EPOKA STAROYTNOCI 30 - 692 
I OKRES 30 - 140 APOSTOLSKA GORLIWO 
Rozdzia 1 W JEROZOLIMIE 
Rozdzia 2 W ANTIOCHII 
SPIS; II OKRES 140 - 260 WEWNTRZNE UMOCNIENIE 
II OKRES 140 - 260 WEWNTRZNE UMOCNIENIE 
Rozdzia 5 MISYJNA I KATECHETYCZNA DZIAALNO  
Rozdzia 6 WROGIE PISMA I EDYKTY 
Rozdzia 7 OBRONA KOCIOA 
Rozdzia 8 WROGIE DOKTRYNY 
Rozdzia 10 UMOCNIENIE INSTYTUCJONALNE 
Rozdzia 11 UBOGACENIE LITURGICZNE 
Rozdzia 14 NIEWOLNICTWO, PASTWO, KULTURA  
SPIS; III OKRES 260 - 325 ZWYCISKIE ZMAGANIA 
III OKRES 260 - 325 ZWYCISKIE ZMAGANIA 
Rozdzia 15 PIERWSZY POKÓJ I MISYJNY ROZWÓJ 
Rozdzia 16 SPOTGOWANA WROGO - DIOKLECJAN 
Rozdzia 17 KONSTANTYN WIELKI I EDYKT MEDIOLASKI  
Rozdzia 18 OWOCE PRZELADOWANIA 
IV OKRES 324 - 451 WSTRZSY REWOLUCYJNE 
Rozdzia 19 CHRZECIJASCY WADCY 
Rozdzia 20 LICZNI MISJONARZE 
Rozdzia 22 TEOLOGOWIE O SYNU BOYM (LOGOSIE)  
Rozdzia 23 TEOLOGOWIE O DUCHU WITYM  
Rozdzia 24 MNISI W KOCIELE - MONASTYCYZM WSCHODNI 
Rozdzia 25 MNISI W KOCIELE - MONASTYCYZM ZACHODNI 
Rozdzia 26 MNISI I SOBORY CHRYSTOLOGICZNE 
Rozdzia 27 CZOWIEK I ASKA BOA 
Rozdzia 28 DUCHOWNI I HIERARCHICZNE STRUKTURY 
Rozdzia 29 LAICY I YCIE CHRZECIJASKIE 
SPIS; V OKRES 451 - 590 WCZESNY BIZANTYNIZM 
V OKRES 451 - 590 UMOCNIENIE PRYMACJALIIE 
Rozdzia 30 SACERDOTIUM I IMPERIUM 
Rozdzia 31 KOCIOY NARODOWE 
 
Rozdzia 34 PISMA I UCZENI - SYNOD W ORANGE 
Rozdzia 35 PAPIEE I WIKARIATY APOSTOLSKIE 
Rozdzia 36 DUCHOWIESTWO I PARAFIE 
SPIS; VI OKRES 590 - 692 REDNIOWIECZNY PRZEOM 
VI OKRES 590 - 692 REDNIOWIECZNY PRZEOM  
Rozdzia 37 ZDOBYCZE I STRATY 
Rozdzia 38 MONOTELECI 
Rozdzia 40 TEOLOGOWIE I PISARZE 
Rozdzia 41 LITURGIA I DUSZPASTERSTWO 
TOM 2. HISTORIA KOCIOA KATOLICKIEGO  
EPOKA REDNIOWIECZA 692 - 1517 
I OKRES 692 – 772 PATRIMONIUM PIOTROWE 
Rozdzia 1 ZDOBYCZE ISLAMU, MISJE KOCIOA  
Rozdzia 2 PAPIEE I BIZANCJUM 
Rozdzia 3 PAPIEE I FRANKONIA 
SPIS; II OKRES 722 –  885 KAROLISKA ODNOWA 
II OKRES 722 –  885 KAROLISKA ODNOWA 
Rozdzia 4 KAROL WIELKI, HADRIAN I, LEON III 
Rozdzia 5 IKONOKLAZM W KOCIELE WSCHODNIM  
Rozdzia 6 NAWRÓCENIA I ZNISZCZENIA 
Rozdzia 7 REFORMY I RENESANS KAROLISKI  
Rozdzia 8 PAPIEE I METROPOLICI 
Rozdzia 9 PAPIEE, IGNACY I FOCJUSZ 
SPIS; III OKRES 886 –  1054 PRZEZWYCIONY KRYZYS  
III OKRES 886 –  1054 PRZEZWYCIONY KRYZYS 
Rozdzia 10 KOCIÓ WRÓD NAJEDCÓW 
Rozdzia 11 CHRYSTIANIZACJA LUDÓW PÓNOCNYCH  
Rozdzia 12 CHRYSTIANIZACJA SOWIAN I WGRÓW  
Rozdzia 13 CHRYSTIANIZACJA POLSKI 
Rozdzia 14 KRYZYS PAPIESTWA 
SPIS; IV OKRES 1084 – 1140 SKUTECZNA REFORMA 
IV OKRES 1084 – 1140 SKUTECZNA REFORMA 
Rozdzia 17 PAPIEE REFORMATORZY 
Rozdzia 20 ZAKONY REFORMATORSKIE 
SPIS; V OKRES 1140 –  1294 PODWÓJNY MIECZ WADZY 
V OKRES 1140 –  1294 PODWÓJNY MIECZ WADZY  
Rozdzia 23 SZCZYT RUCHU KRZYOWEGO  
Rozdzia 24 KOCIÓ I WADCY 
Rozdzia 25 HEREZJE I INKWIZYCJA 
Rozdzia 26 KOCIÓ ZA INNOCENTEGO III 
Rozdzia 27 ZAKONY EBRACZE 
Rozdzia 31 ROZKWIT SCHOLASTYKI 
SPIS; VI OKRES 1294 –  1431 OSABIONE PAPIESTWO 
VI OKRES 1294 –  1431 OSABIONE PAPIESTWO 
Rozdzia 33 PAPIEE I FILIP IV 
Rozdzia 34 PAPIEE AWINIOSCY 
Rozdzia 36 NAUKA I NOWA POBONO 
Rozdzia 37 WIELKA SCHIZMA I HUSYTYZM 
Rozdzia 38 WIELKI SOBÓR W KONSTANCJI 
SPIS; VII OKRES 1431 –  1517 OSABIONY KOCIÓ 
VII OKRES 1431 –  1517 OSABIONY KOCIÓ 
Rozdzia 39 ROZDWOJONY SOBÓR BAZYLEJSKI  
Rozdzia 40 NIKE WIATA UNII 
Rozdzia 41 RENESANSOWE PAPIESTWO 
CZASY NOWOYTNE 1517 - 1914 
I OKRES 1517 – 1564 REFORMA I REFORMACJA 
Rozdzia 1 ROZWÓJ MISJI 
Rozdzia 2 WYBUCH REFORMACJI 
Rozdzia 4 RADYKALIZM, WALKI I UKADY 
Rozdzia 5 KALWIN, REFORMACJA I WADCY 
Rozdzia 6 POLSKA I REFORMACJA 
Rozdzia 7 REFORMA I SOBÓR TRYDENCKI  
SPIS; II OKRES 1564 – 1648 ODNOWA TRYDENCKA 
II OKRES 1564 – 1648 ODNOWA TRYDENCKA 
Rozdzia 8 MISYJNY PATRONAT I KONGREGACJA  
Rozdzia 9 KONWERSJE, NOWY PATRIARCHAT, UNIE  
Rozdzia 10 PAPIEE I BISKUPI 
Rozdzia 11 WADCY, WOJNY I PRZELADOWANIA  
Rozdzia 12 DUCHOWIESTWO I ZAKONY 
Rozdzia 13 NAUCZANIE I NAUKA 
Rozdzia 14 DUCHOWO I YCIE 
SPIS; III OKRES 1648 – 1758 WYSTAWNOSC BAROKOWA 
III OKRES 1648 –  1758 WYSTAWNO BAROKOWA 
Rozdzia 15 PAPIESTWO. ABSOLUTYZM I EPISKOPALIZM  
Rozdzia 16 KOCIÓ W KRAJACH MISYJNYCH  
Rozdzia 17 TURCY I CHRZECIJANIE WSCHODNI 
Rozdzia 18 EWANGELICY I KATOLICY 
Rozdzia 19 OWIECENIE, NAUKA I RELIGIA 
Rozdzia 20 JANSENIZM I TEOLOGIA 
Rozdzia 21 DIECEZJE, ZAKONY, YCIE RELIGIJNE 
SPIS; IV OKRES 1758 –  1850 WSTRZSY REWOLUCYJNE 
IV OKRES 1758 –  1850 WSTRZSY REWOLUCYJNE 
 
