…n

a T

ygry

sy

ma

jà V

isy…

W

ysta

wa

Visó

w u

dost

´pni

onyc

h pr

zez

cz∏o

nków

Sek

cji K

olek

cjon

ersk

o–H

isto

rycz

nej Z

wià

zkow

ego

Klub

u St

rzel

ecki

ego

w W

arsz

awie

, Klu

bu S

trze

leck

iego

„Ga

rda”

w O

stró

dzie

ora

z Kw

idzy

ƒski

ego

Klub

u St

rzel

ecki

ego

„Vis

” w

Kw

idzy

nie

War

szaw

a, 2

5 m

aja

2013

r.

v.

2Wrogowie, których nie by∏o…

„S∏awianie, my lubim sielanki” — wy-mownie rzek∏ Literat IV w warszaw-

skim kosmopolitycznym salonie z III cz´ÊciDziadów. Takà sielankà wydaje si´ swoisty niereligijnykult Visów poÊród polskich emigrantów nakontynencie amerykaƒskim oraz pami´ço tej broni w Ojczyênie. Co jednak jest jegoêród∏em? Wydaje si´, ˝e niepodobna wskazaç na jed-no. Przede wszystkim polski mi´dzywojennyprzemys∏ nie mia∏ zbyt wielu produktów, któ-re by by∏y w odczuciu najszerzej rozumianejopinii publicznej wyrobami na wskroÊ polski-mi, zatem takimi, które by zaspokaja∏y po-czucie dumy obywatelskiej mieszkaƒcówpodnoszàcego si´ po latach niewoli Paƒ-stwa Polskiego. Pistolet Vis w powszechnymprzekonaniu by∏ nie mniej polski od szablii lanc u∏aƒskich czy karabinów systemuMauser. Zwraca∏ przy tym uwag´ poprzez kil-kadziesiàt tysi´cy niezwykle charakterystycz-nych i specyficznych kabur. Do tego dosz∏aopinia, z którà nie sposób si´ nie zgodziç, ˝eby∏a to broƒ rzetelnie zaprojektowana i solid-nie wykonywana, przy u˝yciu nowoczesnejtechnologii, z materia∏ów z mo˝liwie najwy˝-szej pó∏ki. Nie sposób nie doceniç trwa∏oÊciVisów (i ich hitlerowskich klonów), u˝ywa-nych w 2. po∏owie lat 30. oraz podczas IIwojny Êwiatowej na wielu frontach. W prakty-ce okaza∏o si´, ˝e jest to dodatkowo broƒma∏o awaryjna. To wszystko prawda, ale prawdà jest tak˝e to,˝e jest to broƒ ma∏o funkcjonalna, zupe∏nieniesprawdzajàca si´ u osób o d∏oniach nie-wielkich, a dodatkowo bardzo wiele wyma-gajàca od strzelca. Koszmarnie twardy spust,niewielkie i s∏abo czytelne przyrzàdy celowni-cze, trudnoÊci podczas szybkiej wymianymagazynków, kaleczenie d∏oni przez kurek— to by∏y wyzwania, z którymi musieli si´mierzyç u˝ytkownicy. A ju˝ pomi´dzy bajkimo˝na w∏o˝yç rzekomà celnoÊç czy mo˝li-woÊç ∏apania ekstraktowanych ∏usek prostodo po∏o˝onej na ziemi czapki. Z legendà si´jednak nie wygra. I mo˝e to nawet dobrze, ˝eistnieje?Kto jednak te legend´ budowa∏ w praktyce,skoro po II wojnie w Polsce zalanej przezbolszewików legalnych pistoletów w pry-watnych r´kach by∏o niewiele? Niema∏o m´˝czyzn zetkn´∏o si´ ze szkolny-mi (cz´sto brutalnie wykastrowanymi)Visami w jednostkach wojskowych, gdziemarnowali kawa∏ek m∏odego ˝ycia dla „za-szczytnego obowiàzku”. Inni w gablotkachmuzealnych, bo nie by∏o bez Visa wi´kszejekspozycji poÊwi´conej kampanii wrze-Êniowej czy ruchowi oporu podczas okupa-cji. No i naturalnie by∏a (i nadal jest) broƒ niele-galna. Nie ma pewnie w Polsce rodziny,w której by nie trwa∏a pami´ç, ˝e gdzieÊ ukry-to broƒ we wrzeÊniu 1939 r. na progu okupa-cji sowieckiej i hitlerowskiej (w zale˝noÊci,gdzie kto mieszka∏), podczas wojny albo ju˝po tzw. wyzwoleniu. OpowieÊci te sà przeka-zywane z pokolenia na pokolenie i w wieluprzypadkach znajdujà faktyczne potwierdze-nie przy próbach eksploracji ogródków czypracach remontowych. Niestety, we wspó∏-

Sekcja Kolekcjonersko–HistorycznaZwiàzkowego Klubu Strzeleckiegoul. Marymoncka 4201–977 Warszawa

