1

GEOGRAFIA KL. 4 Rok szkolny 2016-2017

SEMESTR 1

2

Polska w Europie

Sytuacja polityczna Europy po II wojnie światowej.

W czasie II wojny światowej Polska na 5 lat znikła z map Europy, jednak po zdobyciu

przez III Rzeszę Warszawy (28 września 1939) polski rząd nie podpisał aktu

kapitulacji, ani zawieszenia broni. Prezydent i Wódz Naczelny zostali internowani w

Rumunii, tracąc tym samym możliwość ucieczki do Francji i wpływania na politykę

sprzymierzeńców. Ówczesny prezydent Mościcki wykorzystał jednak swoje prawo do

dymisji i wskazał swego następcę Władysława Raczkiewicza oraz przyszłego

premiera i jednocześnie Wodza Naczelnego- Władysława Sikorskiego. Po kapitulacji

Francji rząd wyemigrował do Londynu tworząc tzw. rząd londyński, który przez całą II

wojnę światową sprawował oficjalną władzę w Polsce, aż do czasu powołania

Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 czerwca 1945). Pierwszy okres

pozornej niezależności Rzeczypospolitej skończył się po unicestwieniu

demokratycznej opozycji wówczas reprezentowanej przez Polskie Stronnictwo

Ludowe i wicepremiera Mikołajczyka. Od 1947/48 roku polska polityka zagraniczna

była ściśle uzależniona od decyzji zapadających w Moskwie. Było to m.in. skutkiem

ustaleń Wielkiej Trójki na konferencjach w Teheranie (jesień 1945), Jałcie

(listopad/grudzień 1945) i Poczdamie ( początek sierpnia 1945). Od tego momentu

Polska przestała być jakimkolwiek politycznym podmiotem stając się jedynie

przedmiotem polityki międzynarodowej. Sytuacja Polski była w pewnym sensie

pochodną między stosunkami wschód-zachód.Od 1949 Polska była członkiem Rady

Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, a w 1955 przystąpiła do Układu Warszawskiego.

Obie te organizacje międzynarodowe służyły Związkowi Radzieckiemu do kontroli

państw znajdujących się w radzieckiej strefie wpływów. Na 44 lata nasz kraj stracił

możliwość normalnego rozwoju przez tkwienie w absurdalnym systemie

gospodarczym, społecznym i politycznym. Międzynarodowa pozycja i ranga Polski

nie były z tego powodu znaczące. Należała ona wprawdzie do wielu

ogólnoświatowych związków i organizacji (np. ONZ), lecz działania jej przedstawicieli

na forum międzynarodowym było ściśle zależne od polityki Związku Radzieckiego.

Polska próbowała nawiązać kontakty z zachodem, korzystać z zachodnich

technologii szczególnie w okresie rządów Edwarda Gierka.

Sąsiedzi Polski po 1945 r.

Po zakończeniu II wojny światowej granice Polski uległy zmianom. Polska odzyskała

m.in. Pomorze, Gdańsk, Mazury ale straciła Kresy Wschodnie na rzecz Związku

Radzieckiego.

Po II wojnie światowej Polska graniczyła z 3 państwami:

Związkiem Radzieckim,

Czechosłowacją,

NRD.

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Polska leży na północnej i wschodniej półkuli ziemi, na kontynencie

europejskim w jej środkowej części oraz ma bezpośredni dostęp do morza

Bałtyckiego.

Geometryczny środek Europy

Suchowola (województwo podlaskie)

23°06’E - 53°34’N

12

Położenie matematyczne Polski

Geometryczny środek Polski

Piątek (województwo łódzkie)

19°27’E - 52°03’N

13

Skrajnymi punktami terytorium lądowego Polski są:

na północ: przylądek Rozewie: 54°50' N na południe: szczyt Opołonek w Bieszczadach: 49°00' N na wschód: zakole rzeki Bug koło Horodła (Strzyżowa): 24°09'E na zachód: zakole rzeki Odry koło Cedyni: 14°07'E

na północ - Przylądek Rozewie

14

na południe – szczyt Opołonek w

Bieszczadach

na zachód: zakole rzeki Odry koło

Cedyni

15

na wschód: zakole rzeki Bug koło

Horodła/Strzyżowa

Powierzchnia Polski od czasów zakończenia II wojny światowej nie zmieniła się do

dziś. Po rozpadzie Związku Radzieckiego i podziale Czechosłowacji liczba

krajów sąsiadujących z Polską wzrosła do siedmiu: Niemcy, Czechy, Słowacja,

Ukraina, Białoruś, Litwa , Rosja .

16

Zmiany polityczne w Europie po 1989 r.

Wydarzenia związane z transformacjami politycznymi, do których doszło pod

koniec lat 80-tych XX wieku, doprowadziły do ponownej zmiany mapy Europy. Na

początku lat 90-tych runął blok państw komunistycznych, uzależnionych od Związku

Radzieckiego. W wyniku zmian Polska, Węgry, Czechosłowacja, Rumunia, Bułgaria,

Jugosławia, Albania, NRD, odzyskały suwerenność i zmieniły systemy polityczne z

socjalistycznych na demokratyczne.

