1

UNIWERSYTET KARDYNAA STEFANA WYSZYSKIEGO W

WARSZAWIE

WYDZIA NAUK HUMANISTYCZNYCH

Instytut Filologii Polskiej

Jzef Maria Ruszar

Cywilizacja rzymska

w twrczoci Zbigniewa Herberta

Rozprawa doktorska napisana

pod kierunkiem

Prof. UKSW dr hab.

Wojciecha Kudyby

WARSZAWA 2013

2

W yciu niektrych przychodzi godzina, gdy trzeba wielkie Tak wyrzec albo wielkie Nie, i jest ju jasne, w kim skrywao si Tak gotowe od dawna. Ten odtd si wspina coraz wyej syt honorw, satysfakcji, chway. Ten drugi nie auje. Jeszcze raz by wyrzek swoje nie. A przecie ciga go wci niej to nie suszne przez lata, jakie mu zostay.

(Konstanty Kawafis, ktry dokonal wielkiej odmowy Dante, Pieko, III, 60; tum. Ireneusz Kania)

Beacie mojej najwspanialszej onie, wraz z mottem i mioci

jmr

3

Spis treci Wstp Rzym w esejach i wierszach Herberta 1. Dlaczego Rzym?

RZYM JAKO PARABOLA CYWILIZACJI RNORODNO MATERIAU I METODOLOGII HERBERT WOBEC POLSKIEJ TRADYCJI LITERACKIEJ KWESTIA STOICYZMU HERBERTA STRUKTURA ROZPRAWY

2. Obecno rzymskiego wzorca

TOPOS ZOTEGO WIEKU TOTALITARNE PARANTELE

3. Dlaczego cywilizacja?

KULTURA I CYWILIZACJA LACRIMAE RERUM ZNIKLIWO CYWILIZACJI POKOLENIOWE DOWIADCZENIE SPR O PRYMAT RZECZYWISTEGO WIATA

Cz I Rzymska virtus. Przymierze z dzielnoci w Lekcji aciny

Rozdzia 1 Wspomnienie, przeycie i oczytanie. Konstrukcja eseju Lekcji aciny Rozdzia 2 Grze i virtus romana. Szkolne arty i patos Rozdzia 3 Kolumna i powj. Polska i cywilizacja aciska Rozdzia 4 Pynie si zawsze do rde. Centrum i kresy. Rozdzia 5 Dlaczego Rzym upad?

OD ALBO EKONOMIA ROZBOJU BARBARZYCY, CHRZECIJANIE I ETNICZNY UPADEK UKRYTA SPRYNA ROZWOJU LUB ROZKADU WYZNANIA RZECZOZNAWCY EBY RZECZY NIE PAKAY

4

Cz II Dochowa przymierza. Klasyczna i romantyczna tradycja w Herbertowskim Rzymie Rozdzia 1 Styl romantyczny a opis Forum Romanum. Herbert Mickiewicz

OSOBISTA RELACJA Z NATURY EMOCJONALNO SAMOTNO PIELGRZYMA I FUNKCJA MISTRZA ELEGIJNO NOCNY OGLD IRONIA ROMANTYCZNA REALIZM I WIZYJNO INTERPRETACJE FENOMENOLOGICZNE

Rozdzia 2 Rzym, przestrze i natura. Herbert Sowacki

BUDOWANIE PRZESTRZENI PRZEWODNIK PIELGRZYMA I ROZWJ PODMIOTU PRZECIWSTAWIENIE NATURAKULTURA

Rozdzia 3 Rzym wspczesnego klasyka. Herbert Rymkiewicz

TRADYCJA VITALEGO WIECZNY TEKST POZA CZASEM SPOSB ISTNIENIA WIATA REPETYCJA I SPRAWDZIAN WIECZNE TERAZ I RZECZYWISTO WALKA O COGITO

Rozdzia 4 zy Juliusza Sowackiego. Przemiany lirycznej konwencji

WRBEL I WIECZNO NATURY WIZJA JAKO REGUA I JAKO WYJTEK UKOCHANY SOWACKI ZY SOWACKIEGO

Rozdzia 5 Jak owad w bursztynie. Rzym, czowiek i czas

FUNKCJA CZASU ZAGROENIE NICOCI

Rozdzia 6 Cywilizacja klasyczna kontra modernizm. Herbert awangarda

PRZESZO I NOWOCZESNO MODERNIZM, AWANGARDA, TOTALITARYZM MIASTO, MASA, MASZYNA, NICO ZANIK KULTUROWEJ PAMICI

Rozdzia 7 Demuzykalizacja wiata. Spr o klasycyzm i romantyzm Herberta

WOLNO I SWAWOLA RDZIEMNOMORSKIE PARANTELE HODOWANIE SPRZECZNOCI WSPCZESNO I RZECZYWISTO

5

PRZYMIERZE AUTORA I CZYTELNIKA Cz III Nie spuszcza z oka Tacyta. Inter-tekstualno a intra-tekstualno wierszy Herberta Rozdzia 1 Teoria i ideologia. Problemy lektury intertekstualnej

SKARGA NA NIEUCHRONN WTRNO JAKA FILOZOFIA KULTURY?

Rozdzia 2 Cytaty z Tacyta. Relacje wewntrztekstowe i cudze teksty

1. Intratekstualno jako specyfika liryki Zbigniewa Herberta RELACJE MIDZY TEKSTAMI I WEWNTRZ TEKSTU PO INKLUZJI SPOSB ISTNIENIA PLAGIATU INTRATEKSTUALNO TERMINOLOGIA I ZAKRES INTRATEKSTUALNOCI

2. Funkcje przywoa staroytnoci w wierszach Herberta

ALUZJE I INKLUZJE APOKRYFY I INKLUZJE INKLUZJE I ALEGORIE REMINISCENCJE STYLISTYCZNE (ARCHITEKSTUALNO) MONOLOGI HISTORYCZNE I SCENICZNE ALEGACJA LUB PARAALEGACJA KSZTATOWANIE LITERACKIEGO REPERTUARU MAA I WIELKA INTRATEKSTUALNO

Rozdzia 3 Lekturowe kompetencje Czytelnik, rebusy i pene rozumienie

ZAKADANE KOMPETENCJE CZYTELNICZE CZYTELNIK IDEALNY I JEGO OGRANICZENIA INTRATEKSTUALNO PODANA

Metodologiczne podsumowanie.

Dziesi pyta do tekstu i autora

6

Cz IV Soce republiki ma si ku zachodowi Historia rzymska w twrczoci Herberta Rozdzia 1 Boski Klaudiusz. Ekstremalna intratekstualno czyli domniemane streszczenie

1. Ekstremalna intratekstualno 2. Nieyczliwa biografia versus zoliwa karykatura 3. Jzyk, ktry zdradza 4. Mit, ktry zdradza

Rozdzia 2 Kaligula. Szalestwa bogw.

1. Kaligula i Gajus Kaligula 2. Kontekst historyczno-religijny 3. Wyjcie ze staroytnej roli 4. Szalestwa bogw

Rozdzia 3 Niepewny Powrt prokonsula

1.Liryka maski 2.Warto biograficznego tropu 3.Liryka roli 4.Kwestia zakorzenienia 5.Lektura intertekstualna 6.ywot jako model postawy 7.Porozumienie za pomoc tematu 8.Godno ludzi i godno stylu

Rozdzia 4 Jak Katon Modszy, patrz ywoty. Cywilny ekwiwalent onierza

1. Intratekstualno i problem narratora AUTOR ARCHETEKSTU ARCYWANY HIPOTEKST REMINISCENCJE STYLISTYCZNE I AUTARKIA KIM JEST NARRATOR? 2. Topos widmowej rzeczywistoci STAROYTNO I WSPCZESNO WAMPIRYCZNA RZECZYWISTO KOMUNIZMU ZY RZECZY CZYLI KRZYWDA MATERII 3. Topos oblonego miasta MORALNY WYMIAR TWIERDZY

7

ROMANTYCZNY PARADYGMAT UTYKA ARCHETYPEM ZDRADY I TCHRZOSTWA 4. onierz w Utyce i wspczesny cywil INKLUZJA POJCIA IRONIA I OCALANIE WARTOCI CYWILNY EKWIWALENT ONIERZA INKLUZJA FILOZOFII ELZENBERGA 5. Postawa wyprostowana WARTOCI PERFEKCYJNE ODWAGA FORMA SIY MORALNEJ PAN COGITO I HENRYK ELZENBERG

Rozdzia 5 Przemiany Liwiusza i przemiany paradygmatu

1. Aluzje do osb i zdarze 2. Pocztek i koniec imperium 3. Topos Trzeciego Rzymu i nadzieje Polakw koca XX wieku

ZAKOCZENIE Rzym, romantyzm, kolonializm

1. Ziemia umarych, wity grd i staroytna zgnilizna 2. Rzym jako pozytywny model 3. Cywilizacja i kolonializm

Bibliografie Wykaz prac wasnych

8

Wykaz skrtw Liryka

S Struna wiata [1956] HPG Hermes, pies i gwiazda [1957] SP Studium przedmiotu [1961] N Napis [1969] PC Pan Cogito [1974] ROM Raport z oblonego Miasta [1983] ENO Elegia na odejcie [1990] R Rovigo [1992] EB Epilog burzy [1998] PO Podwjny oddech. Prawdziwa historia nieskoczonej mioci: wiersze dotd nie publikowane,

Gdynia 1999 Wszystkie wiersze cytowane wedug wersji ustalonej w:

Wiersze zebrane, oprac. R. Krynicki, Krakw 2008 Utwory rozproszone (rekonesans), oprac. R. Krynicki, Krakw 2010

Dramaty

JF Jaskinia filozofw [1956] DP Drugi pokj [1958] RP Rekonstrukcja poety [1960] LAL Lalek [1961] LNC Listy naszych czytelnikw. Suchowisko [1972] MAJA Maja

Wszystkie dramaty cytowane wedug wersji ustalonej w:

Dramaty, wstp i przypisy J. Kopciski, opracowanie tekstw i nota edytorska G. Wroniewicz, Warszawa 2008

Eseje i proza

BO Barbarzyca w ogrodzie [1962], ZL, Warszawa 2004 MNW Martwa natura z wdzidem, ZL, Warszawa 2003 LNM Labirynt nad morzem, ZL, Warszawa 2000 MD Mistrz z Delft i inne utwory odnalezione, oprac. B. Toruczyk, ZL, Warszawa 2008 KM Krl mrwek. Prywatna mitologia, wyd. II, Krakw 2008 WG Wze gordyjski oraz inne pisma rozproszone 19481998, oprac. P. Kdziela, Warszawa 2001. WYW Herbert nieznany. Rozmowy, oprac. H. Citko, ZL , Warszawa 2008. HAML Hamlet na granicy milczenia, [w:] Zbigniew Herbert Henryk Elzenberg. Korespondencja,

ZL, Warszawa 2002 WP Wieczr poetycki 25 maja 1998 roku, Teatr Narodowy, Warszawa 1999 GH Gosy Herberta, oprac. B. Toruczyk, ZL, Warszawa 2009.

9

Korespondencja

ZHHM Listy do Muzy [Haliny Misioek], Gdynia 2000 ZHHE Zbigniew Herbert Henryk Elzenberg. Korespondencja, red. B. Toruczyk, ZL, Warszawa

2002 ZHJZ Zbigniew Herbert Jerzy Zawieyski. Korespondencja, red. P. Kdziela, Warszawa 2002 ZHJT Zbigniew Herbert Jerzy Turowicz. Korespondencja, oprac. T. Fiakowski, Krakw 2005 ZHSB Zbigniew Herbert Stanisaw Baraczak. Korespondencja (19721996), red. B. Toruczyk,

Warszawa 2005 ZHCM Zbigniew Herbert Czesaw Miosz. Korespondencja, red. B. Toruczyk, Warszawa 2006 KZ Herbert i Kochane Zwierztka. Listy Zbigniewa Herberta do Przyjaci Magdaleny

i Zbigniewa Czajkowskich, oprac. M. Czajkowska, Warszawa 2006 KR Zbigniew Herbert. Korespondencja rodzinna, oprac. H. Herbert-ebrowska, A. Kramkowska-

Dbrowska, Lublin 2008 ZHDW Zbigniew Herbert David Weinfeld. Listy, oprac. R. Krynicki, Krakw 2009

Dokumentacja

AZH Archiwum Zbigniewa Herberta w Bibliotece Narodowej, sygnatury wg: Archiwum Zbigniewa Herberta. Inwentarz, oprac. H. Citko, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2008

PROM E. Olechnowicz, Promieniowanie. Strony ze szkicownikw Zbigniewa Herberta, Warszawa 2009

KAM R. ebrowski, Zbigniew Herbert. Kamie na ktrym mnie urodzono, Warszawa 2011 ZNAKI Herbert. Znaki na papierze. Utwory literackie, rysunki i szkice, Wydawnictwo BOSZ,

Olszanica 2008

10

Wstp

Rzym w esejach i wierszach Herberta

Przedmiotem podjtych przeze mnie bada jest literacki obraz cywilizacji rzymskiej w

twrczoci Zbigniewa Herberta. Chciabym w sposb twrczy nawiza do tradycji bada

nad wyobrani poetyck, tematami literackimi i sposobami jej ujmowania. Poniewa

wykreowany przez poet obraz jawi si jako wieloaspektowy i wielowymiarowy, nie

wystarczyy mi narzdzia, jakich dostarcza krytyka tematyczna (silnie akcentujca to

psychologiczne obrazu poetyckiego). W interpretacji Herbertowego obrazu Rzymu konieczne

byo uwzgldnienie kontekstu historyczno-kulturowego, a take tak dorobku tak rnych

dziedzin wieczy, jak historiozofia czy koncepcje rozwoju gospodarczego. Skoro obrazy

kreowane przez poet nie pojawiaj si ex nihilo lecz wpisuj si w rne konteksty, to

oznacza to take, e pytania o nie dotycz rwnie rnych tradycji kreowania obrazu

badamy przecie wizerunek kulturowo zaporedniczony. Przedmiotem rozwaa nie jest

zatem w rozprawie to, jak Herbertowy obraz odnosi si do rzeczywistej historii Rzymu, lecz

to, w jaki sposb funkcjonuje on kulturze. Interesowa mnie Rzym jako pewien mit

speniajcy rne role w tradycji europejskiej. Wansie dlatego mniej interesowao mnie

zakorzenienie kultury Imperium Romanum w tradycji staroytnej Grecji, bardziej za

Herbertowe wyobraenia na temat etosu Rzymian, rzymskich bohaterw i wanych

momentw historii Rzymu.