tel. +48 (22) 834 41 08fax +48 (22) 865 77 15

http://www.zks.waw.plkolekcjonerzy@zks.waw.pl

Redakcja i opracowanie graficzne Artur K.F. Wo∏osz

2 15

czesnej rzeczywistoÊci ratowanie takiej broni przed zaw∏aszcze-niem przez Paƒstwo w celu unicestwienia, zachowanie w rodzi-nie jako pamiàtki albo przekazanie w r´ce zaprzyjaênionego ko-lekcjonera, to droga przez m´k´. Poza tym — ma∏o kto w Polscejest przygotowany prawnie, by wiedzieç jak uchroniç odnalezio-nà broƒ przed rozszabrowaniem w depozytach, a po pewnymczasie nià dysponowaç. Widaç tutaj u∏omnoÊç naszego systemuprawnego, który od 1944 r. nie uczyni∏ dos∏ownie nic, by dawnàbroƒ palnà traktowaç tak jak inne zabytki, a nie êród∏o z∏a. Nieste-ty, w III Rzeczypospolitej lobby hoplofobiczne radzi sobie równiedobrze jak za PRL. Kuriozalne jest to, ˝e bez problemu mo˝na donaszego kraju sprowadzaç polskà broƒ (co wa˝ne: bez historycz-nej metryczki) odkupywanà od potomków hitlerowców z Austriii Niemiec — którzy jà przyw∏aszczyli podczas wojny — a nie maszans na zalegalizowanie broni przedwojennej czy partyzanckiejzdeponowanej przez dziesi´ciolecia w skrytkach. Jasne jest, ˝enie konserwowana broƒ niszczeje i ulega stopniowej destrukcji.Problem ten istnieje realnie, a trzeba byç Êlepym by go nie do-strzegaç. I dodatkowo ˝a∏oÊnie naiwnym, by wykoncypowaç, ˝epotomkowie dawnych w∏aÊcicieli broni, albo po prostu wspó∏-czeÊni znalazcy, przyniosà na najbli˝szy komisariat w z´bach ro-dzinne albo odnalezione karabiny, strzelby, rewolwery i pistolety.Gdy odradza∏o si´ Paƒstwo Polskie po latach zaborów, za posia-danie bez pozwolenia broni myÊliwskiej i krótkiej, grozi∏a sankcjaaresztowa do 3 miesi´cy lub grzywna do 3.000 mk, a za broƒwojskowà odpowiednio do 1 roku i do 5.000 mk (art. 5 DekretuNaczelnika Paƒstwa o nabywaniu i posiadaniu broni i amunicjiz 25 stycznia 1919 r., „Dziennik Praw”, 1919, nr 9, poz. 123).Zgodnie z kolejnym mi´dzywojennym uregulowaniem posiada-nie bez pozwolenia oraz wyrabianie broni i amunicji myÊliwskieji krótkiej zagro˝one by∏o karà pozbawienia wolnoÊci do 6 miesi´-cy lub do 5.000 z∏, a za broƒ typu wojskowego do 3 lat (art. 47 i 48Rozporzàdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 paêdzier-nika 1932 r. Prawo o broni, amunicji i materja∏ach wybuchowych,„Dziennik Ustaw”, 1932, nr 94, poz. 807). Zaostrzenia sankcji dokary Êmierci w∏àcznie przynios∏a okupacja hitlerowska i stalinow-ska, a ten kierunek — pierwsze uregulowania komunistyczneczyli art. 4 Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowe-go z dnia 30 paêdziernika 1944 o ochronie Paƒstwa („DziennikUstaw”, 1944, nr 10, poz. 50), art. 3 Dekretu z dnia 16 listopada1945 r. o przest´pstwach szczególnie niebezpiecznych w okre-sie odbudowy Paƒstwa („Dziennik Ustaw”, 1945, nr 53, poz. 300)oraz art. 4 Dekretu z dnia 13 czerwca 1946 r. o przest´pstwachszczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy paƒstwa czylitzw. ma∏y kodeks karny („Dziennik Ustaw”, 1946, nr 30, poz. 192)— obowiàzujàcy do 1 stycznia 1970 r. „Liberalizacj´” przynios∏adopiero Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny („Dzien-nik Ustaw”, 1969, nr 13, poz. 94), gdzie w art. 286 widnieje za nie-legalne posiadanie broni i amunicji pozbawienie wolnoÊci do 10lat. Obecnie obowiàzujàca Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Ko-deks karny („Dziennik Ustaw”, 1997, nr 88, poz. 553) za ten czynprzewiduje w art. 263 sankcj´ do lat 8. Widaç zatem widoczny po-st´p i ju˝ za ok. 150 lat osiàgniemy racjonalny poziom kary za toprzest´pstwo z okresu odzyskiwania niepodleg∏oÊci przez Paƒ-stwo Polskie czyli przed blisko stuleciem. Po tych kilku uwagach odnoszàcych si´ do niszczycieli orazposiadaczy zabytków, powróçmy do samych Visów i zadanegowczeÊniej pytania: co jest êród∏em ich legendy? Pozwol´ so-bie w tym miejscu postawiç karko∏omnà tez´, ˝e by ona nie po-wsta∏a, gdyby nie powstaƒcza piosenka i pewna organizacja.Wed∏ug wspomnieƒ jednego z powstaƒców warszawskich, Janu-sza „Gryf” Brochwicz–Lewiƒskiego z harcerskiego Batalionu „Pa-rasol”, wojenny hymn Pa∏acyk Michla powsta∏ 4 sierpnia 1944 r.podczas obrony tego budynku na Woli. Autorem s∏ów by∏ Józef„Ziutek” Szczepaƒski, który u˝y∏ muzyki Hymnu podhalaƒskiego(„Nie damy popradowej fali…”) autorstwa Józefa Stiasnego, woê-nego z nowotarskiego gimnazjum.

Pa∏acyk Michla, ˚ytnia, Wola,bronià si´ ch∏opcy spod „Parasola”.A na Tygrysy maja Visy,to warszawiaki, klawe urwisy sà!

Hej! Czuwaj wiara i wyt´˝aj s∏uch,pr´˝ swój m∏ody duch,

14 3

pracujàc za dwóch!Czuwaj wiara i wyt´˝aj s∏uch,pr´˝ swój m∏ody duch jak stal!

Ka˝dy z ch∏opaków chce byç ranny,sanitariuszki morowe panny.A gdy ci´ trafi kula jaka,poprosisz pann´, da ci buziaka w nos!

Hej! Czuwaj wiara…

Za pierwszà linià dekowniki,intendentura, ró˝ne umrzyki,gotujà zup´, warzà kaw´i tym sposobem walczà za spraw´.

Hej! Czuwaj wiara…

Za to dowództwo jest morowei w pierwszej linii nadstawia g∏ow´.A najmorowszy prze∏o˝onyto jest nasz Mietek, w kó∏ko golony.

Hej! Czuwaj wiara…

Wiara si´ broni, wiara Êpiewa,Szkopy si´ z∏oszczà, krew ich zalewa.Ró˝nych sposobów si´ imajà,co chwila szaf´ nam podstawiajà.

Hej! Czuwaj wiara…

Lecz na nic szafa i granaty za ka˝dym razem dostajà baty.I co dzieƒ si´ przybli˝a chwila,˝e zwyci´˝ymy i do cywila!

Hej! Czuwaj wiara…

Pa∏acyk Michla, to niewàtpliwie najbardziej rozpoznawalna pio-senka powstaƒcza. Spopularyzowa∏ jà na ulicach i barykadachMieczys∏aw Fogg. I Êpiewa∏ jà tak˝e po wojnie na koncertach,w swojej kawiarni, podczas zagranicznych woja˝y. Beztroskii ironiczny tekst znakomicie oddaje atmosfer´ w szeregach napoczàtku powstania. Autor s∏ów zginà∏ 1 wrzeÊnia. Pieʃ goprze˝y∏a. Po wojnie nie dosi´gn´∏o jej kulturowe embargo, bo-wiem by∏a utworem powsta∏ym w harcerstwie, a to jednak mo-g∏o po 1945 r. dzia∏aç. Ma∏o kto jednak pewnie wie, ˝e o ile któryÊ z ˝o∏nierzy wrzeÊnio-wych 1939 r. ewentualnie móg∏ ruszyç na czo∏g z szablà bàdêlancà, to powstaƒcy z Visami na Tygrysy pójÊç nie mogli… botych po prostu w stolicy w zasadzie nie by∏o (poza 5 na Moko-towie pierwszego dnia powstania). Tymczasem powstaƒczaprasa pisa∏a nagminnie o zniszczonych bàdê uszkodzonych„Tygrysach”, gdy chodzi∏o w istocie rzeczy o znacznie mniejszei zwrotniejsze „Pantery” oraz posowieckie T–34. We wrzeÊniu1944 r. pojawi∏ si´ tak˝e powszechnie znany litografowany pla-kat Tygrys do budy autorstwa Stanis∏awa „Miedzy” Tomaszew-skiego. To tylko legend´ z piosenki utrwali∏o w formie graficz-nej. A reszt´ uczyni∏ Maciek Che∏micki (grany przez ZbigniewaCybulskiego) w Popiele i diamencie oraz powojenne harcerskieogniska… Z legendami si´ nie walczy. Skoro Visy w ÊwiadomoÊci spo∏ecz-nej spe∏niajà rol´ symbolicznà — niech na tym piedestale po-zostanà, bo nikt na tym nic nie traci. Majàc jednak szans´ naoddanie „10 strza∏ów ku chwale Ojczyzny” — oddajmy je w∏a-Ênie z Visów, przy okazji sprawdzajàc ich rzeczywiste walorypodczas eleganckiego pojedynku z wolnej r´ki, jak dawni ˝o∏-nierze (tyle, ˝e do papieru).

Samych dych winszuj´

Zinngiesser

P. Wilniewczyc, Vis i Mors, „Muzealnictwo Wojskowe”, I, 1959, s. 317–333.

J. Wolfram, Broƒ strzelecka armii niemieckiej 1871–1945, cz. I, Pi-stolety i rewolwery, Gdaƒsk 2007, s. 97–101.

R. Woêniak, 9 mm pistolet VIS wz. 1935, „Broƒ i Amunicja”, 2002, nr 1,s. 30–31.

W.J. York, VIS Radom. A study and photographic album of Po-land’s finest pistol, [Greensboro 2011].

J. Zarawski, Pistolet Vis wz. 35 — podstawowe wiadomoÊci o broni[w:] Reminiscencje wrzeÊnia 1939. W 70. rocznic´ Kampanii Wrze-Êniowej, pod red. W.B. Mosia, Bytom 2009, s. 198–233.

A. Zasieczny, Broƒ Wojska Polskiego 1939–1945. Wojska Làdowe,Warszawa [2006], s. 6.

L. Zawodny, Rozk∏adanie broni (2). 9 mm pistolet Vis wz. 35, „Strza∏.Magazyn o Broni”, 2004, nr 8, s. 32–33.

FilmyArsjena∏. Pistoliet Vis 35 Radom, http://www.youtube.com/watch?v=SEmr9Vrjzbc.

Polish Radom pistol, http://www.youtube.com/watch?v=WyN-Dql6Zl5A.

Vis, http://www.youtube.com/watch?v=vFSlRV1WInw.

VIS 35 Radom, http://www.youtube.com/watch?v=Yl0pFla_yvg.

Vis wz. 35 aka Radom 35, Radom VIs 35 or P35(p), http://www.youtube.com/watch?v=Ypy7-XOmD-o.

Pistolet Vis, http://www. youtube.com/watch?v=tUwIwCj7ygI.

Postawy strzeleckie podczas strzelnia z Visa (wg:Instrukcja o broni i Instrukcja strzelecka, cz. VIII,Pistolet Vis wz. 35, Warszawa 1937)

4 13

Eksponaty na wystaw´ udost´pnili

Leszek Erenfeicht (L.E.) Janusz Ga∏ucki (J.G.) Agata Grabowska (A.G.) Krzysztof Pawela (K.P.) Micha∏ Pawela (M.P.) Dariusz Sarti (D.S.) Ryszard Tobys (R.T.)Artur K.F. Wo∏osz (A.W.)

Komisarz wystawy

Artur K.F. Wo∏osz

Obs∏uga wystawy

Agata Grabowska Kamil NowakowskiKrzysztof Pawela Micha∏ Pawela Adam Zych

Arbitrzy zawodów „10 strza∏ów ku chwale Ojczyzny”

Leszek Erenfeicht Pawe∏ T. GiebartowskiKarol Lausz Krzysztof Pawela Artur K.F. Wo∏osz

Grupa Historyczna „Zgrupowanie Rados∏aw”

Mi∏osz Dzienio Mateusz Janicki Katarzyna Piwowarska Micha∏ Zduniak

Opracowania

J. Balcar, Samonabíjecí pistole némecky∂ch ozbrojeny∂ch sil 1933––1945, t. I, Pilzno 2011.

R.J. Berger, The Radom Vis pistol, Palo Alto 1981.

T. Blachura, Vis nr 0092. Muzealny rarytas, „Militaria XX wieku”, [IV],2007, nr 3.

T. Blachura, Vis numer 0092 uratowany!, „Strza∏. Magazyn o Broni”,2007, nr 7, s. 8.

A.I. B∏agowjestow, To, iz czego strljejajut w SNG, Minsk 2000, s.154–156.

A. Ciepliƒski, R. Woêniak, 9 mm pistolet samopowtarzalny VIS wz.1935 (= „Typy Broni i Uzbrojenia” nr 175), Warszawa 1996.

A. Ciepliƒski, R. Woêniak, 9 mm pistolet Vis wzór 1935, „Nowa Tech-nika Wojskowa”, 1993. nr 11, s. 5–7.

L. Erenfeicht, A na Tygrysy mieli Visy, http://ioh.pl/artykuly/pokaz/a-na-tygrysy-mieli-visy,1081.

L. Erenfeicht, Or´˝ na tygrysy. 9 mm Vis wz. 35, „Strza∏. Magazyno Broni”, 2004, nr 8, s. 14–24.

L. Erenfeicht, P.35(p): Vis w niewoli, „Strza∏. Magazyn o Broni”,2011, nr 12, s. 26–42.

L. Erenfeicht, Sensacja z Lubelszczyzny: Vis wz. 32 numer 0092,„Strza∏. Magazyn o Broni”, 2007, nr 1, s. 3.

L. Erenfeicht, Visy w sieci, „Strza∏. Magazyn o Broni”, 2006, nr 6, s. 7.

L. Franceschini, Le Pistole della Wehrmacht 1933–1945, t. 2, I con-tratti esteri, [Roma] 2009.

Z. Gajewski, Wysoka cena radomskich Vis–ów, „Wroc∏awski Tygo-dnik Katolików”. 1967, nr 27.

Z. Gwóêdê, Pistolety Vis, „Wojskowy Przeglàd Techniczny”, XVI,1983, nr 7, s. 305–306.

Z. Gwóêdê, Pistolet WiS, „Wojskowy Przeglàd Techniczny”, VIII,1975, nr 8, s. 40–41.

Z. Gwóêdê, Strzelanie z Visów, „Strza∏. Magazyn o Broni”, 2007, nr 8,s. 63.

Z. Gwóêdê, Znaki i cechy wyst´pujàce na polskiej broni strzeleckiejw latach 1918–1965, „Muzealnictwo Wojskowe”, V, 1992, s. 109––121.