Rozdzia 25 LEGALIZM I KOCIÓ 
Rozdzia 26 LIBERALIZM, ULTRAMONTANIZM I KONSERWATYZM  
Rozdzia 27 KRAJE AMERYKASKIE 
Rozdzia 29 PRAWOSAWIE, UNIE i MISJE 
Rozdzia 30 REWOLUCJE i YCIE KOCIELNE W EUROPIE  
SPIS; V OKRES 1850 - 1914 UMOCNIENIE PRYMACJALNE 
V OKRES 1850 - 1914 UMOCNIENIE PRYMACJALNE 
Rozdzia 31 PIUS IX I LIBERALIZM POLITYCZNY 
Rozdzia 32 OBRONA PRZED BDAMI 
Rozdzia 33 LAICYZUJCY SI WIAT EUROPEJSKI  
Rozdzia 34 KOCIÓ I LIBERALNI ANGLOSASI  
Rozdzia 35 KOCIÓ I NIESPOKOJNI LATYNOAMERYKANIE  
Rozdzia 36 KATOLICYZM I CHRZECIJANIE WSCHODNI  
Rozdzia 37 MISJE YWOTNE 
Rozdzia 39 KATOLICYZM SPOECZNY 
Rozdzia 40 ODRODZENIE DUCHOWE 
CZASY NAJNOWSZE 1914 - 1978 
I OKRES 1914 – 1958 ZNISZCZENIA I ODBUDOWY 
Rozdzia 1 PAPIEE, WOJNY I POKÓJ 
Rozdzia 2 OBRONA RELIGII 
Rozdzia 3 JEDNO CHRZECIJASTWA 
Rozdzia 4 RUCH EKUMENICZNY 
Rozdzia 7 AMERYKA PÓNOCNA I RODKOWA  
Rozdzia 8 AMERYKA POUDNIOWA I OCEANIA 
Rozdzia 9 MISJE, AFRYKA I ARABOWIE 
Rozdzia 10 KRAJE AZJATYCKIE 
Rozdzia 12 NAUKI TEOLOGICZNE 
Rozdzia 13 DZIAALNO SPOECZNA 
Rozdzia 14 DZIAALNO APOSTOLSKA 
Rozdzia 15 DZIAALNO DUSZPASTERSKA 
Rozdzia 16 YCIE RELIGIJNE 
Rozdzia 19 SOBOROWA DOKTRYNA 
Rozdzia 21 EWANGELIZACJA WIATA 
Rozdzia 22 EKUMENIZM CHRZECIJASTWA 
Rozdzia 24 KOCIÓ W PIERWSZYM I DRUGIM WIECIE 
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 1
Od Autora
Od przeszo wierwiecza prowadz c wykady z historii Kocioa Katolickiego w Arcybiskupim Semina- rium Duchownym w Poznaniu i na tamtejszym Papieskim Wydziale Teologicznym oraz w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie (od 1972), odczuwaem zawsze brak w jzyku polskim takiej syntezy dziejów Kocioa, która byaby pomocna studentom teologii w utrwaleniu wykadów seminaryjnych, a póniej suya im, jako kapanom, w katechizacji i pracy duszpasterskiej. W przygotowaniu publikacji kierowaem si take pragnieniem, by mogli z niej skorzysta  wieccy katolicy, zainteresowani swoim Kocioem, zwaszcza odk d papieem jest Jan Pawe II. Lepiej rozumie si wspóczesne dziaanie Ko- cioa i papiea, gdy zna si kocieln przeszo, wietlan i przymion , na miar Boej aski i ludzkich moliwoci. Zaoenia te sprawiy, e Historia Ko cio a Katolickiego w niniejszym opracowaniu nie jest podrcznikiem akademickim i nie podaje bibliografii przedmiotowej, cho staraem si o rzetelno na- ukow i nieomal szkoln przejrzysto wykadu. Cenne s wszystkie dotychczasowe opracowania dziejów Kocioa w jzyku polskim, od przestarzaego obecnie, a bardzo poczytnego podrcznika ks. Józefa Umiskiego, do nie skoczonej jeszcze, czterocz- ciowej   Historii Ko cio a ks. Bolesawa Kumora i   Dziejów chrze cijastwa w zarysie ks. Daniela Ol- szewskiego. Korzystaem z kadego opracowania w jzyku polskim, lecz w podawaniu faktografii i ocen oparem si przede wszystkim na wielotomowym  Handbuch der Kirchengeschichte (wyd. Herder 1965 tom 1 i n.), na obszernej Nouvelle Histoire de l'Eglise (wyd. Du Seuil 1963 tom 1 i n.) i najnowszych (do 1983) podrcznikach w jzyku niemieckim i francuskim. Do opracowania zagadnie bardziej zoonych posuyem si take dzieami monograficznymi. Wykaz wszystkich wykorzystanych prac historycznych znajduje si w Nocie bibliograficznej na kocu kadego tomu. Jeden autor nie ma moliwoci wasnego przemylenia kadego tematu, wielekro opiera si na cudzych s dach i ocenach. Uwzgldniona faktografia nie zawsze te daje pen odpowied na pytanie, dlaczego nast pio jakie wydarzenie i jakie miao skutki, bo nie jest ona i nie moe by kompletna w syntetycz- nym opracowaniu. Kto chce wic zdoby dokadne poznanie historyczne i znale s dy historyczne w peni udokumentowane, musi sign do monograficznych dzie naukowych. Obszerny wstp w pierwszym tomie obejmuje waniejsze zagadnienia,  cz ce si z histori Kocioa
 jako nauk , bo atwiej j zrozumie, gdy si wie, jak ona powstaje jako naukowe opracowanie. Podano w nim take podzia historii Kocioa na epoki i okresy, przyjmowane powszechnie w historiografii. Wy- dao mi si wszake poytecznym nie omawia dziejów Kocioa zbyt przekrojowo, w ramach dugich okresów. Ujem je w mniejsze cezury czasowe, co pozwala lepiej dostrzec wystpowanie nowych zja- wisk w ich powi zaniu z innymi na linii horyzontalnej. Na pocz tku tomu podaj szczegóowy podzia kadej z historycznych epok Kocioa na okresy. Obszerny wstp nuy czytelnika nie przyzwyczajonego do pracy naukowej. Naley jednak z nim si za- pozna, jak trzeba dokona wstpnych formalnoci w muzeum, by ogl da jego cenne zbiory. W historii ogl da si bogate wydarzenia dziejowe. Jedni zachwycaj si nimi, inni oburzaj si na nie. Powinno si przede wszystkim zdoby z nich lepsze zrozumienie teraniejszoci, historia jest nauczycielk  ycia (hi-
storia magistra vitae). Warszawa - Pozna, 8 grudnia 1984 roku.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 2
O Autorze
Ks. prof. dr hab. Marian Banaszak (1926-1997)
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 3
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 4
Wstp
Dzieje Kocioa Katolickiego byy od dawna i s nadal treci naukowej refleksji, mówi si wic o histo- rii Kocioa jako nauce, która ma wasny przedmiot i cel bada oraz wasne metody.
Przedmiot historii Kocioa Przedmiotem tej nauki jest Koció Katolicki, zaoony przez Jezusa Chrystusa na fundamencie Aposto- ów. Rozwin si on przez dwa tysi ce lat liczebnie i geograficznie, obejmuj c cay wiat, cho w ró- nym stopniu. Od niego od czyy si w pewnych momentach dziejowych cae grupy chrzecijan, które utworzyy wasne Kocioy. Historia Kocioa Katolickiego nie utosamia si wic z histori chrzecija- stwa. Zajmuje si za innymi Kocioami i religiami o tyle, o ile istnieje jego wi z nimi lub wpyw wzajemnie na siebie. Koció Katolicki posiada instytucjonalne formy, które atwo s dostrzegane przez ogó ludzi, nawet nie- katolików. Koció wszake, w wietle nauki Soboru Watykaskiego II, widzi siebie samego nie tylko
  jako mniej lub wicej doskonale zorganizowan  instytucj midzynarodow , ale jako Lud Boy, który stanowi Chrystusow wspólnot dla uwicenia wiata i zbawienia wszystkich ludzi. Soborowe (eklezjo- logiczne) ujcie Kocioa nawi zuje do biblijnych okrele i do przekonania pierwszych chrzecijan. Na- zywali oni siebie w jzyku greckim ekklesia (po ac. Ecclesia), czyli wspólnot   , zgromadzeniem, zwo a-
nym ludem. Ekklesia z Nowego Testamentu stanowi odpowiednik hebrajskiego sowa qahal, które w Sta- rym Testamencie oznacza naród wybrany jako Lud Bo  y. Nazw ekklesia przejy jzyki romaskie (po franc.  L'Eglise, po w. Chiesa), natomiast germaskie jzyki (niem. Kirche, ang. Church) wziy j  od greckiego przymiotnika kyriake (Paski), domylnie oikia (Dom). Najpierw oznaczaa ona  Dom Paski
 jako budynek, potem take wspólnot, która w tym miejscu si gromadzia. Polskie sowo ko ció  i cze- skie kastel wziy si od aciskiego castellum (miejsce warowne, zamek). Maj one take podwójne zna- czenie: koció-budynek, Koció - powszechna wspólnota katolików (Koció powszechny) lub lokalna, diecezjalna wspólnota katolików (Koció lokalny).
Cel historii Kocioa Jest nim naukowe przedstawienie dziejów Kocioa w eklezjologicznym, a nie jedynie w strukturalnym ujciu. Chronologicznie s  to dzieje od zesania Ducha witego na Apostoów w dniu Pidziesi tnicy (inauguracja Kocioa) a do czasów wspóczesnych. Treciowo obejmuj one wewntrzne i zewntrzne ycie Kocioa, jego struktury i wszystkie uwarunkowania: geograficzne, gospodarcze, polityczne, spo- eczne, kulturalne i religijne.
Metoda historyczna Naukowe opracowanie dziejów Kocioa wymaga najpierw ustalenia samych faktów (faktografia), na- stpnie wyjanienia ich przyczyn (genetyzm) i ukazania skutków (pragmatyzm). W caoci pozwala to odtworzy obraz procesu dziejowego Kocioa. Kady historyk musi posuy si metod naukow . Historyk Kocioa korzysta z ogólnej metody nauk historycznych, jednak powinien nadto uwzgldni specyfik przedmiotu swoich bada, gdy Koció jest rzeczywistoci zoon , bosko-ludzk . Nie moe te w ocenach procesu dziejowego Kocioa pomin kryteriów, wzitych z Objawienia.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 5
zwaszcza gdy byy przedmiotem kontroli, a jeszcze bardziej - s dowego dochodzenia. Charakter róde sprawia, e w historii atwiej ustali ujemne wydarzenia i fakty. Dotyczy to take historii Kocioa. Nie wolno jednak pomija, czy ukrywa ujemne zjawiska lub oceny. Historia bowiem ma by krytyczna, ale i obiektywna. Podawanie wszystkich faktów, stwierdzonych w krytycznym badaniu, pozytywnych i nega- tywnych, jest obiektywizmem, bez którego nie ma prawdziwej historii.
Wiedza pozaródowa Do bada i opracowa historycznych potrzebne s nie tylko informacje, uzyskane bezporednio ze róde historycznych, ale take potoczna i naukowa wiedza historyka, któr ksztatuj u niego w szczególniejszy sposób: kr g kulturalny, w którym si wychowa, posiadany przez niego wiatopogl d i odbyte studia historyczne. Na naukow wiedz historyka skadaj si w duym stopniu nauki pomocnicze historii. Dla historii Kocioa s potrzebne nie tylko nauki pomocnicze blisze, konieczne wprost do badania ró- de, jak archiwistyka, paleografia, ale i nauki pomocnicze dalsze, nieodzowne do penego zrozumienia wydarze historycznych, jak historia religii, historia prawa kocielnego, chrystologia, sakramentologia, zwaszcza za nauka Kocioa o sobie samym (eklezjologia). Wana nadto jest znajomo rozwoju histo- rii Kocioa jako nauki (historiografia). Pocz tki da jej biskup Euzebiusz z Cezarei (ok. 263-339), zwany ojcem historii Ko cio a.
Historiozofia i teologia historii W deniu do uchwycenia sensu dziejów ludzkoci uprawia si od czasów staroytnych filozoficzne roz- waania nad nimi. Filozofia historii (historiozofia) nie jest atw nauk , a niektórzy w ogóle odmawiaj 
  jej naukowego charakteru. Ze wzgldu na Koció jako Lud Boy i uwzgldniane kryteria objawione, przypisuje si historii Kocioa charakter transcendentalny i zalicza si j do nauk teologicznych. Ukaza- nie za sensu dziejów Kocioa w wietle Objawienia Boego stanowi przedmiot teologii historii. Pierw- szym autorem, który tak ukaza dzieje wspóczesnego sobie Kocioa w czasach apostolskich, by ukasz Ewangelista, autor  Dziejów Apostolskich. Niew tpliwie najbardziej znanym dzieem z zakresu teologii historii jest w. Augustyna O pastwie Bo  ym.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 6
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 7
EPOKA STAROYTNOCI 30 - 692
Koció, powoany przez Jezusa Chrystusa do istnienia i dziaania, zosta uksztatowany przepowiada- niem Ewangelii przez Apostoów. Po Zesaniu Ducha witego (ok. 30) wyszed ze swej kolebki w Jero- zolimie i obj przede wszystkim ówczesne cesarstwo rzymskie z jego kultur hellesk . Przez nauk i czyny Pawa Apostoa utrwalony w wiadomoci swego uniwersalistycznego posannictwa, przeama partykularyzm mozaizmu i kultury ydowskiej oraz przyswoi sobie sposoby przemawiania zarówno do ludzi prostych, jak i wyksztaconych w kulturze helleskiej. Gosz c wiar w jednego Boga, w Mesjasza Jezusa Chrystusa, Syna Boego, i w Ducha witego, wypracowa teologiczne podstawy nauki o Trójcy witej oraz o bóstwie i czowieczestwie Chrystusa, odrzuci bdy trynitarne i chrystologiczne, cho nie obeszo si bez wewntrznych niepokojów i rozamów. Od pocz tku istnienia napotka Koció na zawi Sanhedrynu i Synagogi, na uprzedzenia Syryjczyków, Greków i Rzymian, doznaj c przeladowa, najpierw od ludnoci pogaskiej, nastpnie od wadzy cesar- skiej. Staoci wiary swych wyznawców i krwi  mczenników przezwyciy te trudnoci, zyska od Konstantyna Wielkiego wolno religijn i prawne uznanie, lecz wszed w du zaleno od chrzecija- skich cesarzy. Na czstych synodach i czterech wielkich soborach w IV i V wieku rozwi zywa Koció swoje we- wntrzne problemy, teologiczne i prawne, ogasza dogmaty i kanony. Po edykcie mediolaskim wzrós liczebnie, naraony na spycenie ycia religijnego, lecz swym gorliwym wyznawcom, wsuchanym w rady ewangeliczne, zapewni osi gnicie doskonaoci wewntrznej przez ruch ascetyzmu i monastycy- zmu. Dla ludów, zwanych barbarzyskimi, sta si nauczycielem w wierze i nauce, wychowawc w kulturze. Nie zaprzepaci wartoci kultury antycznej. Broni jej i siebie przed inwazj  islamu. Przekaza j   re- dniowieczu w nowym ksztacie. Inny ukad stosunków politycznych na Wschodzie i Zachodzie, odrbny kierunek rozwoju kultury w obu czciach cesarstwa, centralizacja kocielnej wadzy w Konstantynopolu i Rzymie, zapocz tkoway roz- am Kocioa na Wschodni i Zachodni. Pocz tek rozamu wida wyranie w uchwaach synodu trulla- skiego drugiego (692). Waniejsze wydarzenia w wewntrznym yciu Kocioa stay si podstaw do umownego podziau epoki staroytnoci na sze okresów:
Pierwszy, Apostolskiej gorliwo ci, 30 – 140
Drugi, Wewntrznego umocnienia, 140 – 260
Trzeci, Zwyciskich zmaga, 260 – 324
Czwarty, Chrze cijaskiego w adania, 324 – 451
Pi ty, Wczesnego bizantynizmu, 451 – 590
Szósty,  redniowiecznego prze omu, 590 – 692
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 8
I OKRES 30 - 140 APOSTOLSKA GORLIWO
1. W Jerozolimie
Jezus Chrystus. Chrystus w ródach historycznych. Zst pienie Ducha witego. ydowska religia
i kultura. Koció jerozolimski.
Politeizm i kultura helleska. Koció antiocheski. Szawe z Tarsu - Pawe Aposto. Widzenie
Piotra - sobór apostolski. Spór antiocheski. Druga i trzecia podró Pawowa. Pawowe struktury i
teologia. Misje Dwunastu.
3. W Rzymie - stolicy cesarstwa
Piotr w Rzymie. Grób Piotra. Pawe w Rzymie i Hiszpanii. Zarz dzenie Klaudiusza. Okrucie-
stwo Nerona. Przeladowanie Domicjana. Nienawi pogan. Reskrypty Trajana i Hadriana.
 
Nauczanie Ojców. Wzrost pimiennictwa - apokryfy. Pierwociny bdów. Zapowied gnozy i
gnostycyzmu. Religijno i pobono. Zorganizowane ycie kocielne. wiadomo odpowie-
dzialnoci - prymat rzymski.
Aleksandria - Egipt. Syria i Azja Mniejsza. Afryka pónocno-zachodnia. Europa zachodnia.
 
Mowy i satyry. Traktat Celsusa. Wrogo Antoninów. Edykt Septymiusza Sewera. Niebezpie-
czestwo synkretyzmu religijnego. Edykty przeladowcze. Przeladowca Walerian.
 
8. Wrogie doktryny
 
Ireneusz i teologowie zachodni. Szkoy katechetyczne. Teologowie aleksandryjscy.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 9
10. Umocnienie instytucjonalne
 
 
 
 
stiana. Pomoc wdów i diakonisek.
14. Niewolnictwo, pastwo, kultura
 
Edykt Galiena. Misyjny rozwój. Na Wschodzie. Na Zachodzie.
 
przeladowcze Dioklecjana. Tolerancyjny edykt Galeriusza.
 
 
ycie i dziaalno do 312 r. Widzenie Konstantyna. Przed edyktem mediolaskim. Edykt medio-
laski. Pierwsze przywileje. Rozprawa z Licyniuszem. Przyczyny zwycistwa chrzecijastwa.
Nastpstwo tzw. prze omu konstantyskiego.
18. Owoce przeladowania
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 10
IV OKRES 324 - 451
Katolicyzm Teodozjusza Wielkiego. Triumfalizm Teodozjusza II.
20. Liczni misjonarze
Metody i rezultaty. Opór pogan. Chrystianizacja ydów. Misje w cesarstwie. Misje wród Ger-
manów
augustianizm i Pastwo Bo e.
22. Teologowie o Synu Boym ( Logosie)
Ariusz - dyskusje aleksandryjskie. Sobór nicejski. Euzebianie. Arianie.
 
Duchoburstwo. Teologia neoniceaczyków. Sobór w Konstantynopolu.
 
 
klasztory palestyskie. Mnisi syryjscy - stylicy. Asketikon Bazylego Wielkiego. Kanony i nieuda-
ny mistycyzm.
Afrykaskie klasztory - regua Augustyna. Fuzebiusz z Vercelli - Marcin z Tours. Wyspa Lerins i
Marsylia. Hiszpania - pryscylianizm.
Antymonastyczne pr dy. Orygenesowskie spory. Chrystologia i nestorianizm. Sobór efeski. Po-
  jednanie z Antiochi . Jedno Chrystusa i monofizytyzm. List dogmatyczny i synod zbójecki.
Chalcedon - sobór i rozam.
Pelagianizm. Papie Zozym i Julian z Eklanum. Augustyn i semipelagianizm.
28. Duchowni i hierarchiczne struktury
Przywileje i wymagania. Wybór i wicenia. Kocioy lokalne i biskupi. Metropolie i patriarchaty.
Prymat i papiee. Innocenty I i Leon Wielki.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 11
29. Laicy i ycie chrzecijaskie
 
Przepowiadanie Sowa. Nowe formy pobonoci. Udzia w liturgii. ycie w maestwie i rodzi-
nie. ycie w spoeczestwie. ycie kulturalne. Sztuka sakralna.
V OKRES 451 - 590
dzia  y i papie. Orygenesowskie spory. Pi ty sobór.
31. Kocioy narodowe
 
Misje Kocioa wschodniego. Nawrócenie Irlandii i Szkocji. Chrzest Franków. Koció Wizygo-
tów. Koció w królestwie Ostrogotów. Katolicyzm Longobardów.
 
33. Klasztory i zakon Benedykta
 
 
35. Papiee i wikariaty apostolskie
 
Od Leona I do Pelagiusza II. Apostolski wikariat w Tessalonikach. Arles i Sewilla.
36. Duchowiestwo i parafie
 
wianie pogascy. Arabowie mahometascy.
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 12
38. Monoteleci - szósty sobór
Sergiusz - Sofroniusz. Honoriusz I - Herakliusz. Maksym Wyznawca - Marcin I. Sobór w Kon-
stantynopolu.
 
40. Teologowie i pisarze
 
Relikwie, obrazy, ywoty. Pomoc prawa.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 13
Pierwszy okres
30 - 140
APOSTOLSKA GORLIWO
ycie i dziaalno Jezusa Chrystusa, omawiane szczegóowo w biblistyce, interesuj histori Kocioa o tyle, o ile jest On jego Zaoycielem. Z Chrystusowego ustanowienia stao si Kolegium Dwunastu Apostoów bezporednio odpowiedzialnym za rozwój Kocioa. Nazwa Apostoowie, utworzona przez pierwszych chrzecijan i czsta w  Dziejach
 Apostolskich i Listach., obejmuje nie tylko Dwunastu, lecz i tych, którzy byli naocznymi wiadkami y- cia, mierci i zmartwychwstania Chrystusa oraz zostali powoani do przepowiadania Ewangelii. Pawe z Tarsu opar wasne prawo do tytuu Apostoa na widzeniu Chrystusa pod Damaszkiem oraz na nieza- chwianym dawaniu wiadectwa o Nim i na swoim posannictwie, ustanowionym od dawna przez Boga. Bezporedni uczniowie Apostoów cieszyli si szczególnym autorytetem nie tylko u wspóczesnych so- bie, ale i u nastpnych pokole chrzecijan. Tych z nich, którzy stali si pisarzami na przeomie I i II wie- ku, nazwano. w XVII wieku Ojcami Apostolskimi, gdy ich pisma, cho nie uznawane za natchnione, cieszyy si w staroytnoci chrzecijaskiej podobn wartoci , jak ksigi kanoniczne. Ostatnim pismem Ojców Apostolskich jest Pasterz Hermasa, dzieo powstae okoo 140 roku. Koczy wic okres apostol- skiej gorliwoci, który w póniejszych wiekach by uwaany za idealny okres dziejów Kocioa. Niejeden te reformator w redniowieczu i czasach nowoytnych domaga si powrotu chrzecijan do Kocioa czasów apostolskich.
Rozdzia 1 W JEROZOLIMIE
Biblijne Jeruzalem stao si miejscem ukrzyowania Chrystusa i zesania Ducha witego, ale ju wcze- niej, od kilku wieków, byo centrum religii mojeszowej, stolic  Ludu Boego Starego Testamentu i orodkiem kultury ydowskiej. W Jerozolimie dziaa pierwszy Koció lokalny i odby si tzw. apostol-
ski sobór . W tym miecie dozna on pierwszych przeladowa i zosta opromieniony mczestwem dia- kona Szczepana i Jakuba Starszego Apostoa.
Jezus Chrystus Zakadanie Kocioa dokonywao si stopniowo. Chrystus tworzy jego istotne elementy przez cay czas swej dziaalnoci od chrztu w Jordanie do mierci na krzyu. Terenem dziaalnoci Chrystusa bya Galilea i Judea w Palestynie, gdzie gosi Bo nauk przybywaj - cym do niego rzeszom ludzi. Stamt d powoa Dwunastu i innych uczniów. wiadomy swej godnoci Syna Boego i mesjaskiego posannictwa, podkrela, e pragnie wszystkich ludzi poci gn do siebie, a przez siebie do Boga Ojca i zbawi kadego czowieka. Jako zapowiedziany przez Proroków Mesjasz gosi o sobie, e nie przyszed znie Starego Testamentu, ale go uzupeni. Gosi te, i wypeni si czas oczekiwania i nadeszo Królestwo Boe, obiecane od wieków w Pi mie. Wyranie jednak odci si od mesjanizmu politycznego, cho tworzy, jako kontynuacj starotestamentowego   Ludu wybranego,
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 14
ziarnie gorczycznym nakreli Chrystus obraz historycznego rozwoju Kocioa, z maego ziarenka do drzewa o rozoystych gaziach. Apostoów obdarzy kapastwem  Nowego Testamentu, polecaj c im na Jego pami tk spenia dzik- czynienie,  Eucharysti ,, przez amanie i spoywanie chleba, o którym powiedzia, e jest  Jego Cia em,
oraz przez picie kielicha Jego Krwi. Ustanowi ich take nauczycielami wszystkich narodów i szafarzami sakramentów, szczególnie chrztu. Uczyni nadto Piotra Ska  , na której zbudowa swój Koció, i nada mu uprawnienia, nazwane wadz  kluczy Królestwa Niebieskiego. Podczas Ostatniej Wieczerzy modli si o jedno widzialnego Ludu Boego, a fundamentem tej jednoci, przede wszystkim w dziedzinie wiary, ustanowi prymat Piotrowy. Jako istotne zadanie Ludu Boego okreli misje, ewangelizacj wszystkich narodów po krace ziemi i a do koca wiata. Mk i mierci dopeni dziea Odkupienia, jak zapowiada Apostoom. Na podstawie Ewangelii wed  ug
 w. Jana obliczono, e umar na krzyu dnia 14 miesi ca Nizan 30 roku. W naszej rachubie czasu by to dzie 7 kwietnia. Chrystus trzeciego dnia zmartwychwsta. Ten fakt szczególnie podkrelali Apostoowie, a Pawe gosi, e je eli za  Jezus nie zmartwychwsta  , to bezsensowne jest nasze nauczanie i bezsensowna wasza wiara
(I Kor 15, 14). Po zmartwychwstaniu ukazywa si Chrystus Apostoom i wybranym uczniom, którzy nabrali pewnoci, e widz Go realnie, i przyjmowali Jego ostatnie pouczenia. Na moment wniebowst - pienia zebrali si na Górze Oliwnej, a potem oczekiwali w Wieczerniku na zapowiedzianego Ducha witego. Teologowie uznaj , e organizowany stopniowo Koció narodzi si na Kalwarii, podczas Krzyowej Ofiary, która bya spenieniem Chrystusowego Odkupienia. Historycy, przyjmuj c to teologiczne spoj- rzenie na dzie narodzin Kocioa, wskazuj na Zesanie Ducha witego w Pidziesi tnic jako na in- auguracj Kocioa i pocz tek jego historii.
Chrystus w ródach histerycznych ycie i nauk Jezusa Chrystusa przekazywano od Pidziesi tnicy w ustnej proklamacji zbawczego Or- dzia Boga. Z czasem spisano j w ksigach, uznawanych za wite i natchnione, a nazwanych Pismem
 witym  Nowego Testamentu. Chronologicznie najwczeniej, w latach 50-51, powstay  Listy  w. Paw a do Tessaloniczan. Jako pierwsza z Ewangelii zostaa spisana najprawdopodobniej Ewangelia wed  ug  w.
 Marka. Najpóniejsze s pisma Janowe: trzy Listy  w. Jana, Ewangelia i Apokalipsa, ta ostatnia zreda- gowana chyba nie wczeniej jak ok. 100 roku. Ksigi Nowego Testamentu s wyznaniem wiary pierwszych chrzecijan, ale te wiadectwem o ich wie- rze i yciu. W swych zamierzeniach nie byy opracowaniami biografii Chrystusa, ani historii pierwotnego Kocioa. Stanowi  jednak wiarygodne ródo do ustalenia wielu historycznych wydarze. Wyznaniowy charakter tych ksi g nie przekrela uznanej po wielu dyskusjach ich wartoci jako najobszerniejszego róda do ycia i dziaalnoci Jezusa Chrystusa. O istnieniu historycznego Chrystusa wiadcz  take pozachrzecijaskie róda, ale nieliczne, bo Jego dziaalno w Galilei i Judei oraz mier w samotnoci na krzyu nie byy wydarzeniami politycznymi. Nie zainteresoway wic, niewielu zreszt wówczas pisz cych, kronikarzy ydowskich czy rzymskich. Józef Flawiusz, zromanizowany historyk ydowski, daje w dziele Staroytnoci ydowskie wiarygodne przekazy o osobie Jezusa Chrystusa. W jednym z nich pisze: W owym czasie pojawi si Jezus, cz owiek 
m dry, je li w ogóle nale  y nazwa go cz owiekiem; dokonywa bowiem rzeczy niezwyk   ych, by nauczy-
cielem ludzi, którzy rado nie garn si da prawdy, i zarówno wielu Judejczyków, jak i wielu Greków po-
ci gn za sob . On by Chrystusem. Na podstawie oskar  enia wniesionego przez najznakomitszych u nas
mów, Pi at skaza go na ukrzy owanie, ale jego dawni przyjaciele nie przestali go mi  owa; bo trzecie-
go dnia ukaza  im si znowu   ywy, tak jak przepowiadali boscy prorocy, którzy te  g osili bardzo wiele
innych zdumiewaj cych zapowiedzi o jego osobie. Jeszcze dzi  istnieje spo eczno  , która od jego miana
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 15
Nie byoby bowiem sensu mówi o Nim, gdyby nie istnia. Dwaj historycy rzymscy, Tacyt (55-120) i Swetoniusz (65-135), wspominaj Chrystusa zupenie frag- mentarycznie, bo w  cznoci z swoimi relacjami o innych wydarzeniach, pierwszy, gdy opisuje poar Rzymu i zrzucenie przez cesarza Nerona winy za to na chrzecijan, drugi, gdy podaje wiadomo o wy- pdzeniu przez cesarza Klaudiusza ydów z Rzymu. Krótkie wzmianki obu autorów dowodz , e w Rzymie wiedziano o istnieniu Chrystusa i zwi zku Jego osoby, jako zaoyciela, z chrzecijanami.
Zst pienie Ducha witego Zapowiedziane przez Chrystusa, dokonao si w uroczyste wito ydowskie, zwane Pidziesi tnic , gdy Apostoowie wraz z Maryj , jej krewnymi oraz niektórymi uczniami i pobonymi niewiastami, trwali w Wieczerniku na modlitwie. Kolegium Dwunastu, pomniejszone zdrad  i tragiczn   mierci  Judasza, uzupenio si wyborem Macieja. Podkrelono wtedy, e Apostoem moe by ten, kto od chrztu Janowe- go do wniebowst pienia trwa przy Chrystusie, by dawa  wiadectwo o Jego zmartwychwstaniu. Apo- stoowie, ubogaceni darami Ducha witego, zwaszcza charyzmatem jzyków i darem mstwa, wyst pili odwanie z nauk o Jezusie Chrystusie, ukrzyowanym i zmartwychwstaym, wobec tumu ludzi, zgro- madzonego przed Wieczernikiem. W imieniu; Dwunastu przemówi Piotr. W katechezie nawi za do ak- tualnego wydarzenia, zst pienia Ducha witego wród gwatownego szumu, wyjaniaj c je sowami proroka Joela, a nastpnie proklamowa wyranie, e Bóg uczyni Jezusa Panem i Mesjaszem, zawiad- czaj c Jego posannictwo cudami, zmartwychwstaniem i wypenieniem proroctwa Dawida. Gdy sucha- cze pytali, co maj czyni, Piotr uczy o koniecznoci nawrócenia. Wedug niego, powinni zrozumie, e ydzi pob dzili, przybijaj c Jezusa rkami bezbonych do krzya. Powinni nastpnie przyj chrzest w imi Jezusa na odpuszczenie grzechów, wtedy take i oni otrzymaj Ducha witego w darze. Rezultatem Piotrowej katechezy byo nawrócenie i chrzest trzech tysicy ludzi, którzy w ten sposób przy czyli si do istniej cej ju wspólnoty wyznawców Chrystusa.
Wydarzenie to zawiera wszystkie istotne elementy struktury Kocioa: dziaanie Kolegium Apostolskiego z Piotrem na czele, udzielanie wskaza, nauk chrzecijask , sprawowanie sakramentu chrztu i Ducha witego, wspólnot wierz cych w Chrystusa. Suchaj cy Pitrowej katechezy byli nie tylko mieszkacami Jerozolimy, ale rónych krajów i narodów.
 Dzieje Apostolskie wymieniaj  ich, poczynaj c od Fartów, Medów i Elamitów, przez mieszkaców Me- zopotamii, Kapadocji, Pontu, Azji Mniejszej, Judei, Frygii, Pamfilii, Egiptu i czci Libii, a do przyby- szów z Rzymu, Kreteczyków i Arabów. Jako osobn grup podaj  ydów i prozelitów. Byli to suchaj - cy katechezy, nie wiadomo jednak, czy oni wszyscy znaleli si wród trzech tysicy nawróconych. Na- ley przyj, e cho nie wszyscy si nawrócili, to zanieli do swoich krajów wie o wydarzeniach jero- zolimskich. Ochrzczeni za, po powrocie z Jerozolimy, dali w swoich rodzinnych miastach pocz tek Ko- cioom lokalnym. W wygoszonej katechezie Piotr zwróci si przede wszystkim do Judejczyków, przemawiaj c ich jzy- kiem religijnym. Podkrela wic, e Jezus by Panem, czyli Bogiem, i Mesjaszem. Chrzecijastwo roz- wino si te najpierw w wiecie religii i kultury ydowskiej.
ydowska religia i kultura Jerozolim i Palestyn zamieszkiwaa tylko cz  ydów, wikszo za bya rozproszona po caym wiecie, nosz c nazw  Diaspory. Naród ydowski uleg przez to znacznemu zrónicowaniu kulturalnemu i politycznemu, a nawet religijnemu, cho wyznawa t sam wiar w jednego Boga,  Jahwe, i nalea do
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 16
by Kajfasz, a gow rodu jego te Annasz, arcykapan z lat 6-15 po Chr., jeden z najbardziej wpywo- wych ludzi w Jerozolimie. ydzi  czyli z monoteizmem wiadomo cakowitego zwi zania z  Jahwe swojego losu jako naród. Uwaali si za wybranych przez Jahwe do penienia specjalnej roli wród narodów wiata. Dopenieniem ich posannictwa mia sta si wyj tkowy i jedyny w swoim rodzaju Pomazaniec Bo  y, Mesjasz. Oczeki- wanie na niego, wielokro zapowiadanego w Starym Testamencie w sensie religijnym, nabrao ju w okresie niewoli babiloskiej (586-538 przed Chr.) cech mesjanizmu politycznego. Byo to oczekiwanie na zwycizc nad wrogami narodu, które spotgowao si w okresie panowania rzymskiego w Judei. Niena- wi do Rzymian zwikszaa si przez stacjonowanie kohorty ich wojska w Jerozolimie i ci ganie po- datków. Mesjanizm polityczny oraz obawa Sanhedrynu, e utraci wadz i wpyw na naród, stanowiy najwiksz przeszkod w szerzeniu chrzecijastwa w Palestynie i zagroenie dla tamtejszego Kocioa. Nie mniejsz przeszkod by: priorytet Prawa mojeszowego przed religijnoci i moralnoci . Wierno Prawu i jego amplifikacjom, ustalanym przez uczonych w Pimie, staa si naczelnym kryterium przyna- lenoci do Jahwe i Jego ludu wybranego. Mesjanizm polityczny i Prawo uznawali ydzi ,za najbardziej istotne elementy swej narodowej tosamoci. Powszechnie wic przyjmowano wielkie znaczenie Prawo, a jednak stopie jego zachowywania by ródem podziau narodu ydowskiego na róne grupy i kierun- ki. Chasydzi (hebr. chasid, pobony) byli ruchem religijnym z okresu Machabe jakiego (II wiek przed Chr.).  dali posuszestwa Prawu z gotowoci na mier za nie. Saduceusze, nosz cy imi prawdopodobnie wybitnego arcykapana Sadoka z czasów Salomona, skupiali ludzi z przedniejszych rodów i przywódców stanu kapaskiego. Odsuwaj c si cakowicie od chasydy- zmu, ulegli swoistemu racjonalizmowi: odrzucenie istnienia anioów i duchów oraz wiary w zmartwych- wstanie cia, lekcewaenie mesjanizmu politycznego i oportunizm wobec wadzy rzymskiej. Zdobyli dziki temu znaczne wpywy polityczne. Eseczycy, nazwani tak od aramajskiego hasajja (pobo ny, gorliwy) stanowili radykalny odam chasy- dów i byli sekt  religii mojeszowej. W historii znano ich ogólnikowo z informacji Pliniusza i Józefa Flawiusza, lecz dopiero dziki wykopaliskom (1947) w Hirbet Qumran, na zachód od Morza Martwego, szczegóowo poznano, e tworzyli zorganizowane grupy, od czone od oficjalnej religii. Jedn  z tych grup, wspólnot z Qumran, zaoy i kierowa ni , imiennie nie okrelony, nauczyciel sprawiedliwoci, który da nowe wyjanienie Prawa i ustali zasady suenia Bogu we wspólnocie (na wzór zakonny). Do tej spoecznoci przyjmowano po okresie próby. Wymagano zachowania bezennoci, prowadzono ycie wspólne, stosowano czste obmycia rytualne, oczekiwano nadejcia czasu ostatecznego, w którym doko- na si decyduj ca walka synów wiat  o ci i dzieci ciemno ci. Nie mona wykluczy, e niektórzy eseczycy znaleli si wród pierwszych chrzecijan, ale okazao si bezpodstawne  czenie z nimi Jana Chrzciciela i Pana Jezusa, podobnie jak szukanie w esenimie genezy chrzecijastwa.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 17
Lud ydowski by na ogó wierny Prawu i tradycji ojców, ale bez fanatyzmu faryzeuszów. Wyróniay si w nim gboko religijne jednostki, za których reprezentantów mona uwaa biblijne postacie starca Symeona i prorokini Anny. Z tego ludu wielkie rzesze chodzi y za Chrystusem. Z niego te pochodzia wikszo chrzecijan w Kociele lokalnym palestyskim. Galilejczycy, poddani tetrarchy Heroda Antypasa (4 rok przed Chr. - 39 po Chr.), byli lekcewaeni przez Judejczyków ze wzgldu na zmieszanie si z napywow  ludnoci  nieydowsk . Rzeczywicie nie przywi zywali oni nadmiernego znaczenia do zachowania Prawa i podania starszych, chtnie te szli za Chrystusem, który w Galilei rozwin szerok  dziaalno, Galilejczykami byli niektórzy Apostoowie, ale Galilejczykami zwano te odam zelotów (gorliwców), którym da pocz tek (6 po Chr.) Juda Galilej- czyk, gdy wznieci bunt przeciw Rzymianom z powodu zarz dzonego spisu ludnoci. Zwalcza swoich wspówyznawców za to, e podporz dkowuj c si cesarskim zarz dzeniom, godzili si mie za w adców
 miertelnych panów, zamiast jednego Boga. Uczony rabbi Gamaliel, podczas przesuchiwa Piotra i Jana przed Sanhedrynem, porówna ruch wokó Jezusa do ruchu wokó Judy Galilejczyka. Pierwszym chrze- cijanom w Jerozolimie nadawano nieraz pogardliw nazw Galilejczycy.
Herodianie mylnie przez pewien czas zaliczani do sekt religii mojeszowej, byli faktycznie ugrupowa- niem politycznym, powstaym wokó Heroda Wielkiego i jego dynastii. Na sprawy religijne spogl dali przez pryzmat politycznych celów, nie okazywali te wikszego zrozumienia, a nawet zainteresowania dla chrzecijastwa. Diaspora (grec. diaspora, rozproszenie) oznaczaa rozproszony naród ydowski w rónych krajach Azji, Afryki, Europy i liczya szeciokrotnie wicej ydów, ni byo ich w Palestynie. Zamieszkiwali gównie w wielkich orodkach handlowych i kulturalnych, jak Antiochia i Rzym, szczególnie za w Aleksandrii, w której zajmowali dwie dzielnice na pi w caym miecie. ydzi w diasporze cieszyli si szeregiem przywilejów, zwaszcza autonomi  religijn  i administracyjn . Osobny przeoony zarz dza synagog , która w kadym miecie bya miejscem zebra, czytania Pisma witego i modlitwy. Rada starszych z archontem na czele zajmowaa si sprawami cywilnymi gminy ydowskiej. ycie tej wspólnoty wród pogan ksztatowaa religia i prawo mojeszowe oraz wasna kul- tura. Posugiwano si wszake jzykiem greckim (koine), uywaj c go nawet w naboestwach synago- galnych. Z jzykiem greckim wciskay si do ycia diaspory wpywy kulturalne helleskie, z tego wzgldu patrza- no w Jerozolimie niechtnie na hellenizuj cych ydów z diaspory. Pod wpywami kultury helleskiej znalaza si przede wszystkim diaspora aleksandryjska, w której ydowski uczony Filon (zm. ok. 40) sta- ra si uwzgldni grecki kierunek filozoficzny i stosowa jego terminologi w swoim systemie. ydzi z diaspory byli jednak wierni swej religijnej i kulturalnej wizi z Jerozolim . Pacili roczny podatek na wi tyni jerozolimsk , a pragnieniem kadego z nich byo odby pielgrzymk do witego miasta ojców i przey w nim choby raz Pasch z wspóbrami. ydzi w diasporze, pogardzani czsto przez pogan, trwali przy swojej wierze w jednego Boga, co wicej, starali si pozyska ich do wiary w Jahwe. Prozelitami zwano pogan przyjmuj cych judaizm. Jeeli wyznaj c wiar w Jahwe, poddali si obrzeza- niu i zachowywali prawo mojeszowe, byli prozelitami Sprawiedliwoci, w odrónieniu od  prozelitów
 Bramy, zwanych take boj cymi si Boga, którzy wyznawali tylko monoteizm ydowski. Diaspora, przez swoje zwi zki z kultur hellesk bya bardziej podatna na misj chrzecijask , ni Ju- dejczycy. Uatwiaa j  take wród pogan przez prozelityzm, goszenie monoteizmu i propagowanie De- kalogu oraz posiadanie ksi g Starego Testamentu w greckim tumaczeniu (Septuaginta). Nie obeszo si
 jednak bez walki o dusze midzy Synagog a Kocioem, nie mówi c ju o zwalczaniu si z powodu ró- nic doktrynalnych.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 18
wówczas; piciu tysicy, a Pan codziennie do cza do nich, tych, którzy mieli by zbawieni (Dz. Ap. 2, 47). Okreleniem tej wspólnoty jerozolimskiej staa si grecka nazwa ekklesia, (Koció), czyli zwoane przez Boga zgromadzenie. Stosuj c potem nazw ekklesia do kadej Chrystusowej wspólnoty lokalnej (Koció lokalny), posiadano wiadomo, e te wszystkie wspólnoty tworz  jedno, take zwan ekklesia (Ko- ció powszechny). Nazwa chrzecijanie powstaa póniej (ok. 43) w Antiochii. Do tego czasu wyznawcy Chrystusa uywali w odniesieniu do siebie okrele bracia, uczniowie, wierz cy. ydzi za zwali ich Na- zarejczykami, Galilejczykami, Ebionitami (hebr. ebionim, ubodzy), w czym wyraao si przekonanie, e chrzecijanie s tylko odamem lub sekt judaizmu. Chrzecijanie w Jerozolimie pochodzili z ydów miejscowych i ydów z diaspory, którzy czasowo lub na stae mieszkali w tym miecie, oraz z prezentów. Zdaje si, e udzielenie chrztu poganinowi Korneliu- szowi z Cezarei i jego caemu domowi stanowio wyj tek przez duszy czas w praktyce Kocioa jero- zolimskiego. ycie religijne Kocioa jerozolimskiego ksztatowaa nauka i przykad Apostoów. Uczszczano nadal do wi tyni, w której tworzono wasn grup modlitewn , gromadz c si w portyku Salomona. Zbierano si take codziennie w domach prywatnych na  amanie chleba (sprawowanie Eucharystii) i na wspólne posiki. Modlitwa miaa charakter dzikczynienia, bo przeywano z radoci neofitów wiar w Mesjasza, wzmocnion zdumiewaj cymi znakami: a gdy si modlili, zadr  a a ziemia w miejscu, gdzie si zebrali i
nape nieni zostali wszyscy Duchem  witym i g osili z odwag s owo Bo e (Dz. Ap. 4, 31). O t odwag proszono Boga take na zgromadzeniu, które uwaao za swój obowi zek wspiera modlitw wszystkich braci, zwaszcza Apostoów, nie przestaj cych, mimo zakazu Sanhedrynu, naucza codziennie w wi tyni i domach. Treci  religijn  jerozolimskiego Kocioa bya wiara w zmartwychwstaego Jezusa jako prawdziwego Mesjasza i eschatologiczne oczekiwanie na Jego powtórne przyjcie ( paruzja). T wiar  i nadziej oraz praktykami ycia religijnego rónili si chrzecijanie od wyznawców mozaizmu, chocia uczszczali jak oni do wi tyni jerozolimskiej, dokonywali obrzezania i obmywa oczyszczaj cych, zachowywali szabat. ycie spoeczne Kocioa jerozolimskiego zostao uksztatowane przez entuzjazm wiary i czynn mio bliniego. Spotykano si na wspólnych posikach, które byy wyrazem braterskiej wspólnoty i pomoc  dla biednych, wdów i sierot. Wielu sprzedawao swe posiadoci i oddawao pieni dze Apostoom na wspólne cele. Istniaa wszake zasada penej dobrowolnoci. Ananiasz i Safira, gdy zoyli tylko cz pienidzy, ulegli nagej mierci, w czym widziano kar Bo , lecz nie za pozostawienie sobie drugiej czci, tylko za usi owanie oszukania Ducha  witego, bo twierdzili kamliwie, e oddaj wszystko. Da- rowane pieni dze tworzyy wspóln kas, z której obdzielano braci stosownie do potrzeb. Zorganizowano sta opiek nad wdowami i sierotami, co skonio Apostoów do utworzenia kolegium diakonów. Struktura Kocioa jerozolimskiego opieraa si na Kolegium Dwunastu. Apostoowie byli wiadkami i nauczycielami ycia, mierci i zmartwychwstania Pana Jezusa, nakadali rce, udzielaj c Ducha wite- go, organizowali wspólnot wyznawców Chrystusa i kierowali ni  z wielkim autorytetem, ale bardziej
 jako pasterze i sudzy ni zwierzchnicy Kocioa, zbudowanego na ich urzdzie. Dziaalno Piotra, opi- sana w  Dziejach Apostolskich szczegóowiej ni pozostaych Jedenastu, wiadczy o jego przoduj cym stanowisku (prymat) w Kolegium. T prymacjaln  funkcj Piotra podkreli póniej Pawe Aposto, gdy uda si do Jerozolimy, by go osobicie pozna (Gal 1,18). Z ustanowienia apostolskiego powsta nowy urz d tzw. Siedmiu. Dano im nazw diakoni, od funkcji su- enia przy stoach podczas wspólnych posików. Funkcja ta zrodzia si z wewntrznej potrzeby Kocioa
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 19
pochodzenia ydami helleskimi, o jednym za z nich powiedziano wprost, e by prozelit z Antiochii (diakon Mikoaj). Starsi (gr. presbiteroi) byli trzeci funkcj w Kociele jerozolimskim. Ustanowieni niew tpliwie na wzór starszych w Sanhedrynie i synagogach, byli pomocnikami Apostoów, szczególnie w kierowaniu wspól- not . Tworzyli kolegium, zwane póniej prezbiterium, którego przeoonym w Jerozolimie zosta Jakub. Posugiwanie charyzmatyczno-profetyczne, speniane przez tzw.  proroków, istniao w Kociele jerozo- limskim, oprócz urzdów hierarchiczno-instytucjonalnych. Jeden z proroków, Agabos, pod natchnieniem
 Ducha  witego przepowiedzia wielki g ód, który dotknie ca ziemi , co rzeczywi cie mia o miejsce za
Klaudiusza (Dz. Ap. 11, 27). Funkcji proroków nie ujto w urz d, gdy opieraa si na osobistych darach od Boga, zwanych charyzmatami, które suyy do wyjaniania prawd wiary i umacniania w niej, a cza- sem do przepowiadania przyszoci. Przeladowanie Kocioa jerozolimskiego zaczo si od postawienia Apostoów Piotra i Jana przed San- hedrynem, gdy kapani ydowscy i saduceusze byli oburzeni, e nauczaj  lud ó zmartwychwstaym Je- zusie. Pierwsze przesuchanie zakoczyo si grobami. Uwolniono ich ze wzgldu na lud, uznaj cy za wyrany znak Boy uzdrowienie chromego przez Piotra. Zakazano Apostoom Jedynie nauczania w imi Jezusa, na co Piotr odpowiedzia: Rozs dcie, co   jest s uszniejsze wobec Boga: was s ucha czy  Boga?
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 20
Samarytanie, stanowi c od kilku wieków mieszanin miejscowej ludnoci izraelskiej z kolonistami babi- loskimi, wyznawali synkretyzm religijny z zachowaniem monoteizmu. Stali jednak w opozycji do jero- zolimskiej teokracji i oddawali Jahwe cze na górze Garizim, na której staa kiedy ich wi tynia, kon- kuruj ca z jerozolimsk . Obarczeni pogard Judejczyków, przyjli yczliwie przeladowanych chrzeci-
 jan z Jerozolimy. Dziaalno Filipa przyniosa wiele nawróce. Wedug zlecenia Kolegium Dwunastu, Piotr i Jan przybyli potem do Samarii na apostolsk wizytacj i udzielili nawróconym Ducha witego. Misja chrzecijaska poza Samari obja nawet odlege miejsca Palestyny. Kocioy lokalne powstay w miastach Joppa i Lidia. Szymon, zwany Magiem, ochrzczony przez Filipa, zjawi si u Piotra i pragn za pieni dze naby moc udzielania Ducha witego, przez co staby si biskupem Samarii. Zdemaskowany przez Apostoa, który zagrozi mu kar Bo za ch kupienia daru Boego, wyrazi skruch, ale nie przesta uprawia sztuczek magicznych, podaj c si za Pierwsz   Moc  Bo  . Pozyska wielu uczniów, uprawiaj cych synkretyzm religii chrzecijaskiej i ydowskiej oraz wierze wschodnich. Doprowadzio to po 70 r. do rozwoju bdnej nauki, zwanej gnostycyzmem. Od imienia Szymona Maga utworzono w Kociele nazw symonia
na oznaczenie kupowania rzeczy witych i urzdów kocielnych. Etiopczyk , prozelita, wysoki urzdnik królowej etiopskiej Kandaki, zosta take nawrócony przez diako- na Filipa. Wraca on z pielgrzymki do Jerozolimy i spotka Filipa na drodze do Gazy. Chrzest odby si szybko, po krótkiej katechezie o Jezusie, gdy diakon upewni si, e Etiopczyk zna Pisma Starego Testa-
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 21
Rozdzia 2 W ANTIOCHII
Koció lokalny antiocheski by od pocz tku zoony z nawróconych ydów i pogan. W nim najpeniej dojrzaa wiadomo chrzecijaskiego uniwersalizmu dziki w. Pawowi Apostoowi. Antiochia, miasto nad Orontesem, stolica rzymskiej prowincji Syrii, liczya ok. 800 tysicy mieszkaców i bya nie tylko wzowym punktem handlowym, ale i wybitnym orodkiem kultury helleskiej. Wyst- poway w niej wszystkie dodatnie i ujemne objawy ycia ówczesnego wiata pogaskiego, wyznaj cego politeizm, rz dzonego przez Rzymian, uprawiaj cego kultur hellesk , lecz ulegaj cego take wpywom wierze wschodnich, babilosko-asyryjskich. Kultur hellesk zna dobrze Pawe Aposto, który po na- wróceniu dziaa w Antiochii i pomóg w rozwi zaniu trudnych problemów chrzecijan z dwóch krgów kulturalnych, ydowskiego i helleskiego. Jego stanowisko uzyskao aprobat tzw. soboru apostolskiego, nie cofn si wic przed wyci gniciem wszystkich wniosków z soborowej decyzji i wygra spór z Pio-
trem, którego nie przesta uwaa za  filar  Kocioa. Przez trzy wielkie podróe misyjne pozyska dla Ewangelii ówczesny wiat grecki. Kocioowi da pierwsz , fundamentaln  teologi i nowe elementy do
 jego struktury.
Politeizm i kultura helleska Rzymianie rz dzili rozlegym imperium, które August zamkn w naturalnych granicach wielkich rzek, Eufratu, Renu i Dunaju. Rzymianie zdobywcy ulegli wszake wpywom kultury helleskiej, przyjmuj c w duym stopniu jej smak spraw duchowych. W nazwach odrónia si dwa systemy politeizmu, grecki i rzymski, ale niewiele dzielio je w rozbudowa- nej wówczas mitologii. Oba systemy byy w podobnym upadku. U Greków najbardziej przyczyni si do tego krytycyzm, praktykowany w rónych szkoach filozoficznych, szczególnie w stoickiej i epikurej- skiej. Stoicy rozbijali homerowski wiat bogów przez nauk o boskim przewidywaniu i logosie jako ro- zumie wiata, byli jednak dalecy od uznania jednego, osobowego bóstwa. Epikurejczycy przyjmowali zdeterminowany obraz wiata fizycznego, w którym nie byo faktycznie miejsca dla bogów. Rzymski system religijny nie tylko uleg bóstwom greckiego Olimpu, ale znalaz si pod wpywem sze- regu bóstw wschodnich i ksi g sybillijskich, propaguj cych szczególnie kult maoazjatyckiej bogini, Ky- bele. Przeciwdziaa temu cesarz August, który próbowa odnowi rzymski politeizm jako religi pa- stwow . Wznowi wic dawne uroczystoci religijne, budowa  wi tynie, reorganizowa kolegia kapa- nów pogaskich, powierza religijne funkcje czonkom wybitnych rodów rzymskich i przyj sam tytu najwy szego kap ana ( pontifex maximus). Jego reformy nie zdoay pogbi rzymskiego politeizmu, stay si natomiast ródem religijnego kultu cesarza. Kult ten, uksztatowany we wschodnich prowincjach cesarstwa i podtrzymywany tam przez urzdników jako czynnik integruj cy podbite narody, sta si jedn  z przyczyn przeladowania chrzecijan. Wschodnie prowincje byy ródem nie tylko kultu cesarzy, ale i rozpowszechniaj cych si w cesarstwie wierze i misteriów, w których wyrónia si trzy typy: syryjskie, maoazjatyckie i egipskie. Ich wspól- nym elementem byo ukazywanie losów czowieka po mierci i podawanie rodków, dziki którym móg rzekomo zabezpieczy swoje istnienie w wiecznoci. Tkwia w tym gówna sia przyci gaj ca ludzi do misteriów, cho wcale nie mniejsze znaczenie miay pieni, mody kultowe i niezwyky ceremonia wta-
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 22
ficznych neoplatonizmu i neopitagoreizmu.  czya si z ni wiara w tajemne znaczenie snów, które sta- rano si tumaczy, zwaszcza w Egipcie. Istniay tam liczne wyrocznie, posugiwano si sennikami. Sa- w zdobya egipska wyrocznia Ammona, podobnie jak w Delfach grecka wyrocznia Apolla, a w Abuno- teichos maoazjatycka wyrocznia Glykona. Ratunku w nieszczciach i niepewnych losach czowieka szukano nie tylko w magii, ale i w modach do bóstw. W chorobach zwracano si do boga Asklepiosa, któremu przypisywano cudowne uzdrowienia i skadano za nie wota w jego licznych wi tyniach. Wiara w Asklepiosa trwaa dugo po wprowadzeniu chrzecijastwa i trzeba byo zwalcza j jeszcze w IV wieku. Politeizm nie posiada wielkiej siy ksztatowania moralnoci swoich wyznawców. Funkcj t przejy systemy filozoficzne. Duy wpyw pozytywny wywieraa filozofia stoicka, ale i ona nie bya w stanie zahamowa potguj cego si upadku moralnego. Jego ponury obraz maluje Pawe Aposto w Li cie do
 Rzymian (I, 24-32), co ma potwierdzenie w relacjach pogaskich pisarzy, Seneki, Tacyta i Juwenala. Wy- stpuj ce stale w dziejach ludzkoci objawy za moralnego spotgoway si w tym czasie, zwaszcza wród warstw wyszych i pospólstwa miejskiego, mimo reform Augusta. Przykadowo mona wymieni plag rozwodów, wzrost prostytucji, urz dzanie wystawnych uczt, po czonych nieraz z orgiami, depra- wacj ludzi przez niektóre widowiska cyrkowe i teatralne, a przede wszystkim do czsto nieludzkie traktowanie niewolników. Niewolnictwo byo wówczas bardzo rozpowszechnione. W Rzymie istniaa paradoksalna sytuacja, e niewolnicy i wyzwolecy liczyli ok. 900 tysicy na pótora miliona mieszkaców. Niewolnikom odma- wiano wszelkich praw, najczciej zaliczano ich do wyposaenia gospodarstw, jak narzdzia rolnicze i zwierzta poci gowe, a wedug wypowiedzi senatora Caiusa Crassusa w czasach Nerona ta dzika zgraja
barbarzyców nie mo e by trzymana inaczej, ni  strachem.
W Rzymie roio si od niewolników i wyzwoleców, a take od pospólstwa, które starali si cesarze utrzyma w spokoju przez rozdawnictwo zboa i organizowanie darmowych widowisk cyrkowych. Nie istniaa wszake jaka staa opieka spoeczna, zwaszcza nad wdowami i sierotami. Okazywano natomiast trosk o zmarych i tworzono bractwa pogrzebowe. Wikszo mieszkaców cesarstwa zachowaa zrozumienie dla gbszej religijnoci i uczciwoci na mia- r ówczesnych wymaga. Do nich trafiao chrzecijastwo z swoim monoteizmem i nakazami wysokiej moralnoci. Chrzecijastwu sprzyjaa take powszechna tsknota za zmian  stosunków nie tylko spo- ecznych, ale moralnych i religijnych. Dostrzega si j nawet w dzieach poetów i filozofów. Maj c to na uwadze, napisze póniej Klemens Aleksandryjski: Jak prawo wychowa o    ydów, tak filozofia przygoto-
wa a Greków do przyjcia Chrystusa Pana (Stromata 1, 5). Misja chrzecijaska znalaza uatwienie w politycznej i kulturalnej jednoci cesarstwa rzymskiego, na- tomiast przeszkod - w czstym antysemityzmie, wybuchaj cym raz po raz pogromem ydów. Naj- krwawszego pogromu dokonano w Egipcie (66) po wybuchu powstania w Jerozolimie. Zgino wtedy ok. 50 tysicy ydów w Aleksandrii i 60 tysicy w innych miastach egipskich. Antysemityzm stanowi du  przeszkod w pocz tkowym okresie dziejów Kocioa, kiedy poganie uwaali chrzecijastwo za odam religii ydowskiej.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 23
do Galatów (2, 12) istniay w Kociele antiocheskim dwie grupy obok siebie: judeochrzecijanie i helle- nochrzecijanie. Pierwsi, nawróceni ydzi, byli wpatrzeni w praktyk Kocioa jerozolimskiego, z któ- rym mieli ywe kontakty, bo stamt d przybyli prorocy i posano tam jamun przez Barnab i Pawa. Judeochrzecijanie zachowywali wic wszystkie przepisy prawa mojeszowego,  cznie z zakazem kon- taktów z ludnoci  nieydowsk . Z tego wzgldu stronili od chrzecijan, nawróconych z pogastwa. Stworzyo to problem, którego rozwi zania dokonano przy decyduj cym dziaaniu Pawa Apostoa.
Szawe z Tarsu - Pawe Aposto wiadek ukamienowania Szczepana, po jego mierci przeladowca wyznawców Jezusa, cudownie na- wrócony na drodze do Damaszku, misjonarz w Antiochii, odznacza si wyj tkow  wiadomoci jedno- ci Kocioa i jego uniwersalizmu oraz teologicznym ujmowaniem prawd wiary, które gosi ydom i Grekom. Przez urodzenie (ok. 10) w rodzinie ydowskiej z Tarsu w Cylicji, gdzie ojciec wykonywa zawód siodla- rza, wyrós w kulturze ydowskiej, w gorliwoci faryzeuszy, do których si zalicza, w gbokiej znajo- moci prawa i tradycji mojeszowej. Zna ojczysty jzyk aramejski oraz grecki (koine), który umoliwi mu gbokie wejcie w kultur hellesk . Posiada, jak ojciec, rzymskie obywatelstwo i znajomo przy- wilejów, przysuguj cych mu z tego tytuu. W Jerozolimie znalaz si po raz pierwszy przed mczestwem Szczepana, aby pogbi wiedz w szkole uczonego Gamaliela. Cudowne nawrócenie  czy w swych relacjach z bezporednim objawieniem mu si Jezusa i powoaniem na Aposto a pogan.
Po nawróceniu przebywa krótko w Damaszku i trzy lata na Pustyni Arabskiej. Pustynne medytacje, spo- tkanie z Piotrem w Jerozolimie i misyjna praca w Antiochii pogbiy jego chrzecijask religijno a do przey mistycznych oraz wiadomo odpowiedzialnoci za chrystianizacj pogan, dla których podj trud podróy misyjnych, uczestniczy w tzw. soborze apostolskim i rozwi za spór  antiocheski.
Pierwsz podró misyjn przedsiwzi Szawe prawdopodobnie w latach 46-48, razem z Barnab i jego krewnym Janem Markiem. Obja ona Cypr i wybrzee maoazjatyckie. Na Cyprze znaleli ju chrzeci-
  jan, doszo te do spotkania z rzymskim, prokonsulem Pawem Sergiuszem, który znajdowa si pod wpywem ydowskiego proroka i magika Barjezusa, ale nawróci si na chrzecijastwo. Po tym spotka- niu Szawe zaczyna uywa imienia Pawe, s dzi si wic, e przyj je ze wzgldu na prokonsula. Kolejnymi miastami Pawowej wyprawy misyjnej byy: Antiochia Pizydyjska, Ikonium, Listra, Derbe, Perge i Attile. Wszdzie stosowa t sam metod misyjn : zaczyna nauczanie w synagodze, do której nieraz przychodzili poganie, kiedy za goszenie Ewangelii wywoywao sprzeciw nieprzejednanych wy- znawców mozaizmu i zakazywano mu wstpu do synagogi, co  czyo si niekiedy z tumultem, Pawe naucza w domach i zwraca si gównie do pogan. Nie chronio go to przed przeladowaniem ydów, a nawet wyrzucaniem si z miasta, ale wbrew temu ogromne byy owoce misji. W kadym miecie zaka- da Pawe Koció lokalny, w którym ustanawia  starszych (presbiteroi) przez nakadanie r k w czasie postu i modlitwy. Po powrocie do Antiochii, Pawe i Barnaba zdali tamtejszemu Kocioowi obszern  relacj z misyjnych trudów i osi gni. Wie o nawróceniu licznych pogan przyczynia si niew tpliwie do spotgowania problemu antiocheskiego: jaki ma by stosunek nawróconych z pogastwa do prawa mojeszowego. Rozwi zania szukano u Apostoów w Jerozolimie. Znaczn rol w podjciu decyzji odegrao dawniejsze dowiadczenie religijne Piotra Apostoa.
Widzenie Piotra - sobór  apostolski
Aposto Piotr, po ustaniu przeladowania z 37 roku, odwiedza Kocioy lokalne w Palestynie. W Cezarei udzieli wówczas chrztu Korneliuszowi, setnikowi kohorty italskiej. Korneliusz, o którym  Dzieje Apo-
stolskie (10, 2) mówi , e   y  w boja ni Bo ej, prawdopodobnie by prozelit  Bramy, bez obrzezania. Kiedy wic prosi Piotra o chrzest, Aposto wyjani jemu oraz zebranym krewnym i przyjacioom: Wie-
cie, e nie wolno    ydowi przebywa i przestawa z cudzoziemcami. Bóg jednak pouczy  mnie, abym  ad-
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 24
nadprzyrodzonego podczas modlitwy opisa Piotr potem w Jerozolimie, gdy czyniono mu zarzuty, e utrzymuje kontakty z nieobrzezanymi. Na jego podstawie przekona nawróconych z ydostwa, e take
 poganom da Bóg  ask  nawrócenia, która zapewnia   ycie (11, 18). Na swoje widzenie i chrzest Korne- liusza powoa si na soborze apostolskim, gdy przedstawia, jak naley rozwi za problem antiocheski. W Kociele antiocheskim nie kwestionowano udzielania chrztu nawracaj cym si z pogastwa, wszake pod wpywem przybyych z Jerozolimy chrzecijan, przestrzegaj cych gorliwie prawa mojeszowego i tradycji ojców, zrodzi si problem, czy ochrzczeni z pogastwa musz nadto podda si obrzezaniu. Pro- blem postawiono w radykalnym sformuowaniu: Je eli nie zostaniecie obrzezani wed  ug zwyczaju Moj e-
szowego, nie mo ecie by zbawieni (Dz. Ap. 15, 1). Temu doktrynalnemu orzeczeniu grupy judeochrze- cijan sprzeciwili si Pawe i Barnaba. Zostali wic obaj wysani przez Koció antiocheski do Jerozoli- my, by problem przedstawi Apostoom. Spraw zajo si zebranie Apostoów i prezbiterów Kocioa jerozolimskiego, umownie nazwane w hi- storii soborem apostolskim. Wedug Dziejów Apostolskich, wzili w nim udzia Apostoowie, Piotr i Ja- kub, wedug Pawa, by take obecny Jan. Pierwszy przemówi Piotr. Powouj c si na swoje widzenie przed chrztem Korneliusza, postawi jasno zasad, e zbawienie osi ga si przez wiar i ask Jezusa. Jakub opowiedzia si za tym, eby nie czyni trudnoci poganom, nawracaj cym si do Pana, ale powin- ni oni wstrzyma si od ofiar skadanych bogom, od nierz du, rozumianego sakralnie jako zwi zek ma- eski midzy krewnymi, od pokarmów z misa zwierz t uduszonych i od spoywania krwi. Dekret soborowy, wysany do Antiochii, uwzgldni wypowied Piotra z dodatkiem, e nawróceni z po- gastwa uczyni dobrze, jeeli zachowaj klauzule Jakubowe. Bya to modyfikacja wypowiedzi Jakuba, bo on poda swoje klauzule w formie nakazu, sobór za w formie zalecenia. Zdanie z dekretu:  Natchnieni Duchem  witym postanowili my... (Dz. Ap. 15, 28) stao si w Kociele pewnikiem teologicznym, e kady sobór, prawowicie zebrany, dziaa ze szczególn  asystencj Ducha witego, s wic nieomylne jego orzeczenia doktrynalne (dogmaty).
Z dekretem soborowym wysano do Antiochii jerozolimskich proroków, Jud Barsabasa i Sylasa, którzy odbyli podró z Pawem i Barnab . Koció antiocheski przyj soborow decyzj, uradowany jego po- cieszaj c  treci . Dla caego Kocioa miaa ona najdoniolejsze znaczenia. Obalaa bowiem mur, który byby go zamkn w prawie mojeszowym i kulturze ydowskiej.
Spór antiocheski Dekret soborowy rozwi za w Antiochii jeden problem. Pozosta drugi: czy nawróceni ydzi s zobowi - zani do cisego przestrzegania prawa mojeszowego, w którym mieci si zakaz kontaktów obrzezanych z nieobrzezanymi. Pytanie stao si pal ce, gdy Piotr przyby do Kocioa antiocheskiego po opuszcze- niu (49) Jerozolimy z powodu kolejnych tam niepokojów. Piotr kontaktowa si pocz tkowo z chrzecijanami antiocheskimi, zarówno nawróconymi z ydostwa,
 jak i nawróconymi z pogastwa, póniej zacz stroni od tych drugich, by nie popa w nieczysto ry- tualn wedug prawa mojeszowego. Uczyni to pod wpywem judeochrzecijan, gdy w Antiochii zjawili si ludzie od Jakuba z Jerozolimy. Pawe otwarcie sprzeciwi si postpowaniu Piotra i oznajmi mu pu- blicznie, e nie jest ono zgodne z prawd ewangeliczn . To stanowisko zostao przyjte przez Piotra i w ten sposób obalono kolejny mur midzy obu grupami chrzecijan, lecz  fa szywi bracia, jak ich nazwa Pawe, nie zapomnieli mu tego i pragnli si zemci. Pawe przekona si o ich wrogoci w dalszych podróach misyjnych. W czasach najnowszych bezpodstawnie chciano dopatrze si w sporze antiocheskim dowodu na istnie- nie w Kociele dwóch trwaych i zwalczaj cych si nurtów: petrynizmu i paulinizmu.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 25
kultury helleskiej, Pawe przeprowadzi dysputy, z ydami w synagodze i z filozofami na forum. Wy- gosi sawn mow na Areopagu, w której wykaza moliwo poznania rozumem samym istnienia Boga z otaczaj cego nas wiata. Nawróce nie byo wiele ze wzgldu na sceptycyzm suchaczy wobec nauki o zmartwychwstaniu. Chrzest jednak przyja pewna grupa ludzi, a wród nich Dionizy Areopagita, poda- wany w tradycji za pierwszego biskupa Aten. W Koryncie, zwanym  wiat  em ca ej Grecji, najwikszym wówczas miecie portowym (ok. 600 tysicy mieszkaców), ale zepsutym, jak chyba adne inne miasto, misjonarze pozostali pótora roku. Ich dziaal- no utrudniali ydzi swoj wrogoci , zwaszcza gdy Pawe nauczaj c przez trzy miesi ce w synagodze, nawróci jej przeoonego Kryspusa. Nie dopuszczony wicej do niej, naucza w domu Kryspusa i pozy- ska dla Ewangelii wielu pogan. Wzmogo to wrogo ydów, którzy wykorzystali przybycie nowego prokonsula Galliona (brata filozofa Seneki) i oskaryli Pawa przed nim, e niezgodnie z Prawem, naucza o oddawaniu czci Bogu. Prokonsul uzna spór za wewntrzn spraw synagogi i oddali skarg. Pawe wróci do Antiochii, zatrzymuj c si krótko w Efezie i Jerozolimie. Trzecia podró misyjna Pawa miaa (54) Efez za gówn  baz dziaalnoci. W tej misji uczestniczy Tytus, Antiocheczyk z pochodzenia. Obaj odwiedzili Kocioy lokalne, wczeniej zaoone w Galacji i Frygii, przez dwa lata dziaali w Efezie, sawnym z pogaskiego kultu Diany i jej wspaniaej wi tyni. Trudnoci ze strony ydów i pogan sprawiy, e Koció efeski powoli si organizowa. Dimetrios, wy- twórca posków Diany, zorganizowa rozruchy przeciw Pawowi, bo misja chrzecijaska osabiaa kult bogini i naruszaa interesy miasta. Gdy mino zagroenie i Koció efeski móg dalej si rozwija. Pawe uda si w dalsz podró, dotar do Macedonii i Grecji. Z Koryntu napisa list do Rzymian, cho jeszcze nie zna ich Kocioa lokalnego. Zapowiedzia osobiste przybycie do nich, gdy wybierze si do Hiszpanii. Bd c w Milecie, wezwa do siebie prezbiterów Kocioa efeskiego i przestrzega ich przed zgubn nauk  faszywych nauczycieli. Trzecia podró Pawowa miaa, poza Efezem, charakter wizytacji Kocioów lokalnych, gdy niektóre z nich znalazy si pod niekorzystnym wpywem judeochrzecijan lub wpywem platonizuj cego yda aleksandryjskiego, Apollosa, gorliwego jako chrzecijanin, ale rozbijaj cego jedno kocieln , czego najboleniej dowiadczy Koció koryncki. Pawe, jak zamierza, dotar do Jerozolimy na uroczystoci Pidziesi tnicy. Spotka si z Jakubem i pre- zbiterami, przekaza im jamun Kocioów lokalnych greckich i podda si rytualnemu oczyszczeniu, by zniweczy oskarenia o wrogo wobec prawa mojeszowego. Nie udao mu si to, gdy oywiony w tym czasie mesjanizm polityczny uatwi ydom z diaspory maoazjatyckiej podburzenie przeciw niemu ludnoci jerozolimskiej. Od samos du uratowa Pawa trybun rzymski z oddziaem onierzy, którzy po uspokojeniu tumultu pozwolili mu przemówi do ydów. Pawe przedstawi im swoje nawrócenie i do- tychczasow dziaalno, lecz nie pokona zawzitoci. Czterdziestu przeciwników zawi zao pod przy- sig spisek na jego ycie. Powiadomiony o tym trybun przekaza go prokuratorowi Feliksowi w Cezarei. A gdy i tam przybyli oskaryciele, którzy wytoczyli teraz skarg przeciw niemu jako przywódcy sekty
nazarejczyków, Feliks, znaj cy do dobrze chrzecijask nauk, oddali oskarenie, ale trzyma Pawa w wizieniu przez dwa lata. Nowy prokurator Festus wznowi spraw Pawa na naleganie Sanhedrynu. Wtedy Aposto, jako obywatel rzymski, wniós apelacj do cesarza i zosta przewieziony do Rzymu. Pobyt Pawa w wizieniu cesarskim i jego dalsza dziaalno misyjna wraz z podró do Hiszpanii i mierci (67) w Rzymie nale do dzie-
 jów Kocioa rzymskiego.
Pawowe struktury i teologia Kocioy lokalne, zaoone przez Pawa, s opisane w ródach historycznych szczegóowiej, ni te, które powstay na wzór Kocioa jerozolimskiego, wykazuj take pewne odmiennoci. Wedug Pawowej struktury, kadym Kocioem lokalnym kierowao kolegium starszych, zwanych w
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 26
Pewne jest, e funkcje biskupów i prezbiterów, podobnie jak diakonów, by y zawsze zwi zane z jednym Kocioem lokalnym. Dla posugiwania caemu Kocioowi istnieli apostoowie (wysacy, misjonarze) i
 prorocy. Charyzmatycy, obdarzeni darem prorokowania i glossolali (przemawiania), dziaali w Kocio- ach lokalnych, lecz nie mieli staych i okrelonych funkcji. Dary charyzmatyczne, udzielane przez Ducha witego bezporednio i komu On chcia, nie byy trwae w danej osobie i nie uwaano ich za konieczne dla Kocioa lokalnego. Charyzmatycy wystpowali na naboestwach, wygaszali prorocze mowy i dzikczynne mody, co zwikszao entuzjazm wiary i pogbiao religijne przeycia. Nie ponosz c odpo- wiedzialnoci za codzienne funkcjonowanie Kocioa lokalnego, czasem zakócali jego ad i spokój przez swe nadzwyczajne, tajemnicze wyst pienia. Uwaa wic Pawe za potrzebne przedstawi zasady posu- giwania si charyzmatami (I Kor 14, 1-40), ale nie przesta jednoczenie zachca chrzecijan: starajcie si o mi o   , ubiegajcie si gorliwie o dary duchowe, a najbardziej o dar przemawiania z natchnienia
 Bo ego.
Pawowe struktury zapewniay Kocioom lokalnym autonomi, lecz Aposto wpoi im w wiadomo take: 1. wi, potrzebn  midzy nimi, 2. konieczno silnego zwi zku z Kocioem jerozolimskim. Teologiczne podstawy tych wizi wyoy w nauce o s u bie jednemu Panu (I Kor 8, 6) oraz o Kociele
 jako Ciele Chrystusa (I Kor 12, 27). Jedno Kocioa powszechnego, oprócz chrystianizacji jak najwik- szej liczby ludów i narodów, ydów i pogan, stanowi istotn tre tego, co nazwano Pawowym uniwer- salizmem. Teologia Pawowa, praktyczna, uwzgldniaj ca mentalno chrzecijan nawróconych z pogastwa, wy- rastaa z szczegóowych potrzeb Kocioów lokalnych i ksztatowaa oraz rozwijaa ich ycie sakramen- talne i pobono. Wida to wyranie w nauce o chrzcie i eucharystii oraz w ich sprawowaniu. Wedug Pawa, chrzest by nie tylko inicjacj , ale mierci dawnego czowieka w  cznoci z mierci Jezusa za grzechy i powstaniem nowego czowieka do ycia w  cznoci z Jezusem zmartwychwstaym. Ryt zanu- rzania podczas chrztu stanowi nie tylko symbol, ale prawdziwie nowe narodzenie.
Eucharystia, wedug Pawa, stanowi rzeczywisty udzia we Krwi i Ciele Chrystusa Pana. Przez  amanie
chleba wzmacniaj wierz cy bezporedni   czno z uwielbionym Panem, s wic peni radoci i dzik- czynienia, zdobywaj  take pewno Jego paruzji. Tsknot za paruzj  i nadejciem czasu ostatecznego wyraano w modlitwie: Przyjd    , Panie nasz ( Marana tha, I Kor 16, 22). Udzia w  amaniu chleba by ródem wewntrznej jednoci chrzecijan, bo spoywaj c to samo Ciao i Krew Pana Jezusa, tworzyli
 jedno Ciao Chrystusa. Udzielany wówczas poca unek pokoju nie by pust form .
Misje dwunastu Misyjna dziaalno Pawa jest do dobrze znana, natomiast bardzo .mao, czasem nawet zupenie nic nie wiadomo o misjach Dwunastu Apostoów poza Jerozolim . Piotr po soborze apostolskim uda si przez Antiochi do Rzymu i dziaa tam przez wiele lat. Jan, z pochodzenia Galilejczyk, syn Zebedeusza i brat Jakuba Starszego, jeden z najbardziej zaufanych i umiowanych uczniów Pana Jezusa, dziaa w Kociele jerozolimskim, z Piotrem uda si do Samarii, wzi udzia w soborze apostolskim i odwiedzi Kocioy lokalne Palestyny. Wybuch powstania ydow- skiego w 66 roku zasta go w Jerozolimie, sk d rzekomo z innymi chrzecijanami uda si do miasteczka Pea w Zajordani. Póniej dotar przez Azj Mniejsz do Efezu. Podczas przeladowania cesarza Domi- cjana zesany na wysp Patmos, wróci do Efezu i zakoczy w nim dugie ycie, wsawiony - wedug tradycji - opiek nad Najwitsz Maryj Pann . Co do jego powtórnego pobytu w Efezie prowadzono wiele dyskusji ze wzgldu na wzmiank o jakim prezbiterze Janie. W Ewangelii (wedug witego Jana), w trzech Listach, i Apokalipsie przedstawi nauk o Jezusie Mesjaszu, Synu Boym. Wprowadzi do niej termin Logos, znany w czasach przedchrzecijaskich, ale nada mu chrzecijask  tre. Obraz Logosu,
Syna Boego, który kademu czowiekowi przynosi wiato i ycie, a tym samym zbawienie, przekaza Jan na kocu I wieku nastpnym pokoleniom chrzecijan. Plastycznie ukaza istot Kocioa w obrazach Owczarni Chrystusowej i Winnicy Paskiej. Wedug niego, Koció ten yje we wrogim sobie wiecie, daje wiadectwo o Zmartwychwsta  ym i zbawieniu, a prowadz c walk ze wiatem a do przelewu krwi,
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 27
z niebieskim. Przez taki obraz Kocioa,  Apokalipsa  Janowa staa si pociech  i si chrzecijan w cza- sach przeladowa. O innych Apostoach, po opuszczeniu Jerozolimy, mówi pisma dopiero z II i III wieku, budz c na do- datek w tpliwoci co do swych informacji, jeeli nawet nie s apokryfami. Czsto bowiem wzoruj si na antycznej literaturze o bohaterach, nie jest te pewne, czy nie powstay w krgach gnostyckich, które chtnie  czyy swoje wywody z osobami Apostoów. Jedno wszake jest w tych informacjach warto- ciowe. Mona na ich podstawie pozna geograficzny zasig Kocioa przy kocu okresu apostolskiego posugiwania. W  Ewangelii wed  ug  witego Mateusza wystpuj Apostoowie w kolejnoci: Szymon Piotr, Andrzej, Jakub Starszy i Jan, Filip, Bartomiej, Tomasz i Mateusz, Jakub syn Alfeusza, Tadeusz, Szymon Kana- nejczyk i Judasz, na którego miejsce wszed do Kolegium Dwunastu Maciej Aposto. Andrzej, brat Szymona Piotra, rozwin misyjn dziaalno w Scytii, Tracji, Epirze, Grecji i na Krymie. mier mczesk poniós (ok. 70) w Patras na krzyu, który mia ksztat litery X (krzy   w. Andrzeja).
Jego relikwie zoono (357) w Konstantynopolu, potem przewieziono do W och i dopiero papie Pawe VI odda je (1964) katedrze w Patras. Póna tradycja sowiaska podaje, e Andrzej odby podró misyj- n a do Nowogrodu Wielkiego. Jakub Starszy nie zdoa podj misji poza Jerozolim , w której zgin mierci mczesk  jako pierw- szy z Apostoów. Filip Aposto, czsto mylony z Filipem diakonem, mia dziaa w Azji Mniejszej i w kraju Fartów, po- niós za mczesk  mier w Hierapolis (Frygia). Bartomiej, utosamiany najczciej z Natanaelem, uda si prawdopodobnie do Arabii Poudniowej, któr mylnie w relacjach o nim nazywano Indiami. Poniós mier mczesk w 71 r., odarty ywcem ze skóry, jak podaje póniejsza tradycja. Tomasz, zwany  Didymus, jest podawany jako misjonarz ludów midzy Syri , Persj  i Indiami. Chrze- cijanie rytu malabarskiego uwaaj go za zaoyciela swego Kocioa. Umczony najprawdopodobniej w Kalamina, zosta pochowany w Mailapur, przedmieciu dzisiejszego Madras. Jego relikwie przeniesio- no w III wieku do Edessy, a póniej do Ortona w Italii. Mateusz (Lewi), syn Alfeusza, prowadzi misj w Palestynie, ewentualnie dalej, wród ludów znaj cych
 jzyk aramejski, w którym, jako ojczystym, spisa  Ewangeli. Powszechnie uwaa si go za mczennika, cho zupenie nieznane jest miejsce i okoliczno mierci. Jakub Modszy, syn Alfeusza, zwany take bratem Paskim, prawdopodobnie nie opuci nigdy Jerozo- limy, w której sta na czele Kocioa lokalnego i poniós mier mczesk . Juda Tadeusz, brat Jakuba Modszego, autor Listu, zaliczonego do pism Nowego Testamentu, by misjo- narzem najpierw w Palestynie, póniej w Arabii, Mezopotamii i Syrii, gdzie zosta umczony w Arad, blisko Bejrutu. Szymon, zwany Kananejczykiem lub  Zelot   , zajmowa si misjami nad Morzem Czarnym, moe te w pónocnej Afryce i Persji. Nieznane jest miejsce jego mczeskiej mierci. Maciej, przyjty do Kolegium Dwunastu po tragicznej mierci Judasza, mia prowadzi misje wród mieszkaców Etiopii i Kolchidy. Wiele legend o nim znaa staroytno chrzecijaska. Zgin mierci  mczesk w Kolchidzie. Przekazy tradycji nie podaj  nawet w przyblieniu daty mierci siedmiu Apostoów. Piciu Apostoów
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 28
Rozdzia 3 W RZYMIE – STOLICY CESARSTWA
Wród suchaj cych katechezy Piotrowej w dniu Zesania Ducha witego byli ydowscy pielgrzymi z Rzymu. Naley wic przypuszcza, e oni pierwsi przenieli do stolicy cesarstwa Ewangeli, a co naj- mniej wie o Niej. Wedug wiadectwa Euzebiusza z Cezarei, Piotr przyby do Rzymu po raz pierwszy na pocz tku rz dów cesarza Klaudiusza (41-54). Dziki dziaalnoci Piotra, a take Pawa, Koció rzym- ski rozwija si, cho w I wieku dotkny go przeladowania Nerona i Domicjana. W II wieku przelado- wania wybuchay w rónych czciach cesarstwa, wywoywane nienawici  ludnoci pogaskiej, a nie znajduj ce tamy w reskryptach cesarzy, Trajana i Hadriana.
Piotr w Rzymie Pobyt i dziaalno Piotra w Rzymie nie budzi w tpliwoci, cho prowadzono niejednokrotnie gwatowne dyskusje na ten temat ze wzgldu na zwi zek prymatu Pitrowego z rzymsk stolic biskupi . wiadec- two najwczeniejszej tradycji o pobycie podaje Klemens Rzymski w licie do Koryntian i Ignacy Antio- cheski w licie do Rzymian. Potwierdzaj  t tradycj autorzy z rónych czci Kocioa powszechnego w II wieku: Dionizy z Koryntu, .Ireneusz z Lyonu i Tertulian z Afryki. Koció lokalny rzymski musia rozwija si do szybko, skoro wywoao to niepokój rzymskiej synago- gi ju za Klaudiusza. Do tego Kocioa napisa list Pawe Aposto w 57 r., zapowiadaj c swoje przybycie i udzielaj c nauki o stosunku  Ewangelii do Prawa oraz o powoaniu wszystkich ludzi do Królestwa Bo-
 ego. Odnosi si wraenie, e Koció rzymski, liczebnie silny, przeywa normalne problemy kadej chrzecijaskiej wspólnoty, która powstawaa w cieniu synagogi. Pawe nie wspomina Piotra w swoim licie, wiadomo jednak, e póniej obaj dziaali w Rzymie, obaj te ponieli mier w czasie przelado- wania chrzecijan przez cesarza Nerona. Z czono ich w kulcie, obchodz c uroczyste wspomnienie m- czestwa w jednym dniu (29 czerwca). Badania historyczne ustaliy, e nie zginli jednoczenie. Piotr zosta ukrzyowany gow w dó, najpewniej ju w 65 roku.
Grób Piotra Apostoa pochowano na cmentarzu watykaskim, istniej cym tam od dawna. Niektórzy uczeni twierdz , e w 258 r. przeniesiono jego relikwie w bezpieczniejsze miejsce, do katakumb w. Sebastiana przy via Appia, gdzie zbudowano póniej bazylik w. Apostoów. Wykopaliska archeologiczne, prowadzone od 1939 r. przez szereg lat z przerwami, potwierdzaj istnienie pod bazylik  w. Piotra na Watykanie grobu, w którym znaleziono szcz tki mczyzny, uznane przez jednych uczonych za relikwie Piotra, co drugim wydaje si nieprawdopodobne ze wzgldu na owo ewentualne przeniesienie ich do katakumb. Wykopali- ska wszake doday wiarygodnoci przekazom ródowym, które od koca II wieku do VII wieku wska- zyway na pochowanie Apostoa na Watykanie, gdzie te zostaa zbudowana bazylika jego imienia, po 324 roku przez cesarza Konstantyna Wielkiego.
 
