Halina Karaś (UW)Halina Karaś (UW)Gwary polskie. Stan Gwary polskie. Stan

współczesny. Gwara śląska współczesny. Gwara śląska dziś. dziś.

GwaraGwara ludowa to terytorialno-socjalna odmiana języka ludowa to terytorialno-socjalna odmiana języka ogólnonarodowego, jedna z odmian języka używana na wsi ogólnonarodowego, jedna z odmian języka używana na wsi (mowa wsi dziś jest zróżnicowana, to nie tylko gwara), (mowa wsi dziś jest zróżnicowana, to nie tylko gwara), różniąca się wymową, cechami gramatycznymi różniąca się wymową, cechami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od języka (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od języka ogólnego. ogólnego.

Dialekt ludowy a gwara ludowa.Dialekt ludowy a gwara ludowa. Gwary (dialekty) a odmiany regionalne polszczyzny.Gwary (dialekty) a odmiany regionalne polszczyzny.

Sytuacja współczesna polskich gwar ludowych Sytuacja współczesna polskich gwar ludowych

Cechy:Cechy:

Zanikanie gwar (zwłaszcza w Polsce centralnej).Zanikanie gwar (zwłaszcza w Polsce centralnej). Zmniejszanie się zakresu gwar ludowych (pod względem liczby Zmniejszanie się zakresu gwar ludowych (pod względem liczby

użytkowników, zwłaszcza pokoleniowo, cech gwarowych, użytkowników, zwłaszcza pokoleniowo, cech gwarowych, sytuacji komunikatywnych itp.), np. w Polsce przedwojennej sytuacji komunikatywnych itp.), np. w Polsce przedwojennej użytkownicy gwar stanowili 80%, w l. 80 XX w. – 25%.użytkownicy gwar stanowili 80%, w l. 80 XX w. – 25%.

Niski status i prestiż większości gwar (odległe miejsce w Niski status i prestiż większości gwar (odległe miejsce w hierarchii odmian polszczyzny), tylko niektóre (np. śląska, hierarchii odmian polszczyzny), tylko niektóre (np. śląska, podhalańska cieszą się znacznym prestiżem).podhalańska cieszą się znacznym prestiżem).

Zanik (lub unikanie) wielu cech gwarowych (w szczególności Zanik (lub unikanie) wielu cech gwarowych (w szczególności tych, które są uświadamiane sobie przez mówiących jako tych, które są uświadamiane sobie przez mówiących jako gwarowe).gwarowe).

Mieszanie się gwar i rozwój procesu integracji językowej Mieszanie się gwar i rozwój procesu integracji językowej (dominacja polszczyzny ogólnej). Czynniki społeczne (m.in. (dominacja polszczyzny ogólnej). Czynniki społeczne (m.in. zmiany statusu społecznego warstwy chłopskiej, migracja, zmiany statusu społecznego warstwy chłopskiej, migracja, wpływ języka mediów, szkolnictwa) warunkujące te procesy.wpływ języka mediów, szkolnictwa) warunkujące te procesy.

Powstawanie kodów mieszanych (elementy gwarowe i Powstawanie kodów mieszanych (elementy gwarowe i ogólnopolskieogólnopolskie). ).

Polszczyzna na wsi – stan współczesnyPolszczyzna na wsi – stan współczesny

Główne odmiany języka wsiGłówne odmiany języka wsi Gwary ludowe (z elementami Gwary ludowe (z elementami

ogólnopolskimi, zwłaszcza w zakresie ogólnopolskimi, zwłaszcza w zakresie słownictwa)słownictwa)

Kody mieszane (stopień „mieszaności” tych Kody mieszane (stopień „mieszaności” tych kodów różny)kodów różny)

Odmiany regionalne (tylko terytorialne, Odmiany regionalne (tylko terytorialne, obejmujące wszystkich użytkowników na obejmujące wszystkich użytkowników na danym terytorium, także inteligencję)danym terytorium, także inteligencję)

Polszczyzna ogólnaPolszczyzna ogólna

Uproszczona mapa gwar PolskiUproszczona mapa gwar Polski

Mapa gwar Polski wg S. UrbańczykaMapa gwar Polski wg S. Urbańczyka

Podział dialektów i gwar polskichPodział dialektów i gwar polskich

Kryteria podziału (dotychczas głównie fonetyczne – Kryteria podziału (dotychczas głównie fonetyczne – mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa, w małym stopniu mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa, w małym stopniu leksykalne).leksykalne).