Długość granic z poszczególnymi państwami

Granica państwowa – powierzchnia pionowa przechodząca przez linię

graniczną oddzielająca terytorium, podziemie i obszar

powietrzny jednego państwa od innych państw lub obszarów niczyich. Do określania

granic często używa się charakterystycznych elementów geograficznych, jak

na przykład rzeki, łańcuchy górskie lub wybrzeża morskie (granice naturalne).

Długość granic Polski - 3582 km:

• lądowych - 3054 km, w tym na rzekach - 1285 km;

• morskich - 528 km.

17

Długość granic z sąsiednimi krajami:

• z Rosją (Obwód Kaliningradzki) - 210 km;

• z Litwą - 104 km;

• z Białorusią - 418 km;

• z Ukrainą- 535 km;

• ze Słowacją - 541 km;

• z Czechami - 796 km;

• z Niemcami - 467 km;

Granice naturalne i sztuczne

Naturalna:

Niemcy - rzeka

Czechy - góry

Słowacja - góry

Ukraina - sztuczna/naturalna

Sztuczne:

Białoruś

Litwa

Rosja

18

Problemy ochrony granic

Układ z Schengen - porozumienie, które znosi kontrolę osób przekraczających

granice między państwami członkowskimi układu, a w zamian za to wzmacnia

współpracę w zakresie bezpieczeństwa i polityki azylowej. Dotyczy również

współpracy przygranicznej. Porozumienie to zostało zawarte w miejscowości

Schengen w Luksemburgu 14 czerwca 1985. Układ jest otwarty dla wszystkich

członków Unii Europejskiej. Wynikająca z niego swoboda przepływu osób wewnątrz

tzw. strefy Schengen dotyczy nie tylko obywateli państw będących

jego sygnatariuszami, ale wszystkich osób wszelkiej narodowości i o dowolnym

obywatelstwie, które przekraczają granice wewnętrzne na terenie objętym

porozumieniem. Do układu z Schengen należą obecnie 22 państwa Unii Europejskiej

oraz Islandia i Norwegia, wchodzące w skład Związku Paszportowego Krajów

Nordyckich, oraz Szwajcaria i Liechtenstein, który jest z grupą z Schengen

stowarzyszony. Polska jest granicznym państwem strefy Schengen i na niej ciąży

obowiązek utrzymania szczelnej granicy z Rosją, Białorusią i Ukrainą. Przyjęcie

przepisów wynikających z układu z Schengen jest jednym z wymogów uzyskania

członkostwa w Unii Europejskiej.

Obszar Polski

Odpowiedź na pytanie, jaka jest powierzchnia Polski, nie jest jednoznaczna. Zgodnie

z oficjalnymi danymi Głównego Urzędu Statystycznego można stwierdzić, że Polska

ma kilka różnych wartości opisującej jej powierzchnię, z których każda odnosi się do

nieco innego obszaru:

powierzchnia lądowa Polski wynosi 311 888 km² – wartość ta jest

odpowiednikiem powierzchni podawanych dla innych państw we wszelkiego typu

zestawieniach

powierzchnia administracyjna Polski wynosi 312 679 km² – wartość ta jest

wyliczeniem sumy powierzchni wszystkich jednostek administracyjnych

powierzchnia lądowa wraz z morskimi wodami wewnętrznymi Polski wynosi 313

893 km²

powierzchnia terytorium Polski wraz z morzem terytorialnym wynosi 322 575 km²

Korzystając z różnych źródeł, można spotkać kilka różnych wartości dotyczących

powierzchni Polski, część już nieaktualnych, a najczęściej powtarzaną jest 312 685

km² i tej wartości będziemy się trzymać.

19

Powierzchnia Polski w porównaniu z innymi państwami

Rosja – 17 098 242 km2,

Kanada - 9 984 670 km2,

Chiny - 9 596 960 km2,

USA - 9 526 468 km2.

Polska zajmuje 69 miejsce na świecie pod względem wielkości i 9 w Europie.

Wody wewnętrzne

Morskie wody wewnętrzne – wody, znajdujące się między lądem, a wewnętrzną

granicą (linią podstawową) morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o

określonej szerokości, zatoki historyczne oraz wody portów morskich (akwatoria).

Podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się

również na przestrzeń powietrzną i dno akwenu (administracja morska).

Zasięg polskich, morskich wód wewnętrznych, reguluje ustawa o obszarach morskich

Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej:

część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego wraz

ze Świną i Dziwną oraz Zalewem Kamieńskim, znajdująca się na wschód od

granicy państwowej, między Rzeczpospolitą Polską, a Republiką Federalną

Niemiec, oraz rzeka Odra, pomiędzy Zalewem Szczecińskim, a wodami portu

Szczecin;

część Zatoki Gdańskiej, zamknięta linią podstawową, biegnącą od punktu o

współrzędnych 54°37′36″N 18°49′18″E (na Mierzei Helskiej) do punktu o

współrzędnych 54°22′12″N 19°21′00″E (na Mierzei Wiślanej);

część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy

państwowej między Rzeczpospolitą Polską, a Federacją Rosyjską na tym

Zalewie;

wody portów określone od strony morza, linią, łączącą najdalej wysunięte w

morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu

portowego. Morskie wody wewnętrzne RP stanowią terytorium Polski.