 Epoka staro  ytno ci 30 - 692 29
pilnuj cych go onierzy. O wiele goniejsze musiay by w miecie i zyskiwa Ewangelii nowych wy- znawców. Podró do Hiszpanii podj Pawe po uwolnieniu (63). Wspomina o niej Klemens Rzymski, brak jednak szczegóowszych relacji. W kolejnej podróy odwiedzi Pawe Kocioy lokalne na Wschodzie, w Grecji i na Krecie, sk d powróci do Rzymu. Podczas przeladowania cesarza Nerona zosta osadzony w wizie- niu mamertyskim i zgin prawdopodobnie w 67 roku, jako obywatel rzymski, city mieczem za Bram  Ostyjsk . Pochowano go w posiadoci chrzecijanki, Lucyny, przy via Ostensis, sk d zabrano jego reli- kwie w 258 r., podobnie jak Piotra, do katakumb w. Sebastiana. Gdy za cesarza Konstantyna Wielkiego, po 324 roku, albo za cesarza Teodozjusza I, jak chc inni uczeni, wzniesiono bazylik w. Pawa nad jego pierwotnym grobem, umieszczono tam ponownie relikwie.
Zarz dzenie Klaudiusza Koció lokalny rzymski powsta, jak wiele innych, w cieniu synagogi. Chrzecijanie mogli si rozwija bez konfliktu z wadz  cesarsk , bo uwaano ich pocz tkowo za pewien ruch w dozwolonej religii y- dowskiej. Do szybko jednak weszli w konflikt z oficjalnym mozaizmem, gdy nawracali pogan, jak na- ley przypuszcza, nie  daj c od nich przyjcia obrzezania ani zachowania prawa mojeszowego. Kon- flikt ten, którego przyczyn , wedug rzymskiego historyka, by  Chrestos (odmiana imienia Chrystus), zaniepokoi cesarza Klaudiusza, wypdzi wic wkrótce po 41 roku wszystkich ydów z Rzymu. Edykt cesarski nie by wymierzony przeciw chrzecijanom, cho i oni, jeeli byli ydami, poszli na wygnanie. Cesarz wyst pi przeciw ydom, bo uporczywie trwali w sporach wewntrznych z powodu Chrestosa. Nie ma dzi w tpliwoci, e by to spór o nauk Chrystusa. Klaudiusz potraktowa podobnie surowo ydów aleksandryjskich, zaraz na pocz tku swego panowania, gdy zabroni im sprowadza rodaków z Syrii i innych miast egipskich. Chcia przez to uci spory mi- dzy samymi ydami oraz midzy nimi i ludnoci hellesk .
Okruciestwo Nerona Pierwsze oficjalne wyst pienie wadzy cesarskiej przeciw chrzecijanom, o których rzymski historyk Ta- cyt mówi, e bya ich ogromna liczbo w Rzymie, spowodowa cesarz Neron (54-68), gdy poar (16 VII 64) zniszczy wiksz cz stolicy. Kryy bowiem wród ludnoci uporczywe pogoski, e podpalono miasto na yczenie cesarza, który jako poeta pragn widzie je pon ce i opiewa, jak ongi Homer Tro-
 j. Wtedy zaniepokojony wadca, prawdopodobnie z podszeptu prefekta policji, Tygelina, oskary chrze- cijan, e to oni s podpalaczami. Umiejtnie pokierowane ledztwo dostarczyo dowodów winy, uwi- ziono wic wiele osób i ukarano sankcjami przewidzianymi dla podpalaczy. Jednych zaszyto w skóry zwierz t i rzucono dzikim psom na poszarpanie, drugich ubrano w atwo palne materiay i palono jako ywe pochodnie w cesarskich ogrodach. Byo to jednoczenie kar  i widowiskiem dla pospólstwa. Tacyt nie mia w tpliwoci, e chrzecijan niesusznie obwiniono za poar, cho podziela opini, e zasugi- wali na surowe kary z powodu nienawi ci do rodzaju ludzkiego. Na powstanie takiej opinii miay wpyw dwie przyczyny: odizolowanie si chrzecijan od ycia publicznego, wówczas gboko nasyconego kul- tem bóstw pogaskich, oraz przeniesienie z ydów na chrzecijan zarzutu nienawi ci, mimo e nauczono si ju nie utosamia drugich z pierwszymi. Wywoanie przeladowania z prywatnego motywu cesarza wykluczao zamiar wytpienia wszystkich chrzecijan w cesarstwie, cho póniejsi apologeci chrzecijascy widzieli w Neronie pierwszego z rzym- skich wadców, który przyst pi do cakowitego wyniszczenia chrzecijastwa. Przeladowanie prowa- dzono zasadniczo w Rzymie. Jeeli wyst pio sporadycznie na prowincji, byo to spowodowane prywatn  gorliwoci urzdników, którzy pragnli przypodoba si cesarzo