Celem pracy jest wic ukazanie, w jaki sposb Herbert konstruuje mit Rzymu i jak si

w mit zmienia w jego twrczoci, a przede wszystkim sprawdzenie w jakich kontekstach

autor umieszcza wydarzenia i postacie. Wydaje si, e da si wyrni trzy krgi

Herbertowych odniesie i inspiracji.

Pierwsza sfera zwizana jest z kultur dwudziestolecia midzywojennego oraz

wydarzeniami historycznymi poowy XX wieku. Pytania stawiane wspomnieniowym tekstom

pisarza musz uwzgldnia midzywojenne wzory wychowawcze, etos wczesnego

szkolnictwa, a take zinterioryzowane dowiadczenie historyczne zarwno osobiste jak

pokoleniowe. Nie wolno zapomina, e te zarwno czas, jak miejsce, a nawet sam zabieg

opisu ulega mityzacji w wierszach i esejach artysty. Na przykad w Lekcji aciny (LNM) autor

odwoujc si do swej biografii, etosu pokolenia i czasw Polski odrodzonej kreuje mit swej

modoci, mit Lwowa, mit Polski, a czci owego przekazu jest mit rzymskiej cywilizacji,

11

kultury aciskiej oraz wzory osobowe wzite z kart Tacyta czy Plutarcha. Temu zagadnieniu

powiecona jest cz pierwsza rozprawy.

Drugi krg odniesie czysto literackich bierze pod uwag, e Herbertowy obraz

Rzymu uwikany jest w rne tradycje opisywania. Nie mona pomin faktu, e wiersze i

eseje Herberta powstay w kontekcie polskiej dziewitnastowiecznej tradycji romantycznego

opisu ruin oraz rozwaa na temat sensu historii i wolnoci czowieka. Z drugiej strony

odnosz si take do prb zbudowania nowej klasycznoci w poezji polskiej drugiej poowy

XX wieku. Sam poeta odbierany by jako nowoczesny klasyk, a etykietka klasyka

dopiero niedawno zostaa poddana krytyce i uniewanieniu dziki badaniom zwizkw poezji

Herberta z tradycja romantyczn. Poetyk Herbertowego opisu chiabym zatem

skonfrontowa z sygnalizowanymi dwiema tradycjami czemu powicona jest cz druga

rozprawy.

Na koniec warto te podkreli, e mit Rzymu uwikany zosta w twrczoci poety w

biecy kontekst polityczno-historyczny drugiej poowy XX wieku, a wic ywotne w

czasach komunizmu zagadnienia wadzy i wolnoci obywatelskich, despotii i republiki,

niepodlegoci, etyki osobistej i spoecznej, a take postawy obywatelskiej oraz godnoci

czowieka. Temu zagadnieniu powicona jest czwarta cz rozprawy, poprzedzona

rozwaaniami teoretycznoliterackimi na temat metody intertekstualnej w badaniach

literackich, zastosowanej w ostatniej czci dysertacji.

Zasadniczym tematem prezentowanej pracy jest obraz cywilizacji rzymskiej jako jeden

z wanych aspektw wizji wiata przedstawionego w twrczoci Zbigniewa Herberta.

Zagadnienie przedstawiam uwzgldniajc te wiersze i eseje, ktry przywouj dziea,

zdarzenia i osoby znane z kart rzymskiej historii. Ukazuj ich dosowne, ale take

metaforyczne lub alegoryczne znaczenie, biorc pod uwag traktowanie cywilizacji rzymskiej

przez Herberta jako paradygmatu dla kultury europejskiej lub paraboli cywilizacji w ogle.

w sposb widzenia rzeczywistoci oraz struktura wiat przedstawionego, opisane zostay na

kilku polach. Zarwno pytania stawiane tekstom, jak zastosowane perspektywy badawcze

zostay wywiedzione z ducha Herbertowych tekstw, a nie z zewntrznych wobec nich

metodologii, teorii literackich lub strategii badawczych. Dla autora niniejszej pracy postawa

ta wydaje si najwaciwsza.

12

1. Dlaczego Rzym?

Kwestia wyboru tradycji rzymskiej z caoci odniesie do antyku, tak wytranie obecnego w

pisarskiej strategii poety, wymaga uzasadnienia. Dlaczego akurat Rzym Herberta sta si w

niniejszej pracy osobnym przedmiotem bada? Istniej dwa badawcze powody skaniajce ku

takiemu wyborowi. Pierwszy zwizany jest z faktem, e przytaczajca wikszo prac

powiconych funkcji antyku w twrczoci Herberta koncentruje si na analizie elementw

tradycji greckiej, z pominiciem lub marginalnym zainteresowaniem dla tradycji rzymskiej,

ktrej na og nie traktuje si jako odrbnej lub wanej dla niej samej. Intencj tej rozprawy

jest wic uzupenienie obrazu o wany element wiata przedstawionego w twrczoci

Zbigniewa Herberta i zaproponowanie nowych odczyta1.

RZYM JAKO PARABOLA CYWILIZACJI. Drugi powd zwizany jest z innym ni grecka

funkcjonowaniem rzymskiej cywilizacji w dziele poety tej mniej rozpoznanej i

niewyodrbnianej jako osobna kategoria tradycji antycznej. O ile mity, religia, literatura i

historia staroytnej Grecji odbierane s jako podstawowy wzorzec kulturowy, do ktrego

poeta czsto zreszt konfrontacyjnie odnosi wspczesn sytuacj czowieka i dzisiejszej

kultury, o tyle w przypadku Rzymu dokonuje on nieznacznych, moe nawet na pierwszy rzut

oka niezauwaalnych, ale bardzo istotnych przesuni pojciowych. Rzym w wierszach i

esejach Herberta jawi si przede wszystkim jako pewien paradygmat cywilizacji, a nie

kultury. Na czym polega subtelna rnica, do ktrej odwouje si poeta, zostanie dokadniej

wyjanione poniej. W tym miejscu konieczne jest jeszcze uzupenienie, e paradygmat ten

funkcjonuje w dwch wersjach: pozytywnej i negatywnej, aprobatywnej i stawianej jako wzr

1 Oczywicie istniej liczne interpretacje tak zwanych wanych wierszy, jak na przykad Do Marka Aurelego czy Powrt prokonsula, ale na og niemajcych specjalnego zwizku z cywilizacj rzymsk jako paradygmatem ludzkiego bytowania, a raczej bdcych egzemplifikacj postawy filozoficznej lub polityczno-etycznej. W niniejszej pracy utwory te przywoywane s w kontekcie rzymskiego wzorca kulturowego, z podkreleniem subtelnej rnicy, jak jest uycie sowa cywilizacja, a nie kultura. Pominite zostay take wiersze nawizujce do myli rzymskich filozofw (Lukrecjusz, stoicy), ktrymi zajmuj si w innym miejscu.

13

za w historii. Tak wic historia Rzymu funkcjonuje jako parabola o dwch rozgaziajcych

si paszczyznach semantycznych. Pierwsza dotyczy cywilizacyjnego wysiku czowieka

wobec barbarii i druzgoccej machiny czasu, niszczcej wszelkie przejawy ludzkiej

aktywnoci. Jest to optymistyczna, cho nie pozbawiona dramatyzmu, wizja dziejw

czowieka walczcego zarwno z natur, jak i dzikoci ludzi. Druga akcentuje istnienie

historiozoficznego za wewntrz samej cywilizacji, obecno metafizycznego za w samym

czowieku i w historii ludzkiej, napitnowanej zbrodni, przemoc i kamstwem. Tu zo

funkcjonuje jako sia wewntrzna, a nie zewntrzna w historii ludzkiej. Wanie z powodu

splatania tych rnorodnych wtkw, Rzym jako alegoria cywilizacji jest tak ciekawy dla

badacza.

RNORODNO MATERIAU I METODOLOGII. Historia i literatura rzymska s

materiaem, z ktrego Herbert korzysta chtnie i czsto nie tylko w swych utworach

literackich, ale take w wypowiedziach odautorskich. Suyy one charakterystyce tak czasw

wspczesnych autorowi, jak rwnie autocharakteryzacji, a nawet prbom zrozumienia

wasnej tosamoci czowieka, Polaka czy artysty. Rozlego problematyki, na ktr skada

si tak wiele heterogenicznych czynnikw, zmusza do rozszerzenia i zrnicowania

perspektyw badawczych, jeli chce si zbada zoono problemu. Rozprawa ma charakter

literaturoznawczy, ale za spraw tematu i perspektywy ogldu przynaley do nurtu tak

zwanych bada z pogranicza. Dotyczy to zarwno rnorodnoci badanego materiau, jak i

metodologii, co zwizane jest z koniecznoci zajmowania si rozlegym tem

humanistycznym, a nawet naukami spoecznymi.

Punktem wyjcia i przedmiotem analizy s, oczywicie, eseje i wiersze (w dramatach

tradycja rzymska nie wystpuje), ale przywouje si take wywiady, publicystyk, listy,

notatki i zapiski archiwalne. Te dyskursywne wypowiedzi poety zostay potraktowane jako

wane odautorskie komentarze do twrczoci, autoprezentacja pogldw oraz pomoc w

charakterystyce postawy twrczej. Ich nieliteracka lub paraliteracka forma nie przeszkadza

analizie, a poszerzenie materiau badawczego daje peniejszy obraz rozpatrywanego aspektu

twrczoci i pozwala na uzyskanie ciekawych kontekstw interpretacyjnych. Rwnie wiedza

biograficzna, a nawet geograficzna okazuj si przydatne w procesie interpretacji.

Poniewa, zwaszcza w esejach, autor przejawia due ambicje poznawcze i prezentuje

spor erudycj w zakresie wiedzy fachowej z historii, historii sztuki, archeologii,

historiografii i literatury rzymskiej, prawa i ekonomii oraz filozofii, poszczeglne rozdziay

omawiajce konkretne przejawy cywilizacji rzymskiej musiay uwzgldnia wiedz z bardzo

14

rnych dziedzin humanistyki, a nawet nauk spoecznych, stosujcych rozmaite metody

badawcze.

Konieczno sprostania erudycji autora wymagao uwzgldnienia elementw wiedzy

czasami dalekiej od literatury, jak ekonomia czy historia gospodarcza, a take przyjcia innej

perspektywy badawczej ni tradycyjne literaturoznawstwo. Szczegln uwag chciabym

zwrci na fakt, e bez uwzgldnienia ekonomicznej wiedzy Herberta bd co bd

magistra ekonomii nie jest moliwe zrozumienie jego specyficznej wizji wiata, widzianego

jako cywilizacji wanie. Jest to istotne uzupenienie dotychczasowych odczyta twrczoci

poety, w ktrych podkrelano nastawienie Herberta na konkretno, materialno,

mio do przedmiotw i inne cechy obserwowane z punktu widzenia poetyki, a nie

specyficznie uksztatowanego obrazu ludzkiego wiata. Dlatego te bibliografia

przedmiotowa, prezentowana na kocu pracy, podzielona zostaa wedug dziedzin

uwzgldnionych w badaniach.

