interwencja humanitarna247286

4 Arkadiusz Domagała – Interwencja humanitarna w stosunkach miCdzynarodowych

Recenzja naukowa:prof. dr hab. Elcbieta Stadtmüllerprof. dr hab. Marek PietraW

Korekta:Mirosława Szprenglewska

Redakcja techniczna:Zdzisław Ptak

Projekt okładki:Michał WiWniewski

© Copyright by Arkadiusz Domagała 2008© Copyright by Oicyna Wydawnicza BRANTA 2008

ISBN 978-83-60186-76-3

Oicyna Wydawnicza BRANTA – Rok załocenia 199085-959 Bydgoszcz, ul. Królowej Jadwigi 18tel./fax (052) 322 89 19www.ksiegarnia.branta.com.ple-mail: [email protected]

Wydanie IDruk ukoMczono w maju 2008 r.Ark. druk. 12,5Skład i łamanie: RHEATAL, [email protected] i oprawa:CONTACT PoznaM

5

SpiS treVci

WStBp ....................................................................................................................... 7

Rozdział IiNterWeNcJA HUMANitArNA: ANALiZA pOJBciA i KONteKSt SYSteMOWY ........................................................................................................... 15 1. Interwencja humanitarna: istota zjawiska i deinicja .......................................... 15 1.1. Interwencja i humanitaryzm: elementy konstytutywne .............................. 15 1.2. Natura interwencji humanitarnej: przegl>d i analiza deinicji .................... 22 2. Interwencja humanitarna w kontekWcie współczesnego systemu miCdzynarodowego .............................................................................................

34

2.1. System miCdzynarodowy i zmiany systemowe a wzory zachowaM ........... 35 2.2. Interwencja humanitarna: determinanty rozwoju i ewolucji ...................... 41

Rozdział IIprAWNOMiBDZYNArODOWe i etYcZNe UWArUNKOWANiA iNterWeNcJi HUMANitArNeJ ...................................................................... 44

1. SuwerennoWć i zakaz interwencji w stosunkach miCdzynarodowych ................. 44

1.1. SuwerennoWć jako naczelna zasada stosunków miCdzynarodowych ......... 45 1.2. Zakaz interwencji jako konsekwencja zasady suwerennoWci .................... 50 1.2.1. Zakaz ucycia siły w prawie miCdzynarodowym ............................. 51 1.2.2. Ewolucja pogl>dów dotycz>cych zakazu interwencji i ucycia siły 55

2. Interwencja humanitarna jako prawnie dopuszczalny wyj>tek od zasady nieinterwencji? ................................................................................................... 58 2.1. Interwencja humanitarna autoryzowana przez RadC BezpieczeMstwa ...... 59 2.2. Interwencja humanitarna bez autoryzacji Rady BezpieczeMstwa .............. 64

3. Prawa człowieka i moralnoWć w stosunkach miCdzynarodowych ..................... 72 3.1. Interwencja humanitarna jako akt moralny ............................................... 72 3.2. Recim miCdzynarodowych praw człowieka: charakterystyka ogólna ....... 77 3.2.1. Implementacja i miCdzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka: ułomnoWci recimu .......................................................... 81 3.3. Recim praw człowieka a interwencja humanitarna ................................... 89

Rozdział IIIiNterWeNcJA HUMANitArNA: KrYteriA A prAKtYKA StOSUNKÓW MiBDZYNArODOWYcH .......................................................... 92 1. Kryteria interwencji humanitarnej ...................................................................... 94

2. Praktyka interwencji humanitarnych: test .......................................................... 100


2.1 Interwencja w Iraku w 1991 roku ................................................................ 101 2.2 Interwencja w Somalii w latach 1992–95 .................................................... 106 2.3 Interwencja w BoWni i Hercegowinie w latach 1992–95 ............................. 113 2.4 Interwencja w Rwandzie w 1994 roku ........................................................ 120 2.5 Interwencja na Haiti w 1994 roku ............................................................... 127 2.6 Interwencja w Kosowie w 1999 roku .......................................................... 132 3. Operacje militarne po czerwcu 1999 roku a interwencja humanitarna .............. 138

Rozdział IVeWOLUcJA iNterWeNcJi HUMANitArNeJ: SYSteMOWe OGrANicZeNiA WZOrU iNterAKcJi ......................................................... 144

1. Defekty interwencji humanitarnej: rozbiecnoWci miCdzy sytuacj> modelow> a praktyk> stosunków miCdzynarodowych ......................................................... 144

2. Kształt systemu miCdzynarodowego jako zasadnicza przyczyna rozbiecnoWci 158 2.1. PaMstwo jako główny element systemu: istota, funkcje, cele ..................... 158 2.2 Interes narodowy jako motyw aktywnoWci paMstw w sferze miCdzynarodowej .......................................................................... 162 2.2.1. Prawa człowieka w polityce zagranicznej paMstw ............................. 165 2.2.2. NapiCcie miCdzy interesem narodowym a prawami człowieka ......... 169 2.3. Mocarstwa i ich rola w systemie miCdzynarodowym ............................... 172 3. Współczesny system miCdzynarodowy a interwencja humanitarna ................. 176

ZAKOLcZeNie ....................................................................................................... 186

BiBLiOGrAFiA ....................................................................................................... 190

7

WStBpKoniec zimnej wojny był jednym z kluczowych wydarzeM ubiegłego wie-

ku. Niósł on powacne skutki dla systemu miCdzynarodowego, o czym Wwiadczyła postCpuj>ca zmiana, której głównym przejawem było kształtowanie siC nowego układu sił. Nie ulegało w>tpliwoWci, ce skoro upadł jeden z fundamentów starego porz>dku, to nastCpstwem bCdzie odejWcie jego samego, jak i wykreowanych przezeM reguł. Pojawienie siC nowego ładu wydawało siC być naturaln> konsekwencj> koMca rywalizacji supermocarstw, choć nie było do koMca wiadomym, co bCdzie go konsty-tuować. Zabrakło konferencji, która ustaliłaby nowe reguły gry, nie było odpowied-nika ani traktatu westfalskiego, ani kongresu wiedeMskiego, ani traktatu wersalskiego – brakowało ku temu wystarczaj>cej przesłanki. Nie było decyduj>cej bitwy miCdzy Zachodem a Wschodem, a ZSRR po 1990 roku wcale nie wydawał siC wielkim prze-granym – mimo utraty czCWci potencjału zachowywał mocarstwowy prestic.

Schyłek supermocarstwowej rywalizacji skutkował wzrostem kooperacji w ska-li globalnej. Zdecydowana reakcja społecznoWci miCdzynarodowej na agresjC Iraku na Kuwejt stała siC dobitnym Wwiadectwem renesansu mechanizmów bezpieczeMstwa zbiorowego - do tej pory tkwiły one w uWpieniu ze wzglCdu na spowodowany zim-n> wojn> paralic ONZ. Wydawało siC, ce historia zatoczyła koło: Wwiat uzyskał po-nown> szansC na realizacjC ideałów zapisanych w Karcie Narodów Zjednoczonych, a sama Organizacja okazjC na wziCcie odpowiedzialnoWci za miCdzynarodowy pokój i bezpieczeMstwo. Akcja w obronie Kuwejtu uWwiadomiła podmiotom polityki Wwia-towej jeszcze jedno – jak wielki dystans dzieli paMstwa, takce pozostałych stałych członków Rady BezpieczeMstwa, od Stanów Zjednoczonych.

