GwaraGwara- dowodem dowodem

polskości polskości Górnego Górnego

ŚląskaŚląska

Gabriela Bonk, Rybnik 2009

RozmieszczeRozmieszczenie nie dawnych dawnych plemion plemion śląskich.śląskich.

Ilustracja: Ilustracja: Stanisław Stanisław Bąk: Mowa Bąk: Mowa polska na polska na Śląsku. Śląsku. W: Górny W: Górny Śląsk. Śląsk. Poznań: Poznań: Instytut Instytut Zachodni, Zachodni, 1959, s. 1959, s. 436.436.

Najstarsze polskie zdanieNajstarsze polskie zdanie zostało zostało zapisane zapisane na na Śląsku, w Śląsku, w Księdze HenrykowskiejKsiędze Henrykowskiej z 1270 roku: z 1270 roku:

Daj, ać ja pobruczę, a ty poczywajDaj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj

Mowa ludowa poszczególnych powiatów, Mowa ludowa poszczególnych powiatów, jak Koźla, Raciborza, Rybnika albo jak Koźla, Raciborza, Rybnika albo Pszczyny, zbliża się bardziej do polskiej Pszczyny, zbliża się bardziej do polskiej literatury pisanej, niż dialekty z okolic literatury pisanej, niż dialekty z okolic Warszawy lub Krakowa.Warszawy lub Krakowa.

profesor Lucjan Malinowskiprofesor Lucjan Malinowski

Mapa Mapa przedstawiająprzedstawiająca ca zróżnicowanie zróżnicowanie narzecza narzecza śląskiegośląskiego

Ilustracja: Stanisław Bąk: Ilustracja: Stanisław Bąk: Mowa polska na Śląsku. Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, Instytut Zachodni, 1959, s. 451.s. 451.

Ta staropolska mowa śląska zasługuje na Ta staropolska mowa śląska zasługuje na uwagę badacza i filologa. On tu znajdzie uwagę badacza i filologa. On tu znajdzie wyrażenia, których używał Rej i wyrażenia, których używał Rej i Kochanowski oraz zwroty, które przez Kochanowski oraz zwroty, które przez swoją logikę zawstydzają dzisiejsze polskie swoją logikę zawstydzają dzisiejsze polskie określenia.określenia.

profesor Józef Łepkowskiprofesor Józef Łepkowski

Utrzymujące się „Utrzymujące się „miękkie miękkie rzrz” ” w połączeniach głoskowych w połączeniach głoskowych („(„ii” po spółgłosce „” po spółgłosce „rzrz”):”):

prziszedł, grziby, krziwy, pokrziwa, prziszedł, grziby, krziwy, pokrziwa, trzi, brzidko, rzigać, rzić, tszistatrzi, brzidko, rzigać, rzić, tszista

Staropolskie Staropolskie cechy mowy cechy mowy śląskiejśląskiej

Pierwotny, bezdźwięczny przedrostek „Pierwotny, bezdźwięczny przedrostek „ss” ” w typowo śląskich formach typu:w typowo śląskich formach typu:

słożyć, słazić, slecieć, sleźć, sjechaćsłożyć, słazić, slecieć, sleźć, sjechać

Staropolskie Staropolskie cechy mowy cechy mowy śląskiejśląskiej

Archaiczne przymiotniki w stopniu Archaiczne przymiotniki w stopniu wyższym:wyższym:

drogszy, dugszy, lekszy- z zachowanymi tematami form

podstawowych: drog-, dług-, lekk-

Staropolskie Staropolskie cechy mowy cechy mowy śląskiejśląskiej

Archaiczne słowa:Archaiczne słowa:gańba , czakać, gańba , czakać,

(w Cieszyńskim:(w Cieszyńskim: sierce, wiesielisierce, wiesieli))

- język literacki używa form: - język literacki używa form: hańba, weselehańba, wesele - a są to czechizmy. - a są to czechizmy.