HERBERT WOBEC POLSKIEJ TRADYCJI LITERACKIEJ. Rzymska cywilizacja, a

pniej aciska tradycja, byy w Polsce kulturowymi wzorcami oraz przedmiotem czstych

rozwaa. Na innej zasadzie mit Rzymu (republikaskiego i imperialnego) funkcjonowa w

staropolszczynie, zwaszcza w kulturze sarmackiej2, a inn funkcj spenia w myli i

literaturze po upadku niepodlegoci3 oraz w Polsce za elazn kurtyn4. Zasadniczym tem

dla przyjtego w niniejszej pracy ogldu funkcji Rzymu jako alegorii cywilizacji w ogle,

jako wzorca i miernika koniecznego dla zrozumienia barbarii, s pogldy gwnych

przedstawicieli polskiego romantyzmu oraz wystpienie neoklasycystw polskich z poowy

XX wieku. Jest to naturalne to, ktre pozwala take na przeledzenie kwestii z zakresu

poetyki: podobiestw i rnic stylu, strategii i ideologii poetyckich, stosunku do mimesis i

2 Z. Kuchowicz, Czowiek polskiego baroku, d 1992, J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, Warszawa 1979, St. Cynarski, Sarmatyzm-ideologia i styl ycia [w:] Polska XVII wieku, Warszawa 1974, T. Makowski, Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946. 3 Antyk romantykw model europejski i wariant polski. Rekonesans, pod red. M. Kalinowskiej i B. Paprockiej-Podlasiak, Toru 2003, M. Kalinowska, Grecja romantykw. Studia nad obrazem Grecji w literaturze romantycznej, Toru 1994, A. Litwornia, Rzym Mickiewicza. Poeta nad Tybrem 1829-1831, Warszawa 2005, O. Paszczewska, Wizja Woch w polskiej i francuskiej literaturze okresu romantyzmu (1800 1850), Krakw 2003. 4 Sante Graciotti, Losy jednej elegii Giana Vitalego, czyli ruiny Rzymu w poezji Polskiej [w] Od Renesansu do Owiecenia, Warszawa 1991, tene, Patriotyzm i wartoci uniwersalne w literaturze polskiej [w:] tego, Od Renesansu do Owiecenia, Warszawa 1991, M. Jastrun, Mit rdziemnomorski, Warszawa 1962, Z. Kubiak, Do czego nam dzi potrzebna jest literatura grecko-rzymska? [w:] tene, Umiech Kore, Warszawa 2001, Z. Kubiak, Izolacja czy sia? [w:] tene, Nowy brewiarz Europejczyka, Warszawa 2001, tene, Nowy brewiarz Europejczyka, [w] tene, Nowy brewiarz Europejczyka, Warszawa 2001, W. Mikoajczak, acina w kulturze polskiej, Wrocaw 2005, R. Pitka, Dwudziestowieczni apologeci jzyka aciskiego: Thomas Stearns Eliot, Czesaw Miosz, Zbigniew Herbert, Bolesaw Miciski, Terminus nr 2 (2002).

15

innych zagadnie literackich. W szczeglnoci pozwala ukaza jeden ze sporw o klasycyzm

Herberta.

Poeta niemal nazajutrz po swym debiucie zosta okrzyknity klasykiem lub

klasycyst i to wstpne rozeznanie wybitnych krytykw po pewnym czasie stao si nic nie

znaczc etykiet w sporach midzy samymi literatami w latach 60. i 70., a potem take

stereotypem powielanym w badaniach literackich. Od dobrych kilkunastu lat rozwija si

jednak tendencja do ukazywania romantycznych elementw w twrczoci Herberta.

Organizowane s sesje powicone romantycznym parantelom poety (ze szczeglnym

uwzgldnieniem zwizkw z Norwidem), publikuje si zbiory szkicw ukazujcych sposb

istnienia romantycznej tradycji w twrczoci autora Dlaczego klasycy, a nawet ksikowe

pozycje autorskie, cakowicie skupione na romantycznym podbiciu poetyckiego paszcza5.

Wydaje si, e sprawa nie jest zakoczona i bardziej skomplikowany splot rnych tradycji

zostanie ukazany jeszcze szerzej.

STRUKTURA ROZPRAWY. Z wyuszczonych powodw na rozpraw skadaj si dwie

czci powicone zagadnieniom zwizanym z ide cywilizacji, paradygmatycznym statusem

Rzymu w tym wzgldzie i sposobem spoytkowania osb, wydarze oraz dzie w

konstruowaniu wiata przedstawionego, a take w Herbertowym myleniu o wspczesnoci i

roli twrcy (Rzymska virtus. Przymierze z dzielnoci w Lekcji aciny oraz Dochowa

przymierza. Klasyczna i romantyczna tradycja w Herbertowskim Rzymie). Poeta czyni to w

kontekcie postawy romantykw oraz wspczesnych mu poetw tak zwanego nurtu

klasycystycznego, dlatego te oni zostali wzici pod uwag jako to twrczoci Herberta.

Czwarta i najobszerniejsza cz ukazuje stosunek Herberta do historii i tradycji rzymskiej,

sposb spoytkowania biografii tak zwanych szalonych cezarw dla przedstawienia

totalitaryzmu, a take zmian paradygmatu rzymskiego: o ile we wczesnym okresie

twrczoci Herberta Imperium Romanum funkcjonuje jako pozytywny topos cywilizacji

europejskiej, to w pniejszych utworach pojawia si gwnie jako obraz Trzeciego Rzymu,

imperializmu i kolonializmu. Ta cz, zatytuowana Soce republiki ma si ku zachodowi.

Historia rzymska w twrczoci Herberta, omawia wiersze Herberta powstae z inspiracji

rzymskich historykw, std szczegowe odniesienia do dzie i porwnania z pismami

Liwiusza, Tacyta, Swetoniusza, Plutarcha, a take zastosowanie metody intertekstualnej,

5 Br nici. Wtki klasyczne i romantyczne w twrczoci Zbigniewa Herberta, red. M. Mikoajczak, Wydawnictwo Platan, Krakw 2011; M. Mikoajczak, wiaty z marzenia. Echa romantyczne w poezji Zbigniewa Herberta, Wydawnictwo JMR Transatlantyk, Krakw 2013.

16

zreformowanej i przystosowanej do twrczoci Herberta. Ta cz pracy poprzedzona zostaa

rozbudowanym wstpem metodologicznym, szczegowo opisujcym zastosowane procedury

badawcze (cz trzecia: Nie spuszcza z oka Tacyta. Inter-tekstualno a intra-tekstualno

wierszy Herberta).

2. Obecno rzymskiego wzorca

TOPOS ZOTEGO WIEKU. Dla tak okrelonego tematu przyjem, e w pierwszych dwch

rozdziaach pracy gwnym utworem, jaki rozpatruj, jest esej Lekcja aciny (LNM) wraz z

uzupenieniami (Przerwana lekcja), oraz dodatkowo Arles (BO), ktry czciowo zosta

powicony pax Romana (chronologicznie jest to esej pierwszy). Arles wnosi istotne

uzupenienie w postaci toposu zotego wieku, przez co nawietla powody, dla ktrych

rzymska cywilizacja moga funkcjonowa jako pozytywny model wiata dla polskiej i

europejskiej wspczesnoci. W obu esejach jako wyjciowy punkt opisu przyjmuje si okres

politycznej stabilizacji i gospodarczej pomylnoci po czasach zamtu i wojen domowych.

Jest to Rzym pod owieconymi rzdami tak zwanych dobrych cesarzy jak okrelano

Boskiego Augusta, ktry przywrci pokj po wojnach domowych, czy niestrudzonego

budowniczego Hadriana. Wraz z przedstawicielami dynastii Antoninw byli oni zarwno

przez rzymskich historykw, jak pniejszych badaczy staroytnoci czsto przeciwstawiani

bestiom na tronie w rodzaju Kaliguli, Nerona czy Dioklecjana.

Cech charakterystyczn tych utworw jest akcentowanie pochlebnych cech rzymskiej

cywilizacji, aprobatywna postawa autora oraz traktowanie Rzymu jako pozytywnego

paradygmatu.

TOTALITARNE PARANTELE. Ale nie jest to jedyny sposb spoytkowania rzymskiej

historii, ktra rwnie dobrze moe zosta uyta do zilustrowania skutkw istnienia

niepohamowanej wadzy, sta si modelowym przykadem tyranii i pretekstem do ukazania

zrnicowanych postaw wobec politycznej przemocy: od tchrzliwego serwilizmu, przez

zdystansowane wycofanie si, po bohaterski bunt. Rzymianie wystpuj tutaj jako Prusacy

staroytnoci6 albo niewiadome istoty wyszej kultury pdzikusy o wilczym apetycie,

obserwowane podczas grabienia dzie greckiej sztuki (Akropol, LNM 110), a nawet jako

6 Za nami przepa historii. Rozmawia Zbigniew Taranienko (WYW 38).

17

eksterminatorzy i ludobjcy7. Krtko mwic, postacie znane z kart Tacyta lub Swetoniusza

mog suy jako oskarenie wobec obu dwudziestowiecznych totalitaryzmw, czego

dowodem s wiersze: Powrt prokonsula (SP), Tusculum (N), Kaligula (PC), Pan Cogito o

postawie wyprostowanej (PC), Boski Klaudiusz (ROM) oraz Przemiany Liwiusza (ENO).

W dyskusji na temat dwudziestowiecznej opresji politycznej i narodowego zniewolenia

rzymska cywilizacja okazaa si argumentem obrotowym, a jej przedstawiciele

reprezentantami wcielenia za lub dobra w historii. Wobec hitlerowskiej czy bolszewickiej

okupacji Rzym moe by uyteczny przez powoanie si na przynaleno Polski do wyszej

cywilizacji i sta si symbolem tradycji prawa wobec sowieckiego i hitlerowskiego

bezprawia. Ale te przeciwnie: moe symbolizowa agresj i krwawe podboje imperium

zwaszcza samodzierawie Trzeciego Rzymu w jego sowieckiej wersji. W tym drugim

przypadku poeta przywouje despotyzm krwawych cesarzy, a na wiadectwo po stronie

republikanw Katona, symbol postawy wyprostowanej.

Czytajc Lekcj aciny oraz Przerwan lekcj jako gwne dowody zainteresowania

Herberta rzymsk cywilizacj, warto mie w pamici wymienione utwory poetyckie, ktre

dookrelaj i owietlaj sens eseju i zamys autorski. Rzecz charakterystyczna: Herbert nigdy

nie przywouje postaci czy wydarze dla nich samych albo dla rozwaania minionych czasw

i cech epoki. Przeciwnie, posta lub epizod ze staroytnej historii peni u niego funkcj

wzorca, czasami moralnego metrum, i su poecie do oceny wspczesnych mu czasw i

ludzi. Jest to kwestia nie tylko stosowania przez poet liryki maski, liryki roli oraz

kamuflau wobec dziaajcej w PRL cenzury jak chcieliby niektrzy lecz traktowania

staroytnoci greckiej i rzymskiej jako kulturowego wzorca i staej normy, co najdobitniej

zostao wyraone w wierszu Dlaczego klasycy (N), a take w autointerpretacji tego utworu8.

7 W jednym z wywiadw Herbert oskara Rzymian o eksterminacj: A ci straszni prusacy Rzymianie wytpili ich ze wstrtem (tame). Dla porzdku doda naley, e opinia, jakoby Rzymianie wytpili (i to ze wstrtem!) Etruskw, nie ma pokrycia w faktach historycznych. Wypdzenie krlw etruskich i ustanowienie Republiki, a nastpnie podbj i zlanie si Rzymian z etruskimi plemionami (a take z innymi plemionami italskimi) oraz przejcie ich kultury to jednak co innego ni wytpienie Jadwingw i Prusw. Wydaje si, e wypowied Herberta naley czyta w kontekcie jego wspczucia dla cywilizacji, ktrym si nie powiodo, o czym mowa w wywiadzie, i potraktowa j jako emfaz. Niewykluczone, e jest to wynik wczesnego stanu wiedzy na temat do dzi tajemniczego ludu. Niemniej jednak poeta musia by do tej tezy silnie przekonany, skoro rwnie innym rozmwcom wmawia rzymskie ludobjstwo: A rda to s pocztki, pocztki kultury europejskiej, zabity nard Etruskw i te wszystkie historie (Pynie si zawsze pod prd. Rozmawia Adam Michnik, WYW 86), gdzie jak mona domniemywa Herbert chce zaakcentowa sw realistyczn ocen ludzkich wysikw cywilizacyjnych, bez zudze co do moliwej doskonaoci czowieka lub politycznej wsplnoty. 8 Interpretacja wiersza Dlaczego klasycy?, Aneks do: Wiersze wybrane, red. R. Krynicki, Wydawnictwo A5, Krakw 2004, s. 391392.

18

3. Dlaczego cywilizacja?

W rozmowie z Andrzejem T. Kijowskim Herbert powiada wprost: Od Niemcw

nauczylimy si fatalnego podziau na cywilizacj (co niszego) i kultur (co dla ducha)9.

Stosunek do historii i kultury, niezwykle istotny w twrczoci Herberta, trzeba rozumie w

kontekcie subtelnej rnicy midzy takimi pojciami jak cywilizacja i kultura, w ktrych

znajduje wyraz samowiedza Europejczykw.

KULTURA I CYWILIZACJA. W znanej pracy Norberta Eliasa Przemiany obyczajw w

cywilizacji Zachodu znajdujemy obszerne wyjanienia dotyczce mentalnej rnicy midzy

francuskim i angielskim rozumieniem tych poj z jednej strony, a niemieck

samowiadomoci z drugiej. Zajmowanie si socjogenez owych terminw i ich

przeciwstawnym rozumieniem jest zdaniem autora wane dlatego, e stoj za nimi

tajemne, niewypowiedziane sdy wartociujce, jakie nosz w sobie10. Uywanie

odmiennych poj zwizane jest z rnic postaw wobec dokona czowieka i wsplnoty

narodowej, co skutkuje innym zakresem spraw objtych terminami, a take ich

hierarchicznym usytuowaniem:

Francuski lub angielski termin cywilizacja moe si odnosi do faktw politycznych lub ekonomicznych, religijnych lub technicznych, moralnych lub spoecznych. Niemieckie pojcie kultura odnosi si w istocie do faktw duchowych, artystycznych, religijnych i wykazuje siln tendencj do wyranego rozgraniczania faktw tego rodzaju od faktw politycznych, ekonomicznych i spoecznych. [] Wie si z tym cile inna jeszcze rnica zachodzca midzy tymi dwoma pojciami. Cywilizacja oznacza proces lub co najmniej rezultat jakiego procesu. Pojcie to odnosi si do czego, co jest w cigym ruchu, co postpuje naprzd. Niemiecki termin kultura, tak jak si go wspczenie uywa, zawiera w sobie inn tendencj: odnosi si on do wytworw dziaalnoci ludzkiej, obecnych niczym kwiaty na ce, do dzie sztuki, ksiek, systemw religijnych lub filozoficznych, w ktrych znajduje wyraz swoisto narodu. Termin kultura ogranicza11.