Podział dialektów i gwar polskich (4 podstawowe dialekty – Podział dialektów i gwar polskich (4 podstawowe dialekty – małopolski, wielkopolski, mazowiecki, śląski, natomiast małopolski, wielkopolski, mazowiecki, śląski, natomiast kaszubszczyzna jest prawnie uznana za język regionalny).kaszubszczyzna jest prawnie uznana za język regionalny).

Mazurzenie – wymowa sp. dziąsłowych Mazurzenie – wymowa sp. dziąsłowych sz, ż, cz, dż sz, ż, cz, dż jakojako s, s, z, c, dz (copka, kosyk, zaba).z, c, dz (copka, kosyk, zaba).

Fonetyka międzywyrazowa: różnice wtedy, gdy drugi wyraz Fonetyka międzywyrazowa: różnice wtedy, gdy drugi wyraz zaczyna się od samogłoski lub spółgłoski sonornej, np. zaczyna się od samogłoski lub spółgłoski sonornej, np. wóz wóz Adama, wóz rusza, brat Adama, brat ruszaAdama, wóz rusza, brat Adama, brat rusza

Wielkopolska – brak mazurzenia, fonetyka udźwięczniającaWielkopolska – brak mazurzenia, fonetyka udźwięczniająca Małopolska – mazurzenie, fonetyka udźwięczniającaMałopolska – mazurzenie, fonetyka udźwięczniająca Mazowsze – mazurzenie, fonetyka ubezdźwięczniającaMazowsze – mazurzenie, fonetyka ubezdźwięczniająca Śląsk – zróżnicowany pod względem językowym; płn. – Śląsk – zróżnicowany pod względem językowym; płn. –

mazurzenie, płd. – brak mazurzenia, w części tzw. mazurzenie, płd. – brak mazurzenia, w części tzw. jabłonkowanie (sziakanie), fonetyka udźwięczniającajabłonkowanie (sziakanie), fonetyka udźwięczniająca

ŚląskŚląsk

Podstawa ukształtowania się – etniczno-językowe ugrupowanie plemion śląskich

Historia – wielowiekowy brak łączności z państwem polskim i językiem literackim oraz pozostałymi dialektami polskimi

Region dziś – dyskusje o śląskiej tożsamości i mowie śląskiej

Śląska tożsamość regionalna (etniczna) czy narodowa? Spis powszechny z r. 2002 – narodowość śląska (nieuznana) – 172 682 osób

Język czy dialekt? Spis powszechny z r. 2002 – język śląski nieuznany) – 56 426 osóbBrak podstaw do uznania mowy śląskiej za odrębny od polszczyzny język słowiański

Język czy dialekt śląski?Język czy dialekt śląski? Argumenty za dialektemArgumenty za dialektem System gramatyczny, fonetyczny i słownikowy – typowo polski. System gramatyczny, fonetyczny i słownikowy – typowo polski.