Prezydent George Bush nie obwieszczał jednak hegemonii USA. Co wiCcej, ogłaszał otwarcie nowej epoki w stosunkach miCdzynarodowych, nowego porz>dku, opartego na wartoWciach akceptowanych przez społecznoWć miCdzynarodow> i zapi-sanych w Karcie Narodów Zjednoczonych. Nie traktowano tego wprost jako narzu-cenia wartoWci Zachodu. Ich promocjC odczytywano raczej jako swoisty koniec hi-storii i obiektywny triumf Wwiata liberalnego, demokratycznego i wolnorynkowego. Stany Zjednoczone dawały do zrozumienia, ce nadchodzi era, w której prawa dcungli zostan> zast>pione przez rz>dy prawa1.

1 Sformułowania tego ucył George, Bush przedstawiaj>c załocenia New World Order. Patrz Przemówienie prezydenta Georga Busha, 6 marca 1991, za: http://www.al-bab.com/arab/docs/pal/pal10.htm; E. Mortimer, Under What Circumstances the UN Should Intervene in a Domestic Crisis?, [w:] O. A. Otunnu, M. W. Doyle (eds.), Peacemaking and Peacekeeping for the New Century, Oxford–London 1998, s. 114.


Atmosfera miCdzynarodowa, przepełniona optymizmem co do przyszłoWci nowego ładu, wzajemn> kompromisowoWci> i wol> współpracy nie skłaniała USA do zdecydowanego siCgniCcia po przywództwo w polityce Wwiatowej, ze wzglCdu na obawy o oskarcenia o d>cenie do hegemonii. NiechCć Stanów Zjednoczonych do bycia candarmem Wwiata była zrozumiała, ale powodowała rozmycie odpowie-dzialnoWci za kształtowanie siC nowego porz>dku i wytwarzała pewn> prócniC. Ze wzglCdu na niewystarczaj>cy potencjał, wymagany do pełnienia roli global gover-nor, nie mogło tego uczynić inne paMstwo. LukC pocz>tkowo wypełniła Organizacja Narodów Zjednoczonych, a zwłaszcza Sekretarz Generalny. Pełnienie funkcji przy-wódczej i roli sternika polityki Wwiatowej wymaga jednakce zasobów, których or-ganizacja była pozbawiona, a WciWlej rzecz bior>c, były one pochodn> woli wielkich mocarstw. KreWlona przez Boutrosa Boutrosa Ghalego ambitna wizja społecznoWci miCdzynarodowej, która solidarnie, z ONZ na czele, rozwi>zuje problemy globu i podejmuje nowe wyzwania, była zgodna w zarysie z projektem administracji Busha. Podobnie jak New World Order, odbiegała od tradycyjnego postrzegania stosunków miCdzynarodowych i, co wacniejsze, ignorowała istotne uwarunkowania polityki miCdzynarodowej.

Bez w>tpienia, rzeczywistoWć miCdzynarodowa okazała siC bogatsza od zna-nych modeli eksplanacyjnych, co jest prost> konsekwencj> dynamiki i nieobliczalno-Wci cycia społecznego. Nie oznacza to jednak, ce owe modele, choć niedoskonałe, s> bezucyteczne. Teorie i analizy naukowe nie opisuj> i nie tłumacz> wszystkiego, nie s> tec zdolne wszystkiego przewidywać, mimo to jednak dostarczaj> pewnych schema-tów, które raz po raz potwierdzaj> swoj> ucytecznoWć. Rdzenia owych konstruktów nie s> w stanie, póki co, zburzyć ani ludzka wola, ani wiara w lepszy Wwiat. Polityka miCdzynarodowa rz>dzi siC pewnymi regułami, które, niestety, nie s> pochodn> owej wiary, jako ce maj> swe podstawy gdzie indziej – tkwi> w realnym Wwiecie, na który składaj> siC przede wszystkim interesy grup społecznych i ich potencjał do forsowa-nia tychce.

Interwencja humanitarna jako wzór interakcji i fenomen sytuacyjny

Od 1945 roku w polityce Wwiatowej zaszły powacne zmiany, co wi>ce siC nieod-ł>cznie z ci>głym komplikowaniem siC rzeczywistoWci miCdzynarodowej. Obrazuje je gwałtowny przyrost liczby podmiotów stosunków miCdzynarodowych, postCp tech-niczny, wzrastaj>ca liczba interakcji, wielopłaszczyznowoWć i intensywnoWć kontak-tów, rosn>ca internacjonalizacja zjawisk społecznych, a takce wzajemne przenikanie siC polityki wewnCtrznej i miCdzynarodowej. Zarysowany proces powoduje zmiany w postawach i zachowaniach głównych aktorów polityki Wwiatowej. Zmieniaj> siC oczekiwania wobec paMstwa jako aródła legitymizacji okreWlonych interakcji – sta-je siC ono podmiotem, którego zobowi>zania zaczynaj> wykraczać poza sferC re-lacji miCdzypaMstwowych. EwolucjC i skomplikowanie współczesnych stosunków miCdzynarodowych oddaje miCdzy innymi kwestia przestrzegania i implementacji praw człowieka. SpołecznoWć paMstw pod wpływem wielu czynników bierze na

9WstCp

siebie coraz to wiCksz> odpowiedzialnoWć za relacje paMstwo–jednostka. Prawa czło-wieka wprowadziły now> jakoWć do polityki, a rosn>ca ranga zagadnienia sprawia, ce stały siC jednym z najwiCkszych wyzwaM dla społecznoWci miCdzynarodowej. Takce dlatego, ce podminowuje, burzy wrCcz, maj>cy westfalskie korzenie, paMstwowo-centryczny porz>dek miCdzynarodowy.

PoWrednim skutkiem nagłoWnienia zagadnienia przestrzegania praw człowieka w kontekWcie zimnowojennej rywalizacji był wzrost WwiadomoWci szeroko pojmo-wanej społecznoWci miCdzynarodowej, takce organizacji miCdzynarodowych, głów-nie pozarz>dowych, grup transnarodowych, mediów. Wywierały one z czasem coraz wiCkszy, stały nacisk na paMstwa, co Wwiadczy o istniej>cym sprzCceniu zwrotnym. Bezprecedensowy awans praw człowieka jako zasady prawnomiCdzynarodowej zbiegł siC w czasie, co nie dziwi, z koMcem zimnej wojny. W tak zwanym Dokumencie Moskiewskim z 1991 roku, który sporz>dzono w ramach procesu KBWE dotycz>-cego ludzkiego wymiaru, po raz pierwszy wyraanie i zgodnie podkreWlono, ce prze-strzeganie praw człowieka nie jest wewnCtrzn> spraw> paMstw. Nacisk i oczekiwa-nia wspólnoty miCdzynarodowej (sensu largo) były ogromne: od tej pory łamanie podstawowych praw człowieka nie powinno nikomu, nawet paMstwu, ujWć bezkar-nie. ZaczCło dominować przekonanie, ce suwerennoWć nie moce być juc postrze-gana jako bariera chroni>ca paMstwa przed masowym i systematycznym łamaniem praw człowieka, b>da, ucywaj>c dosadniejszego jCzyka Leo Kupera, nie implikuje juc prawa do ludobójstwa2. Co wiCcej, społecznoWć miCdzynarodowa postanowiła tego dowieWć. W ten sposób w polityce Wwiatowej pojawiła siC na nowo koncepcja interwencji humanitarnej jako metody wymuszania praw człowieka w imieniu spo-łecznoWci miCdzynarodowej.

Uniwersalistyczna natura praw człowieka powoduje napiCcia w zetkniCciu z paMstwowocentrycznym modelem stosunków miCdzynarodowych. Owa kontra-dyktoryjnoWć przejawia siC dobitnie w interwencji humanitarnej, gdyc ta oznacza zaangacowanie w imieniu społecznoWci miCdzynarodowej, a ponadto domaga siC co najmniej czCWciowej rezygnacji z formalnych zasad stoj>cych u podstaw współczes-nego porz>dku miCdzynarodowego. Nie oznacza to bynajmniej, ce interwencja hu-manitarna a priori ma charakter antysystemowy, gdyc system miCdzynarodowy, jak kacdy system, cechuje siC pewn> elastycznoWci> i zdolnoWci> absorpcji. Dana adapta-cja nie moce jednak naruszać układu bCd>cego sił> napCdow> systemu, którego istot> jest relacja kosztów i zysków działaM podmiotów decyduj>cych o jego strukturze.

Pojawienie siC interwencji humanitarnej w polityce Wwiatowej na przełomie lat 80. i 90. rodziło pytanie, jak takie przedsiCwziCcie ma wygl>dać w praktyce: jakimi ma siC rz>dzić zasadami, kto i kiedy moce siC do tego instrumentu uciec.

2 Po 1945 roku, mimo wzrastaj>cej rangi praw człowieka, zasady suwerennoWci i nieinterwencji uwacane były za główn> przyczynC bezkarnoWci paMstw masowo naruszaj>cych prawa człowieka. Leo Kuper stwierdzał: „SuwerennoWć domaga siC prawa do ludobójstwa, a Narody Zjednoczone broni> tego prawa”. Patrz L. Kuper, Genocide. Its Political Use in the Twentieth Century, London 1981, s. 161–178. Patrz takce raport koMcz>cy kadencjC sekretarza generalnego ONZ Javiera Péreza de Cuéllara, UN Doc. A/46/1.


Sama idea interwencji humanitarnej nie była nowa i siCgała do tradycji wojny spra-wiedliwej. Juc od XIX wieku teoretycy prawa miCdzynarodowego, a póaniej takce badacze stosunków miCdzynarodowych zajmuj>cy siC interwencj> humanitarn> okre-Wlali warunki i kryteria, które powinna spełniać. Stanowi> one swoisty model (sytua-cjC idealnotypiczn>) interwencji humanitarnej. Wykluczały j> po II wojnie Wwiatowej rygorystycznie traktowane reguły Karty Narodów Zjednoczonych i dopiero zmiany w polityce Wwiatowej umocliwiły zastosowanie mechanizmów przeciwstawienia siC łamaniu praw człowieka i wymuszania ich przestrzegania zgodnie z oczekiwaniami społecznoWci miCdzynarodowej (sensu largo).

Juc w 1990 roku paMstwa ECOWAS (Economic Cooperation of West African States) interweniowały w ogarniCtej wojn> domow> Liberii. W 1991 roku społecznoWć miCdzynarodowa zareagowała zdecydowanie na masowe naruszanie praw człowieka w Iraku (ochrona Kurdów i szyitów). Dwa nastCpne lata przyniosły zaangacowanie w Somalii oraz BoWni i Hercegowinie, a rok 1994 operacje w Rwandzie i na Haiti. Na kolejn> interwencjC Wwiat czekał do 1999 roku, kiedy to NATO przeprowadziło akcjC w obronie naruszanych praw kosowskich AlbaMczyków, a koalicja paMstw pod przewodnictwem Australii dokonała operacji w Timorze Wschodnim. NastCpnie by-liWmy Wwiadkami interwencji w Afganistanie (2001) oraz Iraku (2003), których ge-neza nie tkwi jednak w przesłankach humanitarnych. Kolejne dwie akcje podjCte w ochronie praw człowieka to interwencja w Kongo (2003) oraz Sudanie (2007). Juc pobiecna analiza wskazuje, ce interwencjonizm motywowany czynnikami hu-manitarnymi przeszedł duc> ewolucjC, choć moce trafniejszym sformułowaniem jest w tym przypadku okreWlenie jej jako deformacja opisywanego zjawiska. Towarzyszyła jej wzrastaj>ca niechCć społecznoWci miCdzynarodowej do angacowania siC w rozwi>-zywanie kryzysów humanitarnych drog> interwencji, któr> mocna tec postrzegać jako element tejce deformacji. Przyczyna rozbiecnoWci miCdzy nakreWlonym modelem inter-wencji a praktyk> stosunków miCdzynarodowych, jak i rosn>cej ich skali, lecy w nie-mocnoWci wspólnoty miCdzynarodowej przezwyciCcania tkwi>cych w niej ograniczeM, które z kolei s> konsekwencj> systemu miCdzynarodowego i tkwi>cych w nim zasad.

Systemowe ograniczenia trwałoWci interakcji

PaMstwa, tworz>c system miCdzynarodowy, kreuj> instytucje (polityczne, eko-nomiczne, społeczne), które maj> na celu promowanie i realizacjC interesów tychce paMstw. Interesy te s> zrócnicowane, podobnie jak potencjał, którym paMstwa dys-ponuj>. W konsekwencji, kształtowane w systemie reguły słuc> przede wszystkim interesom podmiotów o najwiCkszym potencjale. Tworzone przez mocarstwa zasady okreWlaj> wzory interakcji miCdzy elementami systemu. Zmiany systemowe, które nastCpuj> w wyniku nowej dystrybucji potencjałów, powoduj> z czasem przebudo-wC sposobu zarz>dzania systemem, jak i wzorów zachodz>cych w nim interakcji. OkreWlone reguły gry gwarantuj> najwiCksze zyski paMstwom o najwiCkszym po-tencjale, choć trzeba tec zauwacyć, ce to właWnie mocarstwa ponosz> koszty utrzy-mywania systemu w równowadze. Jeceli dana interakcja nie przynosi oczekiwanych

11WstCp

skutków w postaci zysku netto adekwatnego do pozycji paMstwa w systemie, jest ona modyikowana b>da tec zastCpowana całkowicie nowym wzorem zachowaM.

InterwencjC humanitarn> mocemy postrzegać jako pewien wzór interakcji, wynikaj>cy z zasady praw człowieka. Zarówno zasada ta, jak i zachowanie w po-staci interwencji humanitarnej pojawiły siC w postzimnowojennym systemie miC-dzynarodowym w pewnej mierze niezalecnie od układu sił, ale ich utrzymanie zalecy juc przede wszystkim od wielkich potCg, kieruj>cych siC w swym postCpo-waniu przede wszystkim interesem narodowym. O ile paMstwa, takce kluczowe dla systemu po 1991 roku, zgadzaj> siC co do samej zasady przestrzegania praw człowieka, to mechanizm interwencji humanitarnej z punktu widzenia liderów poli-tycznych mocarstw wydaje siC chybiony ze wzglCdu na koszty, jakie ze sob> niesie. Taki wniosek wypływa z praktyki stosunków miCdzynarodowych lat 90., a przede wszystkim dotyczy on polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych jako paMstwa o zdecydowanie najwiCkszym potencjale.

Próba zakorzenienia i umocowania interwencji humanitarnej w polityce Wwia-towej po zakoMczeniu zimnej wojny wi>zała siC nie tylko z rosn>cymi oczekiwania-mi społecznoWci miCdzynarodowej (sensu largo) i wzrostem WwiadomoWci á propos praw człowieka, ale takce chaosu, braku jednego kierunku, w którym pod>cyć miał miCdzynarodowy system. Powstała pewna prócnia, która była konsekwencj> miCdzy innymi braku odpowiedzi Stanów Zjednoczonych na systemow> potrzebC wziCcia odpowiedzialnoWci za kreowanie miCdzynarodowego porz>dku. Za niepowodzenie budowy nowego ładu odpowiedzialnoWci nie ponosiły, przynajmniej nie w najwiCk-szym stopniu, Narody Zjednoczone, ale paMstwa, które wspierały je swoim potencja-łem. Koszty, nie tylko materialne i inansowe, ale głównie polityczne, spadały przede wszystkim na Stany Zjednoczone. Co wacniejsze, koszty w opinii decydentów prze-wycszały potencjalne zyski, których wyznacznikiem była i jest realizacja interesu narodowego. Przykre doWwiadczenia okresu New World Order skutkowały rosn>-cym unilateralizmem i selektywnoWci> w działaniach USA. Koszty operacji humani-tarnych, jak i WwiadomoWć, ce ponosić je bCd> przede wszystkim paMstwa Zachodu i USA, wpłynCły na zmianC stosunku do interwencji humanitarnej jako zachowa-nia miCdzynarodowego: zmienił siC sposób przeprowadzania interwencji i znacz>-co wzrosła niechCć do reagowania na kryzysy humanitarne. Naczelna pozycja USA w systemie powoduje, ce ich zachowanie jest powielane przez innych członków sy-stemu3. Oznacza to postCpuj>c> deformacjC interwencji humanitarnej, a nawet od-wrót od niej jako mechanizmu wymuszania przestrzegania praw człowieka.

Stan badaM, zastosowane metody badawcze i zawartoWć publikacji

Interwencja humanitarna jest zjawiskiem stosunkowo nowym, nabieraj>cym zna-czenia w debacie nad kształtem nowego ładu miCdzynarodowego. KontrowersyjnoWć

3 Nie oznacza to, ce inni aktorzy nie chc> promować interwencji humanitarnej jako wzoru interakcji. Przypadek interwencji Artemis (Kongo 2003) potwierdza, ce paMstwa europejskie w pewnych okolicz-noWciach (vide rozwacania na temat empire of circumstances w rozdziale IV) s> gotowe podj>ć ryzyko interwencji.


zjawiska i mocliwoWć jego instrumentalizacji w polityce Wwiatowej prowokuj> do badaM, które stwarzaj> szansC na przyblicenie zagadnienia i wyjaWnienia isto-ty problemu. W ci>gu ostatnich kilkunastu lat powstało wiele prac poruszaj>cych tematykC zwi>zan> z wymuszaniem przestrzegania praw człowieka. Na Wwie-cie problematyk> t> zajmuj> siC głównie badacze brytyjscy, amerykaMscy, a takce z paMstw skandynawskich (m.in. Age Eknes, James Mayall, Larry Minear, Oliver Ramsbotham, Adam Roberts, Fernando Tesón, Will Verwey, Nicholas Wheeler, Thomas Weiss, Tom Woodhouse). W Polsce interwencja humanitarna absorbowała jak dot>d naukC o stosunkach miCdzynarodowych w niewielkim stopniu – zagadnie-niem zajmuje siC zaledwie kilku autorów (Dominik Rudkowski, Jerzy Zajadło). Wiele z omawianych w niniejszej publikacji kwestii (np. zbadanie ewolucji interwencji, wyjaWnienie rosn>cego rozziewu miCdzy oczekiwaniami stawianymi przez wspólno-tC miCdzynarodow> a działaniami paMstw) nie doczekało siC jeszcze publikacji, takce na Wwiecie.

Ksi>cka koncentruje siC na analizie nie tylko samej interwencji humanitarnej, ale takce uwarunkowaM wpływaj>cych na jej kształt. Nalecy tu wyrócnić trzy rodzaje uwarunkowaM: prawnomiCdzynarodowe, etycznomiCdzynarodowe i systemu miC-dzynarodowego4. Podział ten nie jest ostry – powycsze uwarunkowania wzajemnie przenikaj> siC (treWć zasad prawnych, w mniejszej mierze etycznych, jest odzwier-ciedleniem współczesnego systemu miCdzynarodowego). Zarówno prawo i moral-noWć (zwłaszcza w kontekWcie praw człowieka) okreWlaj>, czym interwencja humani-tarna powinna być i jakie powinna przyj>ć ramy. Pozwala to na zbudowanie modelu interwencji humanitarnej, którego genezy mocna siC doszukiwać w zasadach wojny sprawiedliwej. Z kolei współczesny system miCdzynarodowy, jego zasady i budowa, s> głównym czynnikiem okreWlaj>cym faktyczny kształt interwencji humanitarnej i tłumacz>cym jej defekty.

Zasadniczym elementem analizy ewolucji interwencji humanitarnej po 1991 roku jest wskazanie, jak nakreWlony model interwencji humanitarnej jest realizo-wany w praktyce stosunków miCdzynarodowych i jakim zniekształceniom podle-ga. Słucy temu zastosowanie metody znanej jako studium przypadku (case study). Z kolei wyjaWnienie defektów interwencji humanitarnej nastCpuje przy zastosowa-niu elementów analizy systemowej. Sama interwencja humanitarna postrzegana jest jako interakcja, co pozwala traktować j> jako element systemu miCdzynarodowe-go. Dodatkowo, termin zostaje ustalony na podstawie analizy konstytuuj>cych j> pojCć interwencja (interwencjonizm) i humanitarna (humanitaryzm). Reasumuj>c, w pracy mocna odnaleać nastCpuj>ce metody badawcze: opis (przedstawienie uwarunkowaM), studium przypadku (analiza przeprowadzona przy wykorzystaniu

4 Powycsze załocenie oddaj> trafnie słowa Michaela Byersa: „Humanitarian intervention is another subject which may beneit from interdisciplinary study. The decision to intervene […] seems to be based primarily if not exclusively, on political grounds and moral grounds. However, such decision are always taken within a framework of treaties and rules of customary international law”. M. Byers, Custom, Power and the Power of Rules. International Relations and Customary International Law, Cambridge 1999, s. 215.

13WstCp

modelu interwencji humanitarnej), analizC semantyczn> (okreWlenie znaczenia ter-minu interwencja humanitarna). Kluczowym zabiegiem jest eksplanacja ewolucji interwencji humanitarnej przy wykorzystaniu podejWcia systemowego.

Praca składa siC z czterech rozdziałów, a takce wstCpu i zakoMczenia. Rozdział pierwszy porusza kwestie deinicyjne zwi>zane z interwencj> humanitarn> oraz umiejscawia zjawisko w kontekWcie systemowym. Ambicj> autora było przedstawie-nie istoty interwencji humanitarnej na podstawie analizy semantycznej, a takce uwy-puklenie specyiki takiej interwencji. Oprócz tego, w rozdziale omówione zostaj> podstawowe zagadnienia zwi>zane z systemem miCdzynarodowym jako kategori> analityczn>. Ta czCWć pracy wskazuje takce na determinanty rozwoju i ewolucji inter-wencji humanitarnej.

W rozdziale nastCpnym przedstawione s> te typy uwarunkowaM, które wpływaj> na poc>dany kształt interwencji humanitarnej. Uznaj>c słaboWci prawa i moralnoWci jako determinant zachowaM paMstw, rozdział sił> rzeczy traktuje takce o barierach, które stoj> na drodze do zakorzenienia interwencji humanitarnej jako wzoru inter-akcji. Na pierwszym miejscu przedstawione s> podstawowe zasady prawa miCdzy-narodowego (suwerennoWć i nieinterwencja), ich rola i zmiany w ich pojmowaniu. Logiczn> konsekwencj> tej czCWci pracy jest prezentacja prawnomiCdzynarodowego statusu interwencji humanitarnej. W nastCpnej czCWci rozdziału opisana zostaje rola moralnoWci i miCdzynarodowych praw człowieka w kontekWcie podejmowania inter-wencji humanitarnej.

Rozdział trzeci składa siC z dwóch WciWle powi>zanych ze sob> czCWci. Pierwsza z nich poWwiCcona jest interwencji humanitarnej jako sytuacji idealnotypicznej, druga natomiast – konfrontacji naszkicowanego wczeWniej modelu interwencji z praktyk> stosunków miCdzynarodowych. Interwencja humanitarna postrzegana jest jako przy-kład wojny sprawiedliwej, st>d logicznym jest zaadaptowanie warunków tejce do sformułowania kryteriów interwencji humanitarnej. Ich zespół zaW okreWla poc>da-ny kształt interwencji humanitarnej. NastCpnie przeprowadzony zostaje test, którego istot> jest sprawdzenie, jak kryteria interwencji realizowane s> w praktyce stosunków miCdzynarodowych i jak uwarunkowania traktowane jako ograniczenie systemowe wpływaj> na zniekształcanie siC interwencji humanitarnej.

W rozdziale czwartym przedstawiono deformacjC interwencji humanitarnej oraz podjCto próbC wyjaWnienia wyrócnionych na podstawie przeprowadzonego wczeW-niej testu defektów. Do ograniczeM interwencji humanitarnej autor zaliczył równiec uzalecnienie zaangacowania społecznoWci miCdzynarodowej i mocarstw od wyst>-pienia szeregu sprzyjaj>cych okolicznoWci, które minimalizuj> koszty polityczne i materialne interwencji. NastCpna czCWć rozdziału poWwiCcona jest współczesnemu systemowi miCdzynarodowemu, przede wszystkim paMstwu jako podstawowemu ak-torowi polityki Wwiatowej. PracC uzupełnia bibliograia zawieraj>ca wybran> litera-turC przedmiotu.

Autor Wwiadomy jest kontrowersyjnoWci tematu i poruszanych w nich zagadnieM. Nie jest mocliwym naWwietlenie wszystkich aspektów problemu, st>d koncentracja na najistotniejszych w>tkach, zwi>zanych z nakreWlonym celem pracy. Niew>tpliwie


nie udało siC unikn>ć w tak złoconej pracy błCdów i uchybieM. Niemniej jednak autor cywi nadziejC, ce jej zalety zdecydowanie przewac> i ce bCdzie stanowiła istotny wkład w dyskusjC nad interwencj> humanitarn> w Polsce.

Niniejsza rozprawa jest efektem wieloletnich studiów nad interwencj> huma-nitarn>. Przysłucyły siC im w sposób szczególny badania naukowe w University of Sussex oraz realizowany przez autora i prof. TeresC ŁoW-Nowak projekt badawczy Ministerstwa Nauki i Informatyzacji. Wyrazy wdziCcznoWci autor kieruje do re-cenzentów, prof. Elcbiety Stadtmüller oraz prof. Marka Pietrasia, współpracowni-ków z Zakładu MiCdzynarodowych Stosunków Politycznych Instytutu Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz tych wszystkich, którzy rad> i dobrym słowem wspierali go w trakcie pisania ksi>cki.

15

Rozdział I

iNterWeNcJA HUMANitArNA: ANALiZA pOJBciA i KONteKSt SYSteMOWY

1. iNterWeNcJA HUMANitArNA: iStOtA ZJAWiSKA i DeFiNicJA

„Interwencja humanitarna” nalecy do pojCć, które na pocz>tku lat 90. na stałe wpisały siC do jCzyka polityki Wwiatowej. Rozkwitowi idei wymuszania przestrzega-nia praw człowieka towarzyszyły miCdzynarodowy dyskurs oraz releksja o publicy-stycznym i naukowym charakterze. Co ciekawe, globalne Wrodki masowego przeka-zu i Wrodowiska naukowe w przeciwieMstwie do decydentów politycznych znacznie czCWciej ucywały tego terminu.

KontrowersyjnoWć zjawiska i zachodz>ce w stosunkach miCdzynarodowych po 1990 roku zmiany skutkowały rócnorodnym podejWciem do terminu. Z jednej stro-ny coraz wiCksza gama zjawisk zaczCła uzyskiwać status interwencji humanitarnej, a z drugiej, pojawiły siC nawet propozycje rezygnacji z samego pojCcia. Podanie zakresu deiniendum wydaje siC być zadaniem pierwszorzCdnym. Bez znajomoWci przedmiotu analizy dojWcie do wniosków moce okazać siC co najmniej bezucyteczne – nie wiadomo bowiem, czego bCd> one dotyczyć.

Zdeiniowanie zjawiska tak dynamicznego jak interwencja humanitarna moce nastrCczać pewne trudnoWci. Logiczne jest wyjWcie od analizy pojCć „interwencja” i „humanitaryzm” jako konstytuuj>cych termin.

1.1 interwencja i humanitaryzm: elementy konstytutywneAni nauka o stosunkach miCdzynarodowych, ani prawo miCdzynarodowe nie

wypracowały powszechnie akceptowanej deinicji interwencji. Nie zalecy na tym nawet samym uczestnikom stosunków miCdzynarodowych: czCWć paMstw zachować chce pewn> swobodC działaM co do podstaw i sposobu interwencji. Zgody brakuje nawet w rozstrzygniCciu problemu, kto moce być podmiotem interwencji jako ta-kiej. Tradycyjnie uznaje siC, ce mog> być nim paMstwa, grupy paMstw oraz miCdzy- rz>dowe organizacje miCdzynarodowe, jednak równie dobrze mocna udowadniać, ce potencjalnie s> nimi organizacje i grupy transnarodowe, koncerny, zorganizowane grupy przestCpcze etc.


Zakres aktów konstytuuj>cych interwencjC jest główn> kwesti> sporn>: mocna napotkać bardzo szerokie, jak i niezwykle restrykcyjne spojrzenie na interwencjC5. SprawC deinicji interwencji utrudnia istnienie płynnej granicy miCdzy interwen-cj> a nakłanianiem do jakiegoW działania czy tec wywieraniem wpływu, który jest najszersz> z rozpatrywanych tu kategorii. Wyrócnia siC czasem równiec kategoriC interferencji, któr> okreWla siC jako akceptowalne i niestanowi>ce naruszenia pra-wa mieszanie siC w sprawy innego paMstwa. Przykładem interferencji moce być np. krytyka paMstwa, jego polityki wewnCtrznej lub zagranicznej6. Ponadto współczesne stosunki miCdzynarodowe charakteryzuje coraz wiCksza liczba zjawisk, interakcji i procesów, które de facto ograniczaj> zdolnoWć paMstwa do sprawowania pełnej kon-troli nad własnym terytorium i podmiotami przebywaj>cymi na jego terytorium7.

Interwencj> sensu largo jest kacdy rodzaj wpływu na suwerenne paMstwo i jego sprawy wewnCtrzne. Takie ujCcie bazuje na pogl>dzie, zgodnie z którym wszystko to, co ogranicza swobodC paMstwa, a nie tylko zmusza je do podjCcia okreWlonych działaM, jest interwencj>. W tym sensie kacdy akt, nawet brak działania, potencjal-nie wywołuje skutek w postaci interwencji8. PaMstwa, jak i inne podmioty stosun-ków miCdzynarodowych, oddziałuj> wzajemnie na siebie, co jest istot> współzalec-noWci. Czy interwencj> wiCc jest kacde ograniczenie swobody działania paMstwa? Wydaje siC ce nie, gdyc interwencja to raczej celowe i Wwiadome działanie wymie-rzone w wył>cznoWć paMstwa do regulowania spraw nalec>cych do jego kompeten-cji9. Wprawdzie mocna załocyć, ce dane paMstwo podejmuje okreWlone działania w sferze zewnCtrznej, aby wywrzeć wpływ na inne podmioty, ale nawet gdyby uznać, ce s> one interwencj>, bo ich celem jest zmiana polityki danego paMstwa, to czCWć z nich miałaby charakter przypadkowy (co wyklucza interwencjC). Ponadto współ-czesne stosunki miCdzynarodowe charakteryzuje zacieranie siC granicy miCdzy po-lityk> wewnCtrzn> a zewnCtrzn>, co jeszcze bardziej komplikuje powycsz> kwestiC. Rozwi>zaniem jest stwierdzenie, ce interwencja jest złamaniem ustalonej konwen-cji, odstCpstwem od normalnego stanu stosunków miCdzynarodowych, ce lecy poza zakresem standardowych relacji miCdzy paMstwami10. Niemniej jednak, maj>c na

5 Patrz m.in. R. Connaughton, Military Intervention in the 1990s. A New Logic of War, London–New York, 1992, s. 1; J. Rosenau, „Intervention as a Scientiic Concept”, The Journal of Conlict Resolution, 1969, Vol. 13, No. 2, s. 149– 156.

6 Danish Institute of International Affairs, Humanitarian Intervention. Legal and Political Aspects, Copenhagen, 1999, s. 48.

7 C. Ryan, „Sovereignty, Intervention, and the Law: A Tenuous Relationship of Competing Principles”, Millenium: Journal of International Studies, 1997, Vol. 26, No. 1, s. 79.

8 S. Hoffman, „The Problem of Intervention”, [w:] Intervention in World Politics, H. Bull (ed.), Oxford, 1984, s. 8; P. Schroeder, „U.S. Intervention in the Third World, [w:] Intervention into the 1990s. U.S. Foreign Policy in the Third World, P. Schroeder (ed.), Boulder, London 1992, s. 2–3.

9 R. Higgins, „Intervention and International Law”, [w:] Intervention in World Politics, H. Bull (ed.), Oxford 1984, s. 31.

10 U. Schwarz, Confrontation and Intervention in the Modern World, New York 1970, s. 83; J. Rosenau, op. cit., s. 161–162.

17Rozdział I – Interwencja humanitarna: analiza pojCcia i kontekst systemowy

uwadze krótkie powycsze rozwacania, za Jamesem Rosenauem nalecy przyj>ć, ce aby interwencja jako koncept teoretyczny posiadała wartoWć analityczn>, potrzebne jest wypracowanie bardziej restrykcyjnych deinicji11.

Bez w>tpienia elementem charakteryzuj>cym interwencjC jest chCć zmiany lub utrzymania okreWlonej struktury politycznej i tym samym uzyskanie wpływu na treWć podejmowanych decyzji w danym paMstwie. Peter Schroeder przez interwencjC ro-zumie rozmyWlne ucycie Wrodków politycznych, ekonomicznych i militarnych przez jedno paMstwo w celu uzyskania wpływu na wewnCtrzn> i zagraniczn> politykC inne-go paMstwa12. Podobnie uwaca Johan Jørgan Holst, dla którego interwencja to ucycie dostCpnych Wrodków politycznych w celu wywarcia wpływu na władzC, jej zachowa-nie i stosunek do okreWlonych spraw13. Ten sam autor podaje przykłady działaM, które składaj> siC na wspomniane Wrodki polityki. S> to: oWwiadczenia paMstw, krytyka, propaganda, pomoc ekonomiczna, sankcje, demonstracje siły, ucycie siły i inwazja.

Kolejnym, jeWli nie kluczowym, etapem operacjonalizacji pojCcia jest stwier-dzenie, ce interwencja musi zawierać takie ucycie danych Wrodków politycz-nych (ekonomicznych, militarnych etc.), które zawiera w sobie element przy-musu. W tym sensie interwencja przedstawia siC jako kontinuum: spektrum interwencji siCga od aktów o bardzo niskim poziomie nacisku do aktów o wyso-kim natCceniu przymusu14. Według Josepha Nye działaniem o niskim pozio-mie przymusu jest np. wydawanie oWwiadczeM, przemówienia, nadawanie trans-misji telewizyjnych lub radiowych czy pomoc ekonomiczna. Swoboda wybo-ru paMstwa przedmiotu interwencji, a tym samym poziom nacisku zwiCksza siC w przypadku wspierania opozycji, blokady, ograniczonej akcji militarnej, ac do otwartej inwazji15.

Element przymusu za konstytutywny dla interwencji uznaje znany prawnik miC-dzynarodowy Lassa Oppenheim. Zgodnie z jego klasyczn> deinicj> interwencja to władcze wkroczenie jednego paMstwa w sprawy drugiego paMstwa w celu utrzymania lub zmiany okreWlonego stanu rzeczy. Jego zdaniem interwencja dotyczy naruszenia niezalecnoWci, w pierwszym rzCdzie, w prowadzeniu polityki zewnCtrznej, drugim zaW, zwierzchnoWci terytorialnej i personalnej16. Pytanie, jakie siC pojawia, dotyczy przede wszystkim tego, jaki poziom przymusu musi wyst>pić, aby mocna mówić o interwencji. NajproWciej zapewne byłoby uznać, ce jakikolwiek, choćby najmniej-szy nacisk jednego paMstwa na drugie oznacza interwencjC, ale wtedy deinicja in-terwencji ze wzglCdu na zbyt szeroki zakres zatraca sw> ucytecznoWć. Odpowieda

11 J. Rosenau, op. cit., s. 161.12 P. Schroeder, op. cit., s. 3. 13 J. J. Holst, „Keeping Fractured Peace”, [w:] Subduing Sovereignty. Sovereignty and the Right to

Intervene, M. Heiberg (ed.), London 1994, s. 138.14 J. S. Nye, Understanding International Conlicts, New York 1997, s. 134.15 Ibidem, s. 134-135. Patrz takce C. Beitz, Political Theory and International Relations, Princeton

1999, s. 73–74.16 L. Oppenheim, International Law. A Treatise, vol. 1, E. Lauterpacht (ed.) (8th edition), London,

1955, s. 305.


na to, czym jest, ucywaj>c jCzyka Oppenheima, władcze wkroczenie, znajdujemy w restrykcyjnych deinicjach interwencji.

