Gabriel Garcia Marquez Sto lat samotnoci

W

iele lat pniej, stojc naprzeciw plutonu egzekucyjnego, pukownik Aureliano Buendia mia przypomnie sobie to dalekie popoudnie, kiedy ojciec zabra go z sob do obozu Cyganw, eby mu pokaza ld. Macondo byo wwczas niewielk osad - dwadziecia chat z trzciny oblepionej glin, zbudowanych na brzegu rzeki, ktrej przezroczyste wody bystro toczyy si po gadkich biaych kamieniach koryta, wielkich jak jaja przedhistorycznych ptakw. wiat by jeszcze tak mody, e wiele rzeczy nie miao nazwy i mwic o nich trzeba byo wskazywa palcem. Co roku w marcu rodzina Cyganw rozbijaa namiot niedaleko wioski i pord zgieku piszczaek i bbnw prezentowaa mieszkacom nowe wynalazki. Najpierw przywieli magnes. Krpy Cygan imieniem Melquiades, z krzaczast brod i rkami jak apki wrbla, da imponujcy pokaz czego, co sam nazwa smym cudem wiata wymylonym przez uczonych alchemikw z Macedonii. Chodzi od domu do domu cignc za sob dwie metalowe sztaby i wszystkich ogarniao przeraenie na widok spadajcych ze swego miejsca rondli, kotw, obcgw i fajerek; drewno trzeszczao, bo gwodzie i ruby rozpaczliwie usioway si wyrwa, a zagubione od dawna przedmioty ukazyway si gdzie, gdzie ju tysice razy bezskutecznie ich szukano, wlokc si haaliwie za magicznym elazem Melquiadesa. Przedmioty maj wasne ycie woa Cygan swoim twardym akcentem - trzeba tylko obudzi w nich dusz". Jose Arcadio Buendia, ktrego nieokieznana wyobrania daleko wybiegaa poza dziaanie i prawa natury, a czasami nawet take poza dziedzin cudw i magii, pomyla, e mona by posuy si tym bezuytecznym wynalazkiem do wydobywania zota z ziemi. Melquiades, ktry by czowiekiem uczciwym, uprzedzi go: Do tego si nie nadaje". Ale Jose Arcadio Buendia me wierzy w owym czasie w uczciwo Cyganw, tote wymieni swego mua i stadko kz na tamte dwie namagnetyzowane sztabki. Nie zdoaa go od tego odwie jego ona, Urszula Iguaran, ktra liczya na te zwierzta, by pomnoy uszczuplony inwentarz domowy. Wkrtce bdziemy mie dosy zota na wybrukowanie caego domu" - odpowiedzia jej m. Przez wiele miesicy zawzicie stara si udowodni suszno swoich przypuszcze. Pid po pidzi przeszuka ca okolic, a nawet dno rzeki, cignc za sob dwie elazne sztabki i recytujc na gos zaklcie Melquiadesa. Jedyn rzecz, jak udao mu si wykopa, bya zardzewiaa zbroja z XV wieku, ktrej wszystkie czci zlutowaa rdza i ktra za potrzniciem wydawaa guchy grzechot, niby olbrzymia wydrona dynia pena kamieni. Kiedy Jose Arcadio Buendia i czterej jego ludzie nalecy do wyprawy zdoali rozebra zbroj, znaleli wewntrz zwapniay szkielet z zawieszonym na szyi miedzianym relikwiarzem zawierajcym pasmo wosw kobiecych. W marcu powrcili Cyganie. Tym razem przywieli teleskop i lup wielkoci bbna. Pokazywali to jako ostatnie odkrycie ydw z Amsterdamu. Posadzili jedn z Cyganek na kocu wsi i zainstalowali teleskop u wejcia do swego namiotu. Za opat piciu realw ludzie patrzcy przez teleskop widzieli Cygank tak blisko, e wydawaa si niemal w zasigu rki. Nauka wyeliminowaa odlego gosi Melquiades. Wkrtce czowiek nie wychodzc z domu bdzie mg zobaczy, co si dzieje w kadym zaktku wiata". Ktrego dnia, w samo poudnie. Cyganie urzdzili zadziwiajc demonstracj olbrzymiej lupy: uoyli stert siana na rodku ulicy i zapalili j za pomoc zogniskowanych promieni sonecznych. Jose Arcadio Buendia, wci jeszcze niepocieszony po klsce z magnesem, wpad na pomys wykorzystania nowego wynalazku jako broni wojennej. Melquiades znowu usiowa wybi mu to z gowy, w kocu jednak przyj z powrotem dwie namagnetyzowane sztabki i trzy kolonialne monety w zamian za lup. Urszula szlochaa w bezsilnej rozpaczy. Te

2

pienidze pochodziy z kuferka ze zotymi monetami, ktre jej ojciec zbiera przez cae swoje pene wyrzecze ycie i ktre ona zakopaa pod kiem w oczekiwaniu jakiej dobrej okazji, aby je zainwestowa. Jose Arcadio Buendia nie prbowa nawet jej pociesza oddany bez reszty swoim eksperymentom taktycznym z powiceniem prawdziwego czowieka nauki, a czsto nawet z naraeniem ycia. Aby wykaza skuteczno lupy przeciwko wojsku nieprzyjaciela, wyprbowa koncentracj promieni sonecznych na sobie, przy czym poparzy si tak, e bble zmieniy si w ropiejce rany i dugo nie chciay si goi. Wobec protestw ony, przeraonej tak niebezpiecznymi prbami, mao brakowao, by podpali wasny dom. Dugie godziny spdza zamknity w swoim pokoju, pogrony w kalkulacjach na temat moliwoci strategicznych nowej broni, a wreszcie udao mu si opracowa podrcznik zadziwiajcy jasnoci dydaktyczn i darem nieodpartej argumentacji. Posa go wadzom wojskowym zaczajc liczne opisy wasnych dowiadcze i kilka arkuszy rysunkw objaniajcych. Posaniec, ktry wiz to cenne dzieo, przeby gry, bdzi po bezkresnych bagnach, przeprawia si przez burzliwe rzeki i omal nie zgin w zbach drapienikw, drczony rozpacz i chorob, zanim trafi na trakt muw pocztowych. Mimo e podr do stolicy bya w owym czasie imprez prawie niemoliw, Jose Arcadio Buendia przyrzeka sobie podj j natychmiast po otrzymaniu rozkazu rzdu, aby zademonstrowa praktyczne zastosowanie swego wynalazku dygnitarzom wojskowym i osobicie ich wprowadzi w tajniki skomplikowanej sztuki wojny sonecznej. Przez kilka lat czeka na odpowied. Wreszcie, znuony oczekiwaniem, poskary si Melquiadesowi ubolewajc nad niepowodzeniem swej inicjatywy. I wtedy Cygan da niezbity dowd swojej uczciwoci: zwrci mu zote dublony i zabra lup dokadajc kilka portugalskich map i par instrumentw eglarskich. Osobicie i wasnorcznie napisa zwiz syntez studiw mnicha Hermana, eby mu uatwi posugiwanie si astrolabium, kompasem i sekstansem. Jose Arcadio Buendia spdzi wiele deszczowych miesicy zamknity w izdebce, ktr specjalnie na ten cel dobudowa w gbi domu, tak by nikt mu nie przeszkadza w dowiadczeniach. Porzuciwszy cakowicie obowizki domowe, przesiadywa caymi nocami na podwrku ledzc bieg gwiazd i omal nie dosta poraenia sonecznego usiujc wynale dokadn metod okrelania poudnia. Kiedy wywiczy si ju w uywaniu i manewrowaniu swymi instrumentami, poczu si tak bardzo panem przestrzeni, e nie opuszczajc swego gabinetu mg eglowa po nieznanych morzach, wdrowa przez bezludne ziemie i nawizywa znajomoci z cudownymi istotami. W tym okresie przyzwyczai si rozmawia sam z sob i kry po caym domu nie dostrzegajc nikogo, podczas gdy Urszula z dziemi mozolia si w ogrodzie przy uprawie bananw, manioku, malangi, ignamu i bakaanw. Nagle, zupenie nie wiadomo dlaczego, jego gorczkowa aktywno urwaa si i nastpio co w rodzaju fascynacji. Kilka dni chodzi jak urzeczony, powtarzajc sobie cichym gosem acuszek zadziwiajcych przypuszcze, jakby nie wierzy wasnemu rozumowi. W kocu pewnego grudniowego dnia, we wtorek podczas obiadu, za jednym zamachem zrzuci z siebie cay ciar swych udrcze. Dzieci do koca ycia miay zapamita uroczyst powag, z jak ich ojciec zasiad na gwnym miejscu przy stole, dygocc jak w gorczce, wycieczony bezsennoci i wysikiem imaginacji, i wyjawi im swoje odkrycie: Ziemia jest okrga jak pomaracza". Urszula stracia cierpliwo. Jeeli masz zwariowa, wariuj sam! - wykrzykna - ale nie prbuj uczy dzieci swoich cygaskich pomysw". Jose Arcadio Buendia, niewzruszony, nie da si zmikczy desperacj maonki, ktra w napadzie zoci zrzucia na ziemi astrolabium rozbijajc je na kawaki. Skonstruowa przyrzd na nowo i zebrawszy w swoim pokoiku ludzi ze wsi wykaza im, z pomoc teoretycznych objanie, ktrych nikt nie rozumia, e mona powrci do punktu, z jakiego si wyruszyo, kierujc si stale na