Stosunkowo liczne są germanizmy (wpływy niemieckie) jako Stosunkowo liczne są germanizmy (wpływy niemieckie) jako rezultat wielowiekowych kontaktów z różnymi odmianami języka rezultat wielowiekowych kontaktów z różnymi odmianami języka niemieckiego. Są to jednak głównie wpływy słownikowe, a jak niemieckiego. Są to jednak głównie wpływy słownikowe, a jak wiadomo, słownictwo jest tym podsystemem języka, które jest wiadomo, słownictwo jest tym podsystemem języka, które jest najbardziej otwarte na wpływy języków obcych (por. też liczne najbardziej otwarte na wpływy języków obcych (por. też liczne germanizmy w polszczyźnie ogólnej). Brak wpływu niemieckiego germanizmy w polszczyźnie ogólnej). Brak wpływu niemieckiego na fleksję, szczątkowy wpływ na składnię. Według dialektologów, na fleksję, szczątkowy wpływ na składnię. Według dialektologów, dialekt śląski posiada najmniej cech swoistych, tj. typowych tylko dialekt śląski posiada najmniej cech swoistych, tj. typowych tylko dla niego. Wiele cech odczuwanych dziś jako śląskie (np. wymowa dla niego. Wiele cech odczuwanych dziś jako śląskie (np. wymowa typu typu godo, syr, krziwy, widza ta krowa, godo, syr, krziwy, widza ta krowa, formy fleksyjne typu formy fleksyjne typu robiłech, robilichmyrobiłech, robilichmy) występuje w innych gwarach polskich. ) występuje w innych gwarach polskich.

Argumenty za językiemArgumenty za językiem Argumentów ściśle językowych w zasadzie nie ma. Podawane są Argumentów ściśle językowych w zasadzie nie ma. Podawane są

natomiast argumenty pozajęzykowe, przede wszystkim poczucie natomiast argumenty pozajęzykowe, przede wszystkim poczucie odrębności etnoregionalnej. Władysław Lubaś w artykule „Czy odrębności etnoregionalnej. Władysław Lubaś w artykule „Czy powstanie śląski jezyk literacki?” stwierdza: „Ślązacy, inaczej niż powstanie śląski jezyk literacki?” stwierdza: „Ślązacy, inaczej niż Kaszubi, są zróżnicowani regionalnie (Cieszyniacy, Górnoślązacy, Kaszubi, są zróżnicowani regionalnie (Cieszyniacy, Górnoślązacy, Opolanie) i narodowościowo. Nie stworzyli też znaczącego Opolanie) i narodowościowo. Nie stworzyli też znaczącego piśmiennictwa w dialekcie śląskim. Niemniej jednak jako grupa piśmiennictwa w dialekcie śląskim. Niemniej jednak jako grupa etnoregionalna o wyraźnie odrębnej kulturze pogranicza mogą sę etnoregionalna o wyraźnie odrębnej kulturze pogranicza mogą sę w niedługim czasie upomnieć o podniesienie swego dialektu do w niedługim czasie upomnieć o podniesienie swego dialektu do rangi języka literackiego, korzystając z praw przysługujących im z rangi języka literackiego, korzystając z praw przysługujących im z racji naszej przynależności do Unii Europejskiej”. racji naszej przynależności do Unii Europejskiej”.

Wybrane cechy gwarowe śląskieWybrane cechy gwarowe śląskie Dialekt śląski – bardzo zróżnicowany, jako całość niewiele ma cech swoistych Dialekt śląski – bardzo zróżnicowany, jako całość niewiele ma cech swoistych

wyłącznie dla siebie (występują także w innych dialektach).wyłącznie dla siebie (występują także w innych dialektach). Podziały: Śląsk północny, środkowy i południowy (lub według nazw geograficznych: Podziały: Śląsk północny, środkowy i południowy (lub według nazw geograficznych:

Śląsk Cieszyński, Górny Śląsk, Śląsk Opolski)Śląsk Cieszyński, Górny Śląsk, Śląsk Opolski) Mazurzenie – tylko Śląsk płn., płd. i środk. – brak mazurzenia, w części płd. – Mazurzenie – tylko Śląsk płn., płd. i środk. – brak mazurzenia, w części płd. –

jabłonkowanie (jabłonkowanie (sziary, sziano, cziarnysziary, sziano, cziarny)) Płn. – skłonność do dyftongicznej wymowy samogłosek, np. a > ał, oł (Płn. – skłonność do dyftongicznej wymowy samogłosek, np. a > ał, oł (sałt, sołtsałt, sołt), ),

pozostałe części – silne ścieśnienia sam., stąd a ścieśnione (nie każde) > o (np. pozostałe części – silne ścieśnienia sam., stąd a ścieśnione (nie każde) > o (np. trowa, ptoktrowa, ptok))