Interwencj> sensu stricto jest celowe działanie paMstwa wymierzone w zmia-nC struktury politycznej w innym paMstwie wbrew jego woli z ucyciem Wrod-ków militarnych17. Jeszcze wCcsz> deinicjC przedstawia Jerzy CiechaMski, któ-ry okreWla j> jako dokonanie przez paMstwo przy ucyciu sił zbrojnych działaM poza własnymi granicami, na terytorium obcego paMstwa, wł>czaj>c w to ostrze-liwanie obcego terytorium z morza, bombardowanie lotnicze lub artyleryj-skie, a takce samo rozmieszczenie własnych oddziałów na obcym terytorium w gotowoWci do walki. InterwencjC zawCca siC tu do aspektu militarnego, dodaj>c, ce jest działaniem ograniczonym co do ucytych sił, czasu trwania, obszaru działania i realizowanych przez interwenta celów18. Podobne deinicje formułuj> tec badacze prawa miCdzynarodowego. Według Antonia Cassesego interwencja w wewnCtrzne lub zewnCtrzne sprawy paMstwa oznacza zmuszenie danego paMstwa, przez ucycie siły lub groabC jej ucycia, do zrobienia czegoW w interesie paMstwa interweniuj>cego. Moce m.in. przyj>ć formC okupacji, blokady morskiej, demonstracji siły, bombardo-waM19. RestrykcyjnoWć deinicji wzmacnia jasne stwierdzenie, ce interwencja zacho-dzi w sytuacji braku zgody paMstwa – przedmiotu interwencji20. Deinicjom reduku-j>cym omawian> kwestiC do interwencji zbrojnej mocna wprawdzie zarzucić, ce nie mówi> o niektórych działaniach, które co do zasady s> uwacane za interwencjC, ale za to wskazuj> na akty, które bez w>tpienia władczym wkroczeniem s>. Co wiCcej, ich zalet>, oprócz ostroWci i jasnoWci, jest takce łatwoWć empirycznej weryikacji, co ułatwia badanie zjawiska21.

Na podstawie powycszej krótkiej analizy wskazać mocna na najistotniejsze ele-menty interwencji:

interwencja jest aktem wymierzonym zawsze przeciw paMstwu. Jej pod-miotem zazwyczaj jest paMstwo (ewentualnie grupa paMstw, organizacja miCdzyrz>dowa);interwencja lecy poza zakresem stosunków uznawanych za normalne. Jest przerwaniem rytmu relacji miCdzypaMstwowych i ucieczk> do Wrodków

17 C. Beitz, op. cit., s. 72.18 J. CiechaMski, „‘Prawo do interwencji zbrojnej’ w prawie miCdzynarodowym”, Sprawy

MiCdzynarodowe, 1988, nr 2, s. 97. 19 A. Cassese, International Law, Oxford 2001, s. 230.20 W literaturze prawniczej przewaca zdecydowanie opinia, zgodnie z któr> „władcze wkroczenie”

jest tocsame z brakiem zgody paMstwa na interwencjC. W. Verwey, „Humanitarian Intervention in the 1990s and Beyond: An International Law Perspective”, [w:] J. N. Pieterse (ed.), World Orders in the Making. Humanitarian Intervention and Beyond, London 1998, s. 190.

21 Patrz m.in. A. Arend, R. Beck, Beyond the UN Charter paradigm, London 1993; M. Finnemore, The Purpose of Intervention. Changing beliefs about the use of force, New York 2003; M. Glennon, Limits of Law, Prerogatives of Power, New York 2000; L. Jaquet, (ed.), Intervention in International Politics, Haga 1971.

1)

2)


wyj>tkowych. Przenosz>c to stwierdzenie na jCzyk prawa miCdzynarodo-wego, stwierdzić mocna, ce interwencja jest aktem nielegalnym co do za-sady;interwencja zawiera w sobie element przymusu, a jej celem jest uzyska-nie wpływu na strukturC polityczn> danego paMstwa, a nawet jej zmiana. Interwencja jest Wwiadomym i celowym zastosowaniem siły w celu zmu-szenia danego paMstwa do zmiany lub utrzymania polityki wewnCtrznej b>da zewnCtrznej. Zachodzi zwłaszcza w przypadku braku zgody paMstwa na działanie podmiotu z zewn>trz;interwencja najpełniej przejawia siC w zastosowaniu Wrodków militarnych przeciwko danemu paMstwu (interwencja zbrojna). Cechy charakterystycz-ne dla interwencji ulegaj> wzmocnieniu i uwypukleniu, gdy w grC wchodzi ucycie siły zbrojnej przeciwko paMstwu.

Zdeiniowanie humanitaryzmu jest zadaniem o wiele trudniejszym nic w przy-padku interwencji. SpołecznoWć miCdzynarodowa i jej przedstawiciele mimo wielo-krotnie przywoływania pojCcia, zazwyczaj w kontekWcie głCbokiego przywi>zania do niego wyraanie unikała prób deinitywnego okreWlenia jego znaczenia22.

Karta Narodów Zjednoczonych w artykule 1 par. 1 stwierdza, ce jednym z jej celów jest d>cenie do osi>gniCcia miCdzynarodowej współpracy przy rozwi>zywaniu zagadnieM miCdzynarodowych o charakterze humanitarnym. Od momentu powstania ONZ humanitaryzm zaczCto uznawać za zasadC prawa i stosunków miCdzynarodo-wych, przechodz>c jednak obok precyzyjnego stwierdzenia, na czym ona polega. W jednym ze swych orzeczeM MiCdzynarodowy Trybunał SprawiedliwoWci uznał podstawowe treWci humanitarne za powszechn> i uznan> zasadC prawa miCdzyna-rodowego23. Podobnie obraduj>ca w latach 1974–1977 Konferencja Dyplomatyczna na temat Potwierdzenia i Rozwoju MiCdzynarodowego Prawa Humanitarnego przy-znała, ce humanitaryzm (considerations of humanity) to trwały element nie tylko prawa naturalnego i „ogólnych zasad prawa narodów cywilizowanych”, ale takce fundament, na którym opiera siC Organizacja Narodów Zjednoczonych i jej zasa-dy. Konwencje genewskie posługuj> siC w swym działaniu zasad> humanitaryzmu, ale równiec nie tyle próbuj> j> tłumaczyć, co po prostu zakładaj> jej istnienie i obo-wi>zywanie24. Podobne stanowisko przyj>ł MTS w orzeczeniu dotycz>cym wspie-rania przez USA opozycji w Nikaragui. Trybunał stwierdził wymijaj>co, ce nie

22 O. Ramsbotham, T. Woodhouse, Humanitarian Intervention in Contemporary Conlict. A Reconceptualization, Cambridge, 1996, s. 9.

23 Corfu Channel case, ICJ, Reports, No. 4, 1949, s. 22.24 Podobne zapisy i domniemanie znajduj> siC równiec w tzw. klauzuli Martensa zawartej w IV

konwencji haskiej: „Zanim bardziej wyczerpuj>cy kodeks praw wojennych bCdzie mógł być ułocony, Wysokie Układaj>ce siC Strony uwacaj> za właWciwe skonstatować, ce w wypadkach nie objCtych przy-jCtymi przez nie obowi>zuj>cymi przepisami, ludnoWć i strony wojuj>ce pozostaj> pod opiek> i władz> zasad prawa narodów wypływaj>cych ze zwyczajów ustanowionych miCdzy cywilizowanymi narodami oraz z zasad humanitaryzmu i wymagaM społecznego sumienia”.

3)

4)


mocna pomocy kierowanej dla Contras okreWlić jako humanitarnej, gdyc „nie odnosi siC ona do celów realizowanych w praktyce MiCdzynarodowego Czerwonego Krzyca”25.