20

Wody terytorialne i morska strefa ekonomiczna

Wyłączna strefa ekonomiczna – w prawie międzynarodowym jest obszarem

rozciągającym się poza morzem terytorialnym do 200 mil morskich (370 km)

mierzonych od linii podstawowej, na którym to obszarze państwo nadbrzeżne

posiada wyłączne prawa suwerenne do:

badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi,

zarówno żywymi, jak i nieożywionymi dna morza, jego podziemia oraz

pokrywających je wód;

wznoszenia i użytkowania sztucznych wysp, instalacji i konstrukcji;

badań naukowych morza;

ochrony i zachowania środowiska morskiego.

Poza wymienionymi wyłącznymi prawami państwa nadbrzeżnego wszystkie państwa

na jednakowych zasadach korzystają z wolności morza pełnego, w tym z wolności

żeglugi, przelotu, układania kabli i rurociągów. Instytucja wyłącznej strefy

ekonomicznej została uregulowana w Konwencji o prawie morza z 1982 r. podpisanej

w Montego Bay na Jamajce (część V, art. 55-75).

Polska ustanowiła wyłączną strefę ekonomiczną na podstawie ustawy z 21

marca 1991 r. o obszarach morskich RP i administracji morskiej (Dz. U. z 2013 r.

poz. 934). Wyłączna strefa ekonomiczna Polski obejmuje obszar ok. 22,5 tys km². Ze

względu na rozmiary Morza Bałtyckiego i brak możliwości wyznaczenia pełnej 200-

milowej wyłącznej strefy ekonomicznej wszystkie granice zewnętrzne polskiej strefy

określono w drodze umów dwustronnych (z ZSRR, Szwecją, Niemcami) z wyjątkiem

rozgraniczenia strefy z Danią na południe od Bornholmu. Od 30 lat trwają na ten

temat rozmowy. Nie jest też jasna kwestia rozgraniczenia pomiędzy wyłączną strefą

ekonomiczną Polski i Niemiec, ponieważ Niemcy nie uważają się za prawnego

sukcesora NRD, stąd nie wiąże ich wymienione w ustawie porozumienie pomiędzy

PRL a NRD. Wyłączna strefa ekonomiczna jest położona na zewnątrz morza

terytorialnego i przylega do tego morza. Obejmuje ona wody, dno morza i znajdujące

się pod nim wnętrze Ziemi. Granice strefy wyznaczają umowy międzynarodowe. Nie

wchodzi w skład terytorium Polski, jednakże mogą w takiej strefie obowiązywać

przepisy polskiego systemu prawa (np. prawa ochrony środowiska – art. 19 ustawy).

2. JAKA JEST TA POLSKA?

Kraina geograficzna - jest to obszar odróżniający się od obszarów sąsiednich

swoistymi cechami środowiska przyrodniczego i określonym typem

działalności człowieka. Podstawowymi kryteriami, na podstawie których wyodrębnia

się krainy geograficzne, są wyróżniające się cechy środowiska, na przykład rzeźba

terenu, klimat, roślinność . Granice krain rzadko mają charakter linii oddzielającej

dwa obszary, tak jak to jest w przypadku granic politycznych. Najczęściej granica ma

postać strefy przejściowej, w której stopniowo znikają cechy jednej krainy, a

21

narastają cechy krainy sąsiedniej. Niektóre duże krainy geograficzne wykraczają

znacznie poza obszar kraju.

Rzeźba powierzchni ziemi (terenu) –ukształtowanie powierzchni Ziemi

powstałe na skutek działania czynników zewnętrznych, takich jak erozja,

akumulacja rzeczna czy lodowcowa oraz wpływ wiatru, ewentualnie też działalność

człowieka.

22

Pasowość krain geograficznych w Polsce

Ukształtowanie powierzchni Polski cechuje tzw. pasowy układ rzeźby, czyli

poszczególne formy terenu układają się pasami. Jest to uwarunkowane

budową struktur geologicznych w Polsce oraz zmianami klimatycznymi. Zmiany

w ukształtowaniu powierzchni były związane z ruchami górotwórczymi i działalnością

lądolodów na obszarze niemal całego kraju. Np. na pojezierzach polskich swoją

obecność zaznaczył długotrwały postój lądolodu stąd znaczne wysokości pojezierzy

nad poziomem morza; pas nizin to oddziaływanie czoła lądolodu, zaś tereny górskie,

to ruchy pionowe i budowa geologiczna skał. Idąc od północy Polski

wyróżniamy pasy rzeźby:

pas pobrzeży (tereny najniżej położone, między 0-100 metrów nad poziomem

morza, a niektóre w depresji- Raczki Elbląskie koło Elbląga to -1,8 m p. p. m.;

Pobrzeże Szczecińskie, Pobrzeże Gdańskie, Pobrzeże Koszalińskie);

pas pojezierzy (różne wysokości względne, miedzy 100 a 200 metrów nad

poziomem morza, najwyższe wzniesienie to Wieżyca-329 metrów nad poziom morza;

Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Wielkopolskie, Pojezierze Suwalskie, Pojezierze

Pomorskie);

23

pas nizin środkowopolskich (wysokości między 50 a 150 metrów nad poziomem

morza; Nizina Mazowiecka, Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska);

24

pas wyżyn (zajmuje wysokości między 200-400 metrów nad poziomem morza;

Wyżyna Lubelska, Wyżyna Śląska, Wyżyna Małopolska);

25

pas kotlin podkarpackich (wysokości między 150-300 metrów nad poziomem morza;

Kotlina Sandomierska, Kotlina Oświęcimska);

26

pas polskich gór (wznoszą się ponad tereny wyżynne, a najwyższy szczyt Polski to

Rysy-2499 metrów nad poziomem morza; Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie).

27

28

Forma terenu Opis nazwa

obszar położony od 0 do 300 m n.p.m.

(zaznaczony kolorem zielonym na

mapie)

Nizina

obszar położony powyżej 300 m n.p.n.

(zaznaczony kolorem żółtym na mapie) Wyżyna

obszar położony powyżej 500 m n.p.m.

(zaznaczony kolorem

pomarańczowym, czerwonym lub

brązowym na mapie)

Góry

Rzeźba powierzchni została ukształtowana na skutek sił działających we wnętrzu

Ziemi i na zewnątrz. Dla Polski to przede wszystkim działalność lodowca, wiatru oraz

erozja rzeczna. Jako główne cechy ukształtowania naszego kraju należy wymienić:

1. lokalizacja terenów górskich tylko w południowej części kraju; zajmują około

2,5% powierzchni Polski;

2. występowanie rzeźby polodowcowej na znacznym obszarze Polski- około 80%

powierzchni; dla Polski północnej to rzeźba młodoglacjalna, a dla środkowej –

rzeźba staroglacjalna;

3. równoleżnikowy układ form rzeźby, na przemian wklęsłych i wypukłych;

4. nachylenie Polski z kierunku południowo wschodniego na północno-zachodni;

5. przewaga terenów nizinnych, do wysokości 300 metrów nad poziom morza-

około 90%; średnie wysokości względne dla Polski to 173 metry nad poziom

morza.

Północna Polska była najdłużej przykryta lądolodem, stąd tutaj spotykamy najwięcej

pozostałości obecności lodowca. Obszar ten był w zasięgu zlodowacenia Wisły-

najmłodszego, które zakończyło się około 10 tysięcy lat temu (rzeźba

młodoglacjalna). Polodowcowe formy terenu możemy podzielić następująco,

ukształtowane przez lądolód i przez lodowce górskie, spotykane na obszarach

górskich.

Rzeźba młodoglacjalna na północy Polski to: występowanie form wypukłych oraz

wklęsłych w krajobrazie pojezierzy i pobrzeży. Ponadto spotykamy wysoczyzny

moreny dennej (zbudowane z glin i piasku, żwirów oraz wszystkich materiałów

skalnych naniesionych przez lądolód). Za najwyższe wzniesienie powstałe w wyniku

działania lądolodu podaje się Wieżycę (329 metry nad poziom morza), inne to na

przykład Dylewska Góra- 312 metrów nad poziom morza, czy Szeskie Wzgórza- 309

29

metrów nad poziom morza, która powstała na skutek spiętrzania się moreny

czołowej.

Pozostałe formy wypukłe pojezierzy to:

1. Ozy - (są to wały piaszczyste o przebiegu podłużnym, utworzone na skutek

oddziaływania rzek płynących pod lądolodem).

2. Kemy - (to wały lub pagórkowate wzniesienia zbudowane z warstw piasków,

żwirów, mułów, powstałe zazwyczaj w szczelinach lądolodu).

3. Drumliny - (to wzgórza piaszczysto- żwirowe, o kształcie wydłużonym,

przybierają wysokości od 30-60 metrów, a długość od 100 do 2000 metrów;

powstawały w szczelinach gdy lądolód przesuwał się wolno).

4. pagórki morenowe - (rozproszone wzniesienia morenowe, liczne na

pojezierzach).

5. pola sandrowe - (zbudowane z piasków i żwirów, powstają wskutek

działalności wód roztopowych na przedpolu lodowca, na przykład sandr Brdy,

sandr Augustowski).

Z kolei formy wklęsłe rzeźby młodoglacjalnej to:

1. Pradoliny - (to szeroki doliny, mające zazwyczaj równoleżnikowe ułożenie,

powstają na skutek długiego postoju lodowca, spod którego wypływały wody

roztopowe i ukształtowały pradolinę).

2. Zagłębienia morenowe - (to zagłębienia terenu, gdzie materiał morenowy był

cieńszy a warstwa lodu gruba).

3. Jeziora zastoiskowe - (powstały przed czołem lądolodu, gdy klimat się ocieplał

to lód topniał, miejsce osadzania się iłów, materiał skalny wykorzystywany w

przemyśle ceramicznym)

4. Jeziora polodowcowe - (bardzo charakterystyczny element krajobrazu Polski

północnej, inaczej jeziora subglacjalne; z reguły mają wydłużony i wąski

kształt, strome brzegi misy jeziornej, parametry to szerokość kilkaset metrów a

długość nawet kilkanaście kilometrów, dla przykładu można wymienić Jezioro

Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Wdzydze, Jezioro Jeziorak, Jezioro

Raduńskie)

5. Jeziora moreny dennej - (powstały na skutek ocieplenia klimatu i wytopienia

brył lodowych znajdujących się w osadach moreny dennej; zazwyczaj mają

duże powierzchnie i urozmaiconą linię brzegową i dużą głębokość, na

przykład: Jezioro Mamry i Jezioro Śniardwy; gdy jeziora zajmują małe

powierzchnie to nazywamy je tzw. oczkami polodowcowymi. Poza formami

rzeźby mającymi związek z lądolodem w północnej części kraju spotykamy

formy powstałe na skutek oddziaływania rzek (wskutek erozji rzek powstają

doliny wciosowe, doliny przełomowe; z kolei wskutek procesów

akumulacyjnych powstają- delty), oddziaływania wiatru (formy eoliczne to na

przykład wydmy), oddziaływania fal morskich (na skutek czego dochodzi do

powstania wybrzeży wysokich i wybrzeży niskich; niszcząca działalność morza

może prowadzić do powstawania klifów- rejon Rewala, zaś budująca

działalność morza prowadzi do powstawania kos i mierzeji- Mierzeja Wiślana).

30

Polska środkowa i południowa to rzeźba staroglacjalna, czyli mająca utwory starsze

niż powstałe w okresie czwartorzędu. Formy terenu są zbliżone do tych ze

zlodowacenia Wisły, spotykamy tutaj: rozległe pradoliny, formy moreny dennej,

moreny czołowej- o mniej wyrazistej formie; także płaskie i rozległe kotliny. Krajobraz

staroglacjalny został przekształcony wskutek procesów peryglacjalnych; ocieplanie

klimatu i topnienie lodowca powodowało stopniową degradację wysoczyzn

morenowych, zaś na terenach bezodpływowych- w zagłębieniach- tworzyły się osady

i materiał organiczny. Jako cecha tej rzeźby także wymieniana jest: brak jezior, które

uległy zasypaniu, zatorfowieniu, powstawanie licznych meandrów rzecznych; rzeki

zazwyczaj płyną wolno i pradolinami- na przykład pradoliną Warszawsko-Berlińską,

pradoliną Wieprza i Krzny, pradoliną Wrocławską. Za formy wypukłe rzeźby

staroglacjalnej można wymienić: Wał Trzebnick (84 metry nad poziom morza),

Wzniesienia Łódzkie czy wzgórza Wysoczyzny Rawskiej (290 metry nad poziom

morza). Oddziaływanie lodowca zostawiło pięto także na terenach górskich; za formy

rzeźby wysokogórskiej spotykanej w wysokich górach-Tatry i Karkonosze dla Polski-

należy podać:

1. Kotły lodowcowe - zwane cyrkami lub karami, na przykład Morskie Oko,

Czarny Staw pod Rysami.

2. Mutony - (tzw. wygłady lodowcowe, podłoże skalne wyrzeźbione przez

lodowiec, spotykane na przykład w Dolinie Pięciu Stawów).

3. Głazy narzutowe - (eratyki), wycięte z podłoża i dalej transportowane przez

lodowiec.

4. Doliny U-kształtne, mają poprzeczny przekrój jak litera U, spotykane min., w

Dolinie Roztoki, Dolinie Kościeliska, Dolinie Chochołowskiej.

5. Doliny polodowcowe wiszące (jako skutek erozji jęzora lodowcowego, na

przykład Wodogrzmoty Mickiewicza zawieszone między Doliną Roztoki i

Rybiego Potoku).

Polskie góry i wyżyny różnią się miedzy sobą budową geologiczna i rzeźbą; Sudety

to góry zrębowe o wysokościach 700-1602 metry nad poziom morza (Śnieżka), o

budowie krystalicznej lub fałdowej, z szerokimi kotlinami górskimi - Jeleniogórska i

Kłodzka. Grzbiety górskie Sudetów mają charakterystyczne formy- bramy, maczugi

czy baszty; w zależności od pasma budującego Sudety jest różna forma rzeźby. Z

kolei Przedgórze Sudeckie to ostańce granitowe, na przykład: Masyw Ślęży,

Wzgórza Strzegomskie, Wzgórza Strzelińskie.

Ciekawa rzeźba wykształciła się na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, to ostańce

wapienne , a w dolinach rzecznych jary, na przykład Maczuga Herkulesa w

Ojcowskim Parku Narodowym.

31

Najniższe góry Polski - Góry Świętokrzyskie mają równoleżnikowy układ pasm

górskich (składowych), z najwyższym – szczytem Łysica o wysokości 612 metrów

nad poziomem morza; dominują tutaj kwarcyty i gołoborza, spotykane tylko w tej

części Polski.

32

Wyżyna Lubelska i Kielecko-Sandomierska to pokrywy lessu i głębokie wąwozy,

spotykane na przykład w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą, Sandomierzu-Wąwóz

Królowej Jadwigi, Nałęczowa. Z kolei na Roztoczu występują ostańce skalne i

szumy-czyli wodospady. Pasowość rzeźby jest widoczna także w ułożeniu kotlin

podkarpackich.

Kotlina Sandomierska i Oświęcimska razem tworzą tzw. Bramę Krakowską;

spotykamy wysoczyzny, równiny i przełom Wisły. Jako najwyższe góry Polsk-

Karpaty maja bardzo zróżnicowaną rzeźbę, na co składają się pasma wzniesień

poprzecinane dolinami rzecznymi.

33

Pasma Karpat to: Tatry, Pieniny, Beskid Niski, Beskid Śląski, Beskid Żywiecki,

Bieszczady, Beskid Średni, Beskid Magurski, Beskid Sądecki, Beskid

Wyspowy. Beskidy mają łagodniejsze formy rzeźby, gdyż budowa geologiczna

ogranicza szybie procesy wietrzenia. Zostały podzielone na Karpaty Zewnętrzne i

Wewnętrzne; spotykamy tutaj rzeźbę krasową-liczne jaskinie, wywierzyska (czyli

formy krasu podziemnego i powierzchniowego) oraz typową rzeźbę wysokogórską

polodowcowa- jw. Budowa geologiczna Polski wymusiła różnorodność krajobrazów,

form rzeźby, a co z tym związane również typy gospodarowania i prowadzonej

działalności przez człowieka; także czyniąc Polskę krajem atrakcyjnym pod

względem turystycznym, każdy znajdzie dla siebie coś ciekawego. Morze, jeziora,

góry- tutaj można odpoczywać na łonie natury bądź też uprawiać sporty zarówno

latem, jak i zimą.

3. POLSKA – ELDORADO DLA KOCHAJĄCYCH WODĘ!

Podział wód na śródlądowe i morskie,

Wody śródlądowe – wszystkie akweny i cieki wód powierzchniowych

położone na lądach. Zalicza się do nich jeziora, wody bagienne, rzeki,

stawy oraz kanały, natomiast nie należą do nich pływalnie ani zbiorniki

przeciwpożarowe.

34

Śródlądowe wody powierzchniowe dzielą się na:

płynące, do których zalicza się wody w ciekach naturalnych, kanałach

oraz w źródłach, z których cieki biorą początek, znajdujące się w

jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych o ciągłym bądź

okresowym naturalnym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych,

znajdujące się w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na

wodach płynących;

stojące, do których zalicza się wody znajdujące się w jeziorach oraz

innych naturalnych zbiornikach wodnych niezwiązanych bezpośrednio, w

sposób naturalny, z powierzchniowymi wodami płynącymi.

Woda morska – woda występująca w morzach i oceanach. W wodzie tej są

rozpuszczone tysiące związków chemicznych i prawie wszystkie pierwiastki

chemiczne obecne na kuli ziemskiej. Woda morska stanowi ponad 97% wody

obecnej w formie ciekłej na powierzchni Ziemi, tzw. woda słodka stanowi zaś

mniej niż 3%.

35

Największe systemy rzeczne w Polsce:

WISŁA – długość: 1047 km, jej źródło znajduje się na Baraniej Górze w Beskidzie

Śląskim, największe dopływy: Dunajec, San, Wieprz, Bug, Drwęca Uchodzi do morza

deltą, czyli wieloma ramionami.

ODRA – długość: 854 km, jej źródło znajduje się w Czechach w Górach Oderskich,

największe dopływy: Warta, Noteć.

Rzeka

36

Jezioro

37

Zbiorniki naturalne i sztuczne:

Zbiornik wodny – zagłębienie terenu wypełnione wodą (w przeciwieństwie

do cieków – wód płynących).

Wyróżnia się zbiorniki wodne naturalne nazywane jeziorami oraz sztuczne zbiorniki

wodne (zbiorniki antropogeniczne), które w zależności od sposobu powstania misy

dzieli się na: zaporowe, poeksploatacyjne, groblowe w nieckach z osiadania,

zapadliskowe, poregulacyjne, sadzawki, baseny różnego typu. Zbiorniki wodne

(zarówno jeziora jak i zbiorniki antropogeniczne) według kryterium przepływowości

dzieli się na dopływowe, odpływowe, przepływowe i bezodpływowe. W innym

podziale – według kryterium czasu funkcjonowania – wyróżnia się zbiorniki wodne

stałe i okresowe (wysychające).

Staw

Bagna i torfowiska:

Bagna to obszary o trwałym nadmiernym nawilgoceniu gruntu (80 - 95%),

wynikającym z utrudnionego odpływu wód podziemnych. Tereny zabagnione spotyka

się we wszystkich strefach klimatycznych oraz na wszystkich wysokościach nad

poziomem morza (do granicy wiecznego śniegu). Bagna są więc astrefowym

38

elementem środowiska geograficznego. Bagna powstają przez zarastanie jezior,

płytkich zatok morskich, staro-rzeczy oraz na terenach zbudowanych z trudno

przepuszczalnych skał i na obszarach o wysokim poziomie wód zaskórnych, gdzie

powierzchniowy odpływ wód jest utrudniony. Porośnięte są specyficzną roślinnością

przekształcającą się w torf. Powstawanie torfowiska rozpoczyna się od obumierania

roślin wodnych. Na tych osadach roślinnych zaczyna rosnąć mech torfowiec. Przy

słabym dopływie tlenu, ze szczątków roślinnych tworzy się torf, który stopniowo

zapełnia całe jezioro. Na warstwie torfu wyrastają drzewa, głównie olchy. Powstaje

torfowisko zwane torfowiskiem niskim, gdyż wypełnia wklęsłą powierzchnię terenu i

drenuje wody gruntowe. Znajdujący się w podłożu lasu torf nie dopuszcza do korzeni

drzew wody gruntowej. Drzewa czerpią wodę zawartą w torfie (pozostałość

wód jeziora). Po jej wyczerpaniu las obumiera i powstaje warstwa torfu drzewnego, a

torfowisko zaczynają porastać mchy. Szybko narastające mchy powodują,

że powierzchnia torfowiska zaczyna się wznosić ponad otaczający je obszar -

torfowisko wysokie zasilane wodami opadowymi. Zarastanie i przekształcanie jeziora

w bagno zachodzi od brzegów ku środkowi zbiornika, z czego

wynika strefowość kolejno obumierającej roślinności. Najbliżej brzegu tworzy się torf

turzycowy z turzyc i tataraku. Na głębokości l - 3 m z obumierających trzcin i

oczeretów powstaje torf trzcinowy, natomiast najgłębiej torf sapropelowy z grzybienia

i grążeli. W profilu pionowym torfowiska można spotkać wszystkie rodzaje torfu.

Bagno

Wody podziemne:

Wody podziemne – wody, zalegające pod powierzchnią Ziemi na różnych

głębokościach, powstałe na skutek różnych procesów geologicznych. Ich łączna

39

objętość wynosi ok. 60 000 tys. km³, co stanowi ok. 4,12% ogólnej objętości zasobów

hydrosfery ziemi.

.

40

Wykorzystanie wód w Polsce:

Zasoby wodne w Polsce są stosunkowo małe. Na tle Europy pod względem ilości

wody na jednego mieszkańca, biorąc pod uwagę 26 państw, znajdujemy się na

22 miejscu. 22 km2 zasobów wodnych ocenia się jako możliwe do wykorzystania,

przeliczając to na 1 mieszkańca jest to około 1500 m3/rok.

Przeciętnie, mieszkaniec miasta wykorzystuje 20% zasobów wodnych między innymi

na: higiena osobista, toaleta - 68%, posiłki - 20%, inne cele - 13%. Obecnie pobór

wody w Polsce wynosi 12 km3. Od końca lat osiemdziesiątych można zauważyć

nieznaczny spadek zużycia wody. Najwięcej, około 70% pobieranej wody zużyte jest

w przemyśle, na gospodarkę komunalną przypada około 20%, najmniej, bo 10%

41

wykorzystywane jest w rolnictwie i leśnictwie. W rolnictwie woda jest wykorzystywana

głównie do produkcji roślinnej, nawadniania pól, utrzymania stawów hodowlanych

oraz do funkcjonowania gospodarstw domowych.

Woda to również cenny surowiec, który jest wykorzystywany w przemyśle,

gospodarce komunalnej i rolnictwie. W ciągu roku zużywa się na te cele ok. 20

km3 wody. Woda wykorzystywana w gospodarce wraca częściowo do środowiska

w postaci ścieków, jest to około 13 km3. W wyniku dynamicznego rozwoju miast

i przemysłu po II wojnie światowej, a także zmiany w użytkowaniu ziemi nastąpił

znaczny wzrost zużycia wody. W ciągu ostatnich 35 lat zużywamy sześciokrotnie

więcej wody. W przemyśle największa ilość wody wykorzystywana jest przez

przemysł paliwowo-energetyczny jest to 80% zasobów wody, pochłanianych przez

krajowy przemysł (np., aby wyprodukować 1 tonę stali trzeba zużyć około

200 m3 wody). Przemysł chemiczny zużywa - 7% zasobów a metalurgiczny 3%.

Woda jest również źródłem energii elektrycznej. Elektrownie wodne przetwarzają

energię wód na energię elektryczną za pomocą turbiny wodnej. Wyróżnia

się elektrownie wodne; przepływowe, w których wykorzystuje się płynąca wodę po jej

spiętrzeniu, elektrownie zbiornikowe, magazynujące wodę w zbiornikach, i w

zależności od potrzeb, wykorzystujące ją do napędu turbin, elektrownie pompowe

o dwóch zbiornikach dolnym i górnym i pływowe bazujące na występowaniu pływów

morskich.

Na obszarze Polski funkcjonuje kilkanaście elektrowni wodnych.

Lp. Nazwa Rzeka Rok uruchomienia Moc (MW)

1. Żarnowiec Piaśnica 1982 716

2. Porąbka-Żar Soła 1979 550

3. Włocławek Wisła 1970 162

4. Żydowo Radew 1971 156

5. Solina San 1969 200

6. Dychów Bóbr 1951 79

7. Rożnów Dunajec 1942 50

8. Koronowo Brda 1961 26

9. Tresna Soła 1966 21

10. Dębe Narew 1962 20

42

11. Porąbka Soła 1954 12,6

12. Niedzica Dunajec 1997 90

13. Brzeg Dolny Odra 1958 9,8

14. Żur Wda 1929 9,0

15. Myczkowce San 1962 8,4

16. Czchów Dunajec 1951 8,0

17. Pilchowice Bóbr 1912 7,9

18. Bielkowo Radunia 1924 7,5

19. Otmuchów Nysa Kłodz. 1933 4,8

20. Jeziorsko Warta 1994 4,8

21. Bobrowice Bóbr 1925 2,5

Energię elektryczną możemy również pozyskać wykorzystując energię

wód geotermalnych. Ciepło, jakie powstaje we wnętrzu Ziemi w postaci gorących

wód i suchych gorących skał jest źródłem ogrzewającym wodę, która, krążąc

we wtórnym obiegu jest stosowana w celach grzewczych. Wody o wysokiej

temperaturze ponad 100°C, mogą być sprzężone z obiegiem parowym

i wykorzystane do produkcji energii elektrycznej podobnie jak w elektrowniach

cieplnych. Wody gorące, które oddają ciepło wracają z powrotem do wnętrza przez

otwory zatłaczające. Wykorzystanie energii z wnętrza Ziemi jest bardzo korzystne,

gdyż zmniejsza się w ten sposób zużycie paliw kopalnych i stopień zanieczyszczenia

środowiska naturalnego.

Obecnie jednak taki sposób pozyskiwania energii jest możliwy tylko w skali

regionalnej. W Polsce występują zasoby wód geotermalnych. Według J.

Sokołowskiego posiadamy 6500km3 wód geotermalnych.

Wody geotermalne w Polsce

Lp. Nazwa okręgu Powierzchni

a obszaru

[km2]

Objętość

wód geotermalnyc

h [km3]

Zasoby

energii

cieplnej

[mln tpu]

(tpu - tona

paliwa

umownego

)

1. Grudziącko-

warszawski

70000 2766 9835

43

2. Szczecińsko-łodzki 67000 2854 18812

3. Przedsudecko-

północnoświętokrzysk

i

39000 155 995

4. Pomorski 12000 21 162

5. Lubelski 12000 30 193

6. Przybałtycki 15000 38 241

7. Podlaski 7000 17 113

8. Przedkarpacki 16000 362 1555

9. Karpacki 13000 100 714

Raze

m

251000 6343 32620

Wody geotermalne w tych okręgach posiadają średnią temperaturę w granicach

od 45°C (okręg grudziądzko-warszawski), do 76° C (okręg szczecińsko-łódzki). Wody

geotermalne są bogate w związki soli, dlatego mogą być wykorzystywane

do instalacji wewnętrznych.

W Polsce do celów żeglugowych wykorzystywane są wody powierzchniowe, jest

to około 5000 km z możliwych 100 000 km. Wisła posiada tylko 200 km odcinek

w okolicy ujścia, który jest wykorzystywany przez żeglugę. Pozostałe odcinki Wisły

ze względu na brak regulacji, powodzie w okresie wiosny, niskie stany wód,

nie nadają się do celów transportowych. Druga pod względem

wielkości rzeka w Polsce, Odra została uregulowana i stanowi główną drogę wodną

w Polsce. Do transportu wykorzystuje się również kanały łączące rzeki. W Polsce

m.in., kanał Gliwicki powstały w 1983 roku (Górny Śląsk - Szczecin - Świnoujście),

głównie do transportu węgla kamiennego. Kanał Bydgoski powstał w 1983 roku

(Wisła - Odra przez Noteć, Brdę i Wartę), transport kruszyw i węgla. Kanał

Zegrzyński (Warta - Jezioro Zegrzyńskie), Kanał Augustowski i Elbląski - głównie

funkcje turystyczne, kanał Wieprz - Krzna, funkcje melioracyjne.

Posiadamy również zasoby wód mineralnych, ponieważ mają one właściwości

lecznicze są dość intensywnie wydobywane. W wielu miejscach Polski, funkcjonują

sanatoria, uzdrowiska i ośrodki lecznicze bazujące na wykorzystywaniu

wód mineralnych. Bardzo duża ilość takich ośrodków jest na terenach Sudetów są to

np. Kudowa Zdrój, Polanica Zdrój, Duszniki Zdrój, Lądek Zdrój. W Karpatach są to:

Piwniczna Zdrój, Żegiestów Zdrój, Muszyna, Krynica. W pozostałej części Polski,

uzdrowiska występują na Pojezierzu Pomorskim i nad Bałtykiem.

44

Polska nie posiada dużych ilości wody. Dodatkowo bardzo dużo wody zostaje

tracone w wyniku złej gospodarki a także w wyniku braku sprawnych urządzeń do jej

poboru i wykorzystywania (nieszczelność instalacji, zła sieć wodociągowa), powoduje

to straty około 10-15% pobieranej wody. W bardzo wielu przypadkach może

dochodzić nawet do 30% strat główny powód to niegospodarność zarówno

w przemyśle, rolnictwie i gospodarstwach domowych oraz brak świadomości, co do

zasobów wody w kraju.