3

wschd. Caa wie bya przekonana, e Jose Arcadio Buendia postrada zmysy, ale w tym momencie zjawi si Melquiades, aby doprowadzi sytuacj do porzdku. Publicznie pochwali inteligencj czowieka, ktry dziki czystej spekulacji astronomicznej wymyli teori ju sprawdzon w praktyce, chocia dotychczas nie znan w Macondo. W dowd uznania ofiarowa mu dar, ktry mia pniej wpyn decydujco na przyszo wioski laboratorium alchemiczne. W tym czasie Melquiades zacz si starze ze zdumiewajc szybkoci. Z pocztku gdy tu przyjeda, wydawao si, e jest w tym samym wieku co J o Arcadio Buendia. Ale podczas gdy ten ostatni zachowywa wci swoj niepospolit si, ktra pozwalaa mu obali konia chwytem za uszy, Cygana jakby toczya jaka uporczywa choroba. W rzeczywistoci by to rezultat wielu osobliwych chorb nabytych w niezliczonych podrach dookoa wiata. Tak jak to sam opowiada Josemu Arcadiowi Buendii pomagajc mu urzdzi laboratorium, mier sza za nim zawsze jak pies, obwchiwaa mu spodnie, ale nie decydowaa si skoczy do garda. Wymkn si wszystkim plagom i kataklizmom, jakie nawiedzay rodzaj ludzki. Przey pelagr w Persji, szkorbut na Pwyspie Malajskim, trd w Aleksandrii, beri-beri w Japonii, dum na Madagaskarze, trzsienie ziemi na Sycylii i olbrzymi katastrof okrtow w Cieninie Magellana. Ten niezwyky czowiek, ktry twierdzi, e posiada wiedz tajemn Nostradamusa, by ponury i smutny, a spojrzenie jego azjatyckich oczu zdawao si dostrzega odwrotn stron rzeczy. Nosi czarny duy kapelusz, niczym rozpostarte skrzyda kruka, i aksamitn kamizelk, ktr przyprszya patyna wiekw. Ale pomimo swojej ogromnej' wiedzy i posiadania tajemnic by na wskro ludzki, zwizany z ziemi, nieobcy najdrobniejszym problemom ycia codziennego. Uskara si na starcze dolegliwoci, wraliwy na najmniejsze niepowodzenia finansowe, od dawna ju przesta si mia, gdy szkorbut pozbawi go zbw. Tego upalnego popoudnia, kiedy wyjawi swoje najtajniejsze sekrety, Jose Arcadio Buendia by pewien, e jest to pocztek wielkiej przyjani. Dzieci byy oszoomione fantastycznymi opowiadaniami. Aureliano, ktry wwczas liczy nie wicej ni pi lat, mia go potem pamita przez reszt swego ycia takim, jakim go widzia tego popoudnia, gdy starzec siedzia przy stole na tle metalicznego, rozarzonego do biaoci blasku, i swoim gbokim gosem o brzmieniu organw rozwietla najciemniejsze zaktki wyobrani, a z czoa i skroni spywa mu tusty pot. Jose Arcadio, starszy brat Aureliana, mia przekaza ten wspaniay obraz jak dziedziczn pamitk wszystkim swoim potomkom. Urszula natomiast zachowaa niezbyt dobre wspomnienie z tej popoudniowej wizyty, bo wesza do pokoju akurat w momencie, kiedy Melquiades przez nieuwag stuk flakonik z dwuchlorkiem rtci. - Pachnie diabem - powiedziaa. - Nic podobnego - sprostowa Melquiades. - Dowiedziono, e diabe posiada wasnoci siarkowe, a to jest tylko odrobina sublimatu. Jak zawsze skonny do dialektyki, wygosi uczony wykad na temat diabolicznych waciwoci cynobru, ale Urszula nie zwracaa na niego uwagi, tylko zabraa dzieci na modlitw. Ten gryzcy zapach mia pozosta na zawsze w jej pamici skojarzony ze wspomnieniem Melquiadesa. Prymitywne laboratorium - poza obfitoci miseczek, lejkw, probwek, filtrw i sitek skadao si ze zwykego tygla, ze szklanej retorty z dug wsk szyjk (imitacja jaja filozoficznego) oraz aparatu do destylacji, skonstruowanego przez samych Cyganw wedug wspczesnych opisw trzy-ramiennego alembiku Marii ydwki. Prcz tych rzeczy Melquiades pozostawi prbki siedmiu metali odpowiadajcych siedmiu planetom, formuy Mojesza i Zosimusa do wyrobu zota, a take seri notatek i rysunkw dotyczcych

4

procesw Wielkiego Wtajemniczenia, ktre temu, kto umia? by je odczyta, pozwalay uzyska kamie filozoficzny. Zachcony prostot formu alchemicznych Jose Arcadio Buendia przez wiele tygodni przekonywa Urszul, eby mu pozwolia odkopa swoje monety kolonialne i pomnoy je tyle razy, na ile mona rozdzieli rt. Urszula jak zawsze Stpia przed niezomnym uporem ma. Wtedy Jose Arcadio Buendia wrzuci trzydzieci zotych dublonw do rondla i roztopi je z opikami miedzi, orypimentem, siark, oowiem. Wszystko to podgrzewa na wielkim ogniu, dolewajc oleju rycynowego, a otrzyma gsty, cuchncy syrop, ktry bardziej przypomina pospolity karmel ni wspaniae zoto. W kolejnych ryzykownych i rozpaczliwych procesach destylacyjnych, w aliau z siedmiu metali planetarnych, przearte rtci i cypryjskim witriolem, praone na nowo w wieprzowym smalcu, z braku oleju rzepakowego, cenne dziedzictwo Urszuli zostao doprowadzone do postaci zwglonej skwarki, ktrej nie sposb byo oderwa od dna rondla. Kiedy powrcili Cyganie, Urszula podburzya przeciwko nim ca wie. Ciekawo jednak bya silniejsza od strachu, bo tym razem Cyganie przemaszerowali przez wie z oguszajcym haasem wszelkiego rodzaju instrumentw muzycznych, podczas gdy ich herold zapowiada pokaz najwikszego wynalazku sprzed epoki Inkw. Tak wic wszyscy udali si do namiotu cygaskiego i za opat jednego centavo zobaczyli Melquiadesa, odmodzonego, wypocztego, bez zmarszczek, z nowym olniewajco biaym uzbieniem. Ci wszyscy, ktrzy pamitali jego dzisa zarte przez szkorbut, zapade chude policzki i zwide usta, struchleli z przeraenia wobec tego oczywistego dowodu nadprzyrodzonej mocy Cygana. Strach urs do rozmiarw paniki, gdy Melquiades wyj nietknite zby, pokaza je publicznoci na chwil - przelotn chwil, w czasie ktrej sta si tym samym zgrzybiaym starcem z dawnych lat - i zaoy je z powrotem, umiechajc si znw w penym blasku swej przywrconej modoci. Nawet sam Jose Arcadio Buendia uzna, e wiedza Melquiadesa przekroczya granice dozwolone dla umysu czowieka, lecz dowiadczy prawdziwie uzdrawiajcej uciechy, kiedy Cygan na osobnoci wytumaczy mu mechanizm sztucznej szczki. Wydawao mu si to tak proste i tak przemylne zarazem, e nagle straci cae zainteresowanie dla bada alchemicznych. Wpad w zy humor, przesta jada regularnie i caymi dniami spacerowa po domu: Niewiarygodne rzeczy dziej si na wiecie - mwi do Urszuli. Tu koo nas, po drugiej stronie rzeki, istniej rne aparaty magiczne, a my w dalszym cigu yjemy w ciemnocie". Ci ktrzy go znali z czasw zaoenia Macondo, nie mogli wyj z podziwu, jak bardzo si zmieni pod wpywem Melquiadesa. Z pocztku Jose Arcadio Buendia by czym w rodzaju modego patriarchy, ktry dawa wskazwki, jak obsiewa pole, udziela rad w sprawach wychowywania dzieci czy hodowli zwierzt i pracowa razem ze wszystkimi, nawet fizycznie, dla dobra caej gminy. Poniewa jego dom od. pocztku by najlepszy we wsi, inne domy urzdzono na jego obraz i podobiestwo. By tam przestronny i dobrze owietlony salon, jadalnia, ktra wygldaa jak terasa z kwiatami w jaskrawych barwach, dwie sypialnie, patio z olbrzymim kasztanem porodku, dobrze utrzymany ogrd warzywny i zagroda, gdzie w pokojowej koegzystencji yy kozy, winie i kury. Jedynymi zwierztami, ktrych hodowla bya zabroniona w domu i w caej wsi, byy koguty trenowane do walki. Urszula wioda ywot rwnie pracowity jak jej m. Ta drobna, powana i niezwykle ruchliwa kobiecinka o elaznych nerwach, ktrej nigdy nie syszano piewajcej, wydawaa si wszechobecna i krztaa si od witu do pnej nocy z lekkim szelestem batystowych halek. Dziki niej podogi z ubitej gliny, niepobielane mury, proste drewniane meble, sporzdzone przez nich samych, byy zawsze czyste, a stare kufry, w ktrych przechowywano bielizn, wydzielay przyjemny zapach bazylii.

5

Jose Arcadio Buendia, ktry by najbardziej przedsibiorczym czowiekiem, jakiego kiedykolwiek widziano we wsi, zarzdzi rozmieszczenie domw tak, eby wszystkie miay dostp do rzeki i mogy atwo zaopatrywa si w wod. Wytyczy ulice tak rozumnie, e aden z domw nie bardziej ni inne cierpia od soca w godzinach najwikszego upau. W cigu paru lat Macondo stao si najlepiej uadzon i najpracowitsz wsi ze wszystkich znanych jej trzystu mieszkacom. Bya to rzeczywicie szczliwa wie, w ktrej nikt nie przekroczy trzydziestu lat i nikt jeszcze nie umar. Od chwili jej zaoenia Jose Arcadio Buendia budowa puapki i klatki. W krtkim czasie kanarki, drozdy i szpaki wypeniy nie tylko jego dom, ale wszystkie inne. Ptasie koncerty byy tak oguszajce, e Urszula zatykaa sobie uszy pszczelim woskiem, aby nie straci poczucia rzeczywistoci. Kiedy po raz pierwszy przybyo do Macondo plemi Melquiadesa sprzedajc szklane kulki przeciw blom gowy, wszyscy dziwili si, jak mona byo trafi do tej osady zagubionej wrd sennych moczarw. Cyganie wyznali, e kierowali si piewem ptakw. Ten duch inicjatywy spoecznej zanik wkrtce, porwany gorczk magnesw, obliczeniami astronomicznymi, marzeniami o transmutacji zota i chci poznania cudw wiata. Dawniej przedsibiorczy i schludny Jose Arcadio Buendia zrobi si teraz niedbay, chodzi nieporzdnie ubrany, z dzik brod, ktr z wielkim wysikiem Urszuli udawao si strzyc czasem za pomoc kuchennego noa. Wiele osb 'uwaao go za ofiar jakiego dziwnego czaru czy zaklcia. Ale nawet ci najmocniej przekonani o jego obdzie porzucili prac i rodziny, aby i za nim, kiedy zarzuciwszy na rami narzdzia zwoa wszystkich, eby utorowa przez las drog, otwierajc wsi dostp do wielkich wynalazkw. Jose Arcadio Buendia nie zna zupenie geografii swojego rejonu. Wiedzia, e na wschodzie rozciga si acuch nieprzebytych gr, a za grami stare miasto Riohacha, gdzie w minionej epoce - jak opowiada jego dziadek, pierwszy Aurehano Buendia - Sir Francis Drake polowa z armat na kajmany, ktre potem kaza wypycha som i posya w podarunku krlowej Elbiecie. W modoci on i jego ludzie, wraz z onami, dziemi, zwierztami i caym dobytkiem, przeszli przez gry szukajc dojcia do morza, lecz po dwudziestu szeciu miesicach zaniechali dalszej wdrwki i zaoyli Macondo, aby unikn trudw powrotu. Tote droga na wschd nie interesowaa ich, bo moga prowadzi tylko w przeszo. Na poudniu byy bagna pokryte wiekow warstw rolinnoci i olbrzymi wiat moczarw, ktry, jak zapewniali Cyganie, nie mia granic. Wielkie moczary na zachodzie czyy si z bezkresnym rozlewiskiem wody, zamieszkanym przez ssaki o mikkiej skrze, z gow i torsem kobiety. To one doprowadzay eglarzy do zguby wabic ich urokiem swoich olbrzymich sutek. Cyganie pynli sze miesicy tym szlakiem, zanim trafili na wski pas staego ldu, ktrdy wioda droga muw pocztowych. Wedug oblicze Josego Arcadia Buendii, jedyn moliwo nawizania kontaktu z cywilizacj dawa szlak wiodcy na pnoc. Wyposay wic w narzdzia do budowy drg i bro myliwsk tych samych ludzi, ktrzy towarzyszyli mu przy zaoeniu Macondo, wrzuci do sakwy kompasy i mapy i ruszy na spotkanie wielkiej przygody. W pierwszych dniach nie napotkali adnej wikszej przeszkody. Zeszli kamiennym brzegiem rzeki do miejsca, gdzie przed wielu laty znaleli zbroj rycersk, i wkroczyli do lasu ciek midzy drzewkami dzikich pomaracz. Pod koniec pierwszego tygodnia zabili i upiekli jelenia, ale ograniczyli si do zjedzenia tylko poowy, a reszt zasolili na nastpne dni. T przezornoci chcieli odwlec konieczno Zjadania papug, ktrych niebieskie miso miao gorzki posmak pima. Pniej przez dziesi dni z gr nie widzieli soca. Ziemia staa si mikka i wilgotna jak popi wulkaniczny, a rolinno coraz bardziej zdradliwa, coraz bardziej oddala si wrzask ptakw i harmider map. wiat zrobi si beznadziejnie smutny.

