1

GEOGRAFIA

Klasa 6

Rok szkolny 2016-2017

SEMESTR 1

2

Wyzwania społeczne i gospodarcze Polski

Bezrobocie w Polsce

STOPA BEZROBOCIA W %

8,2

LISTOPAD 2016

Bezrobocie i poszukiwanie pracy

Bezrobocie to zjawisko społeczne, polegające na tym, że część ludzi zdolnych

do pracy, i pragnących ją podjąć, nie znajduje zatrudnienia.

Jest to z pewnością jeden z ważniejszych problemów ostatnich lat. Zdaniem

analityków obecna sytuacja na rynku pracy wygląda lepiej niż kilka lat temu.

Bezrobocie w skali kraju osiąga wskaźnik 8,2 %, i wykazuje tendencję spadkową.

Zwiększa się również poczucie bezpieczeństwa osób pracujących – prawie 70% nie

obawia się utraty pracy w najbliższym czasie.

Nadal prawie 40% ogólnej liczby bezrobotnych mieszka na wsi.

Najwyższa stopa bezrobocia odnotowana jest w województwach: warmińsko –

mazurskim, zachodniopomorskim, lubelskim, kujawsko – pomorskim, świętokrzyskim

i podkarpackim.. Najniższą stopą bezrobocia charakteryzują się województwa:

wielkopolskie, mazowieckie, śląskie i małopolskie.

3

Sytuacja na rynku pracy powoduje, że coraz więcej ludzi poszukuje jej poza miejscem

zamieszkania. Przykładem tego może być masowa emigracja Polaków w celach

zarobkowych, do krajów Unii Europejskiej po 2000 roku.

Zjawisko migracji w celach zarobkowych niesie zarówno pozytywne, jak i negatywne

skutki. W poszukiwaniu pracy Polacy stali się jednym z bardziej dynamicznych i

mobilnych narodów europejskich. Codziennością staje się sytuacja, kiedy do pracy

dojeżdża się kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt kilometrów. Nikogo nie dziwi już,

że ktoś mieszkający w Łodzi codziennie rano zajmuje miejsce w pociągu jadącym do

Warszawy. Bardzo często można spotkać ludzi, którzy mieszkają w mniejszych

miejscowościach, ale pracują w dużych miastach i tam spędzają roboczy tydzień,

wracając do domu tylko na weekendy.

Zmianom w ostatnich latach uległa także struktura bezrobocia. W mniejszym stopniu

bezrobocie dotyka pracowników fizycznych czy niższego szczebla, lecz rozkłada się

bardziej równomiernie i dosięga także wysokiej klasy specjalistów.

Dużego znaczenia na rynku pracy nabrały firmy zajmujące się poszukiwaniem

odpowiednich kandydatów na różne stanowiska. Firmy takie funkcjonują głównie dzięki

zleceniom, jakie przyjmują od większych firm i organizacji. Aby przyszły pracownik

mógł podjąć pracę na wyższym stanowisku, musi przejść liczne rozmowy oraz testy.

Taka sytuacja powoduje, że wiele osób, wśród których przeważają ludzie starsi, nie

podejmuje pracy, ponieważ nie orientuje się w całej procedurze rekrutacyjnej.

4

Przyczyny bezrobocia:

likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa,

zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi,

ograniczanie produkcji,

brak informacji o miejscach pracy,

brak mobilności,

przeniesienie zakładu do innego rejonu,

niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników,

zmiany w technologii,

wysokie obciążenia fiskalne,

Skutki bezrobocia:

niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki,

znaczne koszty materialne związane z utrzymaniem bezrobotnych oraz służb,

zajmujących się ich problemami i obsługą,

spadek dochodów rodzin, rozszerzenie się społecznych kręgów ubóstwa

degradacja psychiczna i moralna osób pozostających bez pracy (poczucie

beznadziejności, pesymizm, uczucie społecznej bezużyteczności),

zjawiska patologii społecznej - alkoholizm, narkomania, przestępczość itd.,

utrata kwalifikacji, emigracja,

Film o bezrobociu:

https://www.youtube.com/watch?v=HZBLXndtlK8&spfreload=10

Wzrost gospodarczy

Wzrost gospodarczy- to powiększenie się zdolności danego społeczeństwa do

produkcji dóbr i usług zaspokajających ludzkie potrzeby.

Powszechnie przyjętą miarą wzrostu gospodarczego jest przyrost realnego

produktu krajowego brutto (PKB), często uzupełniane przez podanie PKB

przypadającego na jednego mieszkańca (PKB per capita)

PKB opisuje wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w

określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu jednego roku).

5

Co pobudza wzrost i rozwój

gospodarczy?

Co hamuje wzrost i rozwój

gospodarczy?

Wysoki stopień wolności gospodarczej Wojna

Niewielka ingerencja państwa w

gospodarkę

Niestabilna sytuacja polityczna

Niskie podatki Zamknięcie granic

inwestycje Ograniczona wymiana handlowa

Postęp techniczny ideologie

Niskie zarobki

Łatwy handel, eksport Wysokie bezrobocie

Stabilność sytuacji Wysokie podatki

Wysokie wykształcenie Niejasne prawo, przepisy

Popyt konsumpcyjny

Dobre położenie geopolityczne

Dobra infrastruktura

Znajomość języków

Sprawna komunikacja

Sprawne sądownictwo

Film o podstawowych pojęciach ekonomicznych:

https://www.youtube.com/watch?v=aA3cd7q9Cno&spfreload=10

Przemiany Polski

Polska należy do tej kategorii krajów, które z początkiem lad 90. musiały się

zmierzyć z ogromnym wyzwaniem – transformacją z systemu centralnie

planowanego w kierunku gospodarki wolnorynkowej. Był to proces długotrwały

i trudny, którego sukces okupiony był wieloma problemami pracowników,

zwolnieniami tysięcy ludzi i całkowitą przebudową gospodarczą kraju.

Polska przed i po 1989 r.

6

7

Co przyniosły ze sobą zmiany?

8

1. Zmiany na lepsze:

2. swoboda podróżowania

3. wolność– ogólnie, swobody obywatelskie, a także wolność gospodarcza,

wolność słowa, wolność polityczna

4. Poprawa zaopatrzenia sklepów

5. ogólny wzrost stopy życiowej

6. wprowadzenie wolnego rynku

7. Zmiany na gorsze

8. Większe bezrobocie

9. Wyższe koszty utrzymania

10. Ubożenie społeczeństwa

11. Nieopłacalność produkcji rolnej

12. Upadek i likwidacja wielu zakładów przemysłowych

13. Zamknięcie zakładów o przestarzałych technologiach

Zanieczyszczenie środowiska w Polsce

Zanieczyszczenie środowiska — stan środowiska wynikający z wprowadzania

do powietrza, wody lub gruntu, substancji stałych, ciekłych lub gazowych lub

energii w takich ilościach i takim składzie, że może to ujemnie wpływać na

zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne

niekorzystne zmiany, np. korozję metali

Rodzaje zanieczyszczeń:

9

powietrza

wody

gleby

hałasem

światłem

Zanieczyszczenie powietrza

Zanieczyszczenie powietrza – na skutek spalania różnych substancji ( np.

benzyny w samochodach, węgla w elektrowniach) , przedostają się do powietrza

gazy i pyły szkodliwe dla ludzi i innych organizmów.

Szczególnie duże zanieczyszczenie powietrza występuje w dużych miastach.

Smog – jest to mgła zawierająca szkodliwe gazy i pyły, która utrzymuje się nad

niektórymi miastami, szczególnie położonymi w zagłębieniach

Kwaśne opady –część gazów, które powstają w wyniku spalania, trafia do atmosfery,

gdzie łączy się z wodą zawartą w chmurach i tworzy szkodliwe substancje nazywane

kwaśnymi opadami, które przedostają się na ziemię z deszczem lub śniegiem.

10

Zanieczyszczenie gleby

Zanieczyszczenie gleby – dochodzi do niego poprzez dostanie się do gleby

szkodliwych opadów, produkowanych w gospodarstwach domowych i

zakładach przemysłowych. Do gleby dostają się np. środki używane w

rolnictwie, sól służąca w zimie do posypywania jezdni, kwaśne deszcze..

11

Zanieczyszczenie wody

Zanieczyszczenie wody – wody rzek, jezior, mórz są zanieczyszczone ściekami,

powstającymi w zakładach przemysłowych i naszych domach. Ponad to deszcze

zmywają z pól uprawnych nawozy oraz środki ochrony roślin, które są również

szkodliwe dla środowiska , i dalej z wodami podziemnymi trafiają one do

strumieni, skąd zanieczyszczona woda trafia do morza.

12

Przeciwdziałanie zanieczyszczeniom:

Działania, które należy podjąć by przeciwdziałać zanieczyszczeniom środowiska

naturalnego:

1. recykling

2. zmniejszenie emisji dwutlenku węgla czy pyłów do atmosfery,

3. ograniczenie wydobycia paliw kopalnych,

4. promowanie zielonej gospodarki, w tym sektora odnawialnych źródeł energii

(elektrownia słoneczna, elektrownia wiatrowa itp.),

5. produkcja towarów nadających się do powtórnego użytku

13

MNIEJSZOŚCI NARODOWE W POLSCE

Mniejszość narodowa – grupa ludzi zamieszkująca obszar danego państwa,

odróżniająca się od większości społeczeństwa językiem, kulturą, pochodzeniem

etnicznym bądź religią.

Mniejszość narodowa w odróżnieniu od mniejszości etnicznej posiada lub

posiadała własne państwo.

Mniejszości narodowe i etniczne stanowią w Polsce kilka procent ludności kraju. RP

należy do tych państw europejskich, które mają ich najniższy odsetek.

Występowanie mniejszości narodowych w Polsce:

14

Niemcy (woj. opolskie, śląskie, dolnośląskie),

Białorusini (woj. podlaskie – okolice Bielska Podlaskiego i Hajnówki),

Ukraińcy (woj. pomorskie, zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie,

podkarpackie),

Litwini (okolice Suwałk) - jedyna mniejszość w Polsce prowadząca nauczanie prawie

wszystkich przedmiotów w języku ojczystym,

Czesi i Słowacy przy południowych granicach,

Rosjanie (Białystok, Mazury, Suwalszczyzna),

Żydzi (w dużych miastach),

Ormianie (wzdłuż południowej i wschodniej granicy oraz w Gdańsku i w Warszawie),

Łemkowie (region Karpat Wschodnich),

Romowie (miasta: Warszawa, Poznań, Wrocław, Łódź, Gdańsk, Kraków), dawniej

prowadzili wędrowny tryb życia,

Tatarzy (Białystok i teren przygraniczny), od XIV wieku zamieszkiwali teren Księstwa

Litewskiego,

Chińczycy, Wietnamczycy (duże miasta) XX, XXI wiek, prowadzą handel,

15

Sytuacja przed II wojną światową

Osoby należące do mniejszości narodowych stanowiły wtedy aż 32% wszystkich

obywateli Polski. W II RP wśród mniejszości narodowych najliczniejsi byli

Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy. W dalszej kolejności także Łemkowie,

Romowie (Cyganie), Słowacy i Litwini.

Po II wojnie światowej – okresie Holokaustu – drastycznie zmalała liczba

polskich Żydów. W 1968 roku nastąpiła masowa emigracja ludności żydowskiej.

Ponadto w wyniku zmian geopolitycznych poza granicami Polski znalazła się

większość Niemców oraz duża grupa ludności litewskiej, ukraińskiej i

białoruskiej.

16

Trzeba wiedzieć, że przed 1989 rokiem władze państwowe dążyły do ukształtowania

społeczeństwa o jednolitych poglądach polityczno-moralnych. Mniejszości narodowe

miały w związku z tym znacznie ograniczone prawa (np. do krzewienia własnej

kultury), gdyż stanowiły istotne zagrożenie dla “ogólnonarodowej jedności społecznej”.

Obecnie takich dążeń oraz wynikających z nich ograniczeń już nie ma

i przedstawiciele różnych nacji mogą pełnoprawnie uczestniczyć w życiu naszego

kraju, zachowując własną tożsamość narodową. Na przykład wzdłuż wschodniej

granicy języki litewski, białoruski czy ukraiński funkcjonują w wielu szkołach, gazetach,

czasopismach oraz programach radiowych i telewizyjnych; w niektórych gminach

Opolszczyzny język niemiecki stał się równorzędny z językiem polskim, a mniejszość

niemiecka od kilkunastu lat ma swoich przedstawicieli w polskim parlamencie.

Prawa mniejszości narodowych:

Do podstawowych praw mniejszości narodowych, gwarantowanych prawem polskim

należą:

zakaz dyskryminacji oraz istnienia organizacji, których program lub działalność

zakłada albo dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową;

wolność zachowania i rozwoju własnego języka;

wolność zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury;

17

prawo do nauki języka i w języku mniejszości;

prawo do nieskrępowanej możliwości praktyk religijnych;

prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych oraz takich, których

celem jest ochrona tożsamości religijnej;

prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących własnej tożsamości

narodowej;

preferencje wyborcze dla komitetów wyborczych organizacji mniejszości.

Prawo do rozwoju własnej kultury, zachowania obyczajów i tradycji, zachowania,

rozwoju i nauki własnego języka, również nauki w swoim języku,

Prawo do swobody praktyk religijnych, tworzenia własnych instytucji kulturalnych i

edukacyjnych, komitetów wyborczych,

Ustawowy zakaz dyskryminacji,

ETNICZNA POLSKA – KASZUBI I GÓRALE

Grupy etniczne (wspólnota z jednego regionu o poczuciu silnej więzi,

posiadająca własną historię, kulturę, dialekt, tradycje, folklor),

Podhalanie – górale zamieszkujący Kotlinę Podhalańską, w XIX w. Region

rozsławili artyści; znany strój góralski, styl zakopiański w budownictwie,

muzyka, rzemiosło i gwara, Kazimierz Przerwa-Tetmajer - Na skalnym Podhalu,

oscypki,

Kaszubi – Pojezierze Pomorskie i Pobrzeże Gdańskie, stroje, bogata tradycja

śpiewacza i własne oryginalne nuty, alfabet, szkoły z nauczaniem w języku

kaszubskim (matura),

18

Kultura góralska

Z uwagi na położone region Podhala nigdy nie był obszarem, który zachęcał do

osadnictwa. Mikroklimat, duże amplitudy terenu, bezpośrednie sąsiedztwo Tatr oraz

mało urodzajne i trudne w uprawie gleby powodowały, że głód w tym rejonie był

zjawiskiem dość częstym. To co dzisiaj jest postrzegane jako atrakcja turystyczna lub

uzdrowiskowa, przez wiele wieków były barierą w zasiedlaniu tych terenów. To mogło

również spowodować, że dzisiejsi górale podhalańscy mają gorące serce, ale są też

ludźmi twardymi w obyciu.

POCZĄTKI OSADNICTWA

Pierwsi osadnicy przybyli na Podhale w XII wieku z Małopolski a na początku powstała

w tym rejonie pierwsza parafia w Ludźmierzu. W początkowym okresie Podhale było

zderzeniem dwóch kultur, z jednej strony napływała tutaj, w części północnej, ludność

niemiecka. Natomiast do południowej części zaczęli napływać w XIV wieku pasterze

wołoscy. Mimo niewielkiej ich liczby dotarły tu ich zwyczaje związane z pasterstwem

migracyjnym co miało ogromne znaczenie dla późniejszej specyfiki i folkloru Podhala.

19

FOLKLOR

Najbardziej rozpoznawalnym elementem folkloru góralskiego jest z pewnością wypas

owiec i związane z tym produkcja żywności. Tak, tak oscypki są tego najlepszym

przykładem (no może nie te z krowiego mleka). Nieodłącznym elementem folkloru jest

też gwara, pieśni i taniec oraz stroje ludowe. Jest też inny wymiar kultury góralskiej,

najlepiej tutaj przytoczyć słowa ks. Józefa Tischnera – „kultura góralska jest wielka nie

przez to, że jest góralska, ale przez to (…), że z niej promienieje prawda, prawda o

człowieku, o jego miłości, o jego wierze, o jego nadziei”.

RZEMIOSŁO

Nieodłącznie z folklorem i kulturą góralską rozwijało się na Podhalu rzemiosło. Było

ono związane z codziennym życiem na wsi i potrzebami gospodarstwa. U górali miało

ono głównie charakter rodzinny, każdy z jej członków pracował zgodnie z

możliwościami na wspólne dobro. Historycznie znajdziemy tu tradycyjny podział ról,

kobiety zajmowały się gotowaniem, szyciem a mężczyźni obróbką drewna,

szewstwem czy pracami rymarskimi.

Dzięki bliskim związkom rodzinnym wiele umiejętności przechodziło z pokolenia na

pokolenie. To powodowało, że górale stawali się coraz lepszymi specjalistami w

danych dziedzinach. Równocześnie z rozwojem umiejętności rozwijały się warsztaty i

narzędzia dzięki czemu wytwory pracy były coraz bardziej doskonałe. Równolegle do

praktycznych wytworów rękodzielniczych rozwijała się sztuka i dziedzictwo kulturowe

regionu. Głównie uwidaczniało się to w aspekcie sakralnym z powodu głębokiej wiary

górali.

20

POPULARNOŚĆ PODHALA

Do XIX wieku Podhale nie było specjalnie popularnym miejscem, dopiero w latach 30

zaczęli je odwiedzać artyści. Wielkim propagatorem Zakopanego i Podhala był Tytus

Chałubiński. Wielu artystów przybywało tutaj w poszukiwaniu inspiracji zachwyconych

malowniczymi górami. Część z nich osiedlała się tutaj i tworzyła, tak jak Stanisław

Witkiewicz – twórca STYLU ZAKOPIAŃSKIEGO, projektant wielu pięknych,

drewnianych budowli w Zakopanem. Spod jego ręki wyszły min. KAPLICA NA

JASZCZURÓWCE czy willa Koliba (obecnie filia Muzeum Tatrzańskiego). Poniżej

inne ciekawe miejsca związane z kulturą podhalańską.

MUZEUM NA HARENDZIE

W dzisiejszych czasach pozostałością po mieszkających w Zakopanem artystach są

liczne muzea im poświecone. Watro tu wymienić mieszczące się NA HARENDZIE

MUZEUM JANA KASPROWICZA, w którym obejrzeć można liczne pamiątki po

poecie. Zaś miejscem upamiętniające twórczość i życie Stanisława Witkiewicza jest

willa Koliba, gdzie ma swą siedzibę Muzeum Stylu Zakopiańskiego. Obejrzeć w nim

można eksponaty etnograficzne, instrumenty muzyczne i sprzęty użytku codziennego

zaprojektowane przez Witkiewicza.

21

WILLA ATMA

Jednym z ważniejszych muzeów w Zakopanem jest mieszczące się W WILLI ATMA

NA KOZIŃCU MUZEUM KAROLA SZYMANOWSKIEGO. Willę wybudowano w 1895

roku, a muzeum udostępniono zwiedzającym w 1976 roku. Fundusze na ten cel zebrał

Jerzy Waldorff. W muzeum zobaczyć można liczne pamiątki po artyście oraz

posłuchać jego dzieł. Dodatkowo w muzeum regularnie odbywają się liczne koncerty

muzyki klasycznej z udziałem wybitnych muzyków z kraju i zagranicy. Zakopane może

się również poszczycić własnych teatrem.

TEATR I GALERIE

22

Mowa tu o TEATRZE IM. WITKACEGO, który gromadzi na swych spektaklach licznych

widzów. Teatr słynie z nowatorskich realizacji dzieł słynnych dramaturgów takich jak

Dostojewski Szekspir, Witkacy, czy Gombrowicz. Zakopane znane jest również z

licznych galerii. Najbardziej znane wśród nich są Miejska Galeria Sztuki, Galeria Sztuki

Współczesnej, GALERIA WŁADYSŁAWA HASIORA i Galeria Sztuki im Kulczyckich.

Obejrzeć w nich można rzeźby, obrazy malowane na szkle i inne dzieła słynnych

zakopiańskich artystów.

Obecnie Podhale popularne jest głównie wśród turystów, którzy przyjeżdżają tutaj

wędrować po górach czy zimą jeździć na nartach. Kultura góralska zmieniła się i ma

raczej związek z komercją niż z kulturą i sztuką góralską. Zachowały się jednak

miejsca, gdzie można spotkać górali, którzy zgodnie z tradycją produkują oscypki czy

zajmują się rzemiosłem tworząc oryginalne przedmioty związane z tutejszą kulturą.

Polskie góry to miejsce, które na tle innych regionów etnograficznych, wyróżnia się

stałym kultywowaniem folkloru. Nie jest to folklor wyuczony i sztucznie

podtrzymywany, lecz w naturalny sposób przekazywane kolejnym pokoleniom. Co

więcej folklor góralski jest kultywowany na co dzień, nie tak jak w przypadku innych

regionów, gdzie folklor jest jedynie „odkurzany” na święta i uroczystości. W Polsce

Górali dzieli się na kilka grup, różnice pomiędzy tymi grupami możemy dostrzec w

strojach ludowych oraz w gwarze. Największym centrum folkloru góralskiego jest

Zakopane. Odwiedzając to miasto, na każdym kroku możemy spotkać takie

elementy folkloru jak: stroje, gwara i kuchnia.

Stroje góralskie – stroje spiskie, orawskie, podhalańskie

Każda grupa górali może poszczycić się własnym strojem ludowym. Obecnie

najbardziej znanym strojem góralskim jest strój podhalański. Wśród licznie

zachowanych strojów mamy również strój Górali Żywieckich czy strój Górali Beskidu

Śląskiego. Mniej znane są stroje Spiskie czy strój Orawski. To właśnie mnogość

strojów góralskich, najlepiej odzwierciedla bogactwo folkloru góralskiego.

23

Gwara góralska – język góralski używany na co dzień

Gwara góralska jest bardzo specyficzna, wyróżnia się połączeniem dialektu polskiego

i naleciałości słowackich i bałkańskich. Gwara ta charakteryzuje się akcentowaniem

pierwszej sylaby oraz wymawianiem głosek cz, sz, ż, ch jako c, s , z, k. Zachowanie

archaizmów staropolskich w gwarze góralskiej oraz w mowie potocznej, może

doprowadzić do ciekawej sytuacji. Rozmówca nieznający tego języka i słuchający

rdzennego górala, może odnieść wrażenie, że rozmawia z obcokrajowcem.

Taniec góralski – zbójnicki, krzesany, drobny

Tradycje tańców góralskich, wywodzą się w dużej mierze ze zwyczajów pasterzy

wołoskich. Dlatego tańce góralskie to przede wszystkim tańce męskie, które mają na

celu pokazanie siły i zręczności tancerzy. W trakcie wykonywania tańca, Góral miał za

zadanie okazać swoje umiejętności i tym samym olśnić partnerkę. Specyfikacja tańców

góralskich, sprawiła, że rola kobiety w tańcach jest niewielka często dekoracyjna.

Głównymi tancerzami są mężczyźni, co mocno uwidacznia się w trakcie tańczenia

zbójnickiego.

24

Muzyka góralska – pryma, sekunda, basy

Kapela góralska składała się głownie z czterech grajków. Najważniejszym z nich był

tzw. pryma. Jako prowadzący miał za zadanie dobór muzyki, którą następnie odgrywał

na skrzypcach. Sekunda są to drugie skrzypce, muzyk grający sekundę miał za

zadanie uzupełnić lukę powstającą pomiędzy prymą a basami. Dla wygody skrzypek

opierał skrzypce o klatkę lub bark, co ułatwiało mu grą na niższych strunach. Basy z

budowy podobne są do małego kontrabasu. Według muzyków góralskich jest to

instrument na którym najłatwiej jest się nauczyć grać.

Kuchnia góralska – oscypek, kwaśnica, golonka

Tradycyjna kuchnia góralska to przede wszystkim niepowtarzalny smak, który nie

zmienia się od wieków. W kuchni góralskiej bazuje się głownie na ziemniakach,

kwaszonej kapuście, bundzu i oczywiście oscypku. Istotną tradycją, która przetrwała

w regionie Zakopanego jest kiszenie kapusty, którą układa się w beczkach,

wyłożonych liśćmi a następnie ugniata się ją boso.

25

Kaszubi

Kaszubi są słowiańską grupą etniczną, która w prostej linii wywodzi się od Pomorzan.

Kaszubi zajmują tereny na Pomorzu Gdańskim i wschodnią część Pomorza

Zachodniego. Wewnątrz tej grupy można wyróżnić podgrupy etnograficzne, takie

jak na przykład Morzanie, Lesacy, Zaboracy. Sporej części Kaszubów udało

się zachować własną kulturę i język. Część z nich identyfikuje się podwójnie jako

Polacy i jako Kaszubi. Podczas ostatniego spisu powszechnego 5100 polskich

obywateli określiło swoją narodowość jako kaszubską. Stanowią oni 1% wszystkich

Kaszubów. Dla Polski tego typu deklaracje nie są jednak wiążące, dlatego

nie umieszcza się Kaszubów na liście mniejszości narodowych. Podobnie zresztą jest

ze Ślązakami. Kaszubom udało się jednak jako jedynym spośród mniejszości,

żyjących w Polsce wprowadzić do szkół język kaszubski. Mniejszość kaszubska jest

na pewno grupą, tworzącą odrębną kulturę, która opiera się na tradycji wielu wieków.

Pierwsza wzmianka o plemieniu kaszubskim pojawiła się w trzynastowiecznym

dokumencie Grzegorza IX i odnosiła się do tytułu książąt zachodniopomorskich dux

Slavorum et Cassubia. Kaszubi od kilku lat świętują rocznicę tego wydarzenia,

obchodząc Dzień Jedności Kaszubów. Nazwa Kaszubi odnosiła się również

do ludności zamieszkującej ziemie kołobrzeskie i białogardzkie. Z upływem lat nazwa

przesuwa się bardziej na wschód Pomorza. Mówi się o kilku źródłach pochodzenia

tej nazwy. Jedno mówi o ludziach, którzy noszą podkasane rękawy, inna o tych, którzy

żyją pośród mokradeł.

26

Tradycyjnym źródłem utrzymania było dla Kaszubów rybołówstwo i praca na roli.

Kaszubi, żeby usprawnić połowy rybacy powoływali zrzeszenia, tzw. maszoperie.

Największą rolę w kształtowaniu kultury kaszubskiej odegrali chłopi - gbury, którzy byli

posiadaczami ziemskimi. Zamieszkiwali oni m.in. Swarzewo.

Język

Charakterystyczną cechą kultury kaszubskiej jest język. Jedni określają go jako gwarę

inni jako pełnoprawny język. Sami Kaszubi przyznają, że używają swojego języka,

kiedy nie chcą, żeby ich zrozumiano. Język kaszubski ma inne niż polski słownictwo,

frazeologię, gramatykę, wymowę i melodykę, można w nim znaleźć naleciałości sakso

- germańskie. Na XIX wiek datuje się pierwszą kaszubską literaturę. Ciekawe jest

to, że do momentu stworzenia pisma kaszubskiego, każdy

27

pisał po swojemu. Powszechnie znane jest Abecadło Kaszubskie. Abecadło

to gliniana tabliczka, na której wyrzeźbiono lub namalowano przedmioty, na które

wskazuje się śpiewając. Funkcją Abecadła było zachowanie kaszubskiej mowy,

nauczenie dzieci podstawowych terminów. Chroniło przed germanizacją..

Strój

Kolejnym, co wyróżnia Kaszubów, jest strój. XIX wiek przyniósł na wsie nową,

mieszczańską modę, zrezygnowano ze strojów tradycyjnych. Oczywiście nie każdy

mógł sobie pozwolić na drogie ubiory, dlatego ich jakość i rodzaj zależały od stanu

majątkowego chłopów. Ten zaś zależny był od ich pozycji. Strój mężczyzny składał

się z długiej, granatowej sukmany z błyszczącymi guzikami, zapinanej pod szyją

kamizelki i płóciennych spodni - granatowych bądź czarnych, które wpuszczano

w buty z cholewami. Zimą dochodziła do tego barania czapka, chroniąca uszy i kark

i granatowa kurtka z kołnierzem. Latem strój uzupełniał kapelusz, podobny do cylindra.

Mężczyźni zakładali też krótkie spodnie, koszulę i ciemnozieloną kamizelkę.

Pod brodą wiązali czerwoną chustkę w białe i zielone kwiatki. Jeśli chodzi o strój

kobiecy to obowiązywały koszule, które wiązano czerwonymi tasiemkami, a na

nie nakładano gorsety. Do tego kobiety ubierały marszczone lub klinowane

dwuwarstwowe spódnice. Wierzchnia warstwa była jednolita kolorystycznie, spodnia

czasem wzorzysta. Pod koniec XIX wieku starsze kobiety nosiły brunatne

lub granatowe spódnice

28

z lnu, wełny albo bawełny. Spódnice dziewcząt były natomiast niebieskie. Kobiety

zamężne nosiły długie, płócienne fartuchy, ciemniejsze od spódnic. Odświętnym

strojem był ciemnozielony fartuch z jedwabiu. Dla dziewcząt przeznaczone były białe

fartuszki. Do takiego stroju ubierano białe wełniane pończochy i sznurowane trzewiki

do kostek. Na głowach kobiety nosiły chustki, kobiety zamężne również białe

lub kolorowe czepki. Jedwabne lub aksamitne czepki były nieduże, kryły tył głowy,

z przodu natomiast sięgały do skroni. Zdobiły je ornamenty roślinne.

Zwyczaje i obyczaje

Wokół katolickiego roku obrzędowego wykształciły się kaszubskie zwyczaje

i obyczaje. Tak samo zresztą działo się również w innych regionach. Rodzaj modlitw,

kierowanych do odpowiednich świętych, uzależniony był, co oczywiste, od rodzaju

pacy, jaką trudnili się mieszkańcy danej wioski. Jeśli byli to rybacy modlili się o udane

połowy, jeśli rolnicy, to o bogate zbiory. Nie brakowało też w wierzeniach elementów

czysto ludowych, pogańskich. Na porządku dziennym były różnego rodzaju przesądy,

co ciekawe, żyjące w idealnej symbiozie z religią katolicką. I tak, na przykład świece,

poświęcone 2 lutego, czyli w Matki Bożej Gromniczej, miały chronić domostwo

od złego. Kiedy w czasie burzy postawiło się zapaloną świecę w oknie albo obeszło

z nią dom, zamykał się zaczarowany krąg. Żeby uchronić się przed

29

piorunami należało na stropach nakreślić kapciem magiczny krzyż. W dniu św. Agaty

(5 lutego) ludzie przynosili do kościoła wodę, chleb i sól, żeby je poświęcić.

Poświęcona w ten dzień woda miała chronić przed powodziami i naporami lodu.

W razie potrzeby wrzucano do niej sól i okruchy z chleba. Bardzo ważne były obchody

dnia św. Grzegorza, ponieważ od nich rozpoczynały się połowy łososia. Kilka

dni później obchodzono dzień św. Józefa. Pomorzanie zwali go dniem Stromnej,

co znaczyło strumiennej, wtedy bowiem zaczynały pękać lody. Kaszubi większość

wydarzeń i przemian zachodzących w przyrodzie wiązali jednocześnie z ludowymi

wierzeniami i kalendarzem świąt kościelnych. Z ich wnikliwych obserwacji przyrody

brało się, na przykład to, że nazywali bociany Wojtkami , ponieważ pojawiały się w

kwietniu, na św. Wojciecha lub Bartkami, ponieważ na św. Bartłomieja odlatywały.

25 kwietnia, św. Marka, był dniem ponownych modłów o urodzaje i bogate połowy.

Św. Roch był odpowiedzialny za połów węgorza, św. Marcin był opiekunem ludu.

Na św. Marcina miało też miejsce zakończenie sezonu połowu węgorza. Ludzie

gromadzili się wtedy u szypra albo w karczmie, gdzie przy poczęstunku ostatecznie

się rozliczano. Znajdujący się w niebezpieczeństwie na morzu rybacy, zwracali się o

pomoc i modlili o uchronienie od śmierci, do św. Barbary. Ja też 4 grudnia prosili

o bogate połowy. Ciekawy obyczaj wiąże się ze św. Łucją, kiedy to dziewczęta

wkładały do kieszeni jabłko i nosiły je w niej aż do Bożego narodzenia. Przesąd mówił,

że ten, kto jako pierwszy odezwie się do takiej dziewczyny po pasterce, zostanie

jej mężem. Na św. Tomasza zaś (21 grudnia) panny wkładały pod łóżko len i owies,

co miało sprawić, że we śnie zobaczą swojego przyszłego męża. 26 grudnia (św.

Szczepana) rybacy zbierali się u szypra i snuli plany na przyszłoroczne połowy.

30

Na północy Kaszub, w kilku wioskach (Domatówka, Piaśnica, Tyłowa, Warszkowa),

specyficzne były obchody związane z uroczystym strzyżeniem owiec. Obchody

te miały odbywały się późna wiosną. Najpierw wszystkie owce spędzano w jedno

miejsce i kąpano. Następne w kolejności było przygotowywanie stanowisk, na których

strzyżono owce i obrabiano wełnę, oraz budowano szałasy i przygotowywano

jedzenie. Obchody trwały tydzień. Co wieczór palono ogniska, przy których odbywały

się tańce i zabawy. Organizowano też zawody, które wiązały się z hodowlą owiec.

Sztuka

Charakterystyczne dla ludowej twórczości kaszubskiej są hafty i ceramika. Niemal

każdy sklep na Pomorzu ma w swoim asortymencie takie obrusy i naczynia.

Przeważającym na nich motywem są różnego rodzaju kwiatki, na czele z tulipanem.

Równie często spotykane są serca w czerwono-czarną kratę, róże, morskie gwiazdy

i owoce. Jeśli chodzi o kolory to najczęściej spotyka się ciemną, niejaskrawą czerwień,

ciemną zieleń, złocisty żółty, czerń i niebieski w trzech odcieniach, który stosowany

jest najczęściej. Hafty kaszubskie

31

od innych odróżnia bogata, bajeczna wręcz, kolorystyka, w której specjaliści doszukują

się motywów klasztornych i szlacheckich. Korzenie klasztorne haftu kaszubskiego

związane są z działającymi na tych terenach zakonami Benedyktynek w Żarnowcu

i Norbertanek w Żukowie. A to zakonnice właśnie słynęły z umiejętności robienia

najpiękniejszych haftów. Dzisiaj różne są szkoły haftu, jedne zalecają używać więcej,

inne mniej kolorów i elementów zdobniczych.

Potrawy

Potrawy kaszubskie charakteryzowały się prostotą i niewyszukaniem. Zgodnie

z tradycją na śniadania podawano zakwas, tzn. żur, który zasypywano tłuczoną kaszą

jęczmienną. Głównym składnikiem tradycyjnych dań były ziemniaki.

32

Najczęściej podawano je ugotowane polane szpyrkami, czyli topioną słoniną

ze skwarkami. Do tego była maślanka lub kwaśne mleko. Typowym daniem

obiadowym była zupa grochowa. Pieczono też śledzie, które były tradycyjnie postnym

daniem. Stąd zresztą ich nazwa - postniki. Do bardziej wyszukanych zaliczały

się dania drobiowe, przyrządzane na słodko. Wszelkiego rodzaju przyjęcia

rozpoczynano kawą i tortami, a dopiero po nich podawano dania gorące.