Staropolskie Staropolskie cechy mowy cechy mowy śląskiejśląskiej

Dawny czas przeszły typu:Dawny czas przeszły typu:robiłech, widziałech, godołech,robiłech, widziałech, godołech,poszłach, byłach, jo bych psziszłaposzłach, byłach, jo bych psziszła

StaropolskStaropolskie cechy ie cechy mowy mowy śląskiejśląskiej

Dawny dopełniacz rzeczowników Dawny dopełniacz rzeczowników żeńskich miękkotematowych na żeńskich miękkotematowych na „e”:„e”:

ze zimie, z praceze zimie, z prace

Staropolskie Staropolskie cechy mowy cechy mowy śląskiejśląskiej

Samogłoski pochylone w formach typu:Samogłoski pochylone w formach typu:

mioł, prowda, trowa, zno, mioł, prowda, trowa, zno, rzyka, syr, ptok, jorzyka, syr, ptok, jo

Staropolskie Staropolskie cechy mowy cechy mowy śląskiejśląskiej

Samogłoska pochylona „e” wymawiana Samogłoska pochylona „e” wymawiana jak „y”w formach typu:jak „y”w formach typu:

tyż, zygor, gżych, bida, tyż, zygor, gżych, bida, śmiych, śniyg, wiysz, niyśmiych, śniyg, wiysz, niy

Staropolskie Staropolskie cechy mowy cechy mowy śląskiejśląskiej

Tworzenie nazw kobiet od nazwisk mężów:Tworzenie nazw kobiet od nazwisk mężów:

Bryszowa, Kołodziejowa, Labusowa, Bryszowa, Kołodziejowa, Labusowa, Mikulina, Piętczyna, Wagnerka, Mikulina, Piętczyna, Wagnerka, Bryszka, Kołodziejka, LabuskaBryszka, Kołodziejka, Labuska

Staropolskie cechy Staropolskie cechy mowy śląskiejmowy śląskiej

Stare formy fleksyjne rzeczowników Stare formy fleksyjne rzeczowników i czasowników:i czasowników:

do lasa, do piwnice, robiłbychdo lasa, do piwnice, robiłbych

StaropolskiStaropolskie cechy e cechy mowy mowy śląskiejśląskiej

- Wyście prziszli mje łoboczyć, niy godejcie...- Wyście prziszli mje łoboczyć, niy godejcie...- Mamo, a kupiliście już…- Mamo, a kupiliście już…- Starko, zrobicie mi ta wodziónka?- Starko, zrobicie mi ta wodziónka?- Łoni mają zapalenie śledziony.- Bydom tacy dobrzy, panocku, dajom mi

cosik…

Staropolskie cechy Staropolskie cechy mowy śląskiejmowy śląskiej

„„Dwojenie” lub „trojenie” Dwojenie” lub „trojenie”

w zwracaniu się do osób w zwracaniu się do osób starszych i poważnych:starszych i poważnych:

Piękne archaizmy Piękne archaizmy językowe:językowe:

zdrzadło zdrzadło – lustro– lustro

cedzidko cedzidko – sitko– sitko

kiszka kiszka – kwaśne mleko– kwaśne mleko

kłopuk kłopuk – kapelusz– kapelusz

dęga dęga – tęcza– tęczastatek – naczyniebrusić - mleć

Piękne archaizmy Piękne archaizmy językowe:językowe:

błecha błecha – pchła– pchła

ćma, cima ćma, cima – ciemno– ciemno

ćmiel ćmiel – trzmiel– trzmiel

czuch czuch – węch– węch

zegroda zegroda – ogródek– ogródeknajduch – dziecko

niegrzeczne, albo nieślubne

Piękne Piękne archaizmy archaizmy językowe:językowe:

kapałka kapałka – – serwatkaserwatka

przać przać – kochać– kochać

gon gon – polowanie– polowanie

gipko gipko – szybko– szybko

ojko, oje ojko, oje – dyszel– dyszel

wodziónka wodziónka – zupa – zupa przygotowana głównie przygotowana głównie z wodyz wody

moczka moczka – nazwa – nazwa pochodzi od moczenia pochodzi od moczenia piernikapiernika