Z tak podanych definicji wynikaj dodatkowe konsekwencje czy te mwic ostroniej

obserwowalne tendencje. Podczas kiedy uywanie okrelenia cywilizacja raczej otwiera na

innych i zaciera rnice, to pojcie kultura podkrela narodow odrbno i akcentuje

partykularne osignicia wsplnoty. Elias sdzi, e te subtelne rnice postaw wynikaj z

odrbnych dowiadcze historycznych. Przez Anglikw i Francuzw przemawia

samowiedza i poczucie wyszoci narodw, ktrych granice pastwowe i odrbno

9 Jak tu teraz y. Rozmawia Andrzej Tadeusz Kijowski (WYW 193). 10 N. Elias, Przemiany obyczajw w cywilizacji Zachodu, tum. T. Zabudowski, Warszawa 1980, s. 8. 11 Tame, s. 8 i 9.

19

narodowa ju od stuleci nie s w zasadzie kwestionowane, poniewa zostay mocno

ugruntowane, ktre w deniu do ekspansji od dawna zagarniaj i kolonizuj terytoria lece

poza ich granicami12. Tymczasem niemiecka tosamo wystawiona bya przez wieki na

pastwowe rozdrobnienie i w przeciwiestwie do zachodnich ssiadw Niemcy musieli

zadawa sobie pytanie Czym waciwie jest niemiecko?13.

Tak postawiony problem wietnie ilustruje predylekcje Zbigniewa Herberta, ktry by

niezwykle wyczulony na rozwaane przez Eliasa kwestie i fakt, e dzisiejsze tendencje w

badaniach literackich id w zupenie przeciwnym kierunku, nie zmienia mentalnej postawy

poety i eseisty14.

Jak na tym tle ocenimy eseje Herberta? Odpowied wydaje si do oczywista.

Zarwno w wypowiedziach odautorskich, jak i tezach immanentnie zawartych w esejach

Herbert nawizuje do francuskiego podejcia w opisie dziejw, akcentujc materialne

podstawy kultury oraz jednoczce cechy europejskiej cywilizacji. Zainteresowanie

dokonaniami staroytnego Rzymu nie jest przypadkowe, skoro Imperium Romanum

uksztatowao wsplne fundamenty Europy ta teza obecna jest i w esejach Arles (BO) czy

Lekcja aciny (LNM), i w wystpieniach nieliterackich, o czym szczegowo bdzie jeszcze

mowa. Zainteresowanie kwestiami gospodarczymi oraz ekonomiczne analizy wielkich

przedsiwzi, jak odbudowa Akropolu czy wznoszenie gigantycznych katedr gotyckich,

dowodz nie tylko osobistych inklinacji autora, majcych swe rdo w nabytym

wyksztaceniu, ale nale do zespou ukrytych postulatw i sdw wartociujcych. Nie tylko

ukrytych. Czasami jak w wywiadzie dla Marka Oramusa postawa prezentowana jest

wprost:

12 Tame, s. 9. 13 Sprawa kolejnoci (co byo najpierw: nard czy pastwo) ma powane konsekwencje mentalne, na co wskazuje Henryk Samsonowicz omawiajc wpyw redniowiecza na ksztatowanie si postaw narodowych: Jeli jednak dzi, mimo rozlicznych podobiestw, wi narodowa nie jest identyczna w rnych krajach, to w redniowieczu odmienno ta bya znacznie wiksza. We Francji (wedug opinii B. Guene) pastwo poprzedzao nard, w Niemczech i we Woszech nard poprzedza pastwo. We Francji wiadomo narodowa opieraa si na stosunkach politycznych, religijnych, historycznych, w Niemczech na wsplnocie jzykowej, we Woszech czciowo na stosunkach historycznych, czciowo jzykowych. Byy narody, ktre charakterysowa sposb gospodarowania (np. gralscy chopi w Szwajcarii). We Francji gwnym skadnikiem narodu byli urzdnicy pastwa, we Woszech kupcy i bankierzy, w Polsce rycerstwo (H. Samsonowicz, Dziedzictwo redniowiecza. Mity i rzeczywisto, Wrocaw 2009, s. 69/70. 14 Dzisiejsze rozumienie zagadnienia i optyka badawcza przyjmuje, e kultura jest czym szerszym, a cywilizacja bardziej partykularnym; zakwestionowano rwnie ustalenia Eliasa i jego postaw. Obecnie kulturowe badania literatury nale do gownych tendencji naukowych, patrz: Kulturowa teoria literatury. Gwne pojcia i problemy, red. M. P. Markowski, R. Nycz, Krakw 2006 i 2012, Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje, red. R. Nycz, T. Walas, Krakw 2012, Kulturoznawstwo szanse i zagroenia, Kultura wspczesna nr 2, 1999, E. Kosowska, Antropologia literatury, Katowice 2003, R. Nycz, Antropologia literatury - kulturowa teoria literatury - poetyka dowiadczenia, Teksty Drugie 6, 2007, St. Pietraszko, Wspczesna myl o kulturze. Szkice metateoretyczne, Wrocaw 1996.

20

Cywilizacja musi liczy si z materi. Wracamy do Polski, minlimy granic, jestemy u siebie, szczliwi dopki nie przysza dziura, na ktrej o mao samochd si nie rozwali. W hotelu, w miecie wojewdzkim, okno si nie domyka wic je zabili gwodziami. Ja mam cywilizacyjne serce wic mnie zabolao. Dlaczego nie mona w tym kraju poczy ducha z materi? Uwaam, e najpilniejszym zadaniem na teraz jest odkamanie jzyka i przywrcenie logiki rzeczy. eby rzeczy nie pakay (Poeta sensu. Rozmawia Marek Oramus, WYW 108).

Zdanie to naley interpretowa w dwch kontekstach: szczegowym i oglniejszej natury.

Tym wszym (i historycznie przemijajcym) jest cywilizacyjny rozpad Polski czasw

komunizmu.

LACRIMAE RERUM. Dla Herberta komunizm jest take materialnym, a nie tylko duchowym

unicestwianiem ludzkiego wiata. Wicej. Moralna i ontologiczna krzywda materii polega na

tym, e dokonuje si przemiany rzeczy w fantomy, jak si to dzieje w gorzko-szyderczej

Bajce o gwodziu (ENO). Dlaczego istnieje a waciwie dlaczego moe istnie krlestwo

bez gwodzi, papieru, sznurka, cegy i innych wymienionych w wierszu dbr materialnych?

Albo, stawiajc pytanie bardziej oglnie, jaka jest ontologia sowieckiego imperium?

Widmowa odpowiada krtko poeta. Oto sekret trwaoci komunistycznego pastwa, w

ktrym wszystko jest niby tak samo jak gdzie indziej, ale to tylko pozr15.

Kilkakrotnie w tekstach Herberta czytamy o zach rzeczy lacrimae rerum. Ten

topos, wzity z Eneidy (Ksiga I, wers 462), wyprowadza nas wraz z Wergiliuszem na szersze

wody mitu i w alegoryczn sfer losu czowieka i jego dzie. Czas nieuchronnie niszczy ludy i

miasta, jak dowodz dzieje wygnacw Troi, opowiedziane na cianach wityni Junony w

Kartaginie, i by moe nawet rzeczy, jak paskorzeby, mog paka nad losem

przegranych16. Herbert, przeksztacajc znany topos rzymski i wzmacniajc jego si przez

antropomorfizacj, akcentuje krzywd samej materii, ktra wydaje si dopenia tragizm

ludzkiej egzystencji w komunistycznej antycywilizacji. Niszczenie moliwe jest jak si

okazuje nie tylko przez mier lub inn form cakowitej zagady, ale take przez

ontologiczne okaleczenie rzeczy, polegajce na ujmowaniu bytu, co jest rwnoznaczne z

15 Na temat widmowej rzeczywistoci komunizmu oraz motywu lacrimae rerum szerzej w rozdziale Jak Katon Modszy, patrz ywoty (cz IV pracy). 16 Przekad ks. T. Karyowskiego: Oto Pryjam! Zasuga bywa nagrodzona, / S zy rzeczy i wzrusza czowieczy bl ona! nie ukazuje dwuznacznoci aciskiego tekstu (Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida, BN, wyd. III, Wrocaw 1980). Zdanie sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt ma dwa moliwe znaczenia, w zalenoci od tego, czy przetumaczy si je jako istniej zy rzeczy, czy te istniej zy dla rzeczy. To drugie rozumienie zakada, e Wergiliusz uwaa, i natura moe litowa si nad nietrwaym ludzkim losem. Herbert by zdecydowanym przeciwnikiem takiego romantycznego rozumienia zwizkw czowieka i natury, o czym pisz przy innej okazji.

21

ponieniem materii. Korozja godnoci bytu jest wic wystawianiem materii na dodatkowe

cierpienia.

Sia poetyckiej ekspresji bierze si z antropomorfizacji przedmiotw (i ziemi jako

caoci), ktre doznaj niesprawiedliwoci moralnej. Komunistyczne zo, dotykajc nie tylko

czowieka, ale caego kosmosu, nabiera charakteru metafizycznego. Konstrukcja ta jest

odwrotnoci platoskiego rozumienia idei Dobra, ktra posiada zarazem wymiar

metafizyczny i etyczny.

Ten ostatni rodzaj ponienia wiata i czowieka nie by znany w staroytnoci jest to

produkt nowoczesnych ideologii, ktre zawadny nawet wiatem materii, a nie tylko ducha.

W Lekcji aciny poeta postawi tez, o ktrej bdzie jeszcze szczegowo mowa, e sama

aciska gramatyka sprzeciwiaa si takiej dewastacji rzeczywistoci, przez co jzyk Rzymian

z samej swej istoty uniemoliwia destrukcj wiata. Std powd do interpretacji, e w eseju

Herberta gramatyka staroytnego jzyka jest alegori istotnej struktury cywilizacji (kocem

europejskiej kultury), a tytuowa lekcja aciny parabol europejskiej pajdei,

przemieniajcej modego czowieka, jeszcze naturalnego barbarzyc, w czowieka

cywilizowanego.

ZNIKLIWO CYWILIZACJI. Cywilizacja jest kruchym statkiem na wzburzonym morzu

dziejw, jeli chcielibymy uy analogii do starego toposu obrazujcego ludzk egzystencj.

amliwo albo znikliwo istnienia wszelkiego ycia przejawia si w yciu czowieka

take poprzez nietrwao wszelkich jego wytworw, to znaczy cywilizacji. Tego rodzaju

motyw nieustannie przewija si w twrczoci Herberta, co wielokrotnie podkrelano i

szczegowo analizowano, take na tle dokona poetyckich innych autorw. Jeli chodzi

jednak o dzieje zbiorowoci, to Herbertowe wyczulenie na przemijalno ludw, nage

pojawianie si ich na arenie historii i gwatowny koniec, jest znakiem firmowym zarwno

eseistyki, jak poezji autora Labiryntu nad morzem.

Ale tylko rzymski okres staroytnoci jest w twrczoci Herberta podniesiony do rangi

modelu cywilizacji. Wzrost i upadek Rzymu / wzrost i upadek dbu opisany zosta w Lekcji

aciny ju nie w kategoriach wspczucia dla ludw startych na proch (Przemiany

Liwiusza), ale potraktowany jako matryca cywilizacyjna. Taka biologiczna metafora,

paradoksalnie podkrelajca ludzk naturalno, jak jest budowanie cywilizacji,

przysuguje w twrczoci Herberta tylko wzrostowi redniowiecznej republiki woskiej, czego

przykadem jest esej powicony Sienie (Siena, BO).

22

Wybr nie jest przypadkowy i w gruncie rzeczy oczywisty, zwaywszy historyczn

rol, jak odegrao Imperium Romanum w dziejach poszczeglnych narodw europejskich

oraz w kontekcie nieustannych prb jednoczenia kontynentu, podjtych niemal zaraz po

upadku Zachodniego Cesarstwa. Mit cesarstwa jako bezpiecznego azylu dla civitas ywy by

od czasw Ostrogotw, przez Karolingw, Ottonw, a po wojny napoleoskie i dzisiejsze

tworzenie fundamentw zjednoczonej Europy (trzynastoletnie dzieje Trzeciej Rzeszy oraz

idea pastwa wiatowego proletariatu od Wadywostoku po Lizbon nale do innej tradycji).