Z. Gwóêdê, 9 mm pistolet Vis [w:] Z. Gwóêdê, P. Zarzycki, Polskiekonstrukcje broni strzeleckiej, Warszawa 1993, s. 78–85.

W.A. Kaszewskij, Piechotnoje oru˝je Wtoroj Mirowoj Wojny, Minsk2004, s. 90–92.

P. Kocyan, Pewien VIS, „Przeglàd Strzelecki Arsena∏”, 2007, nr 9.

L. Komuda, Zagadka kolby do pistoletu VIS, „Muzealnictwo Wojsko-we”, V, 1992, s. 122–139.

A. Konstankiewicz, Broƒ strzelecka Wojska Polskiego 1918–1939,Warszawa 1986.

A. Konstankiewicz, Broƒ strzelecka i sprz´t artyleryjski formacji pol-skich i Wojska Polskiego 1914–1939, Lublin 2003.

T.W. Lapin, VIS: The Model 35 Radom pistol. Including an Eglishtranslation of the original Polish military manuals, [Iowa City] 2004.

M. Mackiewicz, M. Ochman, Pistolet VIS wz. 35 . Zbiory MuzeumWojska Polskiego w Warszawie, [Warszawa 2012].

R. Matuszewski, VIS w´drowniczek, „Broƒ”, 2000, nr 7.

F.J. Pogonowski, Podziemna zbrojownia, Warszawa 1975.

K. Satora, Podziemne zbrojownie polskie 1939–1944, Warszawa 2001.

A.K. Sobczak, Produkcja i naprawy uzbrojenia w polskich organiza-cjach zbrojnych (1939–1944), Pu∏tusk 2008.

J.C. Still, The pistols of Germany and her allies in two world wars, t. II, Axis pistols, wyd. 3, [Douglas] 1989.

Z. Walczak, 9 mm Pistolet wz. 1935 Vis („Typy Broni i Uzbrojenia”,nr 86), Warszawa 1983.

J. Wàsiewski, Futera∏ do VIS–a, „Bandera. Tygodnik Marynarki Wo-jennej”, XL, 1995, nr 4.

W. Weiler, Vis, „Przeglàd Strzelecki Arsena∏”, 2004, nr 2, s. 51–60.

W. Weiler, Vis. Si∏a polskiej legendy, „Strza∏. Magazyn o Broni”,2008, nr 1, s. 41–47.

R.D. Whittington III, German pistols and holsters 1934–1945. Military –Police – NSDAP, New York 1976.

Pistolet Vis wz. 35

Legendarny polski pistolet powsta∏ na prze∏omie lat 20./30.XX w., ale wbrew powszechnie powtarzanym wersjom tej

historii, jego faktycznym konstruktorem by∏ in˝. Feliks Mo-dzelewski z Biura Studiów Paƒstwowych Wytwórni Uzbroje-nia Fabryka Karabinów w Warszawie, zaÊ uznawani za jegotwórców Piotr Wilniewczyc oraz Jan Skrzypiƒski byli jedynieinspiratorami powstania Visa. W koƒcu 1930 r. sfinalizowanoprojekt prototypu, natomiast w lutym nast´pnego roku Fabry-ka Karabinów w Warszawie wykona∏a prototyp, który przeba-dano, uzyskujàc zadowalajàce rezultaty. Sama konstrukcjanie by∏a prze∏omowa – po∏àczono w niej rozwiàzania pistole-tów Colt M1911 i Browning HP, uzupe∏nione jednak o udaneoryginalne rozwiàzania, jak na przyk∏ad pierwszy w seryjnieprodukowanym pistolecie wojskowym zwalniacz napi´tegokurka. Polscy konstruktorzy dowiedli, ˝e sà w stanie podo∏açpostawionym przez WP wysokim wymaganiom, tworzàc dzie-∏o na wysokim poziomie europejskim.

Okres 1932–1935 — próby i rekonstrukcja Visa

Z powodu przecià˝enia warszawskiej Fabryki Karabinów za-mówieniami na broƒ maszynowà, produkcj´ pistoletu prze-niesiono w ramach koncernu Paƒstwowe Wytwórnie Uzbro-jenia do Fabryki Broni w Radomiu, gdzie na prze∏omie1932/1933 r. wykonano próbnà parti´ pistoletów w poczàtko-wej wersji „P.A. WiS wz. 32” ze skoÊnà tylnà cz´Êcià zamkai na razie bez zwalniacza kurka. W lutym 1932 r. broƒ zosta∏azaakceptowana do u˝ytkowania przez WP uchwa∏à Komitetudo Spraw Uzbrojenia i Sprz´tu. Próbna partia WiS–ów rozdy-sponowana zosta∏a do jednostek wojskowych, w którychw ciàgu 1933 r. prowadzono próby polowe. Kulminacjà tegookresu by∏y badania kwalifikacyjne w Instytucie Badaƒ Mate-ria∏u Uzbrojenia w Zielonce, po których Departament Kawa-lerii wymusi∏ wprowadzenie powa˝nych zmian konstrukcyj-nych, które wprawdzie wysz∏y Visowi na zdrowie (g∏ówniewprowadzenie zwalniacza kurka, co wymaga∏o jednak prze-konstruowania ca∏ego zamka).

Okres 1936–1939 — seryjna produkcja przedwojenna

Decyzjà Szefa Departamentu Uzbrojenia Ministerstwa SprawWojskowych z 5 wrzeÊnia 1935 r., pistolet wprowadzono ofi-cjalnie do s∏u˝by jako pistolet wz. 35 „Vis”. Nazwa Vis (∏ac. si-∏a) powsta∏a z po∏àczenia nazwisk Piotra Wilniewczyca i in˝.Jana Skrzypiƒskiego i zastàpi∏a poczàtkowà form´ „WiS”. Pi-stolet sta∏ si´ regulaminowà bronià osobistà oficerów i podofi-cerów WP. Do wybuchu wojny wyprodukowano go w iloÊciniespe∏na 50 tys. egzemplarzy, co pokry∏o oko∏o po∏owy zapo-trzebowania WP na ten rodzaj broni. Komplikacje zwiàzane zezmianami sprawi∏y, ˝e produkcja ruszy∏a w ostatnim kwartale1936 r. W tym czasie WP nada∏o jednak podwojeniu produkcjizasadniczej broni indywidualnej, karabinków systemu Mause-ra, priorytet tak wysoki, ˝e Vis musia∏ ustàpiç. Po I kwartale1937 r. jego wytwarzanie zatrzymano, przesuwajàc cz´Êç ma-szyn na lini´ karabinowà. Produkcj´ wznowiono po niemal ro-ku, na poczàtku 1938 r. Tym razem naprawd´ ruszy∏a z kopyta— w ciàgu tego jednego roku wyprodukowano dwukrotniewi´cej pistoletów, ni˝ w poprzednich dwóch latach, zaÊ na1939 r. zaplanowano kolejne podwojenie wydajnoÊci, planu-jàc wyprodukowanie ok. 30.000 sztuk — zaleg∏e 2.295 pisto-letów z zamówieƒ roku bud˝etowego 1938/1939 i 24.620 z no-wego zamówienia na rok 1939/1940. ¸àcznie produkcjaprzedwojenna wynieÊç mia∏a ok. 50.000 pistoletów.

Okres 1940 — czarna dziura

Niemcy zaj´li Radom ju˝ 8 wrzeÊnia 1939 r., ale w pierw-szych dniach nie pilnowali Fabryki Broni zbyt intensywnie, coumo˝liwi∏o wyniesienie znacznej iloÊci przygotowanych do

17. Amunicja m.in. do VisówNiemiecka amunicja 9 x 19 mm Parabellum z 1943 r. — 24 szt. w pu-de∏ku kartonowym wg polskiego przedwojennego wzoru ale z nie-mieckà etykietà. Prod. Hugo Schneider Skar˝ysko–Kamienna. A.W.

18. Kabura na Visa, 1943 r., skórzana niemiecka, czarna.M.P.

19. Kabura na Visa, 1943 r., skórzana niemiecka, bràzowa.M.P.

20. Vis wz. 35 / P35(p) Nr H9571. 1944 r. (?). Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Pistoletzmontowany po ewakuacji radomskiej fabryki do Mölln w Austrii.Ok∏adki r´kojeÊci bràzowe. Brak d˝wigni zaczepu zamkowego. K.P.

21. Kabura na Visa, przed 1944 r., Steyr „bnz”, skórzana niemiecka,bràzowa.L.E.

22. Kabura na Visa, 1944 r., Steyr „bnz”, skórzana niemiecka,bràzowa.L.E.

23. Kabura przerobiona do Visa z kabury do Colta 1911, u˝ywanaw Polskich Si∏ach Zbrojnych na Zachodzie.M.P.

24. Rysunek konstrukcyjny blaszanego szkieletu Visa P35/III(p),kwiecieƒ 1944 r. L.E.

25. Vis wz. 35 Nr A00013. 1997 r. Prod. Zak∏ady Metalowe „¸ucznik” s.a. w Rado-miu. Poczynajàc od 1992 r. wyprodukowano ok. 30 sztuk Visów (po-jawiajàce si´ w literaturze szczegó∏owe informacje o iloÊci nie sàuwiarygodnione). W odró˝nieniu od przedwojennych nie sà oneoksydowane lecz lakierowane. Visa nr A0001 otrzyma∏ ówczesnyPrezydent RP Lech Wa∏´sa. K.P.

26. Replika polskiej kabury na Visa, lata 90. XX w., skóra nie barwio-na. Prod. Andrzej Gruba z Miƒska Mazowieckiego. Kabury do Visówprodukowano przed wojnà w 6 zak∏adach warszawskich, 1 poznaƒ-skim i 2 podpoznaƒskim. Aktualnie wi´kszoÊç niby–mi´dzywojen-nych polskich kabur znajdujàcych si´ na rynku kolekcjonerskim tobezczelne fa∏szywki. A.G.

Wybrane publikacje dotyczàca Visów

èród∏a

Instrukcja o broni i Instrukcja strzelecka, cz. VIII, Pistolet Vis wz. 35,Warszawa 1937.

A.W. Karczewski, Broƒ ma∏okalibrowa. Zarys teorji strza∏u, konstruk-cja i wykonanie, Warszawa 1934.

Sprawozdanie z wyniku badaƒ pistoletów „VIS” kal. 9 mm, Rember-tów 1934, mpis w zbiorach prywatnych.

Warunki techniczne na pistolety „Vis” wz. 35 kal. 9 mm, Warszawa1937, mpis w zbiorach prywatnych.

P. Wilniewczyc, J. Skrzypiƒski, Pistolet samoczynny, „Urzàd Paten-towy Rzeczypospolitej Polskiej. Opis Patentowy”, nr 15567, 8 kwiet-nia 1932.

P. Wilniewczyc, Pistoljet „Vis”. Wospominania razrabotnika, „So∏datUdaczi”, 2004, nr 10, s. 45–48; t∏um. oprac. A. Kozubek, Pistolet Vis— 80 rocznica patentu, http://www.dobroni. pl/rekonstrukcje,pisto-let-vis-80-rocznica-patentu,10036..

12 5

monta˝u cz´Êci broni, które potem zasili∏y arsena∏y konspira-cji. W okresie od zakoƒczenia kampanii wrzeÊniowej dodrugiej po∏owy 1940 r. prace w fabryce radomskiej ca∏kowi-cie usta∏y, jej wyposa˝enie cz´Êciowo ewakuowano, w ocze-kiwaniu na rezultaty pertraktacji z ZSRR o nowym przebiegugranicy. Dopiero gdy plan ustalenia linii demarkacyjnej naWiÊle upad∏, a narodzi∏ si´ plan ataku na Rosj´, w ciàgu 1940r. Niemcy docenili mo˝liwoÊç kontynuacji produkcji Visów,odczuwajàc dotkliwy brak etatowej broni krótkiej. W drugiejpo∏owie roku zlikwidowano produkcj´ karabinów Mausera(tych produkowa∏o doÊç kilkanaÊcie fabryk w ca∏ych Niem-czech), koncentrujàc si´ na pistolecie. Fabryka przesz∏a podzarzàd firmy Steyr–Daimler Puch A.G. i w III kwartale 1940 r.rozpocz´∏y si´ przygotowania do powtórnego uruchomieniawytwarzania Visa. Poczàtkowo korzystano z zapasów cz´Êcizdobycznych, z numerami z zakresu 47.000–49.000. Pistole-ty takie charakteryzujà si´ brakiem znaków odbiorczych, za-równo polskich jak niemieckich, oraz zgodnoÊcià numerycz-nà (w odró˝nieniu od poczàtkowo sk∏adanych jeszczew 1939 r. na pamiàtk´ egzemplarzy, w których cz´Êci dobie-rano na chybi∏–trafi∏).