Zróżnicowana wymowa sam. nosowych – sam. ę – często szeroka wymowa (Zróżnicowana wymowa sam. nosowych – sam. ę – często szeroka wymowa (cząsto, cząsto, miąso, widząmiąso, widzą), stąd w wygłosie po odnosowieniu w Katowickiem typ wymowy ), stąd w wygłosie po odnosowieniu w Katowickiem typ wymowy widza widza ta krowa (dzioucha). ta krowa (dzioucha). Może też być wymowa wąska i rozłożona – płn. wsch. część (np. Może też być wymowa wąska i rozłożona – płn. wsch. część (np. zymby, piynta, idum, drugumzymby, piynta, idum, drugum).).

Wąska wymowa grupy eN (Wąska wymowa grupy eN (tyn, jedyntyn, jedyn)) Końc. 1 os. lp. cz. przesz. –ech (Końc. 1 os. lp. cz. przesz. –ech (nosiłech, nosiłachnosiłech, nosiłach) i 1 os. lmn. czasu przesz. –chmy ) i 1 os. lmn. czasu przesz. –chmy

((nosilichmy, niosłychmynosilichmy, niosłychmy)) Konstrukcja składniowa zapożyczona z niem. – widzieć + biernik rzecz. + Konstrukcja składniowa zapożyczona z niem. – widzieć + biernik rzecz. +

bezokolicznik (bezokolicznik (Ślązocy widzóm pjynióndze na ulicy leżeć, a je niy podnoszómŚlązocy widzóm pjynióndze na ulicy leżeć, a je niy podnoszóm)) Przyrostek Przyrostek –ok–ok (<-ak), np. (<-ak), np. głupielokgłupielok (niy rób mje za głupjeloka), (niy rób mje za głupjeloka), spodnioki spodnioki ‘kalesony’, ‘kalesony’,

hotelok hotelok ‘mieszkaniec hotelu’.‘mieszkaniec hotelu’. Wpływy czeskie w części płd. (np. dźwięczne h – Wpływy czeskie w części płd. (np. dźwięczne h – hrubyhruby, przedniojęzykowo-zębowe ł, , przedniojęzykowo-zębowe ł,

zapożyczenia leksykalne (zapożyczenia leksykalne (kładziwkokładziwko ‘młotek’, ‘młotek’, hawierzhawierz ‘górnik’, ‘górnik’, hladać hladać ‘szukać’).‘szukać’). Silne wpływy niemieckie uwarunkowane czynnikami historycznymi np. Silne wpływy niemieckie uwarunkowane czynnikami historycznymi np. śtrykować śtrykować

‘robić na drutach’, ‘robić na drutach’, wuszt wuszt ‘kiełbasa’, ‘kiełbasa’, klopsztanga klopsztanga ‘trzepak do dywanów’, ‘trzepak do dywanów’, luftować luftować ‘wietrzyć’, ‘wietrzyć’, bryle bryle ‘okulary’.‘okulary’.

Słownictwo śląskie Słownictwo śląskie

Wyrazy niemające odpowiedników jednowyrazowych w Wyrazy niemające odpowiedników jednowyrazowych w języku ogólnopolskim, np. języku ogólnopolskim, np. sebuć się sebuć się ‘zdjąć obuwie’, ‘zdjąć obuwie’, szporobliwyszporobliwy ‘oszczędzający pieniądze’, ‘oszczędzający pieniądze’, szanobliwyszanobliwy ‘oszczędzający rzeczy’.‘oszczędzający rzeczy’.

Wyrazy różniące się tylko znaczeniem, np. sam – tutaj, Wyrazy różniące się tylko znaczeniem, np. sam – tutaj, cham – skąpiec, synek – chłopiec, tyrać – spieszyć się.cham – skąpiec, synek – chłopiec, tyrać – spieszyć się.

Wyrazy mające inne odpowiedniki jednowyrazowe w Wyrazy mające inne odpowiedniki jednowyrazowe w polszczyźnie ogólnej, np. nazyw potraw (jajecznica – gw. polszczyźnie ogólnej, np. nazyw potraw (jajecznica – gw. smażonka, wajecznica, jajówasmażonka, wajecznica, jajówa, pączki – , pączki – kreplekreple), nazwy ), nazwy kolorów (jasnoniebieski – kolorów (jasnoniebieski – światłyświatły), nazwy cech czynności ), nazwy cech czynności (szybko – gw. d(szybko – gw. drap, drapko, gibko, wartkorap, drapko, gibko, wartko), czasowniki ), czasowniki nazywające mówienie (nazywające mówienie (łozprawiać łozprawiać ‘opowiadać’,‘opowiadać’, berać berać ‘gawędzić’, ‘gawędzić’, klycić klycić ‘mówić długo i nudnie’, ‘mówić długo i nudnie’, fanzolić fanzolić ‘mówić ‘mówić niedorzecznie’, niedorzecznie’, faflać faflać ‘mówić niewyraźnie’.‘mówić niewyraźnie’.

Przykłady wypowiedzi śląskichPrzykłady wypowiedzi śląskich(za: A. Skudrzykowa, J. Tambor, K.Urban, O. Wolińska, (za: A. Skudrzykowa, J. Tambor, K.Urban, O. Wolińska, Gwara śląska Gwara śląska

– świadectwo kultury, narzędzie komunikacji, – świadectwo kultury, narzędzie komunikacji, Katowice 2001)Katowice 2001)

Opozycja „swój” – „obcy” (hanysy – gorole – Opozycja „swój” – „obcy” (hanysy – gorole – zagłębioki; pnioki – krzoki – ptoki)zagłębioki; pnioki – krzoki – ptoki)

Jag mój mąż, że rodzice nie-Ślązacy, a ón urodzony na Śląsku to jest Jag mój mąż, że rodzice nie-Ślązacy, a ón urodzony na Śląsku to jest tzw. krojcok.tzw. krojcok.

Tamte były nieślunskie, niy stund, gorole, normalne gorole byli.Tamte były nieślunskie, niy stund, gorole, normalne gorole byli. Godo, babcia patrz, szlag mje trefi, bo ty bjeresz gorolów do chałupyGodo, babcia patrz, szlag mje trefi, bo ty bjeresz gorolów do chałupy No teroz się szarpjó, że ten jez gorol, a ten jes Ślązok.No teroz się szarpjó, że ten jez gorol, a ten jes Ślązok. Żeź jez gorol, to niy mosz prawa wstympu do mojygo mjyszkanioŻeź jez gorol, to niy mosz prawa wstympu do mojygo mjyszkanio Oni nas hanysy, a my gorole.Oni nas hanysy, a my gorole. Niykiedy jes jedyn gorol lepszy niż dziysiyńciu Ślązoków.Niykiedy jes jedyn gorol lepszy niż dziysiyńciu Ślązoków. O gwarze śląskiejO gwarze śląskiej To jez rejón, w którym ta gwara była od lat i tak powinno być, a że To jez rejón, w którym ta gwara była od lat i tak powinno być, a że

niktórzi się dostosowujo do noz, a niektórzi njy, właściwie my sóm u niktórzi się dostosowujo do noz, a niektórzi njy, właściwie my sóm u siebie, a ci przijechali do nos.siebie, a ci przijechali do nos.

Jeżeli się jest Ślązokiem, to się ma korzenie tutej, a korzenie już na Jeżeli się jest Ślązokiem, to się ma korzenie tutej, a korzenie już na pewno znajo gware.pewno znajo gware.

My na przerwie z dziołchami godali po śląsku, a dzwónek i myk My na przerwie z dziołchami godali po śląsku, a dzwónek i myk wszyscy zaczynają godać , starają się po polsku.wszyscy zaczynają godać , starają się po polsku.

W doma my godomy po ślunsku. Polska jez jedna, a gwarów wjyncy, W doma my godomy po ślunsku. Polska jez jedna, a gwarów wjyncy, ja uważam, że kożdy region niy powinien się wstydzić swoji gwary.ja uważam, że kożdy region niy powinien się wstydzić swoji gwary.