Powycsze problemy maj> swoje obiektywne przyczyny. Humanitaryzm jako zasada prawnomiCdzynarodowa, bardziej nic kacda inna, zwi>zana jest z zachodnim systemem wartoWci26. Jej kształtowanie i rozwój przypada na okres, kiedy stosunki miCdzynarodowe miały charakter wybitnie europocentryczny. W 1864 roku przyjC-to konwencjC genewsk>, a w 1899 i 1907 roku miały miejsce konferencje haskie, na których przyjCto m.in. KonwencjC dotycz>c> praw i zwyczajów wojny l>dowej wraz z zał>czonym do niej Regulaminem dotycz>cym praw i zwyczajów wojny l>dowej. Rozwój idei praw człowieka przed II wojn> Wwiatow> i po niej równiec pokazuje, ce to rozwiniCte paMstwa zachodniego krCgu kulturowego domagały siC najgłoWniej miCdzy-narodowej ochrony praw jednostek. Zasady humanitaryzmu nie uzasadniano wczeW-niej, gdyc wydawała siC ona oczywista i ze wzglCdu na uwarunkowania kulturowe łatwa do zaakceptowania. Rozrost społecznoWci miCdzynarodowej o paMstwa innych cywilizacji (głównie afrykaMskie i azjatyckie) spowodował, ce podobne uzasadnienie tr>ciłoby nazbyt tzw. imperializmem kulturowym, st>d tec najprostszym wyjWciem z sytuacji była i jest akceptacja humanitaryzmu jako uznanej zasady prawa narodów.

Humanitaryzm w sensie najbardziej ogólnym mocna utocsamiać z wszelkimi uregulowaniami i krokami, które maj> zapewnić szacunek i swobodny rozwój wszyst-kich istot ludzkich27. Jest to równoznaczne z zapewnieniem minimum praw przyna-lecnym kacdemu człowiekowi. We współczesnych stosunkach miCdzynarodowych kwestie humanitarne manifestuj> siC przede wszystkim w trzech sferach: miCdzyna-rodowym prawie humanitarnym, pomocy humanitarnej oraz prawach człowieka28.

MiCdzynarodowe prawo humanitarne zawiera normy, których celem jest za-pewnienie w czasie konliktu zbrojnego ochrony osób, które nie uczestnicz> w wal-ce (osoby cywilne, niekombatanci) lub z jakichkolwiek innych powodów przestały w niej uczestniczyć (ranni lub chorzy cołnierze, jeMcy wojenni). OkreWla tec prawa i obowi>zki stron w trakcie prowadzonej walki oraz ogranicza zakres dozwolonych Wrodków szkodzenia nieprzyjacielowi29. Główn> struktur> odpowiedzialn> za realizacjC

25 Cyt. za: L. Minear, T. Weiss, Humanitarian Action in Times of War: A Handbook for Practitioners, Boulder 1993, s. 7.

26 Patrz m. in. L. Minear, T. Weiss, Mercy Under Fire: War and the Global Humanitarian Community, Boulder, 1995, s. 21–22.

27 Patrz m.in. B. Parekh, „Rethinking Humanitarian Intervention”, [w:] J. N. Pieterse (ed.), World Orders in the Making. Humanitarian Intervention and Beyond, London 1998, s. 147; O. Ramsbotham, T. Woodhouse, op. cit., s. 18. Na temat idei i rozumienia humanitaryzmu patrz takce T. Weiss, C. Collins, Humanitarian Challenges and Intervention. World Politics and Dilemmas of Help, Oxford 1996, s. 3–12.

28 O. Ramsbotham, T. Woodhouse, op. cit., s. 9–10.29 Patrz takce: Komentarz do Protokołów Dodatkowych z 8 czerwca 1977 roku do Konwencji ge-

newskich z 1949 roku, Genewa 1987; M. Sassoli, A. Bouvier, How Does Law Protect in War? Cases, Documents and Teaching Materials on Contemporary Practice in International Humanitarian Law, Genewa 1999 J. Pictet, Humanitarian Law and the Protection of War Victims, Leiden 1975.


zadaM i obowi>zków wypływaj>cych z konwencji jest MiCdzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyca (ICRC). Za czCWć prawa humanitarnego uwaca siC równiec doku-menty dotycz>ce karania i Wcigania podmiotów łami>cych prawo humanitarne.

MiCdzynarodowa pomoc humanitarna zwi>zana jest WciWle zarówno z recimem praw człowieka, jak i prawem konliktów zbrojnych. Artykuł 125. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka stwierdza, ce kacdy ma prawo do uzyskania cywnoWci, odzienia, schronienia i opieki medycznej. Dotyczy to wszelkich sytuacji kryzyso-wych, nie tylko takich jak wojny i konlikty zbrojne, ale takce klCsk cywiołowych, uchodastwa i łamania praw człowieka30. Pomoc humanitarn> organizuj> głównie agen-dy Narodów Zjednoczonych i w coraz wiCkszym stopniu organizacje pozarz>dowe.

W swoim działaniu MiCdzynarodowy Czerwony Krzyc opiera siC na proklamo-wanych w 1965 roku zasadach, które uznawane s> za kwintesencjC humanitaryzmu. Dotycz> one nie tylko ICRC, ale równiec innych organizacji udzielaj>cych pomocy. Potwierdzaj> to statuty organizacji humanitarnych, jak i dokumenty agend ONZ31. Mocna wiCc uznać, ce zasady te stanowi> (b>da tec powinny stanowić) podstawC wszelkiej działalnoWci stawiaj>cej sobie za cel poszanowanie praw i wolnoWci jedno-stek. Nalec> do nich: humanizm, bezstronnoWć, neutralnoWć i powszechnoWć32. Tym samym humanitaryzm akcji miCdzynarodowej konstytuuj>:

ochrona cycia, zdrowia i godnoWci kacdego człowieka. Jej celem jest za-pobieganie oraz łagodzenie ludzkiego cierpienia bez wzglCdu na warunki, w jakich wystCpowały. Akcja humanitarna ma wystCpować w interesie po-szkodowanych;udzielanie pomocy potrzebuj>cym bez wzglCdu na ich rasC, narodowoWć, wyznanie, płeć, pogl>dy polityczne, status społeczny;neutralnoWć w konliktach politycznych, religijnych, ideologicznych, raso-wych. W trakcie aktywnoWci udzielaj>cy pomocy nie moce stawać po stronie jakiejkolwiek stron ani angacować siC w konlikt po którejkolwiek z nich. Inna postawa podwacałaby zaufanie i wiarygodnoWć akcji;przywi>zanie całej społecznoWci miCdzynarodowej do wartoWci, które legły u podstawy aktywnoWci humanitarnej. Z niego podmiot udzielaj>cy pomocy czerpie swoj> siłC i legitymizacjC.

30 Na ten temat patrz m.in. K. Cahill, (ed.), A Framework for Survival: Health, Human Rights and Humanitarian Assistance in Conlicts and Disasters, New York 1999; C. Cushing, Humanitarian Assistance and the Role of NGOs, Halifax 1995.

31 O. Ramsbotham, T. Woodhouse, op. cit., s. 18.32 M. Sassoli, A. Bouvier, op. cit., s. 112–116; N. Lewer, O. Ramsbotham, Something Must

Be Done. Towards an Ethical Framework for Humanitarian Intervention in International Social Conlict, Bradford 1993, s. 92-93. Art. 3 konwencji genewskich. ICRC wspomina jeszcze o trzech innych zasadach (jednoWci, niezalecnoWci i ochotniczoWci). Nie s> one rozpatrywane w pracy, gdyc odnosz> siC one WciWle do specyiki działania Czerwonego Krzyca. Zasada humanizmu w jCzy-ku polskim tłumaczona jest czCsto jako zasada humanitaryzmu. Ze wzglCdu na jasnoWć wywo-du autor przyj>ł nazwC zasada humanizmu (principle of humanity), jako ce w niniejszej pracy hu-manitaryzm odnosi siC nie tylko do pierwszej zasady, ale i pozostałych. Patrz m.in. A. Roberts, Humanitarian Action in War, Oxford 1996, s. 51–56; O. Ramsbotham, T. Woodhouse, op. cit., s. 14–15.

–

–

–

–

interwencja humanitarna247286

Documents

Transcript of interwencja humanitarna247286