Mit Rzymu, co naley podkreli, nie jest struktur wycznie duchow, ale rwnie

mocno zakorzeni si w kulturze materialnej. W tym sensie Rzym, jako modus i miara,

posiada szczegln pozycj w historii Europy. Jeli jego wzrost, a przede wszystkim upadek,

tak bardzo absorbowa poet, to take z powodu osobistych dowiadcze z histori. Niektrzy

badacze Herberta chcieliby interpretowa wizj historii zawart w jego utworach w kategorii

katastrofizmu. Taka historycznoliteracka kwalifikacja, podbita filozoficzn postaw

pogldw Henryka Elzenberga, jest pomyk polegajc na zbyt sabym zniuansowaniu

problemu. To jednoczenie za duo i za mao. Za mao, poniewa nie bierze ona pod uwag

etyczno-religijnego rda kosmicznego pesymizmu Herberta, a za duo, bo w osdzeniu

historii i sposobie patrzenia na ludzkie dzieje niewystarczajco akcentuje czynnik

biograficzny, a poniekd pokoleniowy.

POKOLENIOWE DOWIADCZENIE. Herbert ustawicznie podkrela, e jego wspczucie

dla ludw, ktrym nie udao si w historii (wszystko jedno, czy s to Minojczycy, czy

Kurdowie), wynika z osobistych dowiadcze wojennych, a w szczeglnoci z bezmiaru

cierpie zwykych ludzi w starciu z brutaln si i niespotykanym wczeniej terrorem17.

Jednym z wyrazw tymczasowoci dziejw ludzkich i politycznych struktur (tymczasowo

podniesiona do obowizujcej zasady) jest ruchomo granic i czste zmiany nietrwaych

struktur pastwowych. Takich wypowiedzi literackich lub odautorskich jest wiele, ale do

najbardziej paradoksalnych naley opowie o zmianie przynalenoci pastwowej.

Dlaczego? Poniewa sugeruje niekonieczno jakiejkolwiek akcji ze strony czowieka, ktry

bywa tylko przedmiotem historii politycznej oraz pokazuje paradoksaln nieruchomo

ruchu historii. Sia metaforyczna tej opowieci tkwi w groteskowym obrazie, w ktrym to

nie czowiek si porusza, aby znale si gdzie indziej (cho jest bytem znikomym w

historii), a wielkie i potne twory pastwowe (kraje, a nawet wielkie imperia) fatyguj si,

by zmieni pastwow przynaleno kogo z gruntu niewanego i sabego. Okazuje si, e 17 Labirynt nad morzem. Rozmawia Andrzej Babuchowski (WYW 28).

23

aby znale si w innej rzeczywistoci politycznej mona tkwi jak koek w pocie, co

stwarza nastrj z ducha surrealistyczno-groteskowy:

Prosz jednak zrozumie, e w cigu mego ycia (dobiegam szedziesitki), nie ruszajc si waciwie z miejsca, czterokrotnie zmieniaem obywatelstwo. Byem obywatelem II Rzeczypospolitej, potem przyczono Lww do Zachodniej Ukrainy (do dzi mam w paszporcie adnotacj, e urodziem si w ZSRR), nastpnie byem w Generalnej Guberni obywatelem z kenkart, a w kocu znalazem si w Polsce Ludowej. Przeyem bardzo rne systemy polityczne. To zagszczenie wytworzyo u mnie zmys historyczny, pewn empati, a moe nawet zdolno rozumienia ludzi odlegych epok (Poeta sensu. Rozmawia Marek Oramus, WYW 99/100).

Dodajmy, e wywiad pochodzi z roku 1981, z czasw, kiedy poeta nawet w PRL mg sobie

pozwoli na tego rodzaju uwag i liczy na jej wydrukowanie, a osiem lat pniej Herbert po

raz pity zmieni obywatelstwo i ustrj, nie ruszajc si z miejsca. Tym razem bya to

zmiana podana i dugo wyczekiwana (kwestia jego niezadowolenia z ksztatu, jaki

przybraa wolna Polska, naley ju do innych zagadnie).

Ten rodzaj wyczulenia na nietrwao ludzkich urzdze spoecznych jest

charakterystyczny dla caego pokolenia wojennego, a take starszych poetw wiadkw I

wojny wiatowej i bolszewickiej rewolucji18. Wyjtkowa nietrwao wiata w XX wieku,

silnie odczuwana po stuletnim okresie stabilizacji od kongresu wiedeskiego po I wojn

wiatow, jest wan okolicznoci historyczno-biograficzn, moe nawet elementem

przeycia pokoleniowego dwch pokole (pokolenia roku 1910 i 1920), a na pewno istotnym

skadnikiem stanu ducha Herberta. Std wyostrzona wiadomo kruchoci tego co

pojedyncze i zbiorowe, oraz dotkliwe poczucie przemijalnoci ludzi i pastw. Bya to sytuacja

mierci, klski i pohabienia ludzi oraz rzeczy, dowiadczana osobicie, konkretnie, naocznie

i brutalnie bez mgieki metafory. Dlatego w wiecie przedstawionym Herberta do gosu

dochodzi nie alegoryczny Chronos poerajcy wyimaginowany wiat mitu, lecz realne

cierpienie materii, ludzkiej i nieoywionej, miadonej elazn gsienic czogu historii. To

traumatyczne przeycie zostao spoytkowane w twrczoci poety take z odwoaniem si do

tematu upadek Rzymu zarwno w esejach, jak i wypowiedziach odautorskich.

18 Dowiadczenie Miosza, jako starszego kolegi Herberta, jest bogatsze, poniewa widzia (dodatkowo) upadek Rosji carskiej i jak sam powiada ju w latach 30. y z przewiadczeniem, e to zaraz musi si skoczy (Rozmowy polskie 19791998, Krakw 2006, s. 702703). Na ten temat pisze m.in. Aleksander Fiut (tego, Czy tylko katastrofizm?, [w:] Moment wieczny. Poezja Czesawa Miosza, Krakw 1998, s. 100111). Tomasz Garbol jeszcze bardziej podkrela eschatologiczny katastrofizm, a raczej religijne rozumienie Upadku w twrczoci Miosza i akcentuje metafizyczne podoe wizji koca wiata, kondycji ludzkiej oraz caej rzeczywistoci naznaczonej pitnem klski (tego, Po Upadku. O twrczoci Czesawa Miosza, Lublin 2013, s. 30 i n.). W przeciwiestwie do przeczuwanego katastrofizmu lat 30. pniejsze odczucia maj silniejsz podstaw biograficzn.

24

SPR O PRYMAT RZECZYWISTEGO WIATA. Opowieci Herberta mona i pewnie

naley czyta jako wielkie parabole, a poszczeglne obrazy jako alegorie, ale z silnym

zrozumieniem dla prymarnoci materii nad duchem, rzeczy nad ide, konkretem nad istot,

rzeczywistoci nad rzeczywistoci literack. Biorc pod uwag praktyk literack autora,

naley przyj bez zastrzee jego deklaracj:

Dla mnie wyostrzona wiadomo jest bardziej pocigajca od podwiadomoci. I tu mog wytumaczy mj gd rzeczywistoci przez to, e mog si tylko alimentowa tym, co istnieje. Std take gd przedmiotw. Rzeczywisto ludzka, rzeczywisto kultury, rzeczywisto przedmiotw, materialna, reistyczna nawet, jest moim tworzywem19.

W wierszu Jonasz (SP) poeta powiada, e kiedy mowa o wspczesnym Jonaszu, to

parabola przyoona do gowy jego ganie i balsam przypowieci nie ima si jego ciaa

przez co chce powiedzie, e gbia egzystencji i poczucie sensu opuszczaj dzisiejszego

czowieka, jeli on sam z niej rezygnuje. Dzieje si tak, poniewa Jonasz jest negatywem

Herbertowskiego bohatera symbolem rozpadu czowieczestwa, zaniku czowieka jako

nosiciela wartoci. Ale ta sama procedura zastosowana wobec pozytywnego bohatera, jakim

jest Grzesio z Lekcjo aciny, daje odwrotne skutki. Grzesio jest bowiem przedstawicielem

wiata, w ktrym istniay mocne wartoci reprezentowane przez inteligencj nawizujc do

rzymskiego wzorca a przecie wychowawca z II Rzeczpospolitej jest wcieleniem tego

modelu. Bo wizja wiata, jak wyczytujemy z twrczoci Herberta, zostaa ufundowana na

prymarnoci materii, ale jej sens nadawany jest przez czowieka poprzez wartoci, ktre on

wyznaje i ktrym daje wiadectwo. Oczywicie spr o istnienie przedstawionego wiata i jego

relacji z rzeczywistoci pozaliterack nie ogranicza si do tematu rzymskiego i jest obecny

w caej twrczoci poety.

19 Za nami przepa historii. Rozmawia Zbigniew Taranienko (WYW 35).

25

Cz I

Rzymska virtus. Przymierze z dzielnoci w Lekcji aciny

W Lekcji aciny (LNM) mamy do czynienia z trzema elementami konstrukcyjnymi:

wspomnieniem szkolnym, osobist relacj z podry oraz przedstawieniem historii wzrostu i

upadku Imperium Romanum na przykadzie dziejw rzymskiej Brytanii. Trzej narratorzy:

Herbert ucze, Herbert podrnik i Herbert badacz dziejw (amator) opowiadaj o

niezwykym trwaniu rzymskiego dziedzictwa w aciskiej Europie. Wszystkie trzy elementy

narracji i wszystkie trzy wcielenia narratora maj na celu uwiarygodnienie tezy o wanie,

jaka jest teza eseju? Na czym polega lekcja aciny, bo przecie sowo lekcja ma tu

podwjne dosowne i metaforyczne znaczenie? Odmy odpowied na koniec rozwaa,

w tym miejscu odnotujmy tylko, e autor Lekcji aciny usun duy fragment tekstu o

charakterze syntezy, czy te podsumowania, przez co zakoczenie eseju niespodziewanie

galopuje w kierunku ostatniej kropki i sprawia wraenie niedomknitego. Dopiero

uzupenienie tekstu o pominity w przygotowaniu do druku fragment (Przerwana lekcja)

odpowie nam na pytanie, czym jest i jak doniose znaczenie odgrywa rzymska tradycja dla

autora, polskiej kultury, a nawet caej cywilizacji aciskiej20.

20 Trzeba przyzna, e nawet bez wiedzy na temat istnienia usunitego fragmentu niektrzy znawcy tematu zauwayli dziwno zakoczenia i jego zwyczajn niekompletno. Naley do nich Jerzy Axer, ktrego opini zamieciy Zeszyty Literackie: Esej Lekcja aciny moe wydawa si zagadkowy. Jego miejsce w ksice nie jest oczywiste jeden z recenzentw napisa nawet, e psuje kompozycj tomu powiconego Grecji. Szkic rozwija si w osobliwym rytmie przeplatania wspomnie szkolnej nauki aciny systematycznym wykadem dziejw romanizacji Wysp Brytyjskich. Wewntrz obszerny ekskurs o strukturze armii rzymskiej. Brak puenty. T e k s t j a k b y u r wa n y w m om e n c i e, k i e d y r oz p o c z yn a j s i r oz wa a n i a o wk a d z i e c y wi l i z a c y j n ym Rz ym u w Br y t a n i i j a k n i e d ok o c z on e z d a n i e , n i e d op o wi e d z i a n a f o r m u a . W t k i p oz o s t a j p oz or n i e n i e d om k n i t e [podkrelenie moje J.M.R.]. I ten historiozoficzny, i ten wspomnieniowy. J. Axer, Glosy (Opinie o Labiryncie nad morzem Zbigniewa Herberta), Zeszyty literackie, nr 73 (2001, z. 1), s. 119. Szacunek dla sawnego eseisty, a moe dugoletnia przyja zaowocoway swkiem pozornie, ktre unieszkodliwio suszne wyczucie znawcy.

26

Rozdzia 1

Wspomnienie, przeycie i oczytanie.

Konstrukcja eseju Lekcja aciny

Esej zosta podzielony na trzy nierwnej dugoci ponumerowane rozdziay. Kady z nich

rozpoczyna si od opisu szkolnej lekcji aciny, ktra funkcjonuje jako leitmotiv i jednoczenie

wstp wprowadzajcy do opisu dowiadcze oraz osobistego przeycia cywilizacji rzymskiej.

Z punktu widzenia taktyki narracyjnej jest to take przerywnik dla rozbudowanych wywodw

erudycyjnych, miejscami nucych i troch nazbyt szczegowych. Splecenie w jeden

warkocz tych trzech elementw jest konsekwentne w caym eseju, a jedno tekstu buduje na

rne sposoby obraz tosamoci poety, ktry w aciskiej cywilizacji prbuje odnale take

miejsce wspczesnej Polski i Europy rozpozna teraniejszo w przeszoci.

PIERWSZY ROZDZIA skada si z trzech czci.

Cz pierwsza (2 strony tekstu21) to wspomnienie szkolne powicone intelektualnemu

dojrzewaniu, nieco w duchu Nieba w pomieniach Parandowskiego22, ktre opowiada o

tradycyjnym systemie zapoznawania si z tak zwanym martwym jzykiem acin oraz

duchem kultury rzymskiej.

Cz druga (troch ponad 1 strona tekstu) ma wszystkie cechy romantycznego opisu z

natury, zwaszcza podkrelan widmowo zjawiska, jakim jest nocne, zamknite dla

publicznoci Forum Romanum. Jednoczenie realistyczne i precyzyjne opisanie ruin

wykazuje wszelkie cechy Mickiewiczowskiego opisu, zastosowanego po raz pierwszy w

Sonetach krymskich23.

21 Podaj jedynie orientacyjne rozmiary poszczeglnych czci (a nie na przykad dokadn liczb sw czy znakw), poniewa w niniejszych rozwaaniach chodzi o unaocznienie proporcji. 22 Istnieje wiele paralel midzy esejem Herberta a powieci Parandowskiego Niebo w pomieniach. Nie wynikaj one wycznie z tosamoci miejsca akcji, cho obaj pisarze wspominaj swoje ukochane miasto Lww (a nawet to samo podlwowskie uzdrowisko Brzuchowice, gdzie Herbertowie mieli letni domek, a Parandowski umieszcza cz akcji powieci). Wydaje si, e Parandowski wytworzy pewien standard opowieci szkolnej oraz relacji z etapu dojrzewania w pocztkach XX wieku. Podobiestwo wiata przedstawionego w dzieach obu pisarzy wynika w pewnej mierze z jednolitoci i cigoci systemu wychowawczego. Faktem jest, e niektre elementy galicyjskiego wychowania przetrway nawet do czasw piszcego te sowa, mimo szedziesicioletniej (Parandowski) i trzydziestoletniej (Herbert) rnicy w pobieraniu nauki, a nawet zmiany systemu politycznego z cesarsko-krlewskich Austro-Wgier, przez II Rzeczpospolit, do PRL lat 60. 23 Szczegowe podobiestwa omwione zostan w rozdziale Styl romantyczny a opis Forum Romanum. Herbert Mickiewicz.

27

Cz trzecia (14 stron ksikowych tekstu) streszcza histori rzymskiej Brytanii od

pierwszej nieudanej inwazji Juliusza Cezara, przez rozwj cywilizacji rzymskiej, po czasy

upadku imperium, co spowodowao wycofanie legionw z wyspy. Wyspiarze zostali sam na

sam z barbarzycami. W roku 429 konkluduje eseista nie aden centurion rzymski, ale

w wity German prowadzi milicj brytask z okrzykiem Alleluja do walki z Piktami

(Lekcja aciny, LNM 184). Jest to mona rzec modelowy opis erudycyjny, pozbawiony

cienia liryzmu. Herbert streszcza, zreszt do nudnawo, kilka podrcznikw historii Anglii24,

powoujc si czsto na staroytnych historykw, zwaszcza Tacyta25.

DRUGI ROZDZIA rwnie zaczyna si od lwowskich wspomnie, ale dzieli si tylko na

dwie nierwne czci. Wspomnienia o wojskowym drylu szkolnym zajmuj 2 i p strony, a

24 Historycy wymieniani z nazwisk to: Albert Grenier, Jrome Carcopino, Kamille Julien, Ian A. Richmond, Peter Astbury, Ralf Westwood Moore, Edward Gibbon, Francis John Haverfield, Georg Macaulay Travelyan (cytowana Historia Anglii) i Pierre Grimal. Osobn pozycj, jako klasyk, ma tutaj Gibbon (17371794), znakomity historyk angielski, ktrego wielokrotnie wznawiane dzieo The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (17761788) zdominowao spojrzenie na epok na co najmniej sto lat [E. Gibbon, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, t. 12, tum. Z. Kierszys; wstp T. Zawadzki, Warszawa 1995; E. Gibbon, Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie, Warszawa 2000]. Wymienieni autorzy czytani byli raczej w oryginale, sdzc po datach polskich przekadw: A. Grenier, Historia Galw, tum. A. Delahaye, M. Hoffman, Gdask 2002; A. Grenier, La gnie Romain dans la religion, la pense et lart, Paris 1952; A. Grenier, Les religions trusque et romaine, Paris 1948; J. Carcopino, ycie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu cesarstwa, Warszawa 1966; J. Carcopino, Les tapes de l'imperialisme romain; J. Carcopino, Monuments et trsors de la Gaule: les rcentes dcouvertes archeologiques; J. Carcopino, Histoire romaine; J. Carcopino, De Pythagore aux Apotres: tudes sur la conversion du Monde Romain; J. Carcopino, Passion et politique chez les csars; J. Camille, Gallia: tableau sommaire de la Gaule sous la domination romaine/ Extraits des historiens francais du XIXe siecle/ Histoire des institutions politiques de l'ancienne France/ De la Gaule a la France: nos origines historiques/ Histoire de la Gaule; I.A. Richmond, Roman Britain; G.M. Trevelyan, Historia Anglii, tum. A. Dbnicki, Warszawa 1967; P. Grimal, Marek Aureliusz, tum. A. ukaszewicz, Warszawa 1997; P. Grimal, Seneka, tum. J. Roman Kaczyski, Warszawa 1994; P. Grimal, Agryppina czyli dza wadzy, tum. B. Janicka, Warszawa 1996; P. Grimal, Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, red. nauk. wyd. pol. J. anowski, hasa tum. M. Bronarska i in.; przedm. tum., Do polskiego Czytelnika napisa, wykaz skrtw oprac. J. anowski, Wrocaw1997; P. Grimal, Mitologia grecka, tum. K. Marczewska, Warszawa 1998; P. Grimal, Miasta rzymskie, tum. J. Paski, Warszawa 1970. Herbert, nawet jeli przywouje jakiego autora, to z reguy pomija milczeniem tytu dziea, nie mwic ju o jakim adresie bibliograficznym, std lista dzie jest raczej domniemaniem opartym na zawartoci eseju ni szczegowym spisem. 25 Herbert powouje si na Pytheasa, niesprecyzowanego biografa Wespazjana, wielokrotnie na Tacyta, a take na pnorzymskiego pisarza Vegetiusa oraz Jzefa Flawiusza. Tekst niesprecyzowanego biografa Wespazjana to prawdopodobnie ywot Wespazjana u Swetoniusza (T.C. Suetonius, ywoty cezarw, tum., wstpem i komentarzem opatrzya J. Niemirska-Pliszczyska; przedm. J. Wolski, Wrocaw 1987). O Swetoniuszu Herbert wspomina np. na str. 172, 173 w Lekcji aciny. Pytheas z Marsylii (ok. 360290) by sawnym podrnikiem greckim i geografem, ktry wypyn poza Supy Heraklesa i m.in. jako pierwszy stwierdzi istnienie Wysp Brytyjskich oraz Ultima Thule, ktr utosamiano z Islandi (zob. P. Lvque, wiat grecki, Warszawa 1973, s. 331; Pytheas von Marseille ber das Weltmeer, tum. D. Stichtenoth, Weimar 1959). Tacyta Herbert czyta najprawdopodobniej w przekadzie Hammera [P.C. Tacitus, Dziea, tum. S. Hammer, Wrocaw 1955]. O zdobyciu Jerozolimy przez Tytusa Herbert czyta zapewne u Flawiusza w jednym z wczeniejszych przekadw (J. Flawiusz, Wojna ydowska, z jz. grec. tum. oraz wstpem i komentarzami opatrzy J. Radoycki, Warszawa 1991; J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, t. 12, z jz. grec. tum. Z. Kubiak, J. Radoycki, wstp E. Dbrowski, W. Malej, komentarzem opatrzy J. Radoycki, Warszawa 1997; J. Flawiusz, Przeciw Apionowi. Autobiografia, z oryg. grec. tum., wstpem i objan. opatrzy J. Radoycki, Pozna 1986). Uwagi Vegetiusa na temat sztuki wojennej Herbert czyta by moe w niemieckim, francuskim lub angielskim wydaniu (V.R. Flavius, De Re Militari).

28

cig dalszy mozolnego wypracowania na temat armii rzymskiej, jej wyszkolenia i uzbrojenia,

sposobw walki oraz zmieniajcego si skadu osobowego na wyspie poera a 8 stron w

ksice. Wywd jest cigiem dalszym erudycyjnego opisu i wida, e opowie o Grzesiu

wtrcona na pocztku ma da wytchnienie czytelnikowi i rozerwa go na chwil, by nie

przerwa uczonej lektury, pozbawionej wikszego wdziku i pasjonujcych szczegw.

TRZECI ROZDZIA, take dwuczciowy, charakteryzuje si zmian proporcji. Najpierw

czytamy dwustronicowe wspomnienia szkolne z silnie dydaktycznym elementem

rwnowaonym autoartobliwymi wyznaniami na temat pierwszej mioci. Po czym

nastpuje jednostronicowe podsumowanie bdce zakoczeniem niezbyt udane, jakby

niedokoczone credo na temat wkadu cywilizacyjnego Rzymu w rozwj Brytanii. Z bada

archiwalnych wiemy jednak, e nie bya to jedyna wersja zakoczenia eseju.

ROZDZIA POMINITY (A WIC CZWARTY). Moemy si tylko domyla, dlaczego

eseista zrezygnowa z gotowego ju duszego zakoczenia, liczcego sobie niemal 9

stron. Barbara Toruczyk, publikujc ten fragment w Zeszytach Literackich pod nadanym

przez siebie tytuem Przerwana lekcja26, wyjania histori tego fragmentu oraz opisuje

perypetie caej publikacji27. Ostatecznie, z rnych powodw redakcyjnych, ta wersja

zakoczenia szkicu nie znalaza si ani w przygotowywanej publikacji z lat 70., ani nie

zostaa wczona do pomiertnie wydanego tomu przygotowanego przez redaktork28.

Rozdzia ten rni si od pozostaych take tym, e nie zaczyna si od szkolnych wspomnie,

lecz si nimi koczy.

26 Zbigniew Herbert, Przerwana lekcja, Zeszyty Literackie, nr 82 (2003), s. 5564. 27 W Nocie wydawcy do tomu Labirynt nad morzem (LMN 20052009) zostaa opisana historia powstawania esejw, zmieniajca si koncepcja konstrukcji caoci tomu oraz perypetie publikacji, zakoczone wydaniem tomu ju po mierci autora. Natomiast Nota wydawcy autorstwa Barbary Toruczyk (Zeszyty Literackie, nr 82 (2003), s. 63/64) wyjania inne szczegy: Na stronach 3748 znajduje si tekst bez tytuu z odrcznymi poprawkami i uzupenieniami autora. Niniejszym oddajemy go do rk czytelnika. Opatrujemy go tytuem Przerwana lekcja, pochodzcym od redakcji. [] Sdzimy, e szkic Przerwana lekcja stanowi zakoczenie pierwszej, obszernej wersji eseju Lekcja aciny (jak wiadcz inne zachowane warianty). Herbert nie wczy go jednak do tomu Labirynt nad morzem. 28 Jak informuje Rafa ebrowski, ksika zostaa zoona do druku w 1973 roku w Czytelniku, a wycofana z wydawnictwa w stanie wojennym (KAM 324). Mona si domyla, cho biograf tego nie pisze, traktujc rzecz jako oczywisto, e poeta obawia si, i ksika zostanie w tym czasie opublikowana przez wadze, co wygldaoby na zamanie przez Herberta bojkotu junty wojskowej. Tego rodzaju praktyki istniay, a ich celem byo ukazanie, e nie wszyscy artyci i literaci przystpili do protestu (tak postpiono np. z emisj nagranego przed 13 grudnia koncertu Czesawa Niemena i kilkoma sztukami Teatru Telewizji, a artyci mieli ograniczone moliwoci przeciwstawienia si manipulacji).

29

Przerwana lekcja, ktr traktuj jako waciwy, kocowy fragment, wyczony przez

Herberta z Lekcji aciny29, daje przegld domniemanych przyczyn upadku imperium.

Rozpoczyna go polemika z najbardziej rozpowszechnionym przekonaniem, e imperium,

osabione wewntrznie przez chrzecijastwo, pado pod ciosami silniejszych od legionw

wojsk barbarzycw. Herbert, powoujc si na licznych autorw30, przekonuje, e sabo

pastwa miaa rozliczne przyczyny, a proces gnicia imperium by dugotrway.

Nie zgadza si z Gibbonem, jakoby chrzecijastwo spowodowao rozkad imperium,

uznajc jego scalajc rol w ostatnich wiekach istnienia pastwa. Przy tej okazji poeta

zwraca uwag na polityczne powody niechci do ydw i chrzecijan (konflikt dotyczy

oficjalnego, pastwowego kultu cesarza, a nie zagadnie teologicznych) oraz brak ksenofobii

i wyjtkow tolerancj potomkw Romulusa. W porwnaniu z innymi ludami staroytnoci

Rzymianie mieli zadziwiajco mao przesdw rasowych czy religijnych pisze Herbert i w

tym zdaniu pobrzmiewa pochwaa oraz ch podania pozytywnego przykadu z historii.

Podobny wtek znajdziemy w wierszu Cerunnos (N).

Zmiany etniczne, epidemie oraz kataklizmy naturalne eseista odrzuca jako nieistotne.

Obnia take warto argumentw prawno-ustrojowych (chodzi o rzekom nieelastyczno

systemu), wskazujc na przemiany struktury wadzy i dostosowywanie si maej republiki do

nowych warunkw, kiedy zacza rzdzi caym wczesnym wiatem, a take reformy

militarno-administracyjne ostatnich cesarzy. Herbert ze smutkiem odnotowuje brak

naukowych zainteresowa i technologicznej inicjatywy Rzymian, cho nie uwaa tego 29 Fragment ten by nazbyt aktualny politycznie, by mona byo w najmielszych marzeniach oczekiwa akceptacji cenzury, gwnie z powodu aluzji do wsplnej inwazji hitlerowsko-sowieckiej na Polsk w 1939 roku. Jest to wystarczajcy powd, dla ktrego zosta wyeliminowany w wersji przygotowywanej dla Czytelnika. 30 Herbert przywouje wiadkw historii i historykw staroytnych, takich jak Kasjodor i Polibiusz oraz nastpujcych badaczy: Ferdynand Lot, dwukrotnie Edward Gibbon (Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego), Tenney Frank, Vladimir Simkhovitch, Dawson, Gilbert Murray, Jrme Carcopino, ale take mylicieli politycznych i filozofw pastwa, ktrzy analizowali przyczyny upadku Rzymu: Machiavelli, Vico, Voltaire, Montesquieu. Oto przypuszczalny zestaw lektur: Fe. Lot, La fin du monde antique et le dbut du moyen ge; F. Tenney, Rome and Italy of the empir oraz prace redagowane przez niego: Rome and Italy of the Republik/ An economic survey of ancient Rome; Ch. Dawson, Tworzenie si Europy, tum. J.W. Zieliska, Warszawa 1961; Ch. Dawson, Formowanie si chrzecijastwa, tum. J. Marzcki. Warszawa 1987; Ch. Dawson, Religia i kultura, tum. J.W. Zieliska, Warszawa 1958; Chr. Dawson, Religia i powstanie kultury zachodniej, tum. St. awicki, Warszawa 1958; Ch. Dawson, The Dynamics of World History; G. Murray, Aeschylus: the creator of tragedy/ The literature of ancient Greece; J.-B. Bossuet, Cathares: histoire abrge des Albigeois, des vaudois, des viclefites et des hussites/ Oraisons funebres/ Sermons/ Trait de la concupiscence/ Histoire universelle/ Histoire de France. Myliciele polityczni, o ktrych wspomina Herbert, to: N. Machiavelli, Ksi. Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwiusza (pierwszy utwr tum. W. Rzymowski, wstpem opatrzy i oprac. K. Grzybowski; drugi utwr tum. i oprac. K. aboklicki, wyboru dokona J. Janicki), Warszawa 1972; G. Vico, Nauka nowa, tum. J. Jakubowicz; oprac. i wstpem poprzedzi S. Krzemie-Ojak, Warszawa 1966; Ch.L. de Secondat Montesquieu, Rozwaania o przyczynach wielkoci Rzymian i o ich upadku, tum. i oprac. L. Sugocki, d 2000; Ch.L. de Secondat Montesquieu, Staroytnoci, tum. i oprac. L. Sugocki, d 2008. Rwnie w tym przypadku eseista korzysta przede wszystkim z francuskich i angielskich rde, zanim zostay przetumaczone na jzyk polski.

30

mankamentu za powd istotny. Take zmiany w sposobach prowadzenia wojen, a w

szczeglnoci przewaga konnicy nad pieszymi legionistami po wynalezieniu strzemion i

ostrogi przez stepowych barbarzycw, nie miay decydujcego znaczenia dla klsk

militarnych. Podobnie nisko ocenia zanik poczucia misji dziejowej wrd elit imperium,

nastrj filozoficznej rezygnacji i poszukiwanie pociechy w sceptycyzmie i stoicyzmie one

take, w opinii Herberta, nie stanowiy gwnej przyczyny saboci pastwa. C wic

spowodowao upadek Rzymu?

P r awdz iw ym po wo de m upa dku c es a r s t wa by r o zk ad go spo dar cz y

imp er iu m t w ie r d z i Her ber t. Nie jest to jednak jaka odmiana marksistowskiej wizji

historii, chocia aplikowanie socjo-ekonomicznego, mocno zideologizowanego modelu

interpretacji dziejw, a nawet kultury, byo charakterystyczne dla owej epoki. Przeciwnie,

eseista mocno odcina si od dziejowego determinizmu; przejawia za to autentyczn pasj do

klasycznej historii gospodarczej31. Funkcjonowanie ekonomicznej wizji wiata w literackim

eseju zostanie zbadane w 5 rozdziale niniejszej czci, zatytuowanej Dlaczego Rzym upad?

31 Na zainteresowanie kwestiami gospodarczymi Herberta zwrci uwag Jacek Petelenz-ukasiewicz, ktry uzna, e jest to cecha naturalna u syna bankowca i absolwenta Akademii Handlowej (J. ukasiewicz, Herbert, Wrocaw 2002, s. 159/160).

31

Rozdzia 2

Grze i virtus Romana.

Szkolne arty i patos

Jeli nie liczy romantycznego opisu pierwszego zetknicia si z widmowym, nocnym Forum

Romanum, ktry spenia w eseju funkcj wyjtkow (zob. rozdzia Tradycja klasyczna i

romantyczna w Herbertowskim Rzymie), to zasadnicza konstrukcja polega na zestawianiu

dowiadczenia z lat szkolnych z wiedz nabyt pniej.

Czemu suy pojawienie si patetyczno-groteskowej postaci nauczyciela aciny oraz

sentymentalno-wspomnieniowy nastrj opowieci szkolnych? Co autor chcia osign?

Posikujc si samowiedz literack poety, moemy powiedzie: pierwsza odpowied brzmi,

e uczyni to ze wzgldw kompozycyjnych, chcia w duszn od krwi i przemocy atmosfer

wprowadzi moment komizmu, divertimento, co, co daje chwil wytchnienia i czystego

miechu. To, oczywicie, nie jest autokomentarz sensu stricto. Cytat pochodzi z opowiadania

Ten obrzydliwy Tersytes (KM 45) i ma na celu wyjani pojawienie si w Iliadzie postaci nie

tylko nic nieznaczcej, ale te groteskowej i pokracznej32.

artobliwy charakter wspomnie, a take farsowa konstrukcja gwnego bohatera take

maj na celu zrwnowaenie (a moe nawet ukrycie) patosu tezy gwnej, ktra brzmi:

j z yk Rz ymia n i ic h c yw i l iz ac ja s n i e t ylko wzo r e m, metrum, a le t ak e

pa nc er z e m p r z ec iwko bar bar z ys t wu XX w ie ku. Myl t Herbert przemyca

niepostrzeenie ju w pierwszym fragmencie wspomnienia, a czyni to nie wprost i zasaniajc

si osobami trzecimi. Najpierw wyjawia j cytat z Bolesawa Miciskiego, wskazujcy na

niemono uycia struktur jzyka Rzymian do propagandowego kamstwa. Zawio zda

czasowych, a przede wszystkim zdania warunkowe, rzekomo uniemoliwiaj ten rodzaj

ideologicznej manipulacji, ktry charakteryzuje wiek XX.

Teza ta wydaje si do oczywistym uproszczeniem perswazyjnym wprowadzonym na

uytek uwydatnienia kamstw komunistycznej propagandy33. Gramatyka nie jest i nie moe

32 Uwagi na temat roli tej postaci oraz komentarz do opowiadania mona znale w referacie A. Kramkowskiej-Dbrowskiej Ten obrzydliwy Tersytes. Potga omieszenia (Warsztaty Herbertowskie, Przemyl 2009). 33 Odnotujmy jednak, ze poeta z uporem wraca do niej w Potdze smaku (ROM).

32

by remedium na nieprawd, tote tego rodzaju wyjanienie moliwe jest wycznie w sensie

metaforycznym, jako pars pro toto. T o c yw i l iz ac ja r z yms k a ja ko c a o n ie je s t

zdo lna do t ak ie go za k a ma n ia, jak i e by o u dz ia e m lud z i, k t r yc h

do t kn o n ie s zcz c ie yc ia w s ys t e ma c h t o t a l it a r n yc h. Historia, nie tylko w

tym eseju, suy porozumieniu z dawnymi ludmi, ale te, przez porwnanie, moe

umoliwi lepsze zrozumienie wspczesnoci rzeczywistoci, ktr naley rozumie w

kontekcie caych dziejw naszej cywilizacji. Na ten temat poeta wypowiada si

wielokrotnie, choby w Rzeczpospolitej:

Nauczyciele w gimnazjum wbijali nam do gowy, e historia magistra vitae. Ale kiedy zjawia si ona w caej barbarzyskiej okazaoci realn un nad moim miastem zrozumiaem, e jest to osobliwa nauczycielka. Ci, ktrzy przeyli j wiadomie, i wszystko to, co po niej nastpio, maj wicej materiau do refleksji ni czytelnicy dawnych kronik. Jest to materia skbiony i ciemny. Trzeba pracy wielu sumie, eby go rozwietli34.

Rzecz charakterystyczna: obowizek duchowego przyswojenia przeszoci spoczywa

wedug poety nie na nauce lecz na sumieniu. Sumienie jako nadrzdna instancja wystpuje

w tej wypowiedzi explicite, a w omawianym eseju tylko implicite. e Herbert nie

akceptowa stronniczoci take historykw Imperium Romanum, dowodzi wiersz Przemiany

Liwiusza (ROM) i inne utwory, jednak wydaje si, e w tym momencie argument

Miciskiego by bardzo porczny. W samej Lekcji aciny eseista przestrzega przed zbytnim

zaufaniem do rzekomego braku stronniczoci Tacyta, kiedy ten pisze o swoim teciu,

uwielbianym Juliuszu Agrykoli (Lekcja aciny, LNM 180). Herbert nie mwi o tym wprost,

ale jest to do oczywista aluzja do sawnego sine ira et studio, ktra to zasada

(historycznego obiektywizmu) zostaa sformuowana wanie w ywocie Juliusza Agrykoli.

Niemniej jednak to staroytni pisarze mog by w dzisiejszym wiecie pozbawionym

wektorw wzorem czy kompasem, pozwalajcym na zachowanie rozeznania, co dobre, a co

ze, o czym znowu autor wspomina w przytaczanym ju wywiadzie:

Ludzkoci nie opuszcza marzenie o znaku, zaklciu, formule, ktra wyjani sens ycia. Potrzeba kanonw, kryteriw pozwalajcych oddzieli zo od dobra, wyranej tablicy wartoci jest obecnie rwnie silna jak dawniej. Kiedy naszych ojcw i dziadkw pytano o wartoci wieczne, myl ich nieodmiennie sterowaa ku staroytnoci. Godno ludzka, powaga, obiektywizm promienioway z pism klasykw35.

34 Zbigniew Herbert: Opisa rzeczywisto, [w:] Rzeczpospolita, 2223.05.2004 (Plus-Minus). 35 Tame.

33

Z powodu kamuflau, nie od razu uwiadamiamy sobie, e w duch aciny (prawdziwy czy

wyidealizowany) suy jako wzorzec do porwnania z czasem wspczesnym autorowi.

Naturalnym wrogiem tego rodzaju jzyka jest zideologizowana mowa komunistw, a w

szczeglnoci ideologiczny bekot z okresu stalinowskiego36. Ten motyw jest zreszt czsty w

twrczoci Herberta37, podobnie jak powracajce porwnanie sowieci barbarzycy38. Bo

chocia zdania By moe przyjedziecie kiedy do Rzymu w orszaku prokonsula.

Powinnicie zatem pozna gwne budowle Wiecznego Miasta. Nie chc, ebycie si ptali

po stolicy cezarw jak nieokrzesani barbarzycy wypowiada groteskowy Grzesio, acinnik

w randze radcy dworu39, to przecie Herbert dokonuje swojego przekazu w dwch czasach

jednoczenie. Jednym jest tu i teraz wypowiadanego tekstu i wirtualnego czytelnika, czyli lata

redniego Gomuki40, drugim elliotowski czas wieczny literatury, dziki ktremu

rwnolatkami staj si: prokonsul z wiersza Powrt prokonsula (SP), galicyjscy belfrzy

dziadka i ojca z czasw panowania Franciszka Jzefa (Przemiany Liwiusza, ENO) oraz

nauczyciel aciny we Lwowie z czasw II Rzeczpospolitej, sportretowany we wspomnieniu

eseisty. Take wspczesny czytelnik mieci si w tak zdefiniowanym czasokresie. Ale tak

zwany humor zeszytw szkolnych skrywa nie tylko powag porwna z dziedziny historii

politycznej. Nie mniej wane byy tezy etyczne, epistemologiczne oraz wypowiedzi

dotyczce zaoe pedagogicznych, wypowiadane w tonie polemicznym w stosunku do

wspczesnoci:

W owych czasach nikt (lub prawie nikt) powany nie podwaa celowoci uczenia jzykw klasycznych w szkole. Nikt take nie obiecywa nam materialnych korzyci, jakie mog pyn z

36 Oczywicie manipulacja jzykowa charakteryzowaa kady totalitaryzm, rwnie nazizm, ale wydaje si to mie mniejsze znaczenie zarwno dla autora, jak i dla czytelnika tekstu, poniewa perswazja propagandy hitlerowskiej zasadniczo nie bya skierowana do ludw podbitych, lecz samych przedstawicieli rasy panw. 37 Dotyczy nie tylko jzyka sensu stricto lub ideologii, ale take jzyka sztuki, przykadem jest wiersz Trzy studia na temat realizmu (HPG). Niezrwnan satyr na jzyk ideologw Transportowcw znajdujemy w Krlu mrwek, w ktrym przywouje si dzieo Wielkiego Jzykoznawcy, Jzefa Wissarionowicza Stalina: Zabra si tedy do ostronych reform, poczynajc od tego, co nie jest ani baz, ani nadbudow (wedug genialnej dystynkcji uczonego Jotwuesa), to znaczy do innowacji jzykowych (KM 36). O zakamaniu ideologicznym jzyka, literatury i sztuki oraz udziale w tym procederze literatw i artystw obszernie wypowiada si w kilku wywiadach, a w szczeglnoci w: Wyplu z siebie wszystko. Rozmawia Jacek Trznadel (w ksice Haba domowa); Stalin i my. Rozmawia Helga Hirsch; Pojedynki Pana Cogito. Rozmawiaj Anna Poppek i Andrzej Gelberg (Tygodnik Solidarno); wszystkie pozycje przedrukowane w zbiorze Herbert nieznany. Rozmowy, Warszawa 2008. 38 Na przykad w wyjanieniu do wiersza Dlaczego klasycy (N) pod tym samym tytuem Dlaczego klasycy? [Aneks do: Wiersze wybrane, red. R. Krynicki, Wydawnictwo A5, Krakw 2004, s. 391392]. 39 Uzasadnione wydaje si tutaj okrelenie z wiersza Przemiany Liwiusza (ROM). 40 Fakt, e Lekcja aciny nie ukazaa si drukiem w PRL, nie zmienia intencji autorskiej. Szkic ten zosta opublikowany po raz pierwszy przez Zeszyty Literackie w roku 2000, nr 3 (71), a nastpnie w zbiorze Labirynt nad morzem, wydanym ju po mierci autora w roku 2000. Niektre eseje miay swoje pierwodruki w czasopismach kulturalnych: Labirynt nad morzem, Twrczo 1973, nr 2; Prba opisania krajobrazu greckiego, Poezja 1966, nr 9; Duszyczka opublikowany jako Akropol i Duszyczka, Wi 1973, nr 4; Akropol, Twrczo 1969, nr 1; Sprawa Samos, Odra 1972, nr 3; O Etruskach, Twrczo 1965, nr 9.

34

czytania Platona czy Seneki w oryginale. Byo to po prostu wiczenie umysu, a take zaprawa charakteru, gdy zmagalimy si z rzeczami trudnymi i do dzi nie wiem, bo nikt tego nie udowodni, czy nie lepsze ni rozwizywanie rwna liniowych. Nasi pedagodzy, a Grzesio by przykadem klasycznym, nie ulegali nowinkom szkoy freudowskiej i nie zwracali najmniejszej uwagi na to, czy hoduj w nas kompleksy. Postpowali chyba susznie. Okruciestwo szkoy przygotowywao do okrutnego ycia. A potem okazao si take, e kompleksy s rzecz cenn i wzbogacaj ycie wewntrzne (Lekcja aciny, LNM 186).

Przypomnijmy, e wspomniana w eseju zaprawa charakteru, czyli grecka arete, a rzymska

virtus, to po polsku inaczej dzielno (rozumiana jako dzielno charakteru) pojcie

ugruntowane w etyce co najmniej od czasw Arystotelesa, a dla poety kluczowe. Subteln

obron dzielnoci poeta przedstawia w wierszu Pan Cogito o cnocie (ROM), przy pomocy

pitrowych ironii wykorzystujc argumenty omieszajce szlachetno, wierno ideaom i

przywizanie do wyszych wartoci41. Wystarczy przypomnie, e dowodu na si charakteru

szuka Herbert nawet w sztuce:

uparty i naiwny amator zastanawia si nad defektami i wielkoci duszy ulubionego twrcy. Pyta o sprawy pozornie wykraczajce poza obrb estetyki, a mianowicie o natur moraln artysty czy by odwany, wierny sobie i czy jego rk i okiem rzdziy elementarne zasady uczciwoci. [] Pociga mnie bardziej charakter, mniej mistrzostwo. Prostodusznie sdz, e ani talent, ani czarodziejstwa warsztatu nie potrafi przesoni pospolitej i miakiej duszy artysty (Willem Duyster, MD 54/55).

Temat ten wraca uporczywie w twrczoci, ale take w wypowiedziach odautorskich

Herberta i wywiadach42. Herbert wyznaje tradycyjn zasad, e mocny charakter

ksztatowany jest przez nauk wymagajc dyscypliny, wytrwaoci i mudnej pracy a wic

41 Wiersz Pan Cogito o cnocie, w swoim czasie zdoby szalone powodzenie z powodw historycznych (historycznej potrzeby koca PRL?), ale chyba take z tego powodu, e nie ucieka od istotnych aporii. Z jednej strony jest to bardzo rzymski wiersz, w znaczeniu bardzo mski i twardy, a jednoczenie, troch jak to pokazuje Baraczak w ksice Uciekinier z Utopii (dz. cyt., s. 209-11) nie stronicy od wyeksponowania cech rzeczywicie omieszajcych czy te odsaniajcy jej niemsko. Wiersz jednoczenie wskazuje na trudno lub wrcz niemono odnalezienia dokadnego wzorca cywilizacyjnego nawet w podziwianej staroytnoci, ktra przecie te pena bya prawdziwych mczyzn / atletw wadzy / despotw. 42 Kwestie te byy bardzo wane dla poety i czsto do nich wraca, np. w Rozmowie o pisaniu wierszy: Talent jest rzecz cenn, ale talent bez charakteru marnieje. Co to znaczy bez charakteru? To znaczy, bez uwiadomionej sobie postawy moralnej wobec rzeczywistoci, bez upartego, bezkompromisowego wyznaczania granic midzy tym, co dobre, a tym, co ze. Dlatego obok sprawnoci warsztatowej ceni si wysoko u pisarzy ich bezkompromisowo, odwag, bezinteresowno, a wic walory pozaestetyczne. (Rozmowa o pisaniu wierszy. Rozmawia (ze sob) Zbigniew Herbert, WYW 24). O Mioszu: Nagroda Nobla niczego nie zmienia. Nagroda to jakby czerwony balonik, obiekt dziecicych pragnie. Nagroda to jakby czerwony balonik dla dorosego pisarza. Literatury czowiek uczy si powoli, krok po kroku, i ucz si jej tylko wytrwali. Talent jest niczym szybko marnieje. Najwaniejsze to zawsze mie charakter. Mona wiedzie wszystko o stylach pisania, ale trzeba mie na tyle charakteru, by spord wielu stylw wybra jeden, swj wasny (A Poet who Misses Censors. Rozmawia Benjamin Ivry, WYW 200). Tadeusz Konwicki. Jest on najzdolniejszym polskim prozaikiem. Talent dar Boga wymaga jeszcze charakteru, a o to musi stara si sam twrca. Zdarzay mu si ksiki, takie jak Na budowie. (Pojedynki Pana Cogito. Rozmawiaj Anna Poppek i Andrzej Gelberg, WYW 233). W licie do Czesawa Miosza dzieli si uwag, e rdem poezji nie jest technika czy mistrzostwo jzyka, ale jakoci duchowe autora, w tym wspczucie (ZHCZM 57).

35

co, czego brakuje czasom dzisiejszym, ktre krytykuje eseista. W sensie politycznym

wyidealizowany rzymski przykad wyrabia w uczniach zamiowanie do cnt obywatelskich,

co wizao si z pewnymi przemilczeniami43. Historia, magistra vitae, miaa by bowiem

nauczycielk postaw pozytywnych. Wiedzielimy, rzecz jasna, o doli niewolnikw,

okrutnych przeladowaniach chrzecijan, szalestwach Kaliguli, ale nad tymi mrokami

wiecia mocno gwiazda rozumu44 (Lekcja aciny, LNM 195) podsumowuje Herbert, ktry

jest jednak wiadkiem bezstronnym, skoro w wierszach Kaligula (PC) czy Boski Klaudiusz

(ROM) bezlitonie objawia zbrodnicz samowol cesarzy, a w wierszu Pan Cogito o postawie

wyprostowanej (PC) mwi o ulegopoddaczym nastawieniu wikszoci mieszkacw Utyki,

ochoczo rezygnujcych z praw obywatelskich (przysugujcych w okresie republiki), kiedy

zwycizcami okazuj si zwolennicy Cezara.

Kontekst polityczny w momencie publikacji tych wierszy powodowa, e

przypominanie cnt republikaskich traktowano jako aluzj polityczn, a przywoywanie

postaci i zdarze z przeszoci jako kamufla problemw wspczesnych przez stosowanie

chwytu znanego jako liryka maski. Interpretacja podkrelajca polityczn aluzyjno nie jest

pozbawiona racji, ale dzisiaj absolutnie nie wystarcza, nie mwic ju o tym, e jest

czytelniczo martwa. Zmiany polityczne i geopolityczne powoduj, e inne s powody

samoubezwasnowolnienia szerokich warstw spoecznych, rezygnujcych z wolnoci. Dla

badaczy epoki natomiast nie bez znaczenia jest take kontekst akcji szkolnego

opowiadania, czyli zniknicie samego przedmiotu w komunistycznej szkole. Zwraca na ten

fakt uwag biograf Herberta, podkrelajc nie tylko symboliczn, ale take polityczn i

kulturow wag tego zdarzenia w okupowanym przez Sowietw Lwowie:

Tu chciabym zwrci uwag jedynie na to, e nastoletni Zby po tragicznym wrzeniu 1939 r. wrci do tej samej szkoy, tych samych awek i kolegw, a nawet skad wikszoci ciaa pedagogicznego pozosta tam zasadniczo niezmieniony. Zabrako tylko dwch przedmiotw: aciny i religii. Pierwszemu z wymienionych powici Poeta poruszajcy szkic, tym waniejszy, e oparty silnie i otwarcie na motywach biograficznych, czego unika, a rwnie czego pierwotnie nawet nie zamierza uczyni, na co wskazuj wczeniejsze wersje utworu45.

43 O sensie wychowawczym idealizacji rzymskiego antyku na gimnazjalnych lekcjach aciny pisze Rafa ebrowski, a take wskazuje na Bolesawa Herberta, ojca poety, jako na rdo krytycznego rozbioru rzymskiego przekazu propagandowego, co znalazo oddwik w wierszu Przemiany Liwiusza (KAM 318). 44 Jak w wypowiedzi programowej Opisa rzeczywisto (WW 394). 45 R. ebrowski, Religijno Zbigniewa Herberta. Miscellanea, [w:] Midzy nami a wiatem. Bg i wiat w twrczoci Zbigniewa Herberta, red. G. Halkiewicz-Sojak, R. Sioma i J.M. Ruszar, KrakwToru 2012, s. 13.

36

I wtedy nadeszli barbarzycy to zdanie przewija si take w publicznych wypowiedziach

poety, nie tylko w eseju46.

Wiadomoci na temat gimnazjalnych czasw Zbysia Herberta jest sporo, poczwszy od

literatury wspomnieniowej, a koczc na wielkim fresku rodzinnym Zbigniew Herbert.

Kamie na ktrym mnie urodzono, sporzdzonym przez Rafaa ebrowskiego (KAM).

ebrowski krewny i zawodowy historyk zarazem przekazuje nie tylko sag domow lub

wspomnienia kolegw szkolnych47, ale opiera si take na innych rdach, w tym

oficjalnych, ktre czsto podwaaj sentymentalne opowieci o czasach modoci. Dziki

temu wiemy, e VIII Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego nie miao profilu klasycznego,

w co zwykli wierzy literaturoznawcy, lecz matematyczno-przyrodniczy, za acina bya

jzykiem dodatkowym (KAM 304). Autor historii rodziny Herbertw podwaa stanowcze

stwierdzenie poety, jakoby nikt w jego czasach nie kwestionowa uytecznoci uczenia si

martwych jzykw, bo przeciwnie bya to sprawa wwczas ju nie tyle nawet

kontrowersyjna, co urzdowo przesdzona w caej Polsce na korzy nowoczesnego

podejcia pedagogicznego po reformie jdrzejewiczowskiej (KAM 305). Prostuje te wiele

szczegw wyowionych z literatury wspomnieniowej, na og przyznajc racj pamici

poety48.

46 Wtek barbarzycw-sowietw pojawia si czsto w twrczoci Herberta, ale take w wywiadach z nim, zwaszcza w kontekcie postaw literatw w okresie stalinowskiego zniewolenia. Najwicej gorzkich sw pada pod adresem kolegw w Wyplu z siebie wszystko (Habie domowej Jacka Trznadla), ale pojawiaj si take w innych. Cae ycie walczyem z Iwaszkiewiczem, ale teraz chciabym si z nim pogodzi. Jego zasug byo to, e broni czonkw Zwizku Literatw. Zdawa sobie jasno spraw, e zalewa nas Wschd; mia t fobi wschodni, zblianie si barbarzycw. Ba si, e znw bd gin masowo ludzie, rozpada si kocioy, paace i ksigozbiory. Uzna jednak, e z nowym panem trzeba si jako dogada (Pojedynki Pana Cogito. Rozmawiaj Anna Poppek i Andrzej Gelberg, WYW 232). W innym kontekcie, bo amerykaskiej kontrkultury, pojawia si ten temat pod koniec ycia: Czesaw Miosz by potem profesorem w Kalifornii, gdzie zacza si ju ta nieszczsna rewolucja, i tam trafi w swj ywio. Profesorowie byli brani z ulicy. Im wikszy marksista, tym lepszy. Doszo do kompletnej destrukcji uniwersytetw. Ja tam uczyem, ale dziesi lat pniej. Byo to potne i grone zjawisko Antykultury. Najazd barbarzycw bez barbarzycw. Tam Miosz ody jako socjalista. Wic kiedy bylimy razem dalej bya ta przyja osobista. Nie wymagam od przyjaci, eby byli zawsze mojego