6

Uczestnicy wyprawy czuli si przytoczeni wasnymi najdawniejszymi wspomnieniami w tym wilgotnym, milczcym raju sprzed grzechu pierworodnego, w gstwinie, gdzie ich buty grzzy w dymicej oleistej mazi, a maczety niszczyy krwawe lilie i zote salamandry. Cay tydzie, prawie z sob nie rozmawiajc, z pucami umczonymi dawic woni krwi, szli jak lunatycy przez wiat przygnbiajcego smutku, owietlony tylko sabym blaskiem fosforyzujcych owadw. Nie mogli zawrci, gdy drog, ktr sobie otwierali, od razu zamykaa nowa ciana rolinnoci wyrastajca niemal w oczach. Nie szkodzi - mwi Jose Arcadio Buendia. - Najwaniejsze to nie straci orientacji". Nie spuszczajc oka z kompasu dalej prowadzi swoich ludzi ku niewidocznej pnocy, a wreszcie wyszli z zaczarowanej krainy. Noc bya chmurna, bez gwiazd, ale ciemno przesycao ju nowe czyste powietrze. Wyczerpani dugim marszem rozwiesili hamaki i pierwszy raz od dwch tygodni mocno usnli. Obudzili si, kiedy soce byo ju wysoko na niebie, i zaniemwili z zachwytu. Naprzeciwko, w otoczeniu paproci i palm, biay i zakurzony, w cichym wietle poranka sta olbrzymi galeon hiszpaski. Przechyli si lekko na; praw burt, z nietknitego omasztowania zwisay strzpy agli pord lin obrosych w orchidee. Kadub, pokryty pancerzem skamieniaych may i mikkiego mchu, zary si mocno w kamienistym gruncie. Caa struktura zdawaa si zajmowa swj wasny zastrzeony teren, przestrze samotnoci i zapomnienia niedostpn niszczycielskiemu dziaaniu czasu i obyczajom ptakw. We wntrzu, ktre podrnicy przeszukali w milczcym napiciu, znaleli tylko gsty las kwiatw. Odkrycie galeonu, wskazujce blisko morza, pohamowao impet Josego Arcadia Buendii. Uwaa to za zoliwy figiel swego przewrotnego losu. Przedtem, za cen powice i cierpie bez liku, szuka morza nie znajdujc, a znalaz je teraz nie szukajc, zagradzajce jego drog jak przeszkoda nie do przezwycienia. Wiele lat pniej pukownik Aureliano Buendia przewdrowa znowu ten obszar, kiedy istnia ju regularny trakt pocztowy, i jedyn pozostaoci statku, jak odnalaz, by zwglony szkielet porodku pola makw. Przekonany dopiero wtedy, e historia ta nie bya wycznie tworem wyobrani jego ojca, zastanawia si, w jaki sposb galeon mg dotrze a do tego miejsca na ldzie. Ale Jose Arcadio Buendia nie stawia sobie tego pytania, kiedy zobaczy morze po dalszych czterech dniach podry, o dwanacie kilometrw od galeonu. Jego marzenia znalazy kres na brzegu tego morza barwy popiou, spienionego i brudnego, niegodnego trudw i powice i jego przygody. - Do stu diabw! - wykrzykn. - Macondo jest otoczone wod ze wszystkich stron. Przekonanie, e Macondo jest wysp, utrzymao si przez dugi czas, oparte na nie budzcej wtpliwoci mapie, ktr wyrysowa Jose Arcadio Buendia po powrocie z ekspedycji. Wykreli j w pasji, mciwie wyolbrzymiajc trudnoci komunikacji, jakby chcia ukara samego siebie za absolutny brak sensu w wyborze miejsca osady. Nigdy nigdzie nie dojdziemy - skary si przed Urszul. - Zgnijemy tutaj za ycia, nie korzystajc z dobrodziejstw nauki". Ta pewno przeuwana przez wiele miesicy w pokoiku przy laboratorium skonia go do projektu przeniesienia Macondo w jakie bardziej dogodne miejsce, ale tym razem Urszula wyprzedzia jego gorczkowe pomysy. Dziaajc skrycie i bez wytchnienia jak mrwka, zbuntowaa wszystkie kobiety ze wsi przeciw zachciance mw, ktrzy ju przygotowywali si do przeprowadzki. Jose Arcadio Buendia nie dowiedzia si nigdy, w jakim momencie i pod wpywem jakich wrogich si jego plany zaczy si wika w gszczu wymwek, pretekstw i rzekomych przeszkd, a stay si czystym zudzeniem. Urszula niewinnie obserwowaa go spod oka i nawet odczua troch litoci dla ma, kiedy ktrego ranka zastaa go w pokoiku w gbi domu, bekoccego co na temat przeprowadzki i pakujcego wyposaenie laboratorium. Pozwolia mu dokoczy robot, zabi gwodziami skrzynie i wypisa na wierzchu swoje inicjay za pomoc pdzelka i

7

atramentu, nie robic mu wymwek i wiedzc, e on take wie, bo syszaa, jak mamrota to w swoich guchych monologach, e mczyni ze wsi nie popr jego zamierze. Dopiero kiedy zacz wyjmowa z zawiasw drzwi, odwaya si zapyta go, po co to robi, on za odpowiedzia z gorycz: Skoro nikt nie chce i - pjdziemy sami". Urszula ani drgna. - Nie pjdziemy - powiedziaa. - Zostaniemy tutaj, bo tu si urodzi nasz syn. - Ale nikt nam tu jeszcze nie umar - odpar. - Czowiek nie naley do adnej ziemi, pki nie ma w niej nikogo ze swych zmarych. Na co Urszula odpowiedziaa z agodn stanowczoci: - Jeeli trzeba, ebym umara po to, ebycie tu pozostali, to umr. Jose Arcadio Buendia nie spodziewa si, by wola jego ony bya a tak nieugita. Usiowa zwie j blaskiem swoich fantazji i obietnic wspaniaego wiata, gdzie wystarczy skropi ziemi magicznym pynem, aby roliny day owoce, jakie tylko czowiek zechce, i gdzie sprzedaj za bezcen wszelkie rodki przeciwko blom. Ale Urszula pozostaa niewraliwa na jego wspaniae wizje. - Zamiast si upiera przy twoich wariackich pomysach, zatroszczyby si lepiej o wasnych synw - odpowiedziaa. - Spjrz tylko na nich, zdani na ask bosk, zaniedbani i gupi jak osy. Jose Arcadio Buendia przyj dosownie to, co powiedziaa ona. Spojrza przez okno, zobaczy dwch bosych chopcw w sonecznym ogrodzie i dozna wraenia, e dopiero od tego momentu zaczli istnie, stworzeni zaklciem Urszuli. Wtedy co si stao w gbi jego istoty, co tajemniczego i nieodwoalnego, co, co go oderwao od czasu, w ktrym tkwi obecnie, i ponioso na olep w niezbadan stref wspomnie. Podczas gdy Urszula dalej zamiataa dom, ktrego - teraz ju bya tego pewna - nie miaa opuci do koca ycia, on sta wpatrzony w dzieci niewidzcym wzrokiem, a zwilgotniay mu oczy i wytar je wierzchem doni z gbokim westchnieniem rezygnacji. - Dobrze - powiedzia. - Powiedz im, eby przyszli pomc mi powyjmowa rzeczy ze skrzyni. Starszy z synw, Jose Arcadio, skoczy czternacie lat. Mia kwadratow czaszk, kdzierzawe wosy i samowolny charakter swego ojca. Cho zapowiadao si, e odziedziczy po nim wzrost i tyzn fizyczn, ju wtedy byo oczywiste, e brakuje mu ojcowskiej wyobrani. Zosta poczty i urodzony podczas uciliwej przeprawy przez gry, przed zaoeniem Macondo, i rodzice dzikowali niebiosom przekonawszy si, e nie ma adnego organu zwierzcego. Aureliano, pierwsza istota ludzka urodzona w Macondo, mia skoczy sze lat w marcu. By cichy i zamknity w sobie. Paka w onie swojej matki i urodzi si z otwartymi oczami. Podczas przecinania ppowiny krci gow na wszystkie strony, rozpoznajc przedmioty w pokoju i przypatrujc si twarzom ludzi z ciekawoci, ale bez zdziwienia. Pniej - obojtny na tych, ktrzy zbliyli si, eby go pozna - ca uwag skupi na palmowym dachu, ktry zdawa si bliski zawalenia pod straszliwym naporem deszczu. Urszula przypomniaa sobie intensywno tego spojrzenia w dniu, kiedy trzyletni Aureliano wszed do kuchni w chwili, gdy ona wyja z pieca i postawia na stole garnek z wrzcym rosoem. Chopiec stojc bezradnie w drzwiach powiedzia: Zaraz zleci". Garnek sta mocno na rodku stou, ale ledwie chopak zdy wymwi te sowa, zacz nieuchronnie posuwa si w kierunku brzegu, jakby pod impulsem dynamiki wewntrznej, i roztrzaska si na ziemi. Urszula przeraona opowiedziaa ten epizod mowi, ten jednak potraktowa to jako zjawisko naturalne. Taki by zawsze, obcy yciu swoich synw, po czci dlatego, e uwaa dziecistwo za okres niedorozwoju umysowego, a poza tym za bardzo pochaniay go chimeryczne spekulacje.