ścierka ścierka - zupa z ciastem - zupa z ciastem ścieranym na tarceścieranym na tarce

siymiyniotka siymiyniotka - potrawa - potrawa z siemieniaz siemienia

kołoczek kołoczek - mały kołocz- mały kołoczżyniaty żur żyniaty żur – żur – żur

„ożeniony „ożeniony z ziemniakami”z ziemniakami”

modro kapusta modro kapusta - - niebieska kapustaniebieska kapusta

Typowo śląskie Typowo śląskie nazwy potraw nazwy potraw są są słowotwórczo słowotwórczo przejrzyste: przejrzyste:

Ziemia Ziemia górnośląska górnośląska do 1922 roku do 1922 roku przez przez 601 lat 601 lat byłabyła pod pod obcym obcym panowaniepanowaniemm: Czechy, : Czechy, Austria, Austria, Prusy, Prusy, Niemcy…Niemcy…

Podstawowy Podstawowy zasób śląskiego zasób śląskiego słownictwa jest słownictwa jest polski.polski. Zapożyczenia Zapożyczenia niemieckie niemieckie (oraz czeskie, (oraz czeskie, francuskie…) francuskie…) pojawiają się pojawiają się w dziedzinach w dziedzinach związanych związanych z nowym z nowym budownictwem, budownictwem, rzemiosłem, rzemiosłem, administracją administracją i szkolnictwem.i szkolnictwem.

W polskim literackim języku mamy W polskim literackim języku mamy ponad 20 tys. zapożyczonych ponad 20 tys. zapożyczonych z innych języków słówek i wyrażeń.z innych języków słówek i wyrażeń.

Germanizmy Germanizmy w gwarze w gwarze górnośląskiej górnośląskiej są są przystosowaprzystosowane do ne do polskiego polskiego systemu systemu językowego.językowego.

klapsznita klapsznita – dwie – dwie kromki (Schnitte) kromki (Schnitte) klapnięte razemklapnięte razem Zapożyczenia Zapożyczenia

niemieckie są niemieckie są często często „okraszone” „okraszone” rodzimym rodzimym elementem.elementem.

Przyjmują odmianę Przyjmują odmianę i koniugację i koniugację według prawideł według prawideł gramatyki polskiej. gramatyki polskiej.

polonizacja polonizacja fonetyczna:fonetyczna:

bryle, fligier, bryle, fligier, hazielhaziel

spolszczony rodzaj spolszczony rodzaj żeński:żeński:

biksa, cygareta, biksa, cygareta, fana, glaca, fana, glaca,

grubagruba

zdrobnienia:zdrobnienia:

fanka, kryczka, fanka, kryczka, mycka, westkamycka, westka

Germanizmy Germanizmy „spolonizowane” „spolonizowane” przez Ślązakówprzez Ślązaków

polonizacja polonizacja morfologiczna:morfologiczna:melka, radiska, melka, radiska, ryczka, szychta, ryczka, szychta,

zicherkazicherkaspolszczony rodzaj spolszczony rodzaj

żeński:żeński:nudlówka, bania, nudlówka, bania, frela, hadra, terafrela, hadra, tera

spolszczony rodzaj spolszczony rodzaj męski:męski:baniorz, farorz, baniorz, farorz, grubiorz, karlus, grubiorz, karlus,

wandrus wandrus

Germanizmy Germanizmy „spolonizowane” „spolonizowane”

przez Ślązakówprzez Ślązaków

biglązko, larmo, biglązko, larmo, gryfny, gryfny,

interesantny, interesantny, kamratny, sztajfny, kamratny, sztajfny, szporowity, żymłaszporowity, żymła

zapożyczenia zapożyczenia czasownikowe czasownikowe z polonizującym z polonizującym sufiksem:sufiksem:

biglować, dekować, biglować, dekować, luftować, luftować,

szporować, szporować, sztrykować, sztrykować,

Germanizmy Germanizmy „spolonizowane” „spolonizowane”

przez Ślązakówprzez Ślązaków

To nie jest jakaś To nie jest jakaś zepsuta gwara, zepsuta gwara, lecz samo jądro lecz samo jądro i rdzeń polskiej i rdzeń polskiej mowy. mowy.

To język Rejów To język Rejów i i Kochanowskich!Kochanowskich!

profesor Aleksander Brprofesor Aleksander Brüücknerckner

Ilustracja: Ilustracja: Dialekty i gwary w PolsceDialekty i gwary w Polsce. "Geografia w Szkole" . "Geografia w Szkole" 2000 nr 2/3 s. 147- 148.2000 nr 2/3 s. 147- 148.

Wykorzystano Wykorzystano obrazyobrazy Ewalda Ewalda GawlikaGawlika z Galerii z Galerii Gawlikówka Gawlikówka z Katowicz Katowic - Giszowca - Giszowca

1.1. Bąk Stanisław: Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, s. Bąk Stanisław: Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, s. 435- 452.435- 452.

2.2. Dyrbuś Alfred: Czy germanizmy i czechizmy – szpecą naszą gwarę górnośląską? „Dzień” 20 Dyrbuś Alfred: Czy germanizmy i czechizmy – szpecą naszą gwarę górnośląską? „Dzień” 20 kwietnia 2001. kwietnia 2001.

3.3. Gwara śląska wczoraj i dziś. Katowice: Związek Górnośląski, 1992.Gwara śląska wczoraj i dziś. Katowice: Związek Górnośląski, 1992.

4.4. Kowalska Alina: Przeszłość i teraźniejszość dialektu śląskiego. Rozmawiał Marian Kisiel. „Śląsk” Kowalska Alina: Przeszłość i teraźniejszość dialektu śląskiego. Rozmawiał Marian Kisiel. „Śląsk” 1996 nr 5, 53.1996 nr 5, 53.

5.5. Ligoń Stanisław: Bery i bojki śląskie. Wyd. 3. Katowice: Śląsk, 1980. ISBN 83-216-0380-7.Ligoń Stanisław: Bery i bojki śląskie. Wyd. 3. Katowice: Śląsk, 1980. ISBN 83-216-0380-7.

6.6. Miodek Jan: Chwalę gwary. „Wiedza i Życie” 1994 nr 1, s. 56.Miodek Jan: Chwalę gwary. „Wiedza i Życie” 1994 nr 1, s. 56.

7.7. Miodek Jan: Fenomen śląskiej gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, 52.Miodek Jan: Fenomen śląskiej gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, 52.

8.8. Miodek Jan: Śląska ojczyzna polszczyzna. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna, 1991. Miodek Jan: Śląska ojczyzna polszczyzna. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna, 1991. ISBN 83-900122-3-5.ISBN 83-900122-3-5.

9.9. Miodek Jan: Śląska religijna ojczyzna polszczyzna. „Gość Niedzielny” 2000 nr 52-53.Miodek Jan: Śląska religijna ojczyzna polszczyzna. „Gość Niedzielny” 2000 nr 52-53.

10.10. Pyzik Zdzisław: O mowie śląskiej. W: Z tej ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1992. Pyzik Zdzisław: O mowie śląskiej. W: Z tej ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1992. Katowice: Księgarnia Świętego Jacka, 1991. s. 85- 89.Katowice: Księgarnia Świętego Jacka, 1991. s. 85- 89.

11.11. Rubin-Lorek Mirela: O niektórych wyrazach staropolskich w dialekcie śląskim. „Serce Rubin-Lorek Mirela: O niektórych wyrazach staropolskich w dialekcie śląskim. „Serce Ewangelii” 2002 nr 115 oraz 2003 nr 118.Ewangelii” 2002 nr 115 oraz 2003 nr 118.

12.12. Słownik gwary śląskiej. Wyd. 2 rozszerz. Katowice: Columb, 1996. ISBN 83-902845-1-0.Słownik gwary śląskiej. Wyd. 2 rozszerz. Katowice: Columb, 1996. ISBN 83-902845-1-0.

13.13. Szewczyk Wilhelm: W obronie gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 57.Szewczyk Wilhelm: W obronie gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 57.

14.14. Tambor Jolanta: Śląska gwara. Język szacowny i dowcipny. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 54- 55.Tambor Jolanta: Śląska gwara. Język szacowny i dowcipny. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 54- 55.

15.15. W obronie mowy śląskiej. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 56.W obronie mowy śląskiej. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 56.

Bibliografia:Bibliografia: