MŁODY

TECHNIK

8/2005

4422

Jedn¹ z najbardziejludzkich, spoœródwielu charakterys-tycznych dla cz³o-wieka cech, jest cciiee--kkaawwooœœææ. W po³¹cze-niu z uporem,pracowitoœci¹ i docie-kliwoœci¹ czêsto by³aŸród³em odkryæ – za-równo tych popycha-j¹cych cywilizacjê doprzodu, jak i tych, które na lata pogr¹¿a³y j¹w mrokach. Jaka jest historia wynalazków i odkryæ, sk¹dsiê bra³y, kto i gdzie ich dokonywa³, jaki by³ich dalszy los i wp³yw na cywilizacje?

PIENI¥DZW pradawnych czasach,

ponad 4 tys. lat temu, ludzie nieznali pieniêdzy w dzisiejszymrozumieniu tego s³owa. Pieni¹-dzem by³o to, co dla danej spo-³ecznoœci przedstawia³o war-toœæ. Przez stulecia handel pole-ga³ na wymianie wartoœciowychprzedmiotów i us³ug.

Zale¿nie od wystêpuj¹-cych na danym terenie bogactw,takiej wymianie podlega³o niemal wszystko: ¿yw-noœæ, narzêdzia, tkaniny czy ozdoby. Dla przyk³adu,w krajach rolniczych wartoœæ dóbr przeliczano nazbo¿e. Ziarno mia³o tê zaletê, ¿e dawa³o siê ³atwoodmierzaæ, co pozwala³o zap³aciæ „w³aœciw¹” cenêza towar. Ludy, u których wiêksz¹ rolê odgrywa³opasterstwo, za œrodek p³atniczy uznawa³y byd³o.W dawnych tekstach czêsto spotykamy okreœlenia,¿e za coœ zap³acono np. dziesiêæ wo³ów.

W innych kulturach rolê „pieni¹dza” spe³nia-³y muszelki kauri, sól czy grudki kruszcu (np. sreb-ra). W Polsce jako œrodka p³atniczego d³ugo u¿ywa-no w³aœnie soli. Znakomitym dowodem na to, ¿e sólodgrywa³a kiedyœ rolê pieni¹dza, jest powiedzenie:„s³ono za coœ zap³aciæ”. W krajach s³owiañskich to-wary wymieniano te¿ chêtnie na miód i skóry. Zapierwszych Piastów futra kun i lisów stanowi³y pe³-noprawny œrodek p³atniczy u¿ywany jako walutanawet w oficjalnych dokumentach pañstwowych.

cz. 17

PIENI¥DZWARTOŒÆ... UMOWNA

P i o t r K a w a l e r o w i c z

Australopitek i Homo habilis - cz³owiek pierwotny

Homo sapiens - cz³owiek rozumny

Pierwsze wyraŸne przejawy tzw. kultury rolnej – uprawy, co poci¹ga za sob¹pocz¹tki osiad³ego trybu ¿ycia (Mezopotamia, Azja Wschodnia, Meksyk, Peru)

Najstarszy odnaleziony pieni¹dz – pochodz¹ca z VIIwieku p.n.e. bry³ka elektronu (w staro¿ytnoœci nazy-

wano tak stop z³ota i srebra), opatrzona jest stem-plem z³otnika z Efezu.

Pojawia siê: pismo, ko³o, ¿agiel, wytop metali z rudMieszkañcy Indii, kilka wieków p.n.e. u¿ywali mo-

net w postaci cienkich prostok¹tnych blaszek sreb-rnych.

W Grecji w obiegu znajdujesiê Obol. Mia³ on niewielk¹

wartoœæ, np. wynagrodzenieza fizyczn¹ pracê wynosi³o

ok. 6 oboli. Pocz¹tkowo obo-le mia³y kszta³t pod³u¿ny

z biegiem czasu przekszta³-ci³y siê w monetê. Obol po grecku oznacza „ostrze

w³óczni”.

W koñcu X wieku pierwszy historyczny w³adca Polski ksi¹¿ê Mieszko I wy-bi³ srebrnego denara. To zdarzenie rozpoczyna dzieje monetarne Polski. De-nary Mieszka I produkowano prymitywnie. Ze sklepanego na cienk¹ blachê

srebra wycinano no¿ycami kr¹¿ki i odbijano na nich stemple. Na jednej stro-nie znajdowa³ siê rysunek kaplicy lub œwi¹tyni, a na drugiej du¿y równora-

mienny krzy¿.Marco Polo wraca z Chin do Wenecji. Wenecjanie byli zdumieni jego opo-

wieœciami o zaawansowanej cywilizacji chiñskiej. Podczas gdy w Europiepodstaw¹ rozliczeñ handlowych by³o z³oto i srebro,

w Chinach funkcjonowa³ ju¿ pieni¹dz papierowy. W drugiej po³owie XIV wieku pojawi³a siê gruba

moneta srebrna: grosz krakowski. By³a to najwa¿-niejsza jednostka w systemie monetarnym, wpro-wadzonym przez Kazimierza Wielkiego. Na mone-

cie znajdowa³y siê napisy „Kazimirus Primus – Deigratia Rex Polonie” (Kazimierz Pierwszy – z Bo¿ej

³aski król Polski) oraz „Grossi Cracovienses”(Grosz krakowski). Na rewersie grosza wybito or³a

w koronie.

Gliniana tabliczka

Starożytny obol wykonany z elektronu (stop złota i srebra).Z jednej strony ma oznaczenia wagi, z drugiej – pochodze-nia.

Srebrne monety stosowano powszechnie w handlu co-dziennym, natomiast złote w dużych transakcjach han-dlowych.

Moneta z żółwiem (symbol kultu Afrodyty) z wys-py Aigina z 370 r. p.n.e.

Muszelka kauri (Cypraeamoneta). Takich muszli uży-wano pierwotnie jako pie-niędzy.

Billon pochodzący z XIV-XVII w.

Warto poznaæ

Pieni¹dz

Pieni¹dz to materialny lub niemate-rialny œrodek, który mo¿na wymieniæ na to-war lub us³ugê. Najczêœciej funkcjê pieni¹dzape³ni¹ obecnie monety oraz pieni¹dz papiero-wy (banknoty).

Tak naprawdê pieni¹dz jest zaledwieinformacj¹ (o wartoœci, jak¹ reprezentuje). Jestjedynie form¹ umowy spo³ecznej co pe³ni fun-kcjê pieni¹dza (czyli jak¹ formê on przybierze).

Podstawowe rodzaje pieni¹dza:

– pieni¹dz kruszcowy – pieni¹dz zdawkowy

(gotówkowy) – pieni¹dz rozrachunkowy

(bezgotówkowy) – pieni¹dz miêdzynarodowy – pieni¹dz bankowy

Czy wiesz, ¿e...

Front ka¿dej monety euro jesttaki sam, natomiast jej druga strona(rewers) jest zró¿nicowana i zale¿y odkraju, w którym jest bita.

Homo erectus - cz³owiek wyprostowany.

Cz³owiek z Cromagnon.

Wzrastaj¹ca z³o¿onoœætransakcji oraz iloœæ sa-mych transakcji by³yjedn¹ z przyczyn po-wstania zapisu. Pod ko-niec IV tysi¹cleciap.n.e. pojawiaj¹ siêpierwszy dokumentyzapisane na glinianejtabliczce. W Lydii wytwarzano monety z elektro-nu. Lidia z powodu po³o¿enia na szlakupomiêdzy Persj¹ a Grecj¹ w naturalnysposób skazana by³a na czerpanie pro-fitów z handlu.

W Rzymie pojawiaj¹ siêpierwsze monety.W Kartaginie wprowa-dzono monety. Cesarz Szy-Huang-tiwprowadzi³ monety okr¹g³e z kwadra-towym otworem poœrodku.Wed³ug zbli¿onego wzorubito w Chinach monety a¿do 1912 roku! Chiñski w³adca jako rozwi¹-zanie tymczasowe, maj¹cezaradziæ brakom miedzi, na-kazuje wytworzenie papiero-wych pieniêdzy. Banknotyte, zwane „lataj¹cym pieni¹-dzem”, wkrótce sta³y siêbardzo popularne, a ok. 970 r. zaczê³y dominowaæ jako œrodekp³atniczy. W Niderlandach w obiegu znajduje siê billon, sk³adaj¹cy siêz srebra i miedzi. S³owo „billon” pochodzi od ³aciñskiego „billio” – jednostka p³atnicza.Z tego roku pochodzi jeden z najstarszych zachowanych ban-knotów, z okresu wielkich wojen za dynastii Ming. Ma wymia-ry 225 x 340 mm i nomina³: 1000. Narysowano na nim stos mo-net, aby pokazaæ ludziom nieumiej¹cym czytaæ, ¿e mog¹ wy-mieniæ banknot na okreœlon¹ liczbê monet. W Europie pojawiaj¹ siê pierwsze papierowe pieni¹dze – s¹one stosowane g³ównie w sytuacjach nadzwyczajnych jakosubstytut tradycyjnego pieni¹dza.

Gliniana tabliczka na której liczby zapisa-no za pomocą nacięć zaś towary za po-mocą piktogramów.

Lidyjski król nakazał umieszcza-nie na monetach znaku lwa uo-sabiającego siłę i dominację.

2 euro uniwersalny front

niemieckie 2 euro

portugalskie 2 euro

fińskie 2 euro

greckie 2 euro

MŁODY

TECHNIK

8/2005

4433

Lydijski tzw.„starter”z 561-546 r.p.n.e. Mo-neta ta mia-ła różną wa-gę, leczzawsze byłanajwyższą/najcenniej-szą w danejserii.

3 000 000 lat p.n.e.2 000 000–1 500 000 lat p.n.e.350 000-250 000 lat p.n.e.

ok. 10 000 lat p.n.e.ok. 8 000 p.n.e.

4000 p.n.e.VII w. p.n.e.

w IV tysi¹cleciu p.n.e.

650-550 r. p.n.e.IV w. p.n.e.

IV w. p.n.e.

III w. p.n.e.

221 p.n.e.

p.n.e. /n.e.812 r. X w.

1295 r.

XIV w.

XIV w.1398 r.

1483 r.

MŁODY

TECHNIK

8/2005

4444

Rozwój rzemios³a i spec-jalizacja spowodowa³y „nadpro-dukcjê” towarów. Pojawi³a siêzatem potrzeba znalezienia for-my wygodniejszej od handluwymiennego. Niezbêdnym dotego by³o coœ stanowi¹cego uni-wersaln¹ wartoœæ dla obydwustron transakcji, a przy tymspe³niaj¹cego podstawowe fun-kcje: aby nie ulega³o szybkozepsuciu, by³o ³atwe do prze-chowywania (tu wo³y odpada-j¹:) i zawsze chêtnie przyjmo-wane przez innych. Materia³em, który spe³nia³ te wy-magania, by³ metal. Trwa³y, ze wzglêdu na ma³¹ ob-jêtoœæ ³atwy w transporcie, ³atwo podzielny. Pocz¹t-kowo w obiegu znajdowa³y siê nieobrobione bry³kimetalu (naturalnego pochodzenia), ¿elazo oraz miedŸi jej stopy, póŸniej metale szlachetne. Jednak wci¹¿wyznacznikiem wartoœci by³a waga. Przy zakupie to-waru trzeba by³o za ka¿dym razem odwa¿aæ wyne-gocjowan¹ iloœæ metalu, co nie by³o wygodne. Takdokonywano transakcji np. w Egipcie, Babilonii czyAsyrii. S³yn¹cy z handlu Fenicjanie wpadli na po-mys³, by cechowaæ (stemplowaæ) grudki kruszcu oz-naczeniem wagi i sygnatur¹ w³adcy.To pierwsze mia³o usprawniæ wymia-nê, drugie zaœ podkreœlaæ autentycz-noœæ stempla i wzbudzaæ zaufanie.St¹d do powstania pieni¹dza - monetyprowadzi³ ju¿ tylko krok.

Monetê wynaleziono prawierównoczeœnie w VII w. p.n.e. w krêgucywilizacji greckiej: w Lidii, (obecnietereny Turcji) i w Argolide (Pelopo-nez). Pierwsze lidyjskie monety wyko-nane z elektronu (stop z³ota i srebra)po jednej stronie maj¹ wizerunki bykai lwa, po drugiej kwadratowe wg³ê-bienie spowodowane niedoskona³¹ w owym czasietechnik¹ bicia. W Argolide u¿ywano monet sreb-rnych. Mia³y wybity symbol pañstwowy, ¿ó³wia mor-skiego, kszta³tem przypomina³y sp³aszczon¹ bary³kê.

Monety upowszechnia³y siê powoli. Persowiewprowadzili je sto lat po Lidii, Rzym w IV w. p.n.e.,zaœ Kartagina w III w. p.n.e. Jednak, gdy ju¿ raz trafi-³y do r¹k, stawa³y siê nieod³¹cznym elementem cywi-lizacji. Pieni¹dz ju¿ wtedy pokaza³ swoj¹ si³ê – mone-ty przetrwa³y upadek imperium rzymskiego i wszys-tkie wstrz¹sy, jakie póŸniej dotknê³y pañstwa chrzeœ-cijañskie. Zupe³nie niezale¿nie historia pieni¹-dza potoczy³a siê w Azji. Mieszkañcy Indii, ju¿kilka wieków p.n.e. u¿ywali monet w postaciprostok¹tnych srebrnych blaszek, a w Chinachmonety miedziane znano podobno ju¿ na po-cz¹tku pierwszego tysi¹clecia p.n.e.

Umiera Leonardo da Vinci, pozostawiaj¹c po sobie ok. 7000 stronnotatek zawieraj¹cych pomys³y i wynalazki.

Pocz¹tki europejskiego pieni¹dza papierowego. Szwedzki KrólewskiBank Wymiany zacz¹³ wydawaæ kwity depozytowe. Okreœla³y oneiloœæ srebra, jak¹ obywatel umieœci³ w banku. Podobnych operacjidokonywano te¿ w Anglii. Pocz¹tkowo monety trafi³y do prywat-

nych bankierów, którzy wydawali za nie dokumenty zwane notami. Parlament angielski podj¹³ decyzjê o za³o¿eniu Banku

Anglii, który podobnie jak szwedzki Królewski BankWymiany zacz¹³ przyjmowaæ depozyty w z³ocie lub

srebrze i wydawaæ za nie noty (najpierw pisane rêcz-nie, a od 1729 roku drukowane).

Pierwsze pieni¹dze papierowe, na terenach Polski,wi¹¿¹ siê z powstaniem koœciuszkowskim, kiedy to

wprowadzono bilety skarbowe.Podczas powstania listopadowego mennica bi³a monety z god³ami narodo-

wymi (Or³em i Pogoni¹).Pojawi³y siê pierwsze papierowe banknoty amerykañskie. By³y to nomina³y:

$5, $10, $20 i zosta³y ustanowione legalnym œrodkiem p³atniczym aktemz dnia 17 marca 1862 r.

Po I wojnie œwiatowej w Niemczech i Francjiw obiegu funkcjonowa³y monety wykonane

z bardzo ró¿norodnych materia³ów np.: z alu-minium, porcelany, papieru, kartonu, skóry,

p³ótna czy jedwabiu. Podczas II wojny œwiatowej Niemcy, na tere-

nach okupowanych,wybijali monety

„specjalne” wykonanez cynku i ¿elaza. Rów-

nie¿ w niektórychprzypadkach jako pie-ni¹dza „awaryjnego”

u¿ywano np. znacz-ków pocztowych.

W latach 1950 - 1952wybudowano now¹

siedzibê mennicy przyul. Ceglanej w War-

szawie (dziœ Pereca).W 1953 roku rozpoczê-to tu bicie pierwszychpo wojnie monet o no-

minale 1 i 2 groszez wsteczn¹ dat¹ 1949.

W latach piêædziesi¹tych mennica wznowi³a równie¿ dzia³alnoœæ w zakresieprzerobu metali szlachetnych, produkcji odznak i odznaczeñ.

Reforma denominacyjna w Polsce. Od 1 stycznia obowi¹zuj¹ nowe znakipieniê¿ne, w tym monety. Narodowy Bank Polski wprowadzi³ je, denominu-j¹c polskiego z³otego w stosunku 1:10 000. Przedsiêwziêcie to w wymiarze

Polski porównywalne jest z wprowadzaniem waluty euro w krajach Unii Eu-ropejskiej. Ci¹g polskich monet obiego-

wych sk³ada siê z 9 jednostek. Wszystkienowe polskie monety wykonane zosta³y

przez Mennicê Polsk¹ S.A.Powsta³ pieni¹dz elektroniczny. Zgodnie

z dyrektyw¹ europejsk¹ e-pieni¹dz to war-toœæ pieniê¿na, bêd¹ca prawem do roszcze-nia wobec emitenta, która jest: przechowy-wana na urz¹dzeniu elektronicznym, wye-

mitowana w zamian za œrodki p³atniczeo wartoœci nie mniejszej ni¿ wartoœæ wyemitowana, akceptowana przez

podmioty inne ni¿ emitent. Czyli jest to elektroniczny zapis pieniêdzy.

Do przygotowania kalendarium wykorzystano materia-³y Ÿród³owe:„Nauka Technika i Wynalazki”, Raymond L. Francis, wyd. AMBER„Historia monetarna Polski”, wyd. TWIGGER„Kronika Techniki” - Praca zbiorowa, wyd. WEP PWN

Dukat Geldriiz roku 1587.

Większość dukatów tego typu, a zwłaszczastarszych, średniowiecznych jest pogięta - toślady testowania jakości złota.

Przykłady zabezpie-czeń i oznaczeń sto-sowanych w bankno-tach amerykańskich.

oznaczenia RezerwyFederalnej

numer seryjny znak wodny

mikrodruk delikatny (prawie niewidoczny) nadruk

nić zabezpieczajaca opalizującytusz

metal:mosiądzmanga-nowy

metal:miedzio-nikiel metal: brąz alu-

miniowy, mie-dzionikiel

Wiele pañstw przeprowadza³o reformypieni¹dza, lecz zawsze opiera³y siê one na mo-necie. Istotna zmiana, jak¹ by³o wynalezieniepieni¹dza z papieru, nast¹pi³a dopiero ok. 1600lat po narodzinach monety. Papierowe pieni¹dzepowsta³y w Chinach pod koniec VIII w. n.e. Ju¿Marco Polo po powrocie z Chin donosi³, ¿e u¿y-waj¹ tam banknotów, lecz nikt nie chcia³ muwierzyæ. Papierowy pieni¹dz pojawi³ siê w Euro-pie dopiero 300 lat póŸniej.

Ewolucja pieni¹dza trwa. W XX w. poja-wi³ siê pieni¹dz plastikowy (karty kredytowe),potem wspólny pieni¹dz Unii Europejskiej – eu-ro. Ka¿de nowe œrodowisko sprawia, ¿e pojawiasiê pole dla nowego pieni¹dza. Upowszechnie-nie Internetu zrodzi³o np. nowy, niematerialny e-pieni¹dz (nikt go nie widzia³), istniej¹cy jedy-nie jako zapis komputerowy.

Skok

na

kasę

Żądz

a pi

enią

dza

Den

omin

acja

Za panowania Zygmunta Augusta bije siê monetê nazwan¹z³otym polskim. Co ciekawe, wcale nie ze z³ota, tylko zesrebra.W Ameryce Pó³nocnej pojawi³y siê banknoty emitowane nieprzez banki, lecz przez w³adze. Np. w 1690 roku Kolonia ZatokiMassachusetts oblega³a francusk¹ twierdzê Quebec - ¿o³nie-rzom obiecano ¿o³d i wydano kwity a konto zdobytych ³upów.W 1764 roku sejm elekcyjny wybieraj¹c Stanis³awa Augustana króla Polski, obarczy³ go obowi¹zkiem przeprowadzenia re-formy monetarnej i uruchomienia nowej mennicy.Przeprowadzono w Polsce reformê mennicz¹, a zorganizowanaod podstaw nowa mennica w Warszawie bi³a monety z³ote,srebrne i miedziane, a tak¿e medale i ordery.Na kongresie wiedeñskim zaborcy dokonali nowego podzia³uPolski i od stycznia 1816 roku mennica rozpoczê³a bicie monetpod stemplem i na rachunek Królestwa Polskiego, tj. dla ziempod zaborem rosyjskim.Wybuch I wojny œwiatowej. W czasie wojny Niemcy bili mone-ty (1-, 2-fenigowe) z ¿elaza pokrytego jedynie cienk¹ warstw¹miedzi. Równie¿ monety 5, 10 fenigów mia³y stalowy rdzeñ,a tylko pokryte by³y mosi¹dzem. W prowincji Westfalia wybito specjaln¹ monetê z portretemministra vom Steina, mia³a onawartoœæ 1 biliona(1 000 000 000 000) marek (!) –by³o to wynikiem inflacji. W czasiepowstaniawarszawskie-go funkcjono-wa³y specjalne bank-noty powstañcze.

Diners’ Club wypuœci³ pierwsz¹ kartê kredytow¹, wynalezion¹przez za³o¿yciela klubu Franka McNamara. Pocz¹tkowo kartyte s³u¿y³y wy³¹cznie do regulowania rachunków w restaurac-jach. American Express wydaje swoj¹ kartê kredytow¹. Równie¿Bank of America wprowadza pierwsz¹ bankow¹ kartê kredy-tow¹: BankAmericard (obecnie Visa). Karty s¹ pocz¹tkowoskierowane g³ównie do, popularnych w tych czasach, podró-¿uj¹cych sprzedawców. Polska 5-z³otowa moneta dwukolorowa zos-ta³a uznana, przez miêdzynarodowe gre-mium dyrektorów mennic, za najbardziej za-awansowan¹ technicznie obiegow¹ monetêœwiata.

12 pañstw UniiEuropejskiejprzyst¹pi³o doUGiW (Unii Gospodarczej i Walu-towej) i przyjê³o wspóln¹ walutêeuro. Pocz¹tkowo by³a ona wy-³¹cznie w obiegu bezgotówko-wym, od stycznia 2002 rokuwesz³a równie¿ do u¿ytku gotów-kowego.

miedzionikiel,brąz aluminiowy

Z przymru¿eniem oka

Polska monetaz 1934 r.

Napis na stemplu:„A.K. »REGUŁA« Pier-wszy żołd powstańczySIERPIEŃ 1944 R.”

MŁODY

TECHNIK

8/2005

4455

V 1519 r.1564 r.1665 r.

XVII w.

1694 r.1764r.

10 II 1776 r.1794 r.

1815 r. 1831 r.

10 III 1862 r.1914 r.

1914 r.

1921 r.

1939 – 45 r.

1944 r.

1950 r.

1950 r.

1958 r.

I 1995 r.1996 r.

I 1990 r.

XXI w.