8

Ale od tego popoudnia, kiedy przywoa synw, aby mu pomogli rozpakowa przyrzdy laboratoryjne, zacz powica im wikszo swego czasu. W ustronnej izdebce, ktrej ciany pokryway si z wolna nieprawdopodobnymi mapami i bajecznymi rysunkami, nauczy ich czyta, pisa i rachowa. Opowiada o cudach tego wiata nie tylko w granicach swoich wiadomoci, ale wysila swoj wyobrani, posuwajc j do kracw niewiarygodnych. W taki to sposb chopcy dowiedzieli si, i na samym poudniu Afryki yj ludzie tak inteligentni i spokojni, e ich jedynym zajciem jest siedzenie i rozmylanie, i e mona przej such stop przez Morze Egejskie, przeskakujc z wyspy na wysp a do portu Saloniki. Te fascynujce opowieci pozostawiy tak trway lad w pamici chopcw, e wiele lat pniej, na sekund przed rozkazem ognia", ktry oficer wojsk regularnych rzuci plutonowi egzekucyjnemu, pukownik Aureliano Buendia przey na nowo w ciepy wieczr marcowy, w ktrym jego ojciec przerwa lekcj fizyki i znieruchomia z rk w powietrzu i utkwionymi w jeden punkt oczyma, syszc z daleka piszczaki, bbny i grzechotki Cyganw, ktrzy znowu przybywali do wsi, aby zaprezentowa ostatni zadziwiajcy wynalazek uczonych z Memfis. Byli to nowi Cyganie. Modzi mczyni i kobiety, ktrzy znali tylko swj wasny jzyk, dorodni, z oliwkow skr i zrcznymi rkami. Ich tace i muzyka wywoyway na ulicach rozgardiasz peen nieokieznanej wesooci, bo przywieli z sob rnobarwne papugi recytujce woskie romance, kur, ktra znosia setk zotych jajek na dwik tamburynu, tresowan map, ktra odgadywaa myli, skomplikowan maszyn suc jednoczenie do przyszywania guzikw i obniania temperatury, aparat do wypaszania zych wspomnie, plaster do zabijania czasu i tysic innych jeszcze wynalazkw tak przemylnych i osobliwych, e Jose Arcadio Buendia zapragn wynale specjaln maszyn, ktra uatwiaby mu spamitanie ich wszystkich. W mgnieniu oka przewrcili do gry nogami ca wie. Mieszkacy Macondo zgubili si nagle na wasnych ulicach, oszoomieni tym jarmarkiem cudw. Idc midzy dwoma chopcami, ktrych trzyma za rce, eby nie zgubili si w tumie, mijajc linoskoczkw o zotych zbach i kuglarzy o szeciu ramionach, duszc si pomieszanym zapachem nawozu i drzewa sandaowego, Jose Arcadio Buendia gorczkowo poszukiwa Melquiadesa, eby ten wyjawi mu sekrety tego baniowego mirau. Spyta o niego Cyganw, ale nie rozumieli jego jzyka. Doszed w kocu do miejsca, gdzie Melquiades zazwyczaj rozbija swj namiot, i spotka tam maomwnego Ormianina, ktry zachwala po hiszpasku syrop zapewniajcy czowiekowi niewidzialno. Wypi przed chwil jednym haustem szklank bursztynowego pynu, kiedy Jose Arcadio Buendia przepchn si przez tum gapiw ogldajcych widowisko i zdy zada pytanie. Cygan ogarn go zdziwionym spojrzeniem, zanim przeobrazi si w kau cuchncej i parujcej smoy, nad ktr unosio si echo jego odpowiedzi: Melquiades umar". Oszoomiony t wiadomoci Jose Arcadio Buendia sta bez ruchu usiujc opanowa wzruszenie, pki nie rozproszy si tum dny nowych rozrywek i kaua po maomwnym Ormianinie nie wyparowaa doszcztnie. Pniej inni Cyganie potwierdzili, e Melquiadesa istotnie zmoga ta febra na bagnach Singapuru i ciao jego wrzucono w najgbsze miejsce Morza Jawajskiego. Na chopcach ta wiadomo nie wywara wraenia. Chcieli koniecznie obejrze wspania nowo wynalezion przez uczonych z Memfis i zapowiadan u wejcia do namiotu, ktry, jak mwiono, nalea do krla Salomona. Napierali si tak, e Jose Arcadio Buendia zapaci trzydzieci realw i zaprowadzi ich do rodka namiotu, gdzie olbrzym z obronitym torsem i ogolon gow, z miedzian obrcz w nosie i cikim elaznym acuchem wok kostki u nogi strzeg skrzyni piratw. Gdy olbrzym unis wieko, ze skrzyni powia lodowaty podmuch. W rodku znajdowa si tylko ogromny przezroczysty blok, jakby zlepiony z niezliczonego

9

mnstwa igieek, w ktrych wiato zmierzchu rozszczepiao si na rnokolorowe gwiazdki. Oszoomiony, wiedzc, e chopcy oczekuj natychmiastowych wyjanie, Jose Arcadio Buendia odway si szepn: - To chyba najwikszy diament wiata... - Nie - powiedzia Cygan. - To jest ld. Jose Arcadio Buendia, nie rozumiejc, wycign rk w kierunku lodu, ale olbrzym odsun go. Pi realw za dotknicie" - powiedzia. Jose Arcadio Buendia zapaci, dotkn rk lodu i trzyma j tak przez par minut, podczas gdy jego serce bio mocno ze strachu a zarazem radoci zetknicia si z tajemnic. Nie wiedzc, co powiedzie, zapaci jeszcze dziesi realw, eby jego synowie take mogli przey to cudowne dowiadczenie. May Jose Arcadio odmwi dotknicia lodu. Aureliano, przeciwnie, zbliy si o krok, pooy rk i natychmiast j cofn. Gotuje si!" - krzykn przeraony. Ale ojciec nie zwrci na niego uwagi. Odurzony oczywistoci cudu, zapomnia w okamgnieniu o klskach swych szaleczych pomysw i o zwokach Melquiadesa rzuconych na er mtwom. Zapaci nastpne pi realw i z rk na bloku lodowym, jak gdyby skada przysig na Pismo wite, wykrzykn: - Oto najwikszy wynalazek naszych czasw!

10

K

iedy korsarz Francis Drak napad w XVI wieku na miasteczko Riohacha, prababka Urszuli Iguaran tak bardzo zlka si huku dzia i bicia dzwonw na trwog, e nie panujc nad nerwami usiada na rozpalonej pycie kuchennej. Oparzenia uczyniy j do koca ycia bezuyteczn maonk. Siada moga tylko poow przeznaczonej do tego czci ciaa i wsparta na poduszkach, musiao jej te pozosta co dziwnego w sposobie poruszania si, bo nigdy nie chciaa chodzi przy ludziach nawet po domu. Wyrzeka si wszelkiego ycia towarzyskiego drczona obsesj, e jej ciao czu spalenizn. wit zastawa j na podwrzu: baa si zasn, bo nio si jej, e Anglicy ze swymi psami goczymi wa przez okno do jej sypialni i haniebnie torturuj rozpalonym do czerwonoci elazem. Jej m, kupiec aragoski, z ktrym miaa dwoje dzieci, poow dochodw ze sklepu wydawa na lekarstwa i rozrywki, prbujc uly jej lkom. W kocu zwin interes i z ca rodzin powdrowa, by osiedli si daleko od morza, w wiosce spokojnych Indian, pooonej u podna gr. Tam zbudowa dla ony sypialni bez okien, aby nie mieli ktrdy wazi piraci z jej koszmarnych snw. W tej to zapadej wsi mieszka od bardzo dawna, zajmujc si upraw tytoniu, Jose Arcadio Buendia, Kreol, z ktrym pradziad Urszuli wszed w spk tak owocn, e w cigu kilku lat obaj dorobili si fortuny. Kilka wiekw pniej praprawnuk Kreola oeni si z praprawnuczk Aragoczyka. Dlatego te w chwilach, gdy Urszul wyprowadzay z rwnowagi obkacze pomysy ma, przeskakiwaa trzysta lat przypadkw i zrzdze losu, przeklinajc godzin, w ktrej Francis Drak napad na Riohacha. By to po prostu sposb wyadowania gniewu, w rzeczywistoci bowiem czuli si zwizani a do grobu wzem mocniejszym ni mio - wsplnym wyrzutem sumienia. Byli kuzynami. Razem wychowali si w dawnej wsi, ktr z czasem przodkowie obojga, dziki swej pracowitoci i dobrym obyczajom, uczynili jednym z pierwszych miasteczek w prowincji. Chocia maestwo midzy nimi byo do przewidzenia od momentu ich przyjcia na wiat, kiedy wyrazili ch pobrania si, krewni prbowali temu przeszkodzi. Obawiali si, e t dorodn par potomkw dwch od wiekw ze sob spokrewnionych rodw moe spotka haba wydania na wiat potworkw i e ze zwizku tego narodz si iguany. Istnia bowiem straszliwy precedens. Pewna ciotka Urszuli wysza za wuja Josego Arcadia Buendii i urodzia syna, ktry przez cae ycie nosi niezwykle lune spodnie i umar z upywu krwi, przeywszy czterdzieci dwa lata w stanie absolutnego dziewictwa, bo przyszed na wiat i chodzi do koca swych dni z ogonkiem chrzstkowym w ksztacie korkocigu, zakoczonym kpk wosw. By to wiski ogon, ktrego nigdy nie widziaa adna kobieta i ktrego utrat nieszcznik przypaci yciem, gdy pewien zaprzyjaniony rzenik odrba mu go tasakiem. Jose Arcadio Buendia z beztrosk swych dziewitnastu lat rozstrzygn problem jednym zdaniem: Nic mi nie przeszkadza, jeli bd mia prosita, byle umiay mwi". Tak wic pobrali si, a wesele z orkiestr i fajerwerkami trwao trzy dni. Byliby szczliwi ju od tej chwili, gdyby matka Urszuli nie nastraszya jej zowrogimi prognostykami co do potomstwa i nie wymoga na niej odmowy dopenienia powinnoci maeskiej. W obawie, e krewki i porywczy m wemie j gwatem w czasie snu, Urszula kadc si do ka wcigaa na siebie rodzaj zgrzebnych spodni, ktre matka uszya jej z aglowego ptna, umocnionych systemem krzyujcych si rzemieni i zamykanych z przodu na grub elazn klamr. Trwao to przez kilka miesicy. W cigu dnia m zajmowa si trenowaniem kogutw do walki, ona za haftowaa z matk na krosnach. W nocy mocowali si przez kilka godzin z

