEK TO DZIAANIA STANDARDOWE CZY IDEALNE? ............................ 655

Magdalena Tdziagolska, Tomasz Kasprzak

BADANIA WASNE NAUCZYCIELI MOLIWO ROZWOJU IELEMENT PROFESJONALIZACJI ............................................... 663

10 Spis treci

Krystyna Adako KOMPLEKSOWY SYSTEM DOSKONALENIA NAUCZYCIELI SZANS NA ROZWJ POLSKIEJ SZKOY ........................................................................ 679

Beata Domerecka BADANIE WDZIAANIU IJEGO MIEJSCE WWYMAGANIACH PASTWA ............................... 691

Magdalena Swat-Pawlicka WYJD ZA DRZWI, KORCZAK! ANALIZA DANYCH ZEBRANYCH WPROCESIE EWALUACJI ZEWNTRZNEJ WKONTEKCIE PROCESU KSZTATOWANIA SI PODMIOTOWOCI UCZNIA WPOLSKIEJ SZKOLE ........................................................................ 703

O AUTORACH .............................................................. 723

WSTP

Uczenie si to zdolno, ktra decyduje o tym, e jestemy ludmi. Edukacja jest procesem rozwojowym zachodzcym w rnych kontekstach i sytuacjach, ale w no-woczesnych spoeczestwach w bardzo duym stopniu ujtym w ramy formalnych systemw owiatowych. Jako tych systemw od lat stanowi przedmiot wzmoone-go zainteresowania pastw, spoeczestw i obywateli, dlatego w rny sposb bada si j, opisuje i poprawia. Wierzymy, e im lepsze mamy szkoy, tym wiksza nasza szansa na sukces indywidualny i zbiorowy.

Jako edukacji to temat trudny i nierzadko kontrowersyjny, wymykajcy si pro-stym diagnozom, czsto niemoliwy do zbadania tu i teraz, poniewa na rezulta-ty uczenia si i nauczania przychodzi czasem dugo poczeka. Jednak przy uyciu rnych narzdzi prbujemy t jako sprawdza, a nawet porwnywa. Tyle jednak opinii, ile perspektyw i narzdzi, bardzo trudno wic ustali, jak jest naprawd i co naley z tym zrobi.

Kto potrafi odpowiedzie na pytanie: jaka jest polska szkoa? Dla wielu naukow-cw z caego wiata nie ulega wtpliwoci, e nasze szkoy s bardzo dobre1. W Polsce za sycha niedowierzanie, czsto narzekania. Z jednej strony mamy nieze wyniki testw midzynarodowych i analizy ekspertw, z drugiej nud, pasywno, dyskry-minacj i agresj. Dysponujemy coraz lepsz infrastruktur i wyposaeniem szk przy jednoczesnym braku kreatywnoci w wykorzystaniu ich podczas lekcji. Mimo i wikszo kadry nauczycielskiej doskonali swe umiejtnoci, wci jedna trzecia za-trudnionych nauczycieli nie uczestniczy w adnej formie doskonalenia zawodowego. Jak to opisa, jak zrozumie, jak dziaa na rzecz poprawiania jakoci?

Przede wszystkim naley dziaa rwnoczenie odgrnie i oddolnie. Tworzy warunki, zachca i wspiera dyrektorw, nauczycieli, organy prowadzce i lokalne spoecznoci, aby wzili odpowiedzialno za jako swych szk. To o wiele wa-niejsze ni jasny, a przez to uproszczony, obraz szkolnictwa w Polsce. Z pewnoci jest on zrnicowany, stanowi swoisty patchwork, ale najwaniejsze, abymy wzili

1 Badania PISA systematycznie pokazuj coraz lepsze wyniki polskich uczniw na tle rwienikw z innych krajw OECD. Grupa PEARSON uznaa nas za 10. system edukacyjny na wiecie, a Amanda Ripley w ksice The Smartest Kids in the World stawia nas za przykad wraz z Finlandi i Singapurem.

12 Wstp

odpowiedzialno za swj fragment, co odbije si na jakoci caoci, zwaszcza jeli dziaania te bd strategicznie planowane i koordynowane.

W Polsce podjto prb stworzenia mechanizmu koordynujcego wsplne dzia-ania, dajcego dostp do informacji i umoliwiajcego racjonalny proces decyzyjny na rnych poziomach (od pojedynczej szkoy do caego kraju). W 2009 roku dziki wprowadzeniu wewntrznej i zewntrznej ewaluacji owiaty zmianie uleg sposb sprawowania nadzoru pedagogicznego. W ramach projektu Program wzmocnienia efektywnoci systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakoci pracy szkoy, realizo-wanego przez Orodek Rozwoju Edukacji, Uniwersytet Jagielloski i Er Ewaluacji, wspfinansowanego z Europejskiego Funduszu Spoecznego, przygotowano i wpro-wadzono system ewaluacji owiaty. Zaproszono wszystkich do refleksji nad codzien-n praktyk i tym, co mona poprawi. Dyrektorzy i nauczyciele uzyskali moliwo wykorzystywania danych w procesie doskonalenia wasnej pracy.

Ta ksika jest prb pokazania z rnych perspektyw tego, co wydarzyo si w cigu ostatnich szeciu lat. Z pewnoci pomoe ona w lepszym zrozumieniu istoty ewaluacji w polskim systemie owiatowym. W czci pierwszej prezentujemy teore-tyczne zaoenia i niektre rezultaty wprowadzenia ewaluacji w Polsce. Tumaczymy przesanki rozmaitych decyzji, pokazujemy konkretne rozwizania i analizujemy rne opinie o systemie. W czci drugiej przedstawiamy dobre praktyki i dziaania wice si z konkretnymi wymaganiami pastwa wobec szk i placwek, wczci trzeciej za poznajemy perspektyw innych krajw oraz dzielimy si refleksjami wy-nikajcymi z analiz wynikw ewaluacji i jej procedur.

Zapraszam do lektury.

Grzegorz Mazurkiewicz

WPROWADZENIE

EWALUACJA W NADZORZE PEDAGOGICZNYM

Od 7 wrzenia 1991 roku do III etapu projektu Program wzmocnienia efektywnoci systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakoci pracy szkoy (rys historyczny i istota zmian)

Geneza modernizowanego nadzoruPrzez wiele lat polska edukacja bya oparta na regulacjach Dekretu z dnia 23 marca 1956 r. oobowizku szkolnym i Ustawie z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu owiaty i wychowania oraz wielu obowizujcych wwczas aktach wykonawczych. Po przeomie roku 1989 postpujca w Polsce demokratyzacja ycia spoeczno-politycz-nego przyniosa potrzeb reformy systemu edukacji, tak aby system ten mg twrczo odpowiedzie na wyzwania cywilizacyjne, a take na aspiracje i potrzeby pojedyn-czego obywatela. Takie zmiany wymagay nowych ram prawnych. W dniu 7wrze-nia 1991 roku uchwalono ustaw o systemie owiaty, ktra zastpujc anachroniczne przepisy, miaa sprzyja podanym kierunkom rozwoju tego systemu.

W artykule 33 ustawy okrelono rwnie zakres nadzoru pedagogicznego. Nadzr ten odnosi si w szczeglnoci do:

1) oceniania stanu i warunkw dziaalnoci dydaktycznej, wychowawczej i opie-kuczej szk, placwek i nauczycieli;

2) analizowania i oceniania efektw dziaalnoci dydaktycznej, wychowawczej iopiekuczej oraz innej dziaalnoci statutowej szk i placwek;

3) udzielania pomocy szkoom, placwkom i nauczycielom w wykonywaniu ich zada dydaktycznych, wychowawczych i opiekuczych;

4) inspirowania nauczycieli do innowacji pedagogicznych, metodycznych i orga-nizacyjnych.

Jego celem jest sprzyjanie poprawie jakoci edukacji, rozumianej jako integralny proces wychowania i ksztacenia, a zamierzonym skutkiem podniesienie poziomu edukacji spoeczestwa i wyrwnanie szans edukacyjnych.

14 Wprowadzenie

Umocowanie prawne nadzoru, w szczeglnoci jego zakres, nie ulego dotychczas adnej zmianie, natomiast poszukujc najlepszych rozwiza sposobu jego sprawowa-nia, wydawano kolejne akty wykonawcze do ustawy. Rozporzdzenie w sprawie nad-zoru pedagogicznego byo zmieniane pi razy w 1991, 1996, 1999, 2004 i 2006 roku. Nie uzyskano jednak zadowalajcej sprawnoci i skutecznoci nadzoru.

Ju w 2003 roku Instytut Spraw Publicznych rekomendowa konieczno koor-dynacji dziaalnoci kuratoriw owiaty w zakresie nadzoru pedagogicznego. Wpo-wstaej w 2005 roku Strategii rozwoju edukacji na lata 20072013 zapisano potrzeb zmian w nadzorze, zapewniajcych autonomi dziaania dyrektora szkoy lub placw-ki, samorzdu terytorialnego i nadzoru pedagogicznego (pastwowego), poczon ze zdefiniowaniem zakresu odpowiedzialnoci. Postulowano precyzyjne okrelenie kom-petencji kadego z tych organw. Przeprowadzona w tym czasie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej diagnoza systemu owiaty potwierdzia brak zobiektywizowanej, zewntrznej oceny pracy szk. Wykazano brak spjnych mechanizmw, narzdzi oraz metodologii pozwalajcych na systematyczne i obiektywne dokonywanie oceny jakoci pracy szkoy przez organ sprawujcy nadzr pedagogiczny. Wobec braku jed-nolitych zasad nadzr ten w poszczeglnych wojewdztwach by sprawowany wspo-sb uznany za waciwy przez miejscowego kuratora owiaty. Wpywao to na brak po-rwnywalnoci uzyskiwanych wynikw, a tym samym ograniczao jego uyteczno wkreowaniu polityki owiatowej pastwa.

Wnioski z przedstawionych powyej analiz wpyny na zaplanowanie w 2007roku, w ramach PO KL na lata 20072013 w priorytecie: Wysoka jako systemu owiaty, dziaania: Modernizacja systemu nadzoru pedagogicznego. Zmiana jest realizowana wprojekcie systemowym Program wzmocnienia efektywnoci systemu nadzoru peda-gogicznego i oceny jakoci pracy szkoy. Jego gwnym celem jest wspomaganie wdraa-nia nowego modelu nadzoru pedagogicznego w polskiej owiacie. Ramy/umocowanie prawne do planowanej zmiany stanowi nowe rozporzdzenie w sprawie nadzoru pe-dagogicznego z 7 padziernika 2009 roku.

Zaoenia ideoweCelem zmodernizowanego systemu nadzoru pedagogicznego jest dostarczenie przed-szkolom, szkoom i placwkom owiatowym informacji wspierajcych je wrozwoju, a dziki ujednoliceniu zbierania danych o caym systemie owiatowym uatwienie prowadzenia skutecznej polityki edukacyjnej w Polsce.

Przedmiot nadzoru Ministerstwo Edukacji Narodowej zdefiniowao wymagania wobec przedszkoli, szk i placwek owiatowych dotyczce najrniejszych dziedzin ich pracy: od wy-nikw nauczania, realizacji obowizujcej podstawy programowej, przez rozwijanie aktywnoci i umiejtnoci spoecznych uczniw, wspprac z rodzicami, po orga-nizacj pracy szkoy/placwki, w tym jej wyposaenie dydaktyczne. S one dopre-cyzowaniem m.in. art. 1, 4 i 33 ustawy o systemie owiaty oraz art. 6 i 42 ustawy

Wprowadzenie 15

Karta Nauczyciela, a take licznych aktw wykonawczych do tych ustaw. Wymagania stymulujce podejmowanie przez przedszkola, szkoy i placwki owiatowe konkret-nych dziaa pomagaj im sprosta wyzwaniom wspczesnoci, nieznanym jeszcze kilka dekad temu. Wskazuj podany kierunek rozwoju szk i placwek. Przez jas-ne zdefiniowanie przedmiotu nadzoru i swoj transparentno powinny da nadzo-rowanym poczucie bezpieczestwa.

Organizacja nadzoruDotychczas nadzr by wypeniany przez trzy zintegrowane funkcje przypisane or-ganowi sprawujcemu nadzr pedagogiczny: diagnostyczn (oceniajc), kontroln i wspierajc. Fundamentalnym zaoeniem nowych rozwiza jest rozgraniczenie tych trzech zada nadzorczych:

a) ewaluacji (zewntrznej lub wewntrznej) polegajcej na praktycznym badaniu oceniajcym, przeprowadzanym w szkole lub placwce;

b) kontroli, tj. dziaania organu sprawujcego nadzr pedagogiczny prowadzone-go w szkole lub placwce w celu oceny stanu przestrzegania przepisw prawa dotyczcych dziaalnoci dydaktycznej, wychowawczej i opiekuczej oraz in-nej dziaalnoci statutowej szk i placwek;

c) wspomagania, czyli dziaania organu sprawujcego nadzr pedagogiczny ma-jcego na celu inspirowanie i intensyfikowanie w szkoach i placwkach owia-towych procesw sucych poprawie i doskonaleniu ich pracy, ukierunkowa-nych na rozwj uczniw i wychowankw.

Ewaluacja to jeden z filarw nowego systemu nadzoru pedagogicznego polskich szk i placwek owiatowych. Powinna inspirowa do wprowadzania zmian i nowa-torskich rozwiza.

Szkoy i placwki zobligowano do prowadzenia, przez zespoy nauczycieli, ewa-luacji wewntrznej w odniesieniu do zdiagnozowanych istotnych potrzeb. Uznano, e w rozwoju szk i deniu do podnoszenia jakoci edukacji niezbdna jest autore-fleksja i analiza wasnych dziaa dokonywana przez nauczycieli i dyrektorw szk. Prawodawca pozostawi dyrektorom szk i radom pedagogicznym szerok auto-nomi decydowania o tym, kiedy i w jakim zakresie przeprowadza autoewaluacj. Analizujc swoj prac, nauczyciele i dyrektorzy mog si rwnie inspirowa wy-maganiami zdefiniowanymi przez pastwo, zastanawiajc si, w jakim stopniu dzia-ania podejmowane w ich szkole/placwce wpisuj si w te wymagania. Zawieraj one bowiem bezporednie odniesienia do wartoci edukacyjnych szkoy, takich jak uwzgldnianie moliwoci rozwojowych uczniw, ich ch uczestniczenia w zaj-ciach, ksztatowanie waciwych postaw i zachowa spoecznych, motywowanie czy wreszcie osiganie przez uczniw dobrych wynikw. Odpowiednio przeprowa-dzona ewaluacja wewntrzna daje odpowied na dwa zasadnicze pytania: na jakim etapie jest szkoa i w jakim kierunku powinna pj, aby si dalej rozwija. Chodzi o to, aby badanie ewaluacyjne, bdc elementem codziennej praktyki szkolnej, do-starczao informacji, ktre pomog dyrektorowi i nauczycielom podejmowa susz-

16 Wprowadzenie

ne decyzje prorozwojowe, wspierajce w szkoach i innych placwkach owiatowych rozwj profesjonalnej kultury organizacyjnej.

Jako pracy szk jest take badana przez organ nadzoru pedagogicznego w pro-cesie ewaluacji zewntrznej. Badanie przeprowadza si na podstawie jawnych na-rzdzi i procedur, jednolitych dla poszczeglnych typw szk i placwek owiato-wych, dostpnych dla nich na platformie systemu ewaluacji owiaty. Ma dostarcza szkoom danych umoliwiajcych efektywny rozwj organizacyjny. Wan funkcj ewaluacji zewntrznej, wynikajc z upublicznienia jej wynikw, jest suenie rodzi-com i uczniom w zdobywaniu informacji o szkoach i placwkach owiatowych. Ma to zachca ich do wikszego angaowania si w ycie szkoy, umoliwia im realny wpyw na jej dziaalno.

Ewaluacja dzieli si na trzy etapy: przygotowawczy, bada i analiz. W kadym z nich uwzgldniono demokratyczno procesu, zapewniajc rwnoprawny udzia wbadaniu szkoom i wszystkim podmiotom tworzcym ich otoczenie.

Wizytatorzy do spraw ewaluacji zapoznaj si z dokumentami dostarczonymi przez dyrekcj, ale te z innymi materiaami informacyjnymi dotyczcymi danej szkoy czy placwki, na przykad ze stron internetow. W porozumieniu z dyrekto-rem szkoy ustalaj harmonogram badania.

Kolejny etap, trwajcy maksymalnie pi dni, to zbieranie danych w szkole. Wbadaniu ewaluacyjnym bierze udzia nie tylko kierownictwo szkoy. Wizytatorzy rozmawiaj i przeprowadzaj ankiety wrd reprezentantw rnych grup szkolnej spoecznoci: nauczycieli i innych pracownikw, uczniw i ich rodzicw, a take przedstawicieli instytucji wsppracujcych ze szko (np. samorzdu, organizacji pozarzdowych, domw kultury czy sub mundurowych). Wizytatorzy prowadz te obserwacje: w trakcie lekcji i zaj pozalekcyjnych, na przerwach, na boisku szkolnym i w bezporednim otoczeniu szkoy.

W wyniku analizy uzyskanych/zebranych danych powstaje raport z ewaluacji. Jego wstpna wersja jest przedstawiana dyrektorowi i czonkom rady pedagogicznej szkoy, ktrzy wwczas mog zgosi swoje uwagi. Po ich uwzgldnieniu lub odrzuceniu opra-cowywany jest ostateczny raport, ktry trafia do dyrektora i organu prowadzcego szko-/placwk. Zostaje te udostpniony w Internecie na stronie http://www.npseo.pl.

Realizacja projektu wpyna na zmodernizowanie narzdzi stosowanych wnad-zorze. Wikszo czynnoci wyposaeni w laptopy wizytatorzy realizuj na interne-towej platformie systemu ewaluacji owiaty, na ktrej zamieszczono narzdzia ba-dawcze do poszczeglnych typw szk i placwek owiatowych. Platforma posiada funkcje pozwalajce na programowanie ewaluacji. Uatwia analiz pozyskanych wtoku badania danych oraz formuowanie raportu. Jest rwnie narzdziem wspo-magajcym realizowanie przez wizytatorw kuratoriw owiaty planowych kontroli. Zadania te s realizowane na podstawie jednolitych w caym kraju, jawnych, wypra-cowanych przy udziale wizytatorw arkuszy kontroli.

Istot nowych rozwiza stanowi ograniczanie roli wspomagajcej organu sprawujcego nadzr pedagogiczny na rzecz instytucji owiatowych majcych wstatutowych zadaniach wsparcie nauczycieli. Postanowiono ograniczy funkcj

Wprowadzenie 17

wspierajc kuratora owiaty, czyli organu, ktry prowadzi w szkoach/placwkach dziaania kontrolno-oceniajce. Zadania te w szerszym ni dotychczas zakresie po-wierza si placwkom doskonalenia nauczycieli, bibliotekom pedagogicznym ipo-radniom psychologiczno-pedagogicznym oraz innym poradniom specjalistycz-nym. Dokonano zmiany przepisw, tak aby moliwe byo dostosowywanie dziaa tych placwek do rzeczywistych potrzeb szk, uwzgldniajcych wnioski z nad-zoru pedagogicznego, wyniki egzaminw zewntrznych oraz wymogi wynikajce z koniecznoci speniania przez instytucje owiatowe wymaga pastwa. Chodzi oto, aby zakres wsparcia wynika z analizy indywidualnej sytuacji szkoy i odpo-wiada na jej specyficzne potrzeby, ale te o to, by w szkole czy placwce otwarcie te potrzeby artykuowano. Takiemu otwarciu w naturalny sposb nie sprzyja sytuacja, kiedy wspomagania udziela ten sam organ, ktry przeprowadza kontrol i ocenia jako oraz efektywno podejmowanych dziaa. Wprowadzana zmiana eliminuje powan barier i tym samym otwiera szko/placwk na moliwo skorzystania z zewntrznego wsparcia.

Osignicia projektu

Wsparcie zmianyBezprecedensowa jest skala dziaa podejmowanych w celu wsparcia osb realizu-jcych zadania nadzoru. Dziaajcy w imieniu organu sprawujcego nadzr peda-gogiczny wizytatorzy, zanim podejm dziaania nadzorcze z zakresu ewaluacji ze-wntrznej, przechodz szkolenie w wymiarze 160 godzin, w tym 120 godzin teorii i40 godzin praktyki. W codziennej pracy korzystaj z platformy internetowej syste-mu ewaluacji owiaty. Uzyskuj biece wsparcie poprzez udostpnian nieodpatnie literatur, udzia w konferencjach regionalnych i krajowych oraz wyjazdach studyj-nych. Po dwch latach prowadzenia ewaluacji uczestnicz w co najmniej trzydnio-wym szkoleniu doskonalcym, podczas ktrego m.in. otrzymuj informacj zwrotn o jakoci redagowanych raportw i o tym, jak w szkoach i placwkach, w ktrych prowadzili ewaluacj zewntrzn, bya odbierana ich praca.

Dla nauczycieli oraz dyrektorw przedszkoli, szk i placwek owiatowych na terenie caego kraju prowadzone s szkolenia przygotowujce ich do prowadzenia ewaluacji wewntrznej.

Wizytatorzy zapraszani s do udziau w programowaniu szkole doskonalcych, w ktrych pniej bior udzia. Zdecydowana wikszo wdraanych zmian, zarw-no w zakresie stosowanych narzdzi, jak i konceptualizacji badania, jest wypraco-wywana wsplnie z wizytatorami i wyrniajcymi si dyrektorami poszczeglnych typw szk i placwek. Istotne znaczenie ma informacja zwrotna dotyczca niedo-skonaoci narzdzi czy procedur.

Wypracowano przestrze do wzajemnego uczenia si. Prowadzone s regularne spotkania z kadr zarzdzajc kuratoriw owiaty i cznikami regionalnymi wi-zytatorami, ktrzy porednicz m.in. w aktualizowaniu wiedzy wizytatorw do spraw ewaluacji z zakresu zmian w procedurach i narzdziach badania.

18 Wprowadzenie

Zarwno w projekcie Program wzmocnienia efektywnoci systemu nadzoru peda-gogicznego i oceny jakoci pracy szkoy. Etap III, jak i w trakcie wsppracy z projektem systemowym System doskonalenia nauczycieli oparty na oglnodostpnym komplek-sowym wspomaganiu szk przygotowuje si pracownikw placwek doskonalenia nauczycieli, poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz bibliotek pedagogicznych do udzielania szkoom i placwkom wsparcia w zakresie wypeniania wymaga pa-stwa, prowadzenia ewaluacji wewntrznej, ale take do wykorzystywania wynikw nadzoru i egzaminw zewntrznych w formuowaniu, wsplnie ze rodowiskiem szkoy/placwki, rekomendacji sprzyjajcych ich rozwojowi.

System modernizacji nadzoru pedagogicznego zapewnia przygotowanie pracow-nikw organw prowadzcych szkoy, w tym przede wszystkim jednostek samorz-du terytorialnego, do wykorzystywania wynikw nadzoru w celu kreowania lokalnej polityki owiatowej czy budowania regionalnych strategii rozwoju owiaty, ale take udzielania szkole/placwce pomocy w tworzeniu najlepszych warunkw pracy.

Doskonalenie procesuWartoci tej zmiany jest fakt, e, w przeciwiestwie do poprzednich, jest dugo przygotowywana i wdraana z wykorzystaniem dobrych dowiadcze stosowanych w innych krajach. Rozporzdzenie z 7 padziernika 2009 roku, dajce ramy prawne zmianom w systemie nadzoru pedagogicznego, zostao poprzedzone prawie dwulet-nim okresem przygotowawczym, w ktry zaangaowano zarwno praktykw (dy-rektorw, nauczycieli, wizytatorw), jak i ekspertw z zakresu socjologii, pedagogiki, prawa, etyki, zarzdzania zmian i zarzdzania w owiacie. Pierwszy rok by swego rodzaju pilotaem zmiany, bo ewaluacje zewntrzne prowadzono wycznie wszko-ach, ktre dobrowolnie poddaway si badaniu. Przy monitorowaniu wdraanej zmiany kontynuowana jest wsppraca z wybitnymi specjalistami zarwno z Polski, jak i caego wiata, co sprzyja jej doskonaleniu. Kolejne etapy realizacji projektu za-pewniaj przejcie caego podanego cyklu warunkujcego powodzenie zmiany, od planowania, przez wdraanie, monitorowanie i korekt, a do jej utrwalenia w przy-szoci.

Uspoecznienie Zaangaowanie wewntrz organizacji wszystkich uczestnikw procesu oraz pozy-skanie sojusznikw zewntrznych jest warunkiem koniecznym uzyskania wysokiej jakoci pracy. Uspoecznienie procesu oceniania efektywnoci podejmowanych dziaa zwiksza szans na jakociowy rozwj szk i placwek. Oprcz rodowiska wewntrznego szkoy (kierownictwa, nauczycieli, pracownikw niepedagogicznych, uczniw), o szansach jej rozwoju codziennie w okoo 400 miejscach w Polsce bo tyle dziaa zespow ewaluacyjnych rozmawiaj jej partnerzy, szeroko rozumiane rodowisko zewntrzne, z akcentem na rodowisko rodzicw.

Wprowadzenie 19

TransparentnoZ uwagi na wan rol edukacyjn wdraanej zmianie suy rwnie fakt upublicz-nienia narzdzi nadzoru, zarwno kontroli, jak i ewaluacji, oraz raportw z ewaluacji zewntrznej. Trudno sobie bowiem wyobrazi odpowiedzialnego dyrektora, ktry po opublikowaniu arkusza kontroli nie porwna stanu faktycznego z oczekiwanym i wrazie potrzeby nie wprowadzi korekty, zanim kontrola do niego dotrze. W przy-padku narzdzi ewaluacji ich konstrukcja wskazuje na istot wymaga, co powin-no uatwi ich waciwe rozumienie. Zamieszczane w Internecie raporty z ewaluacji wszystkich szk i placwek dostpne s dla kadego z dowolnego miejsca na ziemi, co umoliwia m.in. porwnanie, jak z danym problemem radz sobie inni, w jaki sposb speniaj stawiane im przez pastwo wymagania.

ObiektywizmWyposaona w narzdzia nadzoru platforma systemu ewaluacji owiaty ogranicza margines subiektywizmu wizytatora, chocia nie czyni go bezwolnym. Kady kolejny krok wizytatora, zmierzajcy do ostatecznych podsumowa ewaluacji zewntrznej szkoy/placwki, znajduje oparcie w ujawniajcych si danych rdowych. W przy-padku kontroli planowych stwierdzenie dziaalnoci szkoy niezgodnej z obowizu-jcym stanem prawnym powoduje generowanie zalece do realizacji.

Reasumujc, naley uzna, e to pocztek drogi, ale drogi we waciwym kierunku i przemierzanej inaczej ni dotychczas.

Dziki dziaaniom projektowym wdraany model nadzoru pedagogicznego uzy-skuje konkretne wsparcie. W trakcie realizacji projektu:

prowadzona jest platforma internetowa; zbudowano i wci doskonali si narzdzia do prowadzenia nadzoru pedago-

gicznego ewaluacji zewntrznej i wewntrznej oraz kontroli; stworzono model caociowego i czciowego (problemowego) badania jako-

ci pracy szkoy; zbudowano baz zbir narzdzi do badania zgodnoci dziaalnoci szk

iplacwek z przepisami prawa; podnoszone s kompetencje osb sprawujcych nadzr pedagogiczny

(w szczeglnoci dyrektorw szk i placwek oraz pracownikw nadzoru) wzakresie naoonych na nich zada;

przygotowywane s instytucje odpowiedzialne w duej mierze za udzielanie szkole pomocy w wypenianiu wymaga pastwa w celu uzyskiwania wysokiej efektywnoci pracy;

opracowano materiay dydaktyczne wykorzystywane m.in. w szkoleniach do-tyczcych ewaluacji, druki publikacji na temat ewaluacji w szkole oraz rozpo-wszechniono je wrd osb sprawujcych nadzr pedagogiczny;

zorganizowano i nadal organizuje si liczne konferencje upowszechniajce dla pracownikw kuratoriw owiaty, dyrektorw szk i placwek oraz rodowi-ska owiatowego;

20 Wprowadzenie

przeprowadzono i wci prowadzi si liczne dziaania promocyjno-informa-cyjne (strona internetowa, internetowe fora dyskusyjne dla wizytatorw, dy-rektorw szk i placwek);

opracowywane s raporty z nadzoru pedagogicznego na poziomie wojewdz-twa i kraju.

Bilans wprowadzanej zmiany jest bardzo bogaty. Wszystkie dziaania wdra-ajce nowy model nadzoru prowadzone s rwnoczenie w skali caego kraju. Wykorzystywane wyniki monitorowania, ewaluacji czy przeprowadzanych bada po-zwalaj na cige doskonalenie narzdzi nadzoru i programw szkoleniowych, adre-sowanych zarwno do wizytatorw, jak i dyrektorw oraz nauczycieli. Nieprzerwanie prowadzona jest ewaluacja dziaa wizytatorw wykonujcych ewaluacje zewntrzne. Wszystko to stanowi zapewne si tej zmiany, ale wobec braku moliwoci budowania na dowiadczeniach z przeszoci istnieje ryzyko popeniania bdw. Dlatego wpro-wadzana zmiana jest i nadal powinna by nieustannie modyfikowana i doskonalona.

Istotnym elementem w budowaniu zmiany jest ocena skutecznoci jej dziaania. Czste zmiany w nadzorze spowodoway przewiadczenie o nieopacalnoci podej-mowania kolejnych wysikw. Mimo to pracownicy szk i placwek owiatowych, w ktrych ju pojawili si ewaluatorzy zewntrzni, bardzo pozytywnie wyraaj si na temat tego systemu. Okazuje si, e pomimo wczeniejszych obaw ewalua-cja dostarcza potrzebnych informacji, a sam proces ich zbierania nie zakca pracy uczniw i nauczycieli. Szczeglnie ceniona jest demokratyczno prowadzonych ba-da. Jedynie 0,9% badanych dyrektorw i nauczycieli (ktrzy przeszli proces ewa-luacji iwyrazili opini na jego temat) odpowiedziao, e ewaluacja jest bezuytecz-na. Ponad 80% nauczycieli i dyrektorw zapytanych o sens ewaluacji stwierdzio, e to forma nadzoru pedagogicznego wspomagajca rozwj szk i innych placwek owiatowych. Wymaga jeszcze doskonalenia, ale ma sens i daje szans na popraw efektywnoci pracy szkoy.

Anna Gocowska

CZ I EWALUACJA W OWIACIE. TEORETYCZNE ZAOENIA I OCENA STANU

GRZEGORZ MAZURKIEWICZ

EWALUACJA JAKO NADZIEJA. GDY EDUKACJI POTRZEBA KULTUROWEJ ZMIANY

A b s t r a k t:Spoeczestwa i rzdy daj wyraz swojemu przekonaniu o niezwykle wanej roli systemw edukacji dla ycia spoecznego (a zwaszcza gospodarczego), inwestujc olbrzymie rodki finansowe i podejmujc kolejne wysiki w celu reformowania szkolnictwa. Jednym za najbar-dziej popularnych mechanizmw poprawy jakoci szk w ostatnich latach jest ewaluacja, ktra zostaa wprowadzona do nadzoru pedagogicznego w Polsce w roku 2009. W niniej-szym artykule przedstawiono gwne nurty w myleniu o ewaluacji oraz opisano specyfik ewaluacji w edukacji w polskim kontekcie. Jednoczenie autor dyskutuje potencja rozwojo-wy ewaluacji i pojawiajce si bariery. Zastanawiajc si nad przyszoci ewaluacji w Polsce, stawia pytania, na ktre naley sobie odpowiedzie, chcc powiksza moliwoci wspie-rania rozwoju systemu edukacji i jakoci procesw zachodzcych w szkoach i placwkach przez ewaluacj. Konkluzj tekstu stanowi stwierdzenie, e dialog jest ludzk egzystencjaln koniecznoci, a demokratyczna ewaluacja ten dialog umoliwia.

There is no darkness but ignorance.Nie ma ciemnoci, ale ignorancja.

W. SzekspirWieczr Trzech Krli (akt 4, scena 2)

WPROWADZENIE

Edukacja to proces, ktry pozwala ludziom na nieograniczony rozwj. Dziki ucze-niu si ipracy jestemy wstanie przekracza granice, rozwizywa problemy, stawa si kim innym, i to zarwno jako jednostki, jak ispoeczestwa. Odkd powstay systemy edukacyjne zich obietnic wspierania wuczeniu si wszystkich obywateli, prbujemy poprawi ich dziaanie. Czasami, reformujc szkolnictwo, mwi si or-nie definiowanych jakoci i efektywnoci ksztacenia, niekiedy o rwnoci i spra-wiedliwoci, kiedy indziej okreatywnoci iinnowacyjnoci, edukacji obywatelskiej czy przygotowaniu do rynku pracy. Przed szkoami stawia si rne zadania, ale te

24 Grzegorz Mazurkiewicz

dobiera si rozmaite narzdzia zmiany. W rnym stopniu dopuszcza si do procesu decyzyjnego nauczycieli, rodzicw iuczniw.

Panuje przekonanie, i edukacja decyduje o przyszoci krajw i spoeczestw. Wierzymy, e Jacques Delors mia racj, twierdzc, i edukacja to skarb1, aoczeki-wania wobec szkoy s coraz wiksze. Edukacja ma zmienia spoeczne struktury ipoprawia jako procesw spoecznych. To dziki niej chcemy korzysta zproce-su globalizacji izbudowa globalne spoeczestwo. Planujemy, e dziki rozwijanym kompetencjom rozwinie si gospodarka wiedzy, dajc tym samym kolejny silny im-puls dla skokowego wzrostu produktywnoci, atym samym rozwoju cywilizacyjne-go. I chocia porednia suba, jak edukacja peni gospodarce, dyktat rynku pracy wprojektowaniu systemw iprocesw edukacyjnych bywa przedmiotem kontrower-sji, zwaszcza gdy zrozumie si szkodliwo przewagi priorytetw ekonomicznych nad spoecznymi i kulturowymi, to jednak przed edukacj stawia si najwaniej-sze zadania: rozwoju jednostek ispoeczestw, przygotowania do pracy, uczenia si przez cae ycie, selekcji informacji irozwizywania problemw oraz bycia gotowym na radzenie sobie z cigymi zmianami i kryzysami. Szkoa ma rwnie pomaga w zdobywaniu mikkich kompetencji, takich jak na przykad umiejtno wsp-pracy wzrnicowanym spoeczestwie, ajednoczenie przeciwdziaa wykluczeniu iwsptworzy strategie dla zmiany niesprawiedliwego wiata.

Uczca si iodpowiedzialna szkoa, do ktrej stworzenia dzisiaj dymy, staje przed wyzwaniami trudniejszymi ni kiedykolwiek wczeniej. Rzdy caego wiata, wiado-me kluczowej roli edukacji, inwestuj wprzyszo, powicajc du cz rodkw publicznych na szkoy2. S te odpowiedzialne za przygotowanie szk inauczycieli zdolnych do realizowania swych zada wsposb zapewniajcy wysok jako i cel moralny. Jest wane dzi, ale bdzie coraz waniejsze wprzyszoci, aby zapewnia rnorodne wsparcie szkoom, nauczycielom iprzywdcom wrozwoju kompetencji oraz zdolnoci do rozwizywania problemw pojawiajcych si wprocesie uczenia si inauczania. Naley pamita, e projektujemy szkoy dla nieznanej nam przyszoci iprzygotowujemy modych ludzi do wiata, oktrym nie mamy pojcia.

Niestety publiczne systemy edukacji s wci przedmiotem krytyki wwielu krajach, aeksperci niepokoj si, e znaczcy wzrost rodkw przeznaczonych na ucznia wostat-niej dekadzie wwielu krajach nie wie si zpopraw jakoci efektw ksztacenia3.

Musimy by wiadomi tych uwarunkowa, analizujc reformy owiatowe ostat-nich lat czy dyskutujc opoprawie jakoci pracy szk, odoskonaleniu nauczycieli idyrektorw.

1 J. Delors, Edukacja jest wniej ukryty skarb, Stowarzyszenie Owiatowcw Polskich, Wydawnictwo UNESCO, Warszawa 1998.

2 OECD, Education at a Glance: OECD Indicators, OECD Publishing 2011.3 M. Mourshed, Ch. Chijioke, M. Barber, How the Worlds Most Improved School Systems Keep Get-

ting Better, McKinsey 2010.

Ewaluacja jako nadzieja. Gdy edukacjipotrzeba kulturowej zmiany 25

POLITYKA OWIATOWA IEWALUACJA

W zwizku zwspomnianym wczeniej rozczarowaniem efektami pracy systemw owia-towych mona zauway (i to wskali globalnej) coraz wicej inicjatyw skoncentrowanych na poprawieniu jakoci edukacji. Jednym znajbardziej popularnych, powszechnie im-plementowanych mechanizmw poprawy jest ewaluacja. Niepokj wicy si zniskiej jakoci edukacj owocuje domaganiem si informacji otym, jak dziaaj szkoy, oraz po-stulatami budowania kultury refleksji. Od koca XX wieku buduje si wic (lub zasadni-czo reformuje) systemy ewaluacji wowiacie na caym wiecie.

Nie mona dyskutowa o ewaluacji w edukacji bez odniesienia si rwnie do skomplikowanego kontekstu, wjakim zachodz dzisiaj procesy edukacyjne i funk-cjonuj szkoy. Nie bd tu rozwija teorii globalnego spoeczestwa wiedzy, ale mu-simy by wiadomi, jakie wyzwania niesie ze sob rozwj tego spoeczestwa zjego nieprzewidywalnymi zmianami, wspczesnymi kryzysami icoraz wikszym zrni-cowaniem. Nie zrozumiemy funkcji ewaluacji ikonkretnych jej form bez zrozumie-nia wyzwa stojcych przed edukacj.

Warto te pamita, e ewaluacja jest tylko jednym z mechanizmw popra-wy jakoci, osadzonym w pewnej kulturze organizacyjnej i zalenym od przeko-na projektujcych j, przeprowadzajcych i korzystajcych z jej rezultatw osb. Narzdziem bardzo popularnym, ale wzalenoci od kultury danego systemu rnie wykorzystywanym.

Gwnym zaoeniem stojcym za wprowadzaniem ewaluacji do edukacji jest wy-korzystanie wiedzy budowanej dziki badaniom wcelu zwikszenia szans osignicia celw stojcych przed systemami owiatowymi, atym samym ksztatowanie dostat-niego iszczliwego spoeczestwa. Badania edukacji, wtym take ewaluacja, czyli systematyczne dziaanie suce zbieraniu ianalizowaniu danych na jej temat, stay si wwielu krajach codziennoci imaj przede wszystkim umoliwi wykorzystanie tych danych wprocesie podejmowania decyzji. Powinny nie tylko pomaga wwybo-rze sposobu dziaania, lecz take pokazywa moliwe alternatywy (rne wybory).

Prby wykorzystania wynikw bada wprocesie decyzyjnym na temat edukacji systematycznie si zwielokrotniaj. Zaczto od procesw planowania, dzisiaj popu-larne s analizy polityczne. Najwyraniej wida to wbogatych krajach, ale dziaal-no OECD rozpropagowaa analizy dziaania systemw edukacyjnych globalnie. Warto by jednoczenie wiadomym, e wykorzystanie wynikw bada czy danych dostarczanych przez ewaluacj jest bardzo trudne, aczsto nawet ignorowane iuza-lenione od planw politykw.

Ewaluacja ma sens, gdy stanowi wany element procesu refleksji, podejmowania decyzji oraz polityki edukacyjnej rozumianej jako wynik negocjacji, anie postano-wie rzdzcych, oraz jako implementowanie wynegocjowanych rozwiza, a nie deklaracje dziaania. Polityka owiatowa powinna by cigym procesem negocjacji inspirowanym take ewaluacj, nie moe natomiast by prowadzona woderwaniu od ludzi iinstytucji, ktrych dotyczy. Wprowadzenie wycie ewaluacji wzmacnia proces

26 Grzegorz Mazurkiewicz

demokratycznych negocjacji. Taki wkadym razie by cel wprowadzenia ewaluacji do nadzoru pedagogicznego wPolsce.

EWALUACJA WEDUKACJI

yjemy wepoce ewaluacji. Trudno dzi znale instytucj, ktra nie wprowadzia ja-kiej jej formy, asama ewaluacja staa si instytucj iintegralnym elementem wsp-czesnej kultury4. Powszechnie akceptuje si jej konieczno, czasami moe si zda-rzy, e kto wtpi wjej przydatno, ale raczej nie sycha gosw sprzeciwu wobec ewaluacji jako takiej.

Liczymy, e ewaluacja:a) uatwi transparentne rzdzenie ipubliczny dialog; b) umoliwi podejcie systemowe wprowadzeniu polityki; c) stworzy przestrze do pokazania rnych perspektyw; d) zachci do partycypacji wbudowaniu strategii; e) zapewni kontrol iinformacj oprogramach; f) spowoduje uczenie si ludzi, organizacji isystemw5. Tak jak w wikszoci obszarw ycia spoecznego, politycznego i gospodarcze-

go, tak i wedukacji ewaluacja jest ju obecna od kilku dekad. Przyspieszenie ostat-nich lat wie si zkilkoma zauwaalnymi trendami. Coraz powszechniejsza staje si pewna forma ewaluacji zewntrznej iprzeprowadzanie ewaluacji caej szkoy, anie fragmentw jej dziaalnoci. W zwizku z tym dominuj centralnie projektowane ramy izasady prowadzenia ewaluacji, ktre wycie wprowadzaj centralnie sterowa-ne instytucje. Jednoczenie wida te wzrastajc rol ewaluacji wewntrznej ikon-centrowanie si na osigniciach uczniw. Metodologicznie podkrela si znacze-nie rnicowania rde informacji oszkoach, a wsystemie wartoci odzwierciedla nawoywanie do uznania znaczenia dialogu6. Trwaj wic prby pogodzenia dwch rodzajw ewaluacji irde wadzy: ewaluacji zewntrznej zjej standaryzacj iraczej ujednolicaniem podej do edukacji, gdzie wadza naley do centralnych instytucji, oraz ewaluacji wewntrznej zjej rnorodnoci iwadz pync zprofesjonalizmu dyrektorw inauczycieli wszkoach.

Z polskiej perspektywy wane jest, aby zdawa sobie spraw zniebezpieczestw, jakie wi si zcentralnie kierowanymi systemami (na przykad ewaluacji), iodpo-wiednio im zapobiega. Czsto zdarza si, e centralnie projektowane systemy pole-gajce na budowaniu listy standardw imao elastycznych procedur prowadz do de-

4 P. Dahler-Larsen, The Evaluation Society, Stantford University Press, 2012.5 K. Olejniczak, M. Ferry, Ewaluacja w praktyce sektora publicznego [w:] Ewaluacja jako standard za-

rzdzania w sektorze publicznym, Wysza Szkoa Europejska im. ks. Jzefa Tischnera, Krakw 2008.6 OECD, Synergies for Better Learning: An International Perspective on Evaluation and Assessment,

OECD Reviews of Evaluation and Assessment in Education, OECD Publishing, Paris 2013.

Ewaluacja jako nadzieja. Gdy edukacjipotrzeba kulturowej zmiany 27

profesjonalizacji nauczycieli kiedy zamiast partnerstwa iprofesjonalnej wsppracy pojawia si system nakazowy obojtny na potrzeby isugestie nauczycieli idyrekto-rw. Obowizek dbania, aby tak si nie stao, ley gwnie po stronie tych, ktrzy posiadaj wadz iprawo do ewaluacji innych, ale oczywicie inauczyciele musz wykorzystywa kad szans na wyraanie swoich profesjonalnych opinii.

Aby mc rozmawia o szkole wedug zasad proponowanych przez ewaluacj, warto ustali wasne, iinnych zaangaowanych wrozmow, rozumienie ewaluacji. To najbardziej popularne widzi wniej klucz do rozliczania (accountability) po-zwala si dowiedzie, wjakim stopniu konkretna instytucja osiga oczekiwany stan. Naley przy tym pamita, e jzyk polski zubaa znaczenie ewaluacji ukryte wso-wie accountability, gdzie oprcz rozliczania wybrzmiewa rwnie odpowiedzialno.

Lepiej do rzeczywistoci edukacyjnej (i tej projektowanej dla ewaluacji wPolsce) przystaje podejcie podkrelajce uprawniajcy charakter ewaluacji (em-powerment) pomaga ludziom pomc sobie samym. Takie rozumienie ewaluacji umoliwia oddanie wadzy igosu profesjonalistom iwszystkim osobom zaintere-sowanym kondycj szkoy. Znanym przykadem takiego rozumienia jest stanowi-sko Helen Simons7, podkrelajce, e ewaluacja to zaproszenie do rozwoju, przez ktry wzmacniamy demokracj, szkoy, nauczycieli, uczniw, rodzicw iczonkw spoecznoci.

Aby zapewni spjne wspdziaanie ifunkcjonowanie systemu ewaluacji dla roz-woju systemu owiaty, na pocztek niezbdne s dwie sprawy: ustalenie wsplnego rozumienia ewaluacji oraz zbudowanie (i dziaanie wedug niego) systemu wartoci, poniewa bez jasnych iakceptowanych wartoci ewaluacja nie speni pokadanych wniej nadziei. Demokracja, transparentno, partnerstwo, zaufanie, otwarto, pro-fesjonalna rwno, kreatywno, zaangaowanie, mobilno, cige uczenie si le u podstaw kadej ewaluacji.

To nie dzieje si jednak w atwy sposb. Proces wyaniania wartoci to trudny, czasochonny iwymagajcy kompetencji proces polityczny. Poniewa ewaluacja nie jest inie bdzie dziaaniem wolnym od wartoci, konieczne jest podjcie wysiku ich definiowania, gdy to, jakie wartoci zostan uznane za podane, zadecyduje ojej charakterze. Czy bdzie to ewaluacja zamykajca, czy otwierajca moliwo dialogu, czy stanie si dziaaniem wczajcym, czy wykluczajcym, czy zachci do wsppra-cy, czy raczej rywalizacji to wszystko bdzie zalee od ustalonych wartoci.

Ewaluacja, ktra prowadzi do tworzenia rankingw i koncentruje si na jak najlepszym wyniku, anie na rozwoju, wktrej jest miejsce na naciski na ewalu-atorw lub manipulacj danymi, nie jest spowodowana waciwociami ewaluacji samej wsobie, to niestety efekt przyjtych wartoci wewaluacji, systemie owiato-wym czy yciu spoecznym. Dzisiaj na przykad dominuje mylenie oedukacji jako mechanizmie przygotowywania modych ludzi do pracy, co wida wwypowiedzi komisarza UE Tibora Navracsicsa: zapewnienie jakoci edukacji jest kluczowe dla

7 H. Simons, Polityczne implikacje teorii ewaluacyjnych. Przyblienie problemu [w:] Ewaluacja w edu-kacji, red. L. Korporowicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997.

28 Grzegorz Mazurkiewicz

naszych wysikw wcelu odbudowy dugotrwaego ekonomicznego wzrostu ikre-owania miejsc pracy wEuropie8. Jednak jeli czego nie akceptujemy, moemy to zmieni. Potrzeba jedynie odwagi i wyobrani, by zej ze cieki urynkowienia ipj wkierunku transformacji rzeczywistoci ku tej, ktr uwaamy za dobr dla siebie iinnych.

W Polsce zdecydowalimy si na budowanie ewaluacji uprawniajcej, otwartej i skoncentrowanej na rozwj, ktra wraz z innymi inicjatywami projakociowymi wspiera nasze szkoy wstawaniu si coraz lepszymi (co wyranie wida wrnych badaniach midzynarodowych).

Ewaluacja edukacji wPolsce

Pomys wykorzystania ewaluacji wnadzorze pedagogicznym wcelu skoncentrowa-nia wysikw na procesach zachodzcych wklasie iszkole oraz podnoszeniu jakoci edukacji, ktry pojawi si pod koniec pierwszej dekady XXI wieku, wpisywa si wglobalne trendy iwysiki wielu rzdw wEuropie. W Polsce tego czasu, pomimo podejmowanych od 1989 roku licznych prb zreformowania nadzoru pedagogicz-nego, brakowao jasno okrelonej wizji pracy szk iwymaga pastwa wobec nich. Eksperci wskazywali na nadmiern centralizacj, aprzy tym niejasny podzia kom-petencji midzy rnymi instytucjami i niejednoznaczn rol wizytatorw, ktrzy oprcz monitorowania ikontrolowania wszystkich aspektw pracy szk iplacwek (bez ustalonych planw ipriorytetw) mieli rwnie prawo do dawania konkretnych zalece co do dziaa dyrektorw i nauczycieli, penic w praktyce funkcj kogo w rodzaju naddyrektora. Jednoczenie koncentrowano si na badaniu zgodnoci funkcjonowania szkoy zprzepisami prawa, anie na uczeniu si inauczaniu, aco za tym idzie wniewielkim stopniu zajmowano si jakoci ksztacenia. Stopniowo za-nika wewntrzny nadzr pedagogiczny. Brakowao systemowego podejcia do zbie-rania danych na temat systemu owiaty ido wsparcia szk wpoprawianiu jakoci.

Projektujc zmian prowadzenia nadzoru pedagogicznego, polegajcego na wpro-wadzeniu do ewaluacji, kierowano si wizj, wktrej wszelkie zmiany ipodejmowane dziaania miay suy systemowi edukacji do tworzenia warunkw umoliwiajcych uczniom iuczennicom uczenie si przez cae ycie ifunkcjonowanie wspoeczestwie wiedzy. Aby to osign, wyznaczono gwne cele zmiany, ktra miaa umoliwi:

rozwj szk iinnych placwek dziki ewaluacji wewntrznej izewntrznej dostarczajcej informacji, aprzez to inspirujcej do refleksji idyskusji nad co-dzienn praktyk;

rozwj systemu edukacyjnego dziki zmianie kultury, relacji istruktur oraz wspieraniu profesjonalizmu rozumianego jako podejmowanie decyzji na pod-stawie danych;

8 T. Navracsics, Commissioner for Education, Culture, Youth and Sport, 2013.

Ewaluacja jako nadzieja. Gdy edukacjipotrzeba kulturowej zmiany 29

w konsekwencji rozwj spoeczny icywilizacyjny oraz wzmocnienie demo-kracji.

Nadzr pedagogiczny (a waciwie sposb organizacji pracy ioczekiwania co do kompetencji wizytatorw) zosta dostosowany do potrzeb prowadzenia i modelu ewaluacji sucej odpowiedzi na pytanie, jak dziaa szkoa wobszarze wyznaczonym przez kolejne wymagania pastwa.

Pierwszym i najwaniejszym krokiem byo przygotowanie zestawu wymaga pastwa wobec szk iplacwek, ktre przedstawiay wizj nowoczesnej szkoy ista-nowiy list standardw funkcjonowania instytucji tworzcych polski system owia-towy. Ten zestaw stanowi odpowied na zdiagnozowan wczeniej sabo naszego systemu, jak stanowi brak wizji ipriorytetw. Wymagania te zostay opracowane przez du grup znawcw reprezentujcych rne krgi ekspertw zwizanych zowiat (nauczyciele, dyrektorzy, przedstawiciele samorzdw lokalnych, pracow-nicy naukowi, badacze, wizytatorzy, pracownicy Ministerstwa Edukacji Narodowej). Stanowi one ambitn prb zajrzenia do rodka czarnej skrzynki, jak nazywana jest szkoa ztego wzgldu, e najczciej wmyleniu oniej skupiano si na tym, czego wymaga, aby mc funkcjonowa (na przykad rodki finansowe, zasoby materialne, kompetencje osb wniej pracujcych), oraz co jest efektem jej dziaania (wyniki eg-zaminw, liczba osb kontynuujcych nauk na poziomie wyszym czy znajdujcych zatrudnienie), arzadko udawao si zbada procesy wniej zachodzce. Wymagania pozwalaj przenie dyskusj ojakoci pracy szkoy na inny poziom iposugiwa si bardziej precyzyjnym jzykiem (cho znacznie trudniejszym do nauczenia ni anali-za statystyczna wynikw egzaminw).

Wymagania s intelektualnym wyzwaniem dla tych, ktrzy decyduj ofunkcjono-waniu szkoy, zarwno wwymiarze strategicznym, jak icodziennej praktyki. To nowo-czesne spojrzenie na edukacj wykorzystujce ostatnie odkrycia naukowe dotyczce procesu uczenia si, ale te pokazujce sposoby budowania kapitau spoecznego dziki domaganiu si aktywnoci uczniw, zachcaniu do wsppracy iodpowiedzialnoci.

Drugim wanym elementem projektowanej zmiany wprowadzajcej ewaluacj do nadzoru pedagogicznego bya zmiana filozofii mylenia oroli wizytatorw jako partnerw wrefleksji, inspirujcych do dyskusji przez umiejtne zbieranie izestawia-nie informacji na temat szkoy, anie wszystkowiedzcych nadzorcw. To wymagao rwnie odpowiedniej metodologii inarzdzi badawczych wspierajcych dialogicz-ny charakter ewaluacji oraz demokratyzacj procesu badawczego przez otwarcie go na wszystkie grupy osb zwizanych ze szko. Jest to jedna znajwaniejszych cech ewaluacji wpolskiej owiacie: udzielenie gosu wszystkim obecnym wszkolnym y-ciu czy wrcz domaganie si, aby si wypowiedzieli. Wielo rde informacji na temat szkoy umoliwia pokazanie jej zrnych perspektyw (co oczywicie czasami utrudnia interpretacj danych) oraz zwiksza szans na partycypacj rnych grup wdecydowaniu oszkole. Od 2009 roku kadego dnia wkilkuset szkoach wPolsce spotykaj si ludzie, aby rozmawia oswoich szkoach. Czsto jest to pierwsza taka moliwo whistorii szkoy.

30 Grzegorz Mazurkiewicz

Inn wan moliwoci uruchamiania iuczenia si dialogu jest rozmowa wizy-tatorw zgronem pedagogicznym podczas prezentowania wstpnych wynikw ewa-luacji izastanawiania si, co znich wynika. To te trudny ipeen emocji moment, ale tylko wten sposb mona przej do planowania dziaa iunikn zignorowania tyche wynikw albo przyjcia postawy obronnej. Ten dialog nie moe si oczywicie toczy bez szacunku dla innych, akceptacji izaufania. Niestety zdarza si czasami, e brak spenienia tych wstpnych warunkw blokuje rozpoczcie dialogu lub, co gorsza, cakowicie go uniemoliwia, co skutkuje budowaniem rzeczywistoci pozoru, manipulacj czy nawet kamstwem. Cige doskonalenie, ktre jest celem ewaluacji, wymaga jednak dialogu inie pozostaje nam nic innego, jak tylko wiadome isyste-matyczne budowanie kultury dialogu.

Warto pamita, e dialog ten jest moliwy z powodu szybkiego dostpu do wynikw ewaluacji idanych, na podstawie ktrych sformuowano wnioski. Dzieje si to dziki platformie internetowej zbudowanej wanie na potrzeby prowadzenia ewaluacji.

Trzecim elementem jest nastawienie na jako uczenia si inauczania, co wida zarwno wwymaganiach pastwa wobec szk iplacwek, jak i wkonceptualizacji badania, gdzie najwaniejszym rdem informacji s uczniowie iobserwacja zaj, ktra dotyczy gwnie procesu uczenia si ikoncentruje si na tym, co myl irobi uczniowie.

Czwartym elementem decydujcym ospecyfice ewaluacji systemu owiatowego wPolsce jest wspieranie profesjonalizmu nauczycieli, wizytatorw idyrektorw, ro-zumianego jako wsplne podejmowanie decyzji w wyniku systematycznej analizy danych na temat wasnej praktyki, anastpnie we wsppracy planowanie iwpro-wadzanie planw wycie. Krytyczna refleksja nad praktyk, wykorzystanie danych wprocesie decyzyjnym, diagnoza idziaanie dla jakoci ksztacenia skutkuj profe-sjonalizacj kadry. Poprawianie jakoci jest moliwe wtedy, gdy osoby zaangaowane wdan dziaalno bior za ni odpowiedzialno.

Kolejnym, pitym elementem ksztatujcym system ewaluacji owiaty wPolsce jest podkrelanie wagi ewaluacji wewntrznej i domaganie si, aby stanowia ona najwaniejsze rdo informacji oszkole dla tych, ktrzy pracuj nad jej rozwojem. Ewaluacja wewntrzna staa si obowizkiem, ale pozostawiono cakowit wolno co do ustalania jej celw, metod inarzdzi, procedur isposobu raportowania. Zaley ona cakowicie iwycznie od decyzji dyrektora igrona pedagogicznego.

Szstym elementem jest kluczowy aspekt ewaluacji umiejtne jej wykorzy-stanie do uczenia si o sobie i budowania strategii rozwojowych. W tym punkcie uzewntrznia si niezwykle istotna rola dyrektorw szk iplacwek, ktrzy mog poczy wiedz wynikajc zewaluacji wewntrznej izewntrznej, wsppracowa zwizytatorami, organizowa prac grona pedagogicznego iodpowiednio dzieli si wynikami ewaluacji zcaym rodowiskiem. O jakoci iprzydatnoci ewaluacji decy-duje umiejtno analizy danych, anastpnie przekucie powstaych wnioskw wre-komendacje do dziaania, plany iwreszcie podjte inicjatywy naprawcze. Czynnoci te powinny zachodzi na rnych poziomach: pojedynczych szk iplacwek, pozio-

Ewaluacja jako nadzieja. Gdy edukacjipotrzeba kulturowej zmiany 31

mie gminnym iregionalnym, wreszcie krajowym. Tu niestety wci wida potrzeb doskonalenia, cho mona pochwali szkoy, e to wanie wnich takie procesy za-chodz czciej ni tam, gdzie tworzy si polityk owiatow.

Ostatnim, sidmym elementem wrd kluczowych aspektw decydujcych ocharakterze ewaluacji wpolskim nadzorze pedagogicznym jest bardzo silne po-wizanie ewaluacji zkonkretnymi wartociami. Nie da si jej sensownie przepro-wadzi, jeeli nie zapewni si rwnoci wszystkich uczestnikw, zaufania ipartner-stwa midzy nimi. Kade odstpstwo od tej zasady owocuje pozorem, manipulacj ikrtactwem. Ewaluacja wymaga te partycypacji, czyli zaangaowania wszystkich zainteresowanych iotwartoci wrnych obszarach (zarwno ze strony wizytato-rw, ktrzy musz jasno komunikowa cele ipokazywa narzdzia badawcze oraz sposoby dochodzenia do wnioskw, jak iszk oraz placwek dzielcych si wiedz iopiniami na temat praktyki, zapraszajcych inne grupy do dialogu, anastpnie jasno pokazujcych zamierzenia dalszej pracy z danymi). Podstawowym zaoe-niem ewaluacji jest koncentrowanie si na procesie uczenia si, wiedzy iumiejt-nociach wcelu dostarczenia dyrektorom inauczycielom informacji otym, jak ten proces wyglda u nich wszkole.

Naley zawsze pamita, e najwaniejsze jest zapewnienie dobrej edukacji wszystkim osobom, ktre korzystaj znaszego systemu owiatowego. Jako irw-no to priorytety, ktrych urzeczywistnianiu ma suy ewaluacja9.

System ewaluacji zbudowano po to, aby szkoa bya coraz lepsza, anie po to, by dostarcza szybkich i uproszczonych ocen umoliwiajcych budowanie rankingw iporwna midzy szkoami. Dziki dostarczaniu szkoom, decydentom isystemo-wi informacji na temat aktualnego stanu iprocesw zachodzcych wczarnej skrzyn-ce szkoy podjto wysiek wsparcia profesjonalizmu wedukacji polegajcego, jak ju wspomniano, na krytycznej refleksji nad rzeczywistoci szkoln ipozaszkoln, ana-lizie danych, podejmowaniu decyzji opartych na wiedzy iwprowadzaniu ich wycie. Budowanie profesjonalizmu dziki ewaluacji to dugotrway proces, ktry powinien toczy si we wsppracy idotyczy istotnych aspektw funkcjonowania szkoy.

9 Sdzc po wynikach ewaluacji, zwaszcza ten drugi postulat rwno sprawia wyran trudno. Polska szkoa to szkoa dobra, a czsto i przyjazna dla wikszoci uczniw i uczennic, niestety nie dla wszystkich. Prawie w kadym zagadnieniu poruszanym przez ewaluacj mona stworzy raport mniej-szoci o uczniach stanowicych 5%, 10%, 15% czy 20% szkolnej spoecznoci, ktrzy w zalenoci od pytania obawiaj si czego, nie znajduj pomocy, nudz si, nie ucz itp. To zadanie na dzi rozpocz prac na obrzeach szkolnej rzeczywistoci, wrd grup czsto niezauwaanych, tak aby szkoa bya dobra dla wszystkich, a nie tylko dla wikszoci.

32 Grzegorz Mazurkiewicz

POTENCJA EWALUACJI AJEJ PRAKTYCZNE WYKORZYSTANIE

Wprowadzanie dialogicznej ewaluacji do systemu edukacji okazao si trudnym zada-niem. Przede wszystkim dlatego, e inicjatywa ta staa si zmian kulturow. System przez lata przyuczany do centralizacji, hierarchicznych relacji i struktur, braku ot-wartej rozmowy, dziaania przez biurokratyczne rytuay iprodukcje sprawozda czy te poruszania si zatwoci wwiecie pozorw (i stosowania takiego jzyka) zdnia na dzie zosta postawiony przed koniecznoci prowadzenia otwartego, szczerego dyskursu, partnerstwa icakowitej transparentnoci. Byo to (i wci pozostaje) wy-zwaniem dla wikszoci grup, zarwno dla wizytatorw, jak inauczycieli czy dyrek-torw. atwiejsze okazao si dla uczniw, ktrzy czsto wypowiadaj si oswoich szkoach zupenie odmiennie ni ich rodzice ipracownicy szk.

Przygldajc si szkolnej rzeczywistoci ipodejciu do ewaluacji, czsto mona zauway rne sprzeczne ze sob zjawiska. Powszechne jest na przykad silne prze-konanie, e warto, anawet naley prowadzi ewaluacj, chocia najczciej myli si raczej okontroli, ktra ma moliwo stosowania narzdzi przymusu bd karania. Tu wida, e ustalenie przydatnych celw ewaluacji wedukacji iprzekonanie do nich osb zwizanych zsystemem owiatowym, awidzcych wewaluacji narzdzie rozliczania, nie za rozwoju, to wci aktualne zadanie. Biurokratyczna tradycja,

Rysunek 1. Czynniki decydujce ostopniu wykorzystania potencjau ewaluacji wpraktyce

rdo: opracowanie wasne.

Ewaluacja jako nadzieja. Gdy edukacjipotrzeba kulturowej zmiany 33

nierwne relacje, stereotypy i stosowany jzyk bardzo utrudniaj uwzgldnianie rnych perspektyw wyaniajcych si zpowodu zaangaowania wielu partnerw (co jest jednym znajwaniejszych zaoe tej ewaluacji). Chocia wikszo osb biorcych udzia wewaluacji to ludzie mylcy izdolni do uczenia si, rnorod-no gosw skutkuje spor trudnoci wanalizie danych igeneruje swoisty szum informacyjny. Oczywicie mona sobie ztym poradzi przez ksztatowanie odpo-wiednich postaw idobre przygotowanie do ewaluacji. Niestety bardzo czsto wci silne strategie rywalizacyjne iobronne, skupianie si na przetrwaniu ewaluacji rozumianej wycznie jako zbieranie danych utrudniaj wprowadzenie pozytyw-nych wzorcw iotwarto.

Aby odpowiednio wykorzysta ewaluacj do rozwoju ikorzyci polskiego syste-mu owiatowego, ale przede wszystkim po to, by mie wpyw na sam ewaluacj jej jako, skuteczno iprzydatno konieczne jest uwiadomienie, od jak wielu czyn-nikw ona zaley. System ewaluacji owiaty daje szans na racjonalne iadekwatne za-rzdzanie szkoami iplacwkami owiatowymi, ale tylko pod warunkiem, e bdzie si go modyfikowao nie tylko pod wzgldem metodologicznym czy proceduralnym. Najwaniejsze, aby wzrwnowaony sposb poddawa refleksji, iprbowa na nie wpywa, wszystkie czynniki decydujce otym, wjakim stopniu wykorzystamy po-tencja ewaluacji (zob. rysunek 1).

Jednym zpodstawowych czynnikw decydujcych otym, wjaki sposb wykorzy-stuje si iorganizuje ewaluacj wedukacji, jest agenda polityczna. To, jakie s aktual-ne trendy, co politycy, zarwno wkraju, jak ina arenie midzynarodowej, uznaj za istotne, jakie ugrupowania maj przewag i oco naprawd chc si zmaga zprze-ciwnikami politycznymi. Z tego wynikaj uwarunkowania prawne, awaciwie ich modyfikacje czy te cakowicie nowe inicjatywy ustawodawcze. Bardzo czsto chr ekspertw zapomina otym, e praktyka ewaluacji czy te funkcjonujce rozwizania to konglomerat decyzji, ustpstw, zwycistw iporaek negocjacyjnych cech cha-rakterystyczn systemw demokratycznych jest fakt, e waciwie wszystkie wprowa-dzane wycie decyzje nie s odzwierciedleniem pierwotnej inicjatywy, ale rezultatem dugiego procesu deliberacji.

Czynniki z innej sfery to modele teoretyczne, czyli dominujce prdy nauko-we wmyleniu odanym zagadnieniu (bardzo czsto wspierane badaniami ipubli-kacjami), oraz modele mentalne, czyli przekonania o tym, jak jest, goszone przez praktykw, decydentw czy odbiorcw pewnych usug. Kiedy modele teoretyczne imentalne s spjne, atwiej wprowadza zasadnicze zmiany, gdy za pokazuj raczej odmienne stany wiadomoci, zmiany ireformy s znacznie trudniejsze. W Polsce modele mentalne utwierdzajce wprzekonaniu, e ewaluacja to przede wszystkim zbieranie informacji po to, aby kogo pochwali lub ukara, zdecydowanie utrud-niaj pielgnowanie ewaluacji dialogicznej. Warto sobie uwiadomi, jak bardzo skomplikowany jest spoeczny wiat wpywajcy na rozumienie, prowadzenie iod-bir ewaluacji. To, jak bardzo zrnicowane grupy bior udzia w tym procesie nauczyciele idyrektorzy, uczniowie, pracownicy samorzdw ikuratoriw, media,

34 Grzegorz Mazurkiewicz

naukowcy i inni eksperci, politycy rnych szczebli, spoeczno lokalna, krajowa imidzynarodowa wpywa przecie na ostateczny ksztat ewaluacji.

Rezultatem okrelonych dziaa politycznych, uwarunkowa prawnych, modeli teo-retycznych imentalnych s bardzo konkretne rozwizania organizacyjne imetodologicz-ne oraz indywidualne czy te organizacyjne strategie przyjmowane przez ewaluujcych iewaluowanych wcelu poradzenia sobie zprzypisanymi zadaniami. To kolejna grupa czynnikw decydujcych o tym, w jakim stopniu wykorzystamy rozwojowy potencja ewaluacji. Fakt, e ewaluacja jest prowadzona przez organy wadzy, anie przez niezale-nych ekspertw czy orodki badawcze, ma przecie wpyw na to, wjaki sposb zarzdza si tym procesem, ale prawdopodobnie ma rwnie wpyw na wyniki ewaluacji, aprzede wszystkim ich odbir wszkoach. To, e dopuszcza si badania jakociowe, anie pozosta-je tylko przy quasi-audytowych metodach ilociowych, zmienia zupenie sposb analizy, komunikacji, mylenia istosunek odbiorcw do danych. W konsekwencji wszyscy zaan-gaowani musz podj decyzj, wjakiej relacji ustawi si wobec ewaluacji.

Te wszystkie czynniki ksztatuj rzeczywisto i kultur ewaluacji w edukacji, ajednoczenie same ulegaj wpywom tej kultury kultury niezwykle silnej, budo-wanej przez lata iczsto bezrefleksyjnie wzmacnianej. Nie apeluj tu onatychmiasto-w zmian, gdy to niemoliwe, ale zachcam do refleksji nad tym, jakie siy decyduj onaszej kulturze pracy, jakie s ich (tych si) konsekwencje iod czego przede wszyst-kim powinnimy rozpocz, jeli jednak zamierzamy wprowadzi jakie zmiany.

Konieczna jest tutaj ciga rozmowa, gdy warto, zastanawiajc si nad polskim sy-stemem ewaluacji, wiedzie, jakie s nasze intencje. Czy to, co robimy, to efekt reago-wania na najnowsz wiedz, czy moe tylko nasza intuicja, czy te aktualna moda? Czy to dziaanie wycznie polityczne, zwizane z konkretnym nurtem, czy jednak pragmatyczne, wynikajce zkonkretnych zaoe zwizanych z rozwojem edukacji? Projektowalimy ewaluacj rozwojow, uprawniajc, ksztatujc nawyk refleksji, dia-logu ibrania odpowiedzialnoci za czyny isowa, uznajc, e rozliczanie to za mao, aby da szkoom impuls jakociowy, zmieniajcy skostniay wiat organizacyjny.

Jednym ztakich impulsw moe by opowie, ktra kryje si wraportach ewa-luacyjnych. Raporty te trudno si porwnuje, nie daj prostych odpowiedzi (i cae szczcie) na tradycyjne pytanie: kto jest lepszy? Czytelnikw raportu jest imoe by wielu, akady czyta go zinnego powodu. Naszym celem byo przedstawi materia do wsplnych rozwaa nad tym, na jakim etapie dana instytucja si znajduje idokd chce si uda. To wymaga (ponownie) wysiku.

Edukacja to obszar dziaalnoci politycznej isporw ideologicznych. Tym samym taka bdzie te natura ewaluacji wedukacji, co wadnym stopniu nie umniejsza jej wagi tak po prostu jest ichcc dziaa na rzecz edukacji, powinnimy zaakceptowa stanowisko Henryego Giroux10, e edukacja to dziaanie moralne ipolityczne pokazujce wizj ycia spoecznego, przyszo jednostek igrup, wic trzeba oywi relacje midzy demokracj, etyk ipolityk. Edukacji potrzebny jest nowy jzyk (polityczny ipedagogiczny), ktry

10 H.A. Giroux, On Critical Pedagogy, Critical Pedagogy Today Series, Continuum International Publishing Group, New YorkLondon 2011.

Ewaluacja jako nadzieja. Gdy edukacjipotrzeba kulturowej zmiany 35

umoliwi reakcj na zmieniajce si kontekst iwyzwania. Konieczne jest zrozumienie, e bardziej istotny jest dla niej jzyk polityki (i wadzy) ni jzyk technologii imetodologii.

Nieunikniony konflikt ideologiczny opiera si na dwch podstawowych, ale sprzecznych zaoeniach. Jedno znich gosi, i szkoa powinna realizowa polityk pastwa, adyrektorzy inauczyciele s urzdnikami wprowadzajcymi odgrne zale-cenia; drugie natomiast, e szkoa musi skupi si na rozwoju ipotrzebach uczniw, anajlepiej zrobi to autonomiczni, kierujcy si kompetencjami idowiadczeniem dyrektorzy inauczyciele. Prbujc gasi ten konflikt, proponujemy wewaluacji per-spektyw zewntrzn iwewntrzn. Ich pogodzenie jest trudne, ale nie niemoliwe. Musimy jednak przesta si ba rozmawia o rzeczach trudnych, ukrywa sprawy niewygodne, unika informacji obdach. Aby si uczy, powinnimy zacz wyko-rzystywa poraki imdrze si spiera oto, co istotne.

DYLEMATY EWALUACJI

Efektywne podejcie wewaluacji polega na poprawianiu tego, co moemy poprawi, iposzukiwaniu informacji, a nie bdw, za ktre mona by ukara. Co zrobi, aby si nauczy, e gdy kto nie daje sobie rady ze swoimi zadaniami, to potrzebuje po-mocy, anie nagany? Lepiej jest zastanawia si nad tym, jak budowa systemy wspar-cia ni rozliczania. Konieczne jest wic angaowanie wszystkich wproces decyzyjny, poniewa demokracja to nie mwienie prawdy przez kogo, kto wie najlepiej, ale jej wsplne ustalanie. Wane jest, aby budowa ichroni relacje zinnymi, pamita te, e wszelkie procedury s raczej kierunkowskazem, nie kagacem, za stosowanie si do zasad etycznych pomaga wwywizywaniu si zobowizkw, anie utrudnia ich wykonywanie. Osoby, ktrym ewaluacja nie przeszkadza, awanie pomaga wroz-woju, to nie pracownicy techniczni czy urzdnicy gotowi do wykonywania prostych polece, ale profesjonalici dziaajcy jak kreatywni badacze rozwizujcy problemy.

Ci profesjonalici zarwno doskonal swe praktyczne umiejtnoci, jak iangauj si wteoretyczne rozwaania na temat wspczesnej edukacji iewaluacji edukacji. Posiadaj umiejtno stawiania trudnych pyta idyskutowania nad kluczowymi dy-lematami stojcymi przed osobami odpowiedzialnymi za kierunek rozwoju systemu ewaluacji wPolsce.

Wrd pyta, ktre naley dzi postawi, znajduje si oczywicie to podstawowe: czy prowadzi ewaluacj wpolskich szkoach? Natychmiastowa odpowied brzmi: tak, ale po chwili zastanowienia trzeba jeszcze odpowiedzie na pytanie: ale jak? Co zwizj ewaluacji? W jakim celu jest prowadzona? Czy uda si odej od rozumienia ewaluacji jako formy rozliczania, anawet opresji wobec nauczycieli idyrektorw, acakowicie skoncentrowa si na rozwoju? Barber11 wierzy, e mona utrzyma rwnowag mi-

11 M. Mourshed, C. Chijioke, M. Barber, How the Worlds Most Improved School Systems Keep Getting Better, McKinsey & Company 2010.

36 Grzegorz Mazurkiewicz

dzy rozliczaniem aupenomocnianiem nauczycieli, ja widz konieczno skoncentro-wania ewaluacji na procesie uczenia si ipotrzeb inwestowania wludzi systemowo, nieustannie ibezwarunkowo. Konieczne jest pielgnowanie obu form ewaluacji, ponie-wa szkoom potrzebna jest zarwno ewaluacja zewntrzna, jak iwewntrzna.

Inne wane pytanie dotyczy lku wicego si zsytuacj nadzoru czy oceny. Jak ksztatowa jzyk, ktrym si posugujemy? Dzisiaj to wanie sposb mwienia oewaluacji wzmaga lk. Czy jest on potrzebny szkole? Jaka jest funkcja lku? Czy suy on do utrzymania dyscypliny? To bd. W atmosferze strachu ibraku zaufania nie ma miejsca na uczenie si!

Jak zadba o wartoci, ktrych wspieranie gosimy? Czy mona unika rozmw onich? Nie mona, anawet nie wolno, poniewa nie istnieje co takiego jak aksjo-logiczna prnia. Jeli nie zadbamy owartoci podane, pojawi si wnaszym y-ciu wartoci inne, niekoniecznie spjne znaszymi potrzebami. Jeli nie podejmiemy wysiku wcelu pokazania tego, co jest naprawd wane, bdziemy dziaa dla spraw niewanych. Wida to zreszt we wspczesnym wiecie: gdy nie dba si owspprac, pojawia si rywalizacja; kiedy brakuje wolnoci, zastpuje j konsumpcja; gdy znika autonomia iodpowiedzialno, ich miejsce zastpuje kontrola; bez partnerstwa mamy hierarchi iposuszestwo, abez zaufania manipulacj ipogo za miejscami wrankin-gach. Musimy otym mwi gono, bo poprawianie ewaluacji powinno obejmowa nie tylko metodologi badania, ale rwnie sfer wartoci, wiadomoci iteorii.

Odpowiedzmy sobie na pytania, czy cenimy demokratyczno i transparentno wszkole, gdzie jest miejsce dla autonomii wewaluacji zewntrznej, jak zt autonomi czy si odpowiedzialno iuczciwo, ile wolnoci powinni mie nauczyciele wde-cydowaniu oszkole. Zastanwmy si, jakie s oficjalne cele systemu, ale te jaki jest ukryty program szkoy. Jeli to zrobimy, jeeli odpowiemy na te ipodobne pytania, b-dziemy gotowi do podejmowania decyzji na temat systemu ewaluacji owiaty wPolsce.

Naley pamita, e ten system stanowi pewn cao, strategi dbania ojako uczenia si inauczania oraz prowadzenia polityki owiatowej. Jej (caoci) integral-nymi elementami, oprcz zbierania ianalizowania danych, s wymagania pastwa wobec szk iplacwek, sposb wykorzystania rezultatw ewaluacji na poziomie po-jedynczych instytucji icaego systemu, ale te organizacja procesu ewaluacji idecyzje otym, kto go prowadzi.

ZAKOCZENIE: DIALOG EGZYSTENCJALN KONIECZNOCI

Aby y, ludzie musz dziaa wsplnie, poniewa wsplnie budujemy nasz wiat tworzymy rzeczywisto. Codzienne akty komunikacji, interakcji, dziaa, myli, re-fleksji tworz jej (rzeczywistoci) tkank12. Nic nie jest prawdziwe, dopki ludzie nie

12 P.I. Berger, T. Luckmann, Spoeczne tworzenie rzeczywistoci. Traktat z socjologii wiedzy, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Ewaluacja jako nadzieja. Gdy edukacjipotrzeba kulturowej zmiany 37

zgodz si, e to co jest prawdziwe. Dziki nazywaniu wiata zmieniamy go, dlatego musimy rozmawia dialog jest egzystencjaln koniecznoci13.

Ewaluacja umoliwia ten dialog imusimy ztej okazji skorzysta, nie mamy inne-go wyjcia, nie da si dzi naprawia wiata iedukacji wpojedynk idziki intuicji. Potrzebujemy wsplnoty, ktra wemie na siebie t odpowiedzialno. Niestety samo stworzenie systemu ewaluacji owiaty niczego nie gwarantuje to tylko pierwszy krok. Ewaluacja to niezwyke narzdzie suce uczeniu si, ale nie moe zosta zre-dukowana do zbierania danych i przekazywania informacji. System ewaluacji nie zmieni niczego tylko dlatego, e istnieje. Niezbdne jest zaangaowanie, wsppraca, wzajemne wsparcie, dialog iwiara wludzi. Szkoy musz koncentrowa si na potrze-bach uczniw ijednoczenie bra pod uwag krajow polityk, natomiast pastwowe standardy powinny elastycznie uwzgldnia potrzeby ipodane kierunki rozwoju szk (uczniw inauczycieli). Jak wida, ewaluacja tak wysokiej jakoci, uatwiajca uczenie si oraz budowanie kultury refleksji, to wyzwanie.

W wiecie, wktrym do opisu szkolnej rzeczywistoci wykorzystuje si jzyk testw oraz panuje obsesja porwna jednostek, instytucji ikrajw, anadrzdnym kryterium jakoci zarzdzania jest kryterium ekonomiczne, zaproponowano inne podejcie. Do tej pory szkoa bya czarn skrzynk przechowujc trudno dostpne dane. Wiadomo byo, co inwestujemy iotrzymujemy wzamian, ale nie wiadomo byo, co dzieje si wrodku, mona byo ignorowa procesy wewntrzne. Ewaluacja to zmienia. Ewaluacja edukacji wPolsce zaprasza wszystkich do rozmowy otym, co widz, myl iczuj wzwizku ze szko, zktr s zwizani. Mona to dobrze wykorzysta.

BIBLIOGRAFIA

Berger P.I., Luckmann T., Spoeczne tworzenie rzeczywistoci. Traktat zsocjologii wie-dzy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Dahler-Larsen P.,The Evaluation Society, Stantford University Press 2012.Delors J., Edukacja jest wniej ukryty skarb, Stowarzyszenie Owiatowcw Polskich,

Wydawnictwo UNESCO, Warszawa 1998.Freire P., Pedagogy of Freedom. Ethics, Democracy, and Civic Courage, Rowman &

Littlefield Publishers, Inc., Boulder, New YorkOxford 2001.Giroux H.A., On Critical Pedagogy, Critical Pedagogy Today Series, Continuum

International Publishing Group, New YorkLondon 2011.Mourshed M., Chijioke Ch., Barber M., How the Worlds Most Improved School

Systems Keep Getting Better, McKinsey & Company 2010.OECD, Education at a Glance: OECD Indicators, OECD Publishing 2011.

13 P. Freire, Pedagogy of Freedom. Ethics, Democracy, and Civic Courage, Rowman & Littlefield Publishers, Inc., Boulder, New YorkOxford 2001.

38 Grzegorz Mazurkiewicz

OECD, Synergies for Better Learning: An International Perspective on Evaluation and Assessment, OECD Reviews of Evaluation and Assessment in Education, OECD Publishing, Paris 2013.

Olejniczak K., Ferry M., Ewaluacja w praktyce sektora publicznego [w:] Ewaluacja jako standard zarzdzania w sektorze publicznym, Wysza Szkoa Europejska im. ks. Jzefa Tischnera, Krakw 2008.

Simons H., Polityczne implikacje teorii ewaluacyjnych. Przyblienie problemu [w:] Ewaluacja w edukacji, red. L. Korporowicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997.

HENRYK MIZEREK

DYSKRETNY UROK EWALUACJI CZY ON JESZCZE DZIAA?1

A b s t r a k t:Zadaniem, jakie postawi sobie autor tego szkicu, jest prba identyfikacji barier, ktre utrudniaj upowszechnianie si wspczesnych dyskursw ewaluacji edukacyjnej wprak-tyce owiatowej. Artyku prezentuje zrnicowan palet podej, nurtw imodeli ewalu-acji traktowanej jako specyficzny rodzaj stosowanych bada spoecznych. Drug warstw tekstu jest propozycja potraktowania praktyki ewaluacyjnej jako refleksji nad wartoci podejmowanych dziaa. Prezentowane tu analizy koczy dyskusja nad warunkami brze-gowymi, ktre trzeba speni., by tworzony system ewaluacji owiaty wPolsce sprzyja wprowadzaniu projakociowych zmian wedukacji.

WSTP

Przygldajc si kondycji ewaluacji wPolsce zperspektywy wczesnego lata 2015 roku, wida wyranie, e wi si zni dwa problemy. Pierwszy znich odnosi si wprost do znacze, wjakich nadal uywa si terminu ewaluacja wtoczonych licznie debatach. Proces otwierania si na nowe nurty wteorii ipraktyce bada ewaluacyjnych jest bar-dzo powolny. W rezultacie trudno jest mwi o penym isensownym wykorzystaniu ogromnego ju dzisiaj dorobku idowiadcze zzakresu zastosowa ewaluacji wpro-cesie zmiany edukacji.

Ewaluacja, z racji skomplikowanej, czsto paradoksalnej natury opisywanych przez ni zjawisk, ztrudem poddaje si prbom ujcia wramy jednej, niebudzcej wtpliwoci definicji. Czsto trudno ustali, co ma na myli ten, ktry posuguje si terminem ewaluacja.

Drugi problem wie si ztrudnociami zimplementacj wpraktyce edukacyjnej rozwiza, do ktrych jak sdz warto si odwoa, by mie poczucie, e ewalu-

1 Tekst powsta na bazie wczeniej opublikowanego artykuu. Por. H. Mizerek, Dyskretny urok ewalu-acji [w:] Jak by jeszcze lepszym. Ewaluacja wedukacji, red. G. Mazurkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2012.

40 Henryk Mizerek

acja rzeczywicie pomaga przygotowa przemylan, wychodzc naprzeciw wyzwa-niom wspczesnoci, moliw do wdroenia innowacj.

W niniejszym szkicu podejmuj prb analizy zasygnalizowanych wyej kwestii.

CZYM WISTOCIE JEST EWALUACJA?

atwiej jest odpowiedzie na pytanie, co nie jest ewaluacj, ni opisa jej istot. Szczeglnie wsytuacji, gdy na naszych oczach upowszechnia si ciekawa praktyka, ktr mona nazwa wymylaniem ewaluacji na nowo. Praktyki tego rodzaju wy-wodz si zprzekonania, e lepiej jest zaufa tym sugestiom, ktre zewaluacj maj niewiele wsplnego, ni tym, ktre oddaj jej istot. Zwrmy uwag na kilka po-uczajcych przykadw.

Pierwszym znich jest znaczenie ewaluacji, jakie sugeruje Sownik jzyka polskie-go. Pod hasem ewaluacja czytamy: ustalanie wartoci i ceny czego; ocenianie, oszacowanie2. Warto zwrci uwag na dwa aspekty cytowanej definicji. Pierwszy znich to sugestia, i ewaluacja nie jest procesem, lecz raczej jednorazowym aktem ustalania wartoci. Kolejny aspekt jest moe bardziej zastanawiajcy. W definicji pojawia si termin ceny. Ewaluacja jak zdaje si sugerowa autor hasa jest swo-istym elementem gry rynkowej, terminem zdziedziny ekonomii, albowiem jak czytamy dalej mona na przykad ewaluowa obiekty zabytkowe. Mona by s-dzi zatem, e sztuka ewaluacji sprowadza si do ustalania ceny (wartoci) czego, co z natury rzeczy ceny nie ma. Nawiasem mwic, w powszechnym rozumieniu ewaluacja jest utosamiana z ocenianiem lub dla ostroniejszych szacowa-niem wartoci. W obszarze edukacji taki pogld zdaje si wspiera swoim autory-tetem Krzysztof Kruszewski, ktry we wstpie do tumaczonej przez siebie pracy J. MacBeatha, M.Schratza, D. Meureta iL. Jakobsena Czy nasza szkoa jest dobra? pisze: niepotrzebnie uywamy ewaluacji, skoro mamy ocenianie, chyba e jako synonimu lub wnazwach zoonych3.

Na czym polega problem? Ot, idc tropem Anny Brzeziskiej, ktra proponuje odwoanie si do rdosowu terminu ewaluacja, dochodzimy do zaskakujcych wpierwszej chwili wnioskw. Autorka cytuje haso ewaluacja zawarte wSowniku acisko-polskim. Znajduje wnim takie oto sformuowania: e-valesco, -ere, -ui sta-wa si silnym, potnie (wydanie z1988 roku) oraz evaeleo, -ere mc, zdoa; e-valesco, -ere, -ui wzmocni si, nabra siy, spotnie; mc, by zdolnym, zdoa,

2 Sownik jzyka polskiego, t. 1, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 562. Cytowane sformuowanie jest dokadnym powtrzeniem definicji ewaluacji zamieszczonej wSowniku wyrazw ob-cych Michaa Arcta zroku 1928 (54 lata pniej!).

3 J. MacBeath, M. Schratz, D. Meuret, L. Jakobsen, Czy nasza szkoa jest dobra?, Wydawnictwa Szkolne iPedagogiczne, Warszawa 2003, s. 9.

Dyskretny urok ewaluacji czy on jeszcze dziaa? 41

potrafi4. I gdzie tu ocenianie? Opisywany wyej zabieg A. Brzeziskiej znakomi-cie ilustruje puapk, wjak wpada kady, kto zbytnio zaufa potocznym konotacjom obco brzmicych terminw. Naturaln, jednak niestety czsto szkodliw praktyk jest tendencja do oswajania nowych terminw poprzez nadawanie im znacze bar-dzo odlegych od tych, ktre miay pierwotnie wjzyku, zjakiego si wywodz. Moe rzeczywicie przyjemnie jest zastpi niezbyt lubiane ocenianie neutralnie brzmic ewaluacj. Dodaje to powagi oceniaczowi. Ponadto moe on wystpowa wdys-kretnej aurze tajemniczoci. Czy jednak ma si to odbywa kosztem terminu, ktry ma swoje ugruntowane znaczenie wbogatej, liczonej wdziesiciolecia tradycji bada istudiw ewaluacyjnych?

Czym zatem jest ewaluacja? Jak uywa tego terminu, nie ulegajc pokusom ipodszeptom, ktrych ilustracj s wyej przytoczone przykady? Bez ryzyka nad-miernych uproszcze mona sensownie mwi o ewaluacji w dwu znaczeniach. Wpierwszym znich ewaluacja jest definiowana jako specyficzny rodzaj stosowanych bada spoecznych. W drugim, rwnie uprawnionym znaczeniu mona traktowa j jako refleksj nad wartoci dziaania.

EWALUACJA JAKO RODZAJ STOSOWANYCH BADA SPOECZNYCH

Badania ewaluacyjne sigaj pocztkw XX wieku wedukacji badania takie za-pocztkowano wUSA wlatach pidziesitych. W okresie ponad pwiecza doko-naa si ewolucyjna zmiana sposobu rozumienia istoty, zada oraz funkcji ewalua-cji wprocesie zmiany spoecznej. Warto j wtym miejscu przeledzi, tym bardziej e zabieg taki moe pomc lepiej zrozumie jej istot. W latach pidziesitych bardzo du popularno zyskaa definicja ewaluacji sformuowana przez Ralpha Tylera. Jego zdaniem jest to proces zmierzajcy do stwierdzenia, wjakim stopniu zaoone cele edukacyjne s rzeczywicie realizowane5. Tego typu rozumienie ak-centuje silnie konkluzywne funkcje ewaluacji. Zdaniem cytowanego autora ma ona by skierowana na opis efektw edukacyjnego dziaania (np. programu nauczania), najlepiej wjzyku iprzy uyciu obiektywnych wskanikw oraz testw. Ewaluator miaby wystpowa wroli eksperta posugujcego si trafnymi irzetelnymi narz-dziami pomiaru. Wynikiem ewaluacji byaby matematyczna rnica midzy zao-onym celem aosignitym, rzeczywistym efektem. Przy okazji warto zauway, e wujciu R. Tylera ewaluacja nie jest tosama zocen. Jest ona procesem, ktry miaby dostarczy informacji bdcych podstaw do oceny. Jednak rzadko kiedy

4 A. Brzeziska, Miejsce ewaluacji wprocesie ksztacenia [w:] Ewaluacja procesu ksztacenia wszkole wyszej, red. A. Brzeziska, J. Brzeziski, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 2000, s. 94.

5 R. Tyler, Basis Principles of Curriculum and Instruction, University of Chicago Press, Chicago 1950, s. 69.

42 Henryk Mizerek

ewaluator formuuje oceny. Ocenianie naley do osb do tego powoanych nad-zoru pedagogicznego, kierownictwa, politykw, sponsorw itp.

Wspczenie wPolsce wpodobnym, aczkolwiek nie tosamym, duchu zdaje si pojmowa ewaluacj Bolesaw Niemierko. Proces ewaluacji okrela on czasem roz-licze, sprawdzaniem iocenianiem osigni uczniw6.

Innym, szeroko wspczenie akceptowanym sposobem rozumienia ewaluacji jest definicja zaproponowana przez Lee Cronbacha na pocztku lat szedziesitych, kt-ra sugeruje, i istota ewaluacji sprowadza si do dostarczania danych potrzebnych do podjcia decyzji. Podobnie ewaluacj traktuje Helen Simons, podkrelajc, i jest ona procesem poszukiwania, gromadzenia ikomunikowania wsposb jawny informa-cji majcych pomc wpodejmowaniu decyzji7. Warto zauway, e mamy tutaj do czynienia zistotn zmian, wporwnaniu zmodelem R. Tylera, wsposobie ujmowa-nia zakresu pojcia ewaluacji. Informacje dostarczane przez ewaluatora nie dotycz jedynie efektw dziaania, leczznacznie czciej jego przebiegu (procesu). Zmienia si rwnie jego rola. Rezygnuje zpozycji eksperta, stajc si badaczem zjawisk spo-ecznych. Badaczem, ktry nie obawia si wnika wwiat subiektywnych ludzkich odczu tych zwaszcza, ktre nie daj si wyrazi wpostaci psychometrycznych, obiektywnych danych. Mamy tutaj zatem do czynienia zewaluacj skierowan na konkret subiektywnego, ludzkiego dowiadczenia, moliw dziki odwoaniu si do naturalistycznego, jakociowego podejcia metodologicznego. Podejcie to rezygnuje zodpowiedzi na pytanie: czy program jest dobry? na rzecz kwestii: jak odbieraj go (jak warto przypisuj mu) ludzie, ktrzy s jego realizatorami iadresatami?.

Przytoczone wyej wtki odnosz si wprost do toczcego si wspczenie sporu o charakter ewaluacji. Mona go wyrazi wpostaci pytania o miejsce osdu wrapor-cie ewaluacyjnym. W nowszych pracach Lee Cronbacha, Roberta Stakea czy Michaela Pattona wyranie kwestionuje si eksponowanie jej funkcji osdzajcych. Przestaje ona by definiowana jako systematyczne badanie wartoci lub zalet jakiego obiektu lub ujmowana jako zdawanie relacji o mocnych isabych stronach jakiego dziaania. Jak pisze L. Cronbach, ewaluacja sprowadza si do systematycznego badania zdarze, ktre maj miejsce w ramach aktualnie realizowanego programu lub stanowi jego konsekwencj badania te maj przyczyni si do usprawnienia zarwno tego progra-mu, jak iinnych, stawiajcych te same cele oglne8. Co wicej, ewaluatora postrzega si jako edukatora, ktrego sukces naley szacowa wedug tego, czego naucz si inni, anie arbitra sportowego, ktry zosta wynajty po to, aby zadecydowa, kto ma racj, akto jej nie ma9. W takiej wanie perspektywie metodologicznej mieci si rwnie propozycja A. Brzeziskiej, dla ktrej ewaluacja jest to proces zbierania informacji

6 B. Niemierko, Midzy ocen szkoln a dydaktyk. Bliej dydaktyki, Wydawnictwa Szkolne iPedago-giczne, Warszawa 1997, s. 168.

7 H. Simons, Samoewaluacja szkoy [w:] Ewaluacja wszkole. Wybr tekstw, red. H. Mizerek, Wydaw-nictwo MG, Olsztyn 1997, s. 59.

8 Cyt. za: D. Nevo, Konceptualizacja ewaluacji edukacyjnej. Analityczny przegld literatury [w:] Ewalu-acja wedukacji, red. L. Korporowicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 57.

9 Ibidem, s. 53.

Dyskretny urok ewaluacji czy on jeszcze dziaa? 43

oprzebiegu dziaania iuzyskiwanych efektach oraz ich analizowania wcelu udoskona-lenia przebiegu tego procesu iosignicia zaoonych efektw10.

Z powyszej, zkoniecznoci skrtowej, analizy historycznej atwo wysnu wnio-sek, i mimo toczonych sporw o zakres itre pojcia ewaluacja wtpliwoci nie budzi fakt jej traktowania jako specyficznej odmiany stosowanych bada spoecz-nych. Ten aspekt explicite bd implicite jest iby obecny wkadym ze wspczesnych modeli iuj ewaluacji. Z tego punktu widzenia mona mwi obecnie o pokanym ju dorobku wzakresie metodologii bada ewaluacyjnych. Dotyczy on zarwno me-tod zbierania ianalizy danych11, kwestii projektowania bada wramach poszczegl-nych modeli iform ewaluacji12, jak ipogbionej dyskusji odnoszcej si wprost do kwestii zzakresu filozofii isocjologii nauki13.

Warto rwnie doda, i wspczesne badania ewaluacyjne prowadzone s wra-mach czterech konkurujcych ze sob paradygmatw postpozytywizmu, konstruk-tywizmu, pragmatyzmu oraz nawizujcego do teorii krytycznej paradygmatu trans-formatywnego14..

Ewaluacje postpozytywistyczne respektuj wszelkie zaoenia ontologiczne, episte-mologiczne, antropologiczne oraz aksjologiczne paradygmatu, ktry wpolskiej litera-turze metodologicznej okrelany jest jako empiryczne badania ilociowe15. Zadaniem ewaluacji jest tutaj ustalenie, do jakiego stopnia zaoone wprogramie cele zostay osignite. Uwaga badaczy kieruje si na dajce si opisa wpostaci wynikw pomiaru skutki interwencji spoecznych16. Kryteriami ewaluacji s najczciej efektywno iskuteczno. Ustala si je, sigajc po modele badawcze oparte na logice ekspery-mentu, wykorzystujc arsena wzorowanych na naukach przyrodniczych technik inarzdzi badawczych, wtym szczeglnie standaryzowanych testw. Celem ewaluacji

10 A. Brzeziska, op. cit., s. 94.11 Jako przykady mona tu przytoczy wiele bardzo przydatnych wpraktyce publikacji. Por. M.Q.Pat-

ton, How to use Qualitative Methods in Evaluation, Sage Publicatons, Newbury ParkLondonNew Delhi 1987; M.E. Henerson, L.L. Morris, C.T. Fitz-Gibbon, How to Measure Attitudes, Sage Publications, Newbu-ry ParkLondonNew Delhi 1987. Rwnie wPolsce pojawiy si wartociowe publikacje ztego zakresu. Mona wymieni np. ostatnio wydan prac B. Zamorskiej iS. Krzychay: Dokumentarna ewaluacja szkol-nej codziennoci, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej, Wrocaw 2008.

12 Por. J.M. Owen, P.J. Rogers, Program Evaluation. Forms and Approaches, Sage Publications, Lon-donThousand OaksNew Delhi 1999; B.M. Stecher, W.A. Davis, How to Focus Evaluation, Sage Publica-tions, Newbury ParkLondonNew Delhi 1987; R.A. Berk, P.H. Rossi, Thinking about Program Evaluation, Sage Publications, LondonThousand OaksNew Delhi 1999.

13 Por. E.R. House, Evaluating with Validity, Sage Publications, Beverly Hills, C.A 1980; E.G. Guba, Y.S.Lincoln, Effective Evaluation: Improving the Usefulness of Evaluation Results through Responsive and Natu-ralistic Approaches, Jossey-Bass, San Francisco, CA 1981; H. Simons, Getting to Know Schools in a Democracy. The Politics and Process of Evaluation, Sage Publications, LondonNew YorkPhiladephia 1987; E.G. Guba, Y.S. Lincoln, Fourth Generation Evaluation, Sage Publications, London 1989.

14 Por. D. Mertens, Research and Evaluation in Education and Psychology: Integrating Diversity with Quantitative, Qualitative, and Mixed Methods, Sage Publications, Los AngelesLondonNew DehliSin-gaporeWashington,