Okres 1941–1944 — produkcja okupacyjna w Radomiu

Od poczàtku 1941 r. rozwini´to ju˝ w pe∏ni produkcj´ wszyst-kich podzespo∏ów. Pistolet, znany w tym czasie jako P.35(p.),produkowano w ramach trzech odmian produkcyjnych, którecharakteryzowa∏y si´ nie tylko zmianà bloków numerów seryj-nych, ale przede wszystkim pewnymi modyfikacjami. Pierwsza odmiana najbardziej przypomina∏a pistolety polskiei charakteryzowa∏a si´ numerami seryjnymi bez prefiksów li-terowych, z zakresu 1 do ok. 12.000. Wiele z tych pistoletów(noszàcych wÊród kolekcjonerów przydomek „pre–alfabe-tu”) przeznaczonych by∏o dla marynarki wojennej, wi´kszoÊçpozbawiona by∏a zaczepu do smyczy, a spora cz´Êç mia∏aczernione (a nie oksydowane, jak reszta cz´Êci) lufy. Druga odmiana (P.35/I (p.), tzw. „pierwszy alfabet”) charakte-ryzowa∏a si´ powrotem ucha do smyczy i dodaniem prefiksuliterowego przed numerem (od A0001 do ok. Z1500). W trak-cie jej produkcji wprowadzono uproszczenia technologicznew celu zwi´kszenia produkcji i zmniejszenia jej pracoch∏on-noÊci – zrezygnowano z wyci´cia na kolb´–kabur´, podci´çprzy kab∏àku spustu, pogorszy∏a si´ jakoÊç wykoƒczenia.Najbardziej uproszczono trzecià odmian´ (P.35/II(p.), „drugialfabet”), w której zlikwidowano zaczep do rozk∏adania broni,a utrzymywane przez niego osie bezpiecznika chwytowego,kurka i zaczepu kurkowego zastàpiono zanitowanymi na sta∏e.Produkcja tej odmiany zacz´∏a si´ na prze∏omie 1943/1944 r.,oko∏o bloku numerów Z1500. Po zakoƒczeniu tej litery, a wi´cpo Z10000 –— bo Vis jako jedyny w niemieckim systemie nu-merów seryjnych mia∏ pe∏ne bloki po 10.000, a nie 9.999 pi-stoletów, numeracj´ w Radomiu zacz´to ponownie od literyA (A0001 do H9700) — stàd przydomek „drugi alfabet”.Ze wzgl´dów bezpieczeƒstwa, by utrudniç wykradanie pisto-letów przez podziemie, w Radomiu nie produkowano luf, któ-re Steyr wytwarza∏ w Austrii, gdzie tak˝e prowadzono osta-teczny monta˝ pistoletów i przestrzeliwanie. Mimo to struktu-ry Armii Krajowej i innych organizacji szmuglowa∏y cz´Êci pi-stoletów z fabryki na tak wielkà skal´, ˝e w koƒcu trzeba by-∏o uruchomiç w∏asnà produkcj´ luf. Skal´ konspiracyjnejprodukcji Visów tylko w AK oblicza si´ na 1.000 sztuk w cià-gu ca∏ej wojny. Proceder ten trwa∏ przez ca∏à wojn´ mimookrutnych represji: w paêdzierniku 1942 r. w szeregu publicz-nych egzekucji powieszono ponad 50 osób zamieszanychw wynoszenie cz´Êci z fabryki.

Okres 1944–1945 — schy∏ek produkcji

Wobec zbli˝ania si´ frontu wschodniego przeniesiono w dru-giej po∏owie 1944 r. produkcj´ z Radomia najpierw do Mölln,gdzie produkowano lufy, a póêniej do innej filii Steyera

5. Vis wz. 35Nr 0048. 1936 r. (?). Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod. Paƒ-stwowa Wytwórnia Uzbrojenia Fabryka Broni w Radomiu. Egzem-plarz o najni˝szym numerze produkcji seryjnej wyst´pujàcy w zbio-rach polskich. Polskie oznaczenia zeszlifowane, ok∏adki drewnianenieznanego pochodzenia. K.P.

6. Vis wz. 35Nr 2627. 1936 r. Broƒ zgodna numerycznie z wyjàtkiem lufy z 1937 r.(nr 7541). Prod. Paƒstwowa Wytwórnia Uzbrojenia Fabryka Broniw Radomiu. K.P.

7. Amunicja m.in. do VisówPolska amunicja 9 x 19 mm Parabellum z 1937 r. — 27 szt. amunicjiluzem oraz 24 szt. w pude∏ku kartonowym. Prod. Paƒstwowa Wy-twórnia Uzbrojenia Fabryka Amunicji w Skar˝ysku–Kamiennej. K.P.

8. Vis wz. 35Nr 15454. 1938 r. Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod. Paƒstwo-wa Wytwórnia Uzbrojenia Fabryka Broni w Radomiu. Egzemplarz po-zyskany od wnuka SS–mana Jensa Partheymullera, który od 1939 r.posiada∏ go jako bronià zdobycznà z Polski, w oryginalnej kaburze zwyciorem oraz z 3 magazynkami.K.P.

9. Vis wz. 35Nr 24593. 1938 r. Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod. Paƒstwo-wa Wytwórnia Uzbrojenia Fabryka Broni w Radomiu. Ingerencjew oksyd´, zamek wtórnie przeoksydowany na Êliwkowo. J.G.

10. Vis wz. 35Nr 40139. 1939 r. Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod. Paƒstwo-wa Wytwórnia Uzbrojenia Fabryka Broni w Radomiu. Produkcja mo-bilizacyjna z cz´Êci odrzuconych wczeÊniej przez kontrol´ technicz-nà (jedyny egzemplarz w Polsce oznaczony Deltà; wyprodukowanoich tylko ok. 1.500 szt.).K.P.

11. Kabura na VisaPrzedwojenna polska, nie stemplowana, skóra nie barwiona. L.E.

12. Wycior do Visa, polski przedwojenny, mosi´˝ny. A.G.

13. Vis wz. 35 / P35(p) Nr 4014. 1941 r. Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod. Waffenfa-brik Steyr Werk Radom. Wczesna produkcja niemiecka z polskichcz´Êci, przeznaczona dla Kriegsmarine (orze∏ nad literà „M”, nachwycie nabita litera „N”), oznaczenie bez prefiksu literowego, brakzaczepu dla smyczy.K.P.

14. Vis wz. 35 / P35(p) Nr 9471. 1941 r. Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod. Waffenfa-brik Steyr Werk Radom. Wczesna produkcja niemiecka z polskichcz´Êci, oznaczenie bez prefiksu literowego, brak zaczepu dla smy-czy. K.P.

15. Vis wz. 35 / P35(p) Nr A1061. 1941 r. Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod. Waffen-fabrik Steyr Werk Radom. Wczesna produkcja niemiecka „pier-wszego alfabetu”. Broƒ przekalibrowana we W∏oszech wk∏adkàlufowà na 7,65 mm na nabój 7,65 x 21 Parabellum. D.S.