11

napiciem i gwatownoci, ktra zaczynaa ju niemal zastpowa im zblienie miosne, a w kocu mieszkacy miasteczka wywszyli, e co tu nie jest w porzdku, i rozpucili pogosk, e Urszula w rok po lubie pozostaa dziewic, poniewa ma ma impotenta. Jose Arcadio dowiedzia si o tej plotce ostatni. - Widzisz Urszulo, co gadaj ludzie - powiedzia z wielkim spokojem do ony. - A niech sobie gadaj - odpara. - My wiemy, e to nieprawda. Sytuacja pozostaa wic bez zmian przez dalszych sze miesicy, a do tej tragicznej niedzieli, kiedy Jose Arcadio Buendia wygra w walce kogutw z Prudenciem Aguilarem. Wcieky i wzburzony widokiem krwi swego koguta Prudencio odsun si od przeciwnika na tak odlego, aby wszyscy obecni mogli usysze to, co chcia mu powiedzie. - Winszuj ci! - krzykn. - Moe wreszcie ten kogut odda przysug twojej onie! Jose Arcadio spokojnie zabra swojego koguta. - Zaraz wracam - oznajmi wszystkim. Potem za zwrci si do Prudencia Aguilara: - A ty id do domu po bro, bo przyjd ci zabi. Po dziesiciu minutach wrci ze straszliw miercionon wczni swego dziada. Prudencio Aguilar czeka na niego u wejcia na koguci aren, gdzie zebrao si ju p miasteczka. Nie mia czasu si broni. Wcznia Josego Arcadio Buendii, rzucona z niewiarygodn si i z tak sam celnoci, z jak ciska j pierwszy Aureliano Buendia, gdy tpi grasujce w okolicy jaguary, przebia mu gardo na wylot. Tej nocy, gdy czuwano przy zwokach Prudencia na arenie walk kogucich, Jose Arcadio Buendia wszed do sypialni w chwili, gdy jego ona wkadaa swj pas cnoty. Potrzsajc jej wczni przed nosem rozkaza: Zdejmij to". Urszula uczua si bezsilna wobec zdecydowanej postawy ma. Ty bdziesz odpowiedzialny za to, co si stanie" - szepna. Jose Arcadio Buendia wbi wczni w klepisko. - Jeeli urodzisz iguany, bdziemy wychowywa iguany - powiedzia. - Ale nie bdzie ju wicej ofiar w tym miasteczku z twojej winy. Bya to przyjemna noc czerwcowa, chodna i jasna od ksiycowego blasku. Nie spali a do rana, baraszkujc w ku, obojtni na przynoszone przez wiatr do sypialni dalekie echa paczu krewnych Prudencia Aguilara. Spraw potraktowano jako pojedynek honorowy; pewien niepokj pozosta jednak w sumieniu maonkw. Ktrej nocy, gdy Urszula nie mogc zasn wysza na podwrze napi si wody, ujrzaa stojcego przy wielkim dzbanie Prudencia Aguilara. By siny, z twarz pen smutku, i pczkiem trawy usiowa zatka ziejc w gardle dziur. Nie budzi w niej strachu, tylko lito. Wrcia do pokoju i opowiedziaa mowi, co zobaczya, ale on nie uwierzy. Umarli nie wychodz z grobu - powiedzia. - Rzecz w tym, e nie moemy udwign tego ciaru na sumieniu". W dwie noce pniej Urszula znw ujrzaa Prudencia w azience, gdy zmywa sobie pczkiem trawy zakrzep na szyi krew. Kiedy indziej zobaczya go spacerujcego w strugach deszczu. Jose Arcadio Buendia rozgniewany nocnymi przywidzeniami ony wyszed na podwrko uzbrojony w dziadkow wczni. Przed nim sta smutny jak zawsze nieboszczyk. - Wyno si do diaba! - krzykn Jose Arcadio Buendia. - Choby wraca sto razy, zawsze ci zabij. Prudencio Aguilar nie odszed, a Jose Arcadio Buendia nie omieli si rzuci wczni. Od tego czasu nie mg spa spokojnie. Drczy go ten bezbrzeny al, z jakim spoglda na niego zmary stojcy na deszczu, jego gboka tsknota za ywymi, niepokj, z jakim kry po domu szukajc wody, aby zmoczy swj pczek trawy. Pewnie bardzo cierpi - powiedzia do Urszuli. - Wida, e jest bardzo samotny". Tak si tym przeja, e kiedy nastpnym

12

razem zobaczya nieboszczyka zagldajcego do garnkw w kuchni, zrozumiaa, czego szuka, i odtd wszdzie zostawiaa dla niego kubki z wod. Ktrej nocy, gdy Jose Arcadio Buendia ujrza w swoim wasnym pokoju zabitego obmywajcego ran, nie mg ju duej wytrzyma. - Dobrze, Prudencio - powiedzia. - Pjdziemy sobie z tego miasteczka jak najdalej i nigdy tu nie wrcimy. Moesz odej spokojnie. Tak oto podjli przepraw przez gry. Kilku przyjaci Josego Arcadia Buendii, rwnie jak on modych, dao si porwa przygodzie. Pozbierali domowe graty i wraz z onami i dziemi wyruszyli na poszukiwanie ziemi, ktrej nikt im nie obiecywa. Przed opuszczeniem domu Jose Arcadio Buendia zakopa wczni na podwrzu i pozarzyna jednego po drugim wszystkie swoje wspaniae koguty w nadziei, e tym sposobem zapewni Prudenciowi Aguilarowi nieco spokoju. Urszula zabraa tylko kufer z wypraw lubn, kilka domowych sprztw i odziedziczon po ojcu szkatuk ze zotymi monetami. Nie wyznaczyli sobie z gry adnej okrelonej marszruty. Starali si tylko wdrowa w kierunku przeciwnym do Riohacha, aby nie zostawi adnego ladu i nie spotka znajomych. By to zupeny absurd. Po czternastu miesicach wdrwki, z odkiem zepsutym przez mapie miso i zup z wy, Urszula urodzia syna, ktrego przynaleno do rasy ludzkiej nie budzia adnych wtpliwoci. Poow drogi przebya w hamaku zawieszonym na drgu, ktry nioso dwch mczyzn, bo nogi spuchy jej tak, e nie moga i, a ylaki pkay jak bble. Dzieci, cho wyglday aonie, z wydtymi brzuszkami i oczyma bez blasku, zniosy wypraw lepiej od rodzicw, traktujc j przez wikszo czasu jak dobr zabaw. Pewnego ranka po dwch niemal latach wdrwki przez gry - pierwsi spord miertelnych - ujrzeli zachodnie zbocza acucha. Z zasnutego chmurami szczytu patrzyli na ogromn wodnist rwnin wielkich mokrade, cignc si a po krace wiata. Ale nigdy nie zobaczyli morza. Ktrej nocy, po kilku miesicach bdzenia pord bagnisk, daleko od ostatnich napotkanych po drodze Indian, rozbili obz na brzegu kamienistej rzeki, ktrej wody wyglday jak potok lodowatego szka. W wiele lat pniej, podczas drugiej wojny domowej, pukownik Aureliano Buendia prbowa przeby t sam tras, eby zdoby Riohacha przez zaskoczenie, i ju po szeciu dniach drogi zrozumia, e to szalestwo. Niemniej przeto, jeli tej nocy na brzegu rzeki druyna jego ojca wygldaa jak gar rozbitkw w sytuacji bez wyjcia, to liczebnie zwikszya si podczas wdrwki przez gry i wszyscy byli zdecydowani umrze dopiero ze staroci (co im si zreszt udao). Josemu Arcadiowi Buendii przynio si tej nocy, e na miejscu obozu wznosi si gwarne miasto, w ktrym domy maj ciany z luster. Zapyta, co to za miasto, i w odpowiedzi wymieniono nazw, ktrej nigdy przedtem nie sysza, i ktra nic nie oznaczaa, a jednak tej nocy we nie przybraa dwik magicznego zaklcia: Macon-do. Nazajutrz przekona swoich ludzi, e nigdy nie znajd morza. Kaza im wyci drzewa, eby w chodniejszym miejscu nad rzek utworzy polan, i tu zaoyli osad. Jose Arcadio Buendia nie potrafi rozszyfrowa snu o domach z lustrzanymi cianami a do dnia, gdy zobaczy ld. Wtedy wydao mu si, e rozumie jego gboki sens. Pomyla, e w niedalekiej przyszoci bdzie mona produkowa bloki lodu na wielk skal, z tak prostego surowca jak woda, i budowa z nich nowe domy. Macondo przestaoby wwczas by rozarzonym piecem, gdzie zawiasy i koatki u drzwi mikn i wypaczaj si od upau, i zmienioby si w miasto wiecznej zimy. Jeli nie wytrwa w swych prbach stworzenia fabryki lodu, to dlatego, e w tym czasie oddawa si z prawdziwym entuzjazmem wychowaniu synw, zwaszcza Aureliana, ktry od pierwszej chwili zdradza wyjtkowe talenty alchemika. Laboratorium zostao otarte z kurzu. Przejrzawszy notatki Melquiadesa, teraz ju s. spokojem, bez podniecenia, jakie wzbudza nowo, dugo i cierpliwie prbowali oddzieli

13

zoto Urszuli od przywartej do dna garnka skorupy. Mody Jose Arcadio prawie nie uczestniczy w tych zabiegach. Podczas gdy jego ojciec ciaem i dusz tkwi przy swym tyglu, dziarski potomek pierworodna ktry zawsze by za duy na swj wiek, wyrs na imponujcego modzieca. Przeszed mutacj. Pod nosem sypn mu si pierwszy meszek. Ktrego wieczoru Urszula wesza do pokoju w chwili, gdy jej syn rozbiera si do snu, i doznaa niejasnego uczucia wstydu, a zarazem podziwu ten pierwszy mczyzna, ktrego widziaa nago, nie liczy ma, tak by znakomicie wyposaony przez natur, e a wydao jej si to nienormalne. Oczekujc trzeciego dziecka Urszula zacza przeywa na nowo swoje obawy z pierwszych miesicy po lubie. Przychodzia wwczas do ich domu pewni kobieta, wesoa i cita w jzyku, ktra pomagaa przy zajciach domowych i umiaa czyta przyszo z kart. Urszula zwierzya si jej ze swych niepokojw co do syna. Mylaa, e w nieproporcjonalnie duy szczeg jego budowy jest czym rwnie urgajcym naturze jak wiski ogon kuzyna. Kobieta wybuchna dononym miechem, ktry zadwicza w caym domu jak szklany deszcz. Przeciwnie rzeka. - Bdzie szczliwy". Dla potwierdzenia swej przepowiedni przyniosa w kilka dni pniej karty i zamkna si z Jose Arcadiem w przylegej do kuchni stodole. Rozoya karty z wielkim spokojem na starym warsztacie stolarskim, mwic o jakich bahostkach, podczas gdy chopak stojc przy niej czeka bardziej znudzony ni zaciekawiony. Nagle wycigna rk i dotkna go. Co podobnego" - rzeka szczerze przestraszona i nie bya w stanie powiedzie nic wicej. Jose Arcadio poczu, e uginaj si pod nim nogi, ogarn go dziwnie sodki lk i ogromna ch do paczu. Kobieta nic mu nie podszepna. Ale Jose Arcadio prze/ ca noc przywoywa jej obraz wspominajc dymny zapach jej ciaa, ktry przywar do jego wasnej skry. Chcia by zawsze przy niej, chcia, eby to ona bya jego matk, eby nigdy nie wychodzili z tej stodoy, eby ona mwia: co podobnego" i znw go dotykaa, i powtarzaa to samo. Ktrego dnia nie mg ju tego duej znie i poszed do jej domu. Zoy kurtuazyjn wizyt, raczej niezrozumia w tych okolicznociach, i siedzia w salonie nie odzywajc si mi sowem. W tym momencie nie pragn jej. Wydaa mu si inna, nie majca nic wsplnego z tym obrazem, jaki jej zapach wywoywa przed jego oczyma, jak gdyby bya kim innym. Wypi kaw i wyszed zniechcony. Tej nocy w udrce bezsennoci znw zapragn Jej z dzikim utsknieniem, ale tym razem nie takiej, jak pamita ze stodoy, lecz takiej, jak bya tego popoudnia. W kilka dni pniej, ci std, ni zowd, kobieta zaprosia go do swego domu, w dniu, kiedy bya sama z matk, i zaprowadzia go do sypialni pod pretekstem pokazania mu sztuczki karcianej. Wtedy dotkna go z tak swobod, e po pierwszym wstrzsie dozna rozczarowania i odczu wicej lku ni rozkoszy. Zaproponowaa, eby przyszed do niej tej nocy. Zgodzi si, aby jako z tego wybrn, wiedzia jednak, e nie potrafi si na to zdoby. Ale w nocy, gdy lea na swoim rozpalonym ku, zrozumia, e musi i do niej, choby nie mg. Ubra si po omacku, syszc w ciemnoci spokojny oddech swego brata, suchy kaszel ojca w ssiednim pokoju, astmatyczne dyszenie ;kur na podwrzu, brzczenie moskitw, omotanie wasnego serca, cay dotd nie dostrzegany gwar wiata, i wyszed na upion ulic. Pragn z caego serca, eby drzwi byy zaryglowane, a nie, jak mu przyrzeka, tylko przymknite. Byy jednak otwarte. Pchn je czubkami palcw; zawiasy wyday pospny i wyrany jk, ktry odbi si w jego trzewiach lodowatym echem. Gdy wszed ukradkiem, na palcach, nie robic najlejszego szmeru, poczu od pierwszej chwili jej zapach. Znajdowa si jeszcze w maym pokoju, gdzie trzej bracia tej kobiety rozwieszali swoje hamaki w miejscach, ktrych nie mg po ciemku okreli, chocia musia przej tdy po omacku, pchn drzwi do sypialni i trafi do waciwego ka. Udao mu si. Potkn si o sznury hamakw

14

wiszcych niej, ni przypuszcza, a mczyzna, ktry dotd chrapa, poruszy si przez sen i powiedzia tonem jakby rozczarowania: To byo w rod". Kiedy pchn drzwi do sypialni, nie zdoa przeszkodzi, by zaskrzypiay. Nagle, wrd absolutnej ciemnoci poj z uczuciem bezsilnego smutku, e jest zupenie zdezorientowany. W ciasnym pokoju spaa matka, druga jej crka z mem i dwojgiem dzieci oraz ta kobieta, ktra moe wcale na niego nie czekaa. Mgby kierowa si zapachem, gdyby zapach ten nie unosi si w caym domu, tak zudny, a zarazem tak wyrany, jak gdyby zawsze tkwi w jego skrze. Dug chwil sta nieruchomo i ze zdumieniem zadawa sobie pytanie, jak si to stao, e trafi do tej otchani bezradnoci, gdy wtem jaka rka wycignita w mroku z picioma rozpostartymi palcami dotkna jego twarzy. Nie zdziwi si, bo bezwiednie tego oczekiwa. Zaufa wic tej rce i w stanie straszliwego wyczerpania dal si zaprowadzi do jakiego nieokrelonego miejsca, gdzie zdjto z niego ubranie i zaczto go obraca na wszystkie strony jak worek ziemniakw, w nieprzeniknionej ciemnoci, gdzie mia za wiele ramion, gdzie nie pachniao ju kobiet, tylko amoniakiem, i gdzie usiowa sobie przypomnie jej twarz, ale widzia przez cay czas twarz Urszuli, na p wiadomy, e robi co, czego pragn od dawna, lecz nie wyobraa sobie, e mona to zrobi naprawd, nie wiedzc, jak to robi, bo nie wiedzia, gdzie s nogi, a gdzie gowa, ani czyje to nogi i czyja gowa, czujc, e nie potrafi duej wytrzyma lodowatego kucia w nerkach, burczenia w kiszkach, lku i lepego pragnienia ucieczki, a zarazem pozostania na zawsze w tej rozpaczliwej ciszy, w tej przeraajcej samotnoci. Nazywaa si Pilar Ternera i uczestniczya w przeprawie przez gry zakoczonej zaoeniem Macondo. Rodzina si zabraa z sob dziewczyn, aby j oddali od mczyzny, ktry zgwaci j, gdy miaa czternacie lat, i kocha j przez nastpnych lat osiem, ale nigdy nie zdecydowa si tego ujawni, bo nalea do innej kobiety. Przyrzek pj za ni na kraj wiata, ale pniej, gdy zaatwi swoje sprawy, a ona miaa ju do czekania na niego zawsze tak jak na ktrego z tych mczyzn, wysokich i niskich, blondynw i brunetw, ktrych przyrzekay jej karty na drogach ziemi i morza, za trzy dni, trzy miesice lub trzy lata. W tym oczekiwaniu uda jej utraciy swoj krzepko, a piersi jdrno, zapomniaa o tkliwoci, lecz zachowaa nienaruszony szaleczy ar swego serca. Oszoomiony t cudown zabawk, J os Arcadio co noc szuka drogi do niej poprzez labirynt ciemnego pokoju. Pewnej nocy zasta drzwi zamknite na zasuw i zastuka kilka razy, wiedzc, e skoro omieli si zastuka po raz pierwszy, musi dobija si a do skutku, pki wreszcie po nie koczcym si oczekiwaniu nie otworzya mu drzwi. W cigu dnia saniajc si z niewyspania czerpa tajemn rozkosz ze wspomnie poprzedniej nocy. Ale kiedy ona wchodzia do ich domu, wesoa, obojtna, rozgadana, nie musia si wysila, aby ukry swoje napicie, bo ta kobieta, ktrej gony miech poszy gobie, nie miaa nic wsplnego z niewidzialn potg, ktra uczya go tumi oddech i opanowywa uderzenia serca i pozwolia zrozumie, dlaczego ludzie boj si mierci. Tak by pogrony w swoich mylach, e nie uczestniczy nawet w oglnej radoci, gdy ojciec i brat przewrcili do gry nogami cay dom wieci, e udao im si roztopi metalow skorup i wydzieli z niej zoto Urszuli. Istotnie, po skomplikowanych i wytrwaych prbach cel zosta osignity. Urszula bya uszczliwiona i nawet dzikowaa Bogu za wynalezienie alchemii, gdy mieszkacy wsi toczyli si w laboratorium, czstowani przez gospodarzy ciastkami i konfitur z gujawy, a J os Arcadio Buendia pokazywa im tygiel z odzyskanym zotem, jak gdyby sam je przed chwil wynalaz. Obnoszc go tak midzy wszystkimi, podszed w kocu do swego starszego syna, ktry ostatnimi czasy prawie nie zaglda do laboratorium. Podsun mu pod oczy

15

such taw bryk metalu i spyta: No, widzisz teraz, jak to wyglda?". A Jose Arcadio szczerze odpowiedzia: - Jak psie gwno. Ojciec wierzchem doni trzepn go gwatownie po ustach, a trysna krew i zy. Tej nocy Pilar Ternera przyoya mu okad z arniki na spuchnite wargi, znalazszy po ciemku flaszeczk i wat, a potem zrobia wszystko, na co mia ochot, tak by on sam nie potrzebowa si trudzi i eby kochajc go nie urazi bolcego miejsca. Doszli do takiego stopnia intymnoci, e w chwil pniej, nie zdajc sobie z tego sprawy, zaczli ze sob szeptem rozmawia. - Chc by z tob sam - mwi. - Ktrego dnia wszystko wszystkim powiem i bdzie koniec z kryjwkami. Ona nie prbowaa go uspokoi. - To byoby wspaniae - powiedziaa. - Gdybymy byli sami, nie gasilibymy lampy, eby dobrze si widzie, ja mogabym krzycze do woli i nikt by si nie wtrca, a ty mwiby mi na ucho wszystkie wistwa, jakie ci przyjd do gowy. Ta rozmowa, zacita uraza do ojca i wizja niczym nie skrpowanej mioci natchna go spokojn odwag. Spontanicznie, bez adnych wstpnych napomknie, opowiedzia o wszystkim bratu. May Aureliano z pocztku rozumia tylko ryzyko olbrzymiego niebezpieczestwa, jakie oznaczay przygody brata, nie umia jednak poj ich uroku. Stopniowo i jego zacza ogarnia ta sama gorczka. Kaza sobie opowiada ze szczegami wszystkie perypetie, stara si przeywa cierpienia i rozkosz brata, czu si przeraony i szczliwy. Czeka na niego nie pic a do witu w swym samotnym ku, ktrego materac parzy jak rozarzone wgle, a potem rozmawiali a do chwili, kiedy trzeba byo wstawa. Bardzo szybko obaj zaczli cierpie na to samo odrtwienie, odczuwa t sam pogard dla alchemii i mdroci ojca, obaj schronili si w swej samotnoci. Ci chopcy chodz jak nieprzytomni - mwia Urszula. - Pewnie maj robaki". Przyrzdzia im obrzydliwy napar z utuczonej na proszek lebiody, co obaj wypili z nieoczekiwanym stoicyzmem, po czym jedenacie razy tego dnia siadali rwnoczenie na nocnikach, a wydalili pasoyty, ktre pokazywali wszystkim z wielk radoci, bo pozwoliy zmyli Urszul co do przyczyny ich stanu ducha. Aureliano mg ju wwczas nie tylko rozumie, ale i przeywa dowiadczenia brata jak wasne, bo kiedy, gdy ten wyjania nader drobiazgowo mechanizm mioci, przerwa pytaniem: I co si wtedy czuje?". Na co Jose Arcadio odpowiedzia bez namysu: - Co jak trzsienie ziemi. W pewien styczniowy czwartek o drugiej nad ranem urodzia si Amaranta. Jeszcze zanim ktokolwiek wszed do pokoju, Urszula obejrzaa j dokadnie. Bya lepka i wymykaa si z rk jak maa jaszczurka, ale wszystkie czonki miaa ludzkie. Aureliano dowiedzia si nowiny dopiero, gdy si zorientowa, e dom jest peen ludzi. Korzystajc z oglnego zamieszania poszed szuka brata, ktrego od jedenastej nie byo w ku, podejmujc t decyzj tak impulsywnie, e nawet nie zada sobie pytania, jak go wycign z sypialni Filar. Przez kilka godzin kry wok jej domu, gwidc umwione sygnay, a blisko witu zmusia go do powrotu. W pokoju matki zasta Josego Arcadia, ktry z najniewinniejsz pod socem min bawi si ze sw nowo narodzon siostrzyczk. Urszula koczya swj czterdziestodniowy okres rekonwalescencji po porodzie, gdy wrcili Cyganie. Byli to ci sami cyrkowcy i onglerzy, ktrzy przedtem przywieli ld. W przeciwiestwie do bandy Melquiadesa, w krtkim czasie dowiedli, e nie s heroldami postpu, tylko handlarzami rozrywek. Nawet wtedy, gdy przywieli ld, nie mwili o jego uytecznoci w yciu ludzkim, lecz pokazywali go po prostu jako osobliwo jarmarczn.

16

Tym razem wrd wielu innych ciekawostek mieli latajcy dywan, traktowali go jednak nie jak wynalazek o fundamentalnym znaczeniu dla rozwoju komunikacji, lecz jako przedmiot rozrywki. Ludzie oczywicie wygrzebywali ostatnie okruchy zota, aby si nacieszy krtkim lotem nad wsi. Pod ochron bogiej bezkarnoci powszechnego zamieszania Jose Arcadio i Pilar przeywali godziny niczym nie skrpowanej wolnoci. Przechadzali si wrd tumu jak para szczliwych narzeczonych, zaczli nawet podejrzewa, e mio moe by uczuciem spokojniejszym i gbszym ni bezgraniczne, lecz nietrwae szczcie ich potajemnych nocy. Pilar jednak przerwaa czar. Rozochocona entuzjazmem, z jakim Jose Arcadio dotrzymywa jej towarzystwa, wybraa, najbardziej niewaciwy moment i sposb, by za jednym zamachem zwali mu cay wiat na kark. Teraz naprawd jeste ju mczyzn" - owiadczya. A poniewa nie rozumia, co przez to chciaa powiedzie, wyjania dokadnie: - Bdziesz mia potomstwo. Przez kilka dni Jose Arcadio nie mia wyjrze z domu. Wystarczyo, e usysza w kuchni haaliwy miech Pilar, a ju ucieka do laboratorium, gdzie za przyzwoleniem Urszuli odyy alchemiczne aparaty. Jose Arcadio Buendia radonie powita zbkanego syna i wprowadzi go w tajniki swych wreszcie rozpocztych poszukiwa kamienia filozoficznego. Pewnego popoudnia chopcy wpadli w zachwyt na widok latajcego dywanu, ktry przemkn na poziomie okna laboratorium, niosc w powietrzu sterujcego nim Cygana i kilkoro dzieci ze wsi, ktre wesoo machay do nich rkami. Jose Arcadio Buendia ani spojrza na to. Niech si bawi, nie zwracajcie na nich uwagi - powiedzia. - My bdziemy lepiej lata od nich za pomoc rodkw bardziej naukowych ni ta ndzna kapa na ko". Mimo udawanego zainteresowania Jose Arcadio nigdy nie zrozumia waciwoci jaja filozoficznego", ktre wydawao mu si po prostu le zrobion butelk. Nie potrafi uciec od swej troski. Straci apetyt i sen, wpad w zy humor, tak samo jak jego ojciec w obliczu klski ktrego ze swych przedsiwzi. Tak bardzo si zmieni, e sam J os Arcadio Buendia zwolni go z obowizku pracy w laboratorium, uwaajc, e zanadto sobie bierze alchemi do serca. Aureliano oczywicie zrozumia, e przygnbienia brata nie naley tumaczy poszukiwaniem kamienia filozoficznego, ale nie zdoa wycign z niego adnych zwierze. Niegdy otwarty i chtnie dzielcy si wraeniami, teraz sta si skryty i nieprzystpny. Spragniony samotnoci, peen gwatownej urazy do wiata, pewnej nocy jak zwykle wyszed z domu, zamiast jednak pj do Pilar, wmiesza si w tum ogldajcy Cyganw. Najpierw wczy si pord najrozmaitszych cudw jarmarcznych, ale aden go nie zaciekawi, a wreszcie zwrci uwag na co, co nie naleao do programu: modziutk Cygank, prawie dziecko, obwieszon sznurami szklanych paciorkw. Bya to najpikniejsza kobieta, jak Jose Arcadio widzia w swoim yciu. Staa w gromadzie podziwiajcej udramatyzowan wersj smtnej opowieci o czowieku zmienionym w mij za nieposuszestwo rodzicom. Jose Arcadio nie zwaa na widowisko. Kiedy na scenie odbywa si tragiczny sd nad czowiekiem-mij, przepchn si do pierwszego rzdu widzw, gdzie staa Cyganka, i stan tu za ni. Przycisn si do jej plecw. Dziewczyna prbowaa si odsun, ale Jose Arcadio jeszcze mocniej przywar do jej ciaa. Wtedy poczua. Znieruchomiaa, drc ze zdumienia i lku, nie dowierzajc rzeczywistoci, wreszcie odwrcia gow i spojrzaa na niego z niepewnym umiechem. W tym momencie dwch Cyganw wsadzio czowieka-mij do klatki i zanioso do wntrza namiotu. Cygan dyrygujcy widowiskiem zapowiedzia: - A teraz, panie i panowie, pokaemy wam straszliwy los kobiety, ktra co wieczr o tej samej porze przez sto pidziesit lat z rzdu bdzie musiaa przey kar cicia gowy za to, e zobaczya co, czego nie powinna bya widzie. Jose Arcadio i dziewczyna nie zostali przy ciciu owej niewiasty. Poszli do namiotu

17

Cyganki, gdzie zaczli si caowa z rozpaczliwym utsknieniem, jednoczenie cigajc z siebie ubranie. Cyganka rzucaa w kt bluzki, obfito krochmalonych koronkowych halek, bezuyteczny gorset na fiszbinach i sznury paciorkw i waciwie zostaa zredukowana do nicoci. Bya to wta abka o ledwie zarysowujcych si piersiach i nogach tak chudych, e w obwodzie miay mniej ni ramiona Josego Arcadia, ale jej zdecydowanie i ar rwnowayy niepozorno ksztatw. Jose Arcadio nie mg jednak odpowiedzie jej, jak naleao, znajdowali si bowiem w czym na ksztat namiotu oglnego, gdzie Cyganie krcili si ze swymi cyrkowymi akcesoriami, zaatwiali swoje interesy, a nawet zasiadali czasem naokoo ka na partyjk gry w koci. Lampa zawieszona na rodkowym palu owietlaa cae wntrze namiotu. W przerwie midzy pieszczotami Jose Arcadio wycign si nago na ku, nie wiedzc, co dalej robi, podczas gdy dziewczyna prbowaa go zachci do czynu. Po chwili wesza wspaniale zbudowana Cyganka w towarzystwie mczyzny, ktry nie nalea do trupy, ale nie mieszka te we wsi, i oboje zaczli si rozbiera koo ka. Kobieta mimochodem zerkna na Josego Arcadia i z jakim patetycznym ferworem przyjrzaa si jego wspaniaemu drapienikowi w porze wypoczynku. - Chopcze - zawoaa - niechaj Bg ci go strzee! Towarzyszka Josego Arcadia poprosia, eby ich zostawili w spokoju, i para pooya si na ziemi nie opodal ka. Namitno tamtych rozbudzia gorczk Josego Arcadia. Przy pierwszym zetkniciu koci dziewczyny zatrzeszczay, Jakby miay wyama si ze staww; na skr jej wystpi blady pot, oczy napeniy si zami, a z gbi caego ciaa Wydobywa si pospny lament i nieokrelony zapach bota. Wytrzymaa jednak natarcie z godnym podziwu hartem i odwag. Wtedy Jose Arcadio uczu si porwany w stan seraficznego natchnienia i z gbi jego serca wydar si strumie czuych spronoci przenikajcy do uszu dziewczyny i wychodzcych przez usta, w tumaczeniu na jej jzyk. Byo to w czwartek. W sobot wieczorem Jose Arcadio obwiza sobie gow czerwon chust i odszed z Cyganami. Kiedy Urszula odkrya jego nieobecno, zacza go szuka po caej wsi. Po zwinitym obozowisku Cyganw pozostay tylko mieci rozrzucone wrd dymicych jeszcze popiow wygaszonych ognisk. Kto, kto szed tdy, szukajc pord mieci pogubionych wiecideek, powiedzia Urszuli, e poprzedniego wieczoru widzia jej syna w cygaskim taborze, pchajcego wzek z klatk czowieka-mii. Poszed z Cyganami" - krzykna do ma, ktry nie zdradza najmniejszego zaniepokojenia faktem zniknicia syna. - Oby tak byo - rzek Jose Arcadio Buendia, tukc w modzierzu tysic razy tuczon, podgrzewan i znw tuczon substancj. - Przynajmniej stanie si mczyzn. Urszula spytaa, w ktr stron powdrowali Cyganie. Rozpytywaa dalej po drodze, ktr jej wskazano, i w nadziei, e jeszcze zdy ich dogoni, oddalaa si coraz bardziej od wsi, a kiedy uprzytomnia sobie, jak daleko odesza, pomylaa, e ju nie warto wraca. Jose Arcadio Buendia zauway nieobecno ony dopiero o smej wieczorem, kiedy pozostawiwszy substancj podgrzewan na warstwie nawozu poszed zobaczy, co si dzieje z ma Amarant, ktra ochrypa ju od paczu. W kilka godzin zebra gromad dobrze uzbrojonych mczyzn, odda Amarant pod opiek mamki i zapuci si na niewidoczne cieki w pogoni za Urszul. Aureliano poszed z nimi. O wicie kilku rybakw, tubylcw mwicych nieznanym jzykiem, pokazao im na migi, e nie widzieli, by ktokolwiek tdy przechodzi. Po trzech dniach bezowocnego poszukiwania powrcili do wsi. Przez par tygodni Jose Arcadio Buendia chodzi skonsternowany i pogrony w nowych obowizkach. Zajmowa si ma Amarant jak matka. Kpa j i zmienia pieluszki, zanosi do mamki cztery razy na dzie, a nawet piewa jej wieczorami piosenki, jakich

18

Urszula nigdy nie umiaa piewa. Po pewnym czasie Pilar Ternera zaofiarowaa si zaj domem a do powrotu Urszuli. Aureliano, ktrego tajemnicza intuicja wyostrzya si w nieszczciu, dozna przebysku jasnowidzenia, kiedy j zobaczy wchodzc. Zrozumia, e w jaki niewytumaczalny sposb to ona ponosi win za ucieczk brata, a tym samym i za zniknicie matki, zacz wic j przeladowa z tak nieprzejednan milczc wrogoci, e kobieta przestaa do nich przychodzi. Z czasem wszystko si uoyo. Jose Arcadio Buendia i jego syn, sami nie wiedzc kiedy, znw znaleli si w laboratorium, starli kurze i rozpalili ogie w alchemicznym piecu, na nowo oddani mozolnemu przetwarzaniu substancji, kilka miesicy drzemicej na swojej warstwie gnoju. Nawet Amarant ze swego wiklinowego koszyczka z zaciekawieniem przygldaa si absorbujcym zajciom ojca i brata w komrce penej oparw rtci. Nagle, wiele ju miesicy po odejciu Urszuli, zaczy si dzia rzeczy dziwne. Jaka pusta flaszka, zapomniana od dugiego czasu w szafie, staa si tak cika, e nie mona jej byo ruszy z miejsca. Woda w garnku stojcym na laboratoryjnym stole gotowaa si bez ognia przez p godziny, a wszystko wyparowao. Jose Arcadio Buendia i jego syn obserwowali te zjawiska z lkliw radoci, nie umiejc ich wytumaczy, ale przypisujc im jakie wrebne znaczenie. Pewnego dnia koszyczek Amaranty wasnym impulsem zacz si porusza i okry cay pokj dookoa, ku wielkiej konsternacji Aureliana, ktry pospieszy go zatrzyma. Ale ojciec nie da si przestraszy. Postawi koszyczek na miejsce i przywiza go do nogi od stou przekonany, e oczekiwane wydarzenie jest ju bliskie. Wtedy to Aureliano usysza jego sowa: - Jeli Boga si nie boisz, bj si metali! Nagle, prawie pi miesicy po swoim znikniciu, wrcia Urszula. Przysza podniecona, odmodniaa, w nowym ubiorze kroju nie znanego dotd we wsi. Jose Arcadio Buendia ledwie zdoa opanowa wzruszenie. No wanie - zawoa. - Wiedziaem, e tak musi by!" Wierzy w to naprawd, albowiem w czasie dugich godzin spdzonych w czterech cianach laboratorium na przetwarzaniu materii modli si w gbi duszy, by oczekiwanym cudem byo nie odkrycie kamienia filozoficznego ani wyzwolenie tchnienia oywiajcego metale, ani zdolno przemieniania w zoto zawiasw i zamkw przy drzwiach w caym domu, lecz to wanie, co nastpio teraz: powrt Urszuli. Ona jednak nie dzielia jego rozradowania. Pocaowaa go od niechcenia, jak gdyby wysza zaledwie przed godzin, i powiedziaa: - Wyjrzyj za drzwi. Jose Arcadio Buendia dugo nie mg ochon ze zdumienia. Kiedy wyszed na ulic, ujrza tum ludzi. Nie byli to Cyganie, lecz mczyni i kobiety podobni do mieszkacw Macondo, z gadkimi wosami i niad cer, mwicy tym samym jzykiem i narzekajcy na te same bolczki. Prowadzili ze sob muy obadowane ywnoci, wozy zaprzone w woy, z adunkiem mebli i sprztw domowych, najprostszych akcesoriw ycia na ziemi, wystawionych na sprzeda przez ludzi handlujcych rzeczywistoci dnia powszedniego. Przybywali z przeciwlegego kraca mokrade, o dwa dni drogi zaledwie, z miasteczek, gdzie co miesic docieraa poczta i znane byy rne maszyny uatwiajce ycie. Urszula nie dogonia Cyganw, ale znalaza drog, ktrej jej m nie mg odkry w swym nieudanym poszukiwaniu wielkich wynalazkw.

19

S

yna Pilar Ternery odniesiono do domu dziadkw w dwa tygodnie po urodzeniu. Urszula przyja go niechtnie, ustpujc raz jeszcze przed uporem ma, ktry nie mg znie myli, by potomek z jego rodu pozosta bez opieki, ale postawia warunek, eby ukryto przed dzieckiem jego prawdziwe pochodzenie. Chopiec otrzyma imiona Jose Arcadio, ale dla uniknicia pomyek nazywano go Arcadio. W tym czasie tak wiele dziao si we wsi i taki by zamt w domu, e opieka nad dziemi zesza na drugi plan. Zajmowaa si nimi Visitacin, Indianka ze szczepu Guajiros, ktra przysza do wsi ze swym bratem uciekajc przed zaraz bezsennoci, od wielu lat nkajc jej plemi. Oboje byli agodni i usuni, a Urszula przyja ich do siebie w zamian za pomoc przy pracach domowych. Dlatego te zarwno Arcadio, jak i Amaranta nauczyli si jzyka Guajiros wczeniej ni hiszpaskiego. Przyzwyczaili si rwnie pi bulion z jaszczurek i zjada jaja pajkw, o czym nie wiedziaa Urszula, bo bya w tym czasie zbyt zajta zapowiadajc dobry zysk produkcj zwierztek z karmelu. Macondo zmienio si i rozkwito. Ludzie, ktrzy przybyli z Urszul, rozpowszechnili wie o tutejszej yznej ziemi i uprzywilejowanym pooeniu w rejonie moczarw, tote zapada wie z dawnych czasw przeksztacia si nagle w ttnice yciem miasteczko ze sklepami, pracowniami rzemielniczymi i staym traktem handlowym, ktrym przybyli pierwsi Arabowie w cimach ze spiczastymi zadartymi w gr czubkami, z kolczykami w uszach, wymieniajc szklane naszyjniki na papugi. Jose Arcadio Buendia nie mia chwili spoczynku. Zafascynowany bezporedni rzeczywistoci, ktra okazaa si bardziej fantastyczna ni wiat jego wyobrani, straci wszelkie zainteresowanie dla alchemii, porzuci substancj poddawan niezliczonym dowiadczeniom przez dugie miesice i znowu stal si przedsibiorczym czowiekiem z pierwszych dni Macondo, kiedy wykrela ulice i planowa pooenie domw tak, aby nikt nie korzysta z wikszych przywilejw ni inni. Zyska taki autorytet wrd nowo przybyych, e nikt nie kad fundamentw ani nie budowa palisad nie zasignwszy wpierw jego rady, zdecydowano nawet powierzy mu kierownictwo nad rozdziaem ziemi. Kiedy powrcili Cyganie--akrobaci ze swoim objazdowym jarmarkiem przeksztaconym w olbrzymie przedsibiorstwo gier hazardowych i loteri, powitano ich radonie, gdy sdzono, e razem z nimi wraca Jose Arcadio. Ale Jose Arcadio nie wrci i nie byo te czowieka-mii, jedynej, jak mylaa Urszula, osoby, ktra moga dostarczy wiadomoci o jej synu. Tote nie pozwolono Cyganom zatrzyma si w miasteczku i zapowiedziano, e nie wolno im si tu pokazywa w przyszoci, gdy uwaano ich za szerzycieli rozpusty i perwersji. Jose Arcadio Buendia wyranie jednak zaznaczy, e zawsze zastanie drzwi otwarte dawne plemi Melquiadesa, ktre sw wiekow mdroci i bajecznymi wynalazkami tak wiele si przyczynio do rozwoju Macondo. Tylko e, jak twierdzili ci, co teraz przemierzali wiat, plemi Melquiadesa zostao zmiecione z powierzchni ziemi, poniewa przekroczyo granice wiedzy ludzkiej. Wyzwolony, chwilowo przynajmniej, od tortur wyobrani, Jose Arcadio Buendia w krtkim czasie zaprowadzi porzdek i zobowiza wszystkich do pracy; pozwoli sobie jednak na pewn sabostk - nakaz wypuszczenia z klatek ptakw, ktre od momentu zaoenia grodu rozweselay czas swoim piewem, i zainstalowania na ich miejsce we wszystkich domach zegarw z kurantem. Byy to cenne zegary, rzebione w drewnie, wymieniane przez Arabw za papugi. Jose Arcadio Buendia zsynchronizowa je z tak precyzj, e co p godziny w miasteczku rozbrzmieway kolejne akordy tej samej melodii, osigajc punkt kulminacyjny w poudnie, gdy wszdzie naraz radowa wszystkie uszy peny tekst muzyczny walczyka. On take, nie kto inny, postanowi, eby na ulicach zamiast akacji sadzono drzewa

20

migdaowe, i wynalaz, nie zdradzajc go nikomu, sposb zapewnienia drzewom dugowiecznoci. Wiele lat pniej, kiedy Macondo byo ju tylko osiedlem drewnianych domw i cynkowych dachw, na najstarszych ulicach przetrway jeszcze poturbowane i zakurzone migdaowce, chocia nikt ju wtedy nie wiedzia, kto je tam zasadzi. Podczas gdy ojciec Aureliana sprawowa rzdy w miasteczku, a matka pomnaaa zasoby domu wyrobem piknych cukrowych kogucikw i rybek, ktre dwa razy dziennie zanoszono z domu do sklepw, nadziane na patyki, on sam spdza nie koczce si godziny w opuszczonym laboratorium, studiujc wycznie na podstawie dowiadcze sztuk zotnictwa. Wyrs tak szybko, e odzie pozostaa po bracie zrobia si na niego za krtka i zacz nosi ubranie ojca, ale Visitacin musiaa robi mu zakadki na koszulach i zwa spodnie, gdy Aurelian nie odziedziczy rodzinnej potnej budowy. Sta si milczcy i stroni od ludzi. Okres dojrzewania odebra mu dziecinn sodycz gosu, ale przywrci mu intensywne spojrzenie oczu, jakie mia niegdy. By tak pochonity swoimi eksperymentami, e czasem nie opuszcza pracowni nawet w porze posikw. Zaniepokojony jego skrytoci Jose Arcadio Buendia da mu klucze do domu i troch pienidzy mylc, e moe potrzeba mu kobiety. Ale Aureliano wyda pienidze na kwas solny, eby otrzyma wod krlewsk, i ozdobi klucze kpiel w zocie. Jego wybryki nie dorwnyway pomysom Arcadia i Amaranty, ktrzy zaczli ju traci mleczne zby, a jeszcze caymi dniami czepiali si spdnicy Indianki, niezomni w swym postanowieniu, by nie mwi po hiszpasku, lecz jzykiem Guajiros. Nie masz na co si skary - mwia Urszula mowi. Dzieci zwykle dziedzicz gupot po rodzicach". Kiedy, gdy lamentowaa nad swoim przekltym losem, przekonana, e dziwne obyczaje jej dzieci s czym rwnie strasznym jak wiski ogon, Aureliano utkwi w niej spojrzenie, ktre j zbio z tropu. - Kto tu przyjdzie - powiedzia. Urszula, jak zwykle, gdy wypowiada jakie proroctwo, prbowaa ostudzi go swoj prost domoros logik. To naturalne, e kto przyjdzie. Dziesitki przybyszw z obcych stron przechodzio co dzie przez Macondo, nie alarmujc nikogo i nie wysyajc przedtem tajemniczych zapowiedzi. Niemniej wyszy ponad logik Aureliano by pewien swej przepowiedni. - Nie wiem, kto to moe by - upiera si - ale wiem, e ju jest w drodze. W niedziel rzeczywicie zjawia si Rebeka. Miaa nie wicej ni jedenacie lat. Uciliw drog z Manaure przebya z handlarzami skr, ktrzy mieli polecenie dostarczy j wraz z listem do domu Josego Arcadia Buendii, ale nie mogli okreli dokadnie, kto ich prosi o t przysug. Cay jej dobytek