16. Vis wz. 35 / P35(p) Nr F3893. 1943 lub 1944 r. Broƒ w pe∏ni zgodna numerycznie. Prod.Waffenfabrik Steyr Werk Radom. Póêna produkcja niemiecka „dru-giego alfabetu”. Wtórnie poniklowany, przyrzàdy celownicze przero-bione na „sportowe”, ok∏adki pozbawione oznaczeƒ literowych. J.G.

6 11

wanych przez polskich strzelców na Mistrzostwach Europy, Mi-strzostwach Âwiata, Uniwersjadach i Igrzyskach Olimpijskich.

Nasze niewielkie zawody „10 strza∏ów ku chwale Ojczyzny” topróba przywrócenia do ÊwiadomoÊci spo∏ecznej tej pi´knejmi´dzywojennej tradycji. Jedne zawody pod takim has∏em ju˝si´ odby∏y 1 marca 2013 r. w Suchej Beskidzkiej (organizato-rzy: Strzelecki Obwód Piechoty Górskiej Zwiàzku Strzeleckie-go „Strzelec” Organizacja Spo∏eczno–Wychowawcza oraz Za-rzàd Powiatowy LOK w Suchej Beskidzkiej). Kolejne sà zapla-nowane na 25 maja 2013 r. w Bielsku–Bia∏ej (organizator jakpoprzednio: ZS „S”) oraz 1 czerwca 2013 r. w Warszawie (or-ganizatorzy: Zespó∏ S´dziów PZSS przy Harcerskim KlubieSportów Obronnych Choràgwi Sto∏ecznej Zwiàzku Harcer-stwa Polskiego im. Bohaterów Warszawy, Zarzàd RejonowyWarszawa Ochota–ÂródmieÊcie Ligi Obrony Kraju oraz Stowa-rzyszenie „Pi´ciobój Polski” CWKS Legia Warszawa).

Agata Grabowska

Spis eksponatów

1. Sprawozdanie z wyniku badaƒ pistoletów „VIS” kal. 9 mm, Rem-bertów 1934, mpis.L.E.

2. Warunki techniczne na pistolety „Vis” wz. 35 kal. 9 mm, Warsza-wa 1937, mpis.L.E.

3. Album rysunków konstrukcyjnych do Visa, wersja seryjna z musz-kà podci´tà (po nr 6500), ozalidy z lat 50 XX w. z oryginalnych rysun-ków z Politechniki Warszawskiej. L.E

4. Instrukcja o broni i Instrukcja strzelecka, cz. VIII, Pistolet Vis wz.35, Warszawa 1937. A.G.

w Znojmie, we w∏àczonej do Rzeszy w 1938 r. cz´Êci Czech,Niemieckich Morawach Po∏udniowych. Chaos ostatnichmiesi´cy wojny, problemy technologiczne oraz nik∏a obsadapersonalna linii produkcyjnej Visa w Znojmie sprawi∏a, ˝e za-k∏ad ten nigdy nie osiàgnà∏ zak∏adanej wielkoÊci produkcji.Brak radomskiej cechy „orze∏/77” zastàpionej cechà„orze∏/623” dowodzi, ˝e powsta∏a tam koƒcówka seriiH (H9700–H10000) i poczàtek serii J (J0001 – ok. J0700),zapewne zmontowane z gotowych cz´Êci wywiezionychz Radomia. Potem seri´ J jednak zarzucono, a pojawi∏y si´pistolety serii K, ostatniej w historii pistoletu, najni˝szej jako-Êci wykonania, z pokryciem cz´Êciowo oksydà zanurzenio-wà, a cz´Êciowo fosforanowaniem, gdy plastikowe ok∏adkizastàpi∏y drewniane, a przez chwil´ (ok. K1100 do K2800,ale z przerwami) zamki pozbawione by∏y opisu fabrycznego,zastàpionego r´cznie wybitym kodem Steyra „bnz”.Prawdopodobnie na prze∏omie 1943/1944 pojawi∏ si´ pro-jekt wytwarzania „blaszanego Visa” — uproszczonej wersjiP35(p)/III, w której innowacjà by∏o zastosowanie szkieletuwykonanego z dwóch elementów g∏´boko t∏oczonych, po∏à-czonych zgrzewaniem punktowym, by ograniczyç kosztownei pracoch∏onne technologie obróbki ubytkowej. Na prze-szkodzie seryjnej produkcji stan´∏y problemy zwiàzane z bra-kiem odpowiedniego parku maszynowego oraz trudnoÊcitechnologiczne.

Podsumowanie

¸àcznie w latach 1936–1939 powsta∏o ok. 50.000 polskichVisów, do których Niemcy w latach 1940–1945 dodali ok.315 tys. sztuk P.35(p.) wszystkich odmian. Wiele z tych365.000 egzemplarzy trafi∏o w r´ce ˝o∏nierzy polskiego pod-ziemia — na dziesiàtkach zdj´ç partyzanci i powstaƒcy z du-mà prezentujà zachowane z WrzeÊnia lub zdobyczne Visy.Tak˝e wÊród ˝o∏nierzy niemieckich pistolet cieszy∏ si´ dobràopinià, stanowiàc trzeci najliczniejszy typ pistoletu po Para-bellum P.08 i Waltherach P.38.

Leszek Erenfeicht

Odznaka Strzelecka Zwiàzku Strzeleckiegoi zawody „10 strza∏ów ku chwale Ojczyzny”

Tradycja polskiej odznaki strzeleckiej si´ga okresu mi´-dzywojennego, gdy strzelectwo by∏o uznawane przez

w∏adze paƒstwowe za sport narodowy, a Zwiàzek Strzeleckiposiada∏ monopol na upowszechnianie sportu strzeleckie-go. W 1930 r. ustanowiono w tej organizacji Odznak´ Strze-leckà. Projektantem odznaczenia by∏ artysta malarz i grafikpor. Zygmunt Glinicki (1898–1940), zamordowany przez So-wietów w Charkowie. Jako cel ustanowienia Odznaki podano „propagowaniesportu strzeleckiego, jako sportu obrony narodowej; pobu-dzenie do wspó∏zawodnictwa przez wyró˝nienie lepszychzawodników; podzia∏ na klasy uprawiajàcych sporty strze-lecki, stosownie do poziomu ich umiej´tnoÊci; zach´caniestrzelajàcych do sta∏ej i systematycznej pracy nad sobà dlaciàg∏ego doskonalenia si´ w sporcie strzeleckim” (OdznakaStrzelecka, Warszawa 1932, s. 7). Odznaka by∏a czterostopniowa: Odznaka Strzelca Wyboro-wego (z∏ota z wieƒcem), Odznaka Strzelecka I klasy (z∏ota),Odznaka Strzelecka II klasy (srebrna) i Odznaka Strzelecka IIIklasy (bràzowa). Do walczenia o odznak´ upowa˝nia∏a przy-nale˝noÊç do Zwiàzku Strzeleckiego, Przysposobienia Woj-skowego, klubu strzeleckiego lub organizacji kombatanc-kiej. Ubieganie si´ o odznak´ wy˝szej klasy umo˝liwia∏o wy-∏àcznie posiadanie odznaki klasy ni˝szej. Odznak´ zdobywa-no na zawodach, na których trzeba by∏o wype∏niç okreÊlonylimit punktowy. Aby zachowaç odznak´ w nast´pnym roku

10 7

kalendarzowym po roku uzyskania — nale˝a∏o potwierdziçwynik na kolejnych zawodach. Dopiero po trzykrotnym osià-gni´ciu wyniku wymaganego na danà klas´ przyznawanoodznak´ danej klasy do˝ywotnio. Zawody o Odznaki Strzeleckie rozgrywano w ciàgu roku wie-lokrotnie, szczególnie intensywnie w marcu, czyli miesiàcuw którym obchodzono imieniny marsza∏ka Józefa Pi∏sudskie-go. Od 1932 r. zawody te nazywano „10 strza∏ów ku chwaleOjczyzny”, strzelano do tarcz podpisywanych jako „TarczaObrony Narodowej”, a nawet jeÊli ktoÊ nie wywalczy∏ Odzna-ki Strzeleckiej, to i tak otrzymywa∏ „Dyplom nadany p. […] zaspe∏nienie […] czynu obywatelskiego przez oddanie 10strza∏ów ku chwale Ojczyzny”. W 1930 r. odznak´ zdoby∏y 274 osoby, w 1931 r. — 29.663,w 1932 r. — 111.341, w 1933 r. — 273.114, w 1934 r. —304.342, w 1935 r. — 371.331 strzelców. Gdy chodzi o ichstopnie, to przyk∏adowo w roku szkolnym 1933/1934 by∏y to154 Odznaki Strzelca Wyborowego, 6.231 Odznak kl. I (z∏o-

tych), 40.594 Odznak kl. II (srebrnych) i 226.194 Odznak kl.III (bràzowych). Wobec takiej popularyzacji strzelectwa nicdziwnego, ˝e w chwili powstawania w 1933 r. — z inicjatywyNarodowej Rady Strzeleckiej zdominowanej przez dzia∏aczyZwiàzku Strzeleckiego — Polskiego Zwiàzku StrzelectwaSportowego, federacje strzeleckie, które go stworzy∏y (Pol-ski Zwiàzek Broni Ma∏okalibrowej oraz Polski Zwiàzek BroniWojskowej i Dowolnej), zrzesza∏y ∏àcznie 198.650 cz∏onków(„Przeglàd Strzelecki i ¸uczniczy”, V, 1933, nr 2, s. 14). Zawody „10 strza∏ów ku chwale Ojczyzny” by∏y to imprezy nawskroÊ patriotyczne — tylko dla kl. III i II dopuszczano stoso-wanie broni i amunicji zagranicznej. Aby zdobyç kl. I orazWyborowà nale˝a∏o pos∏ugiwaç si´ wy∏àcznie bronià i amu-nicjà wyrobu krajowego. Poza tym nie by∏y drogie, bowiemza u˝yczenie broni i 13 strza∏ów (3 próbne i 10 ocenianych)pobierano zaledwie 80 gr (amunicja 0.22 Long) i 50 gr (amu-nicja 0.22 Short). Co istotne, bez posiadania Odznaki Strzeleckiej niemo˝liweby∏o startowanie w Narodowych Zawodach Strzeleckich(czyli wg obecnej nomenklatury Mistrzostwach Polski). Po II wojnie Êwiatowej uniemo˝liwiono odrodzenie si´ Zwiàz-kowi Strzeleckiemu, a nadawanie odznak przejà∏ inny mono-polista czyli G∏ówny Komitet Kultury Fizycznej i Polski ZwiàzekStrzelectwa Sportowego, ze wszystkimi tego konsekwencja-mi, jak wymiana Or∏a Legionowego w koronie na god∏o apro-bowane przez komunistów czy te˝ zastàpienie wersji du˝ejz emalià i odpowiednimi miniaturkami (z∏otà z wieƒcem, jed-nolità z∏otà, srebrnà i bràzowà) przez wy∏àcznie wersje minia-turowe, tyle ˝e z emalià. Utrzymano jednak doroczny systempotwierdzania oraz awansowania oraz gradacj´ od OdznakiStrzeleckiej Wyborowej (z∏otà z wieƒcem), poprzez Odznak´Strzeleckà I Klasy (z∏otà) i Odznak´ Strzeleckà II Klasy (srebr-nà), a˝ po Odznak´ Strzeleckà III Klasy (bràzowà). W 1989 r. „ukoronowano” Or∏a, ale niestety przedwojennegonie przywrócono, zadowalajàc si´ obowiàzujàcà wersjà go-d∏a paƒstwowego. Poza tym spad∏a jakoÊç techniczna wyko-nywanych odznak. Zawodnicze klasy sportowe odpowiadajà obecnie: klasa III— Bràzowej Odznace Strzeleckiej, klasa II — Srebrnej Od-znace Strzeleckiej, klasa III — Z∏otej Odznace Strzeleckiej,klasy M i MM — Z∏otej Mistrzowskiej Odznace Strzeleckiej. Zgodnie z aktualnym regulaminem z 29 wrzeÊnia 2009 r. od-znaki nadawane sà jednokrotnie i do˝ywotnio, a system ichzdobywania jest liberalny i nie powiàzany z utrzymywaniemstopnia wyszkolenia strzeleckiego. Nie znaczy to jednak, ˝estrzelcy nie sà zainteresowani ich zdobywaniem. Nie jest tojednak ruch masowy jak w okresie mi´dzywojennym. Odznakizdobywajà bowiem ju˝ aktywni strzelcy sportowi, cz∏onkowieorganizacji paramilitarnych i skautowych, a nie po prostu cywi-le by wype∏niç staropolskie brackie zawo∏anie „åwiczyç okoi d∏onie w Ojczyzny obronie”. Niestety Paƒstwo Polskie nie jestaktualnie zainteresowane propagowaniem wÊród obywateliwiedzy obronnej, a zw∏aszcza umiej´tnoÊci strzeleckich. Odbi-ja si´ to bezpoÊrednio na liczebnoÊci stowarzyszeƒ i klubówstrzeleckich, a poÊrednio — na wynikach i miejscach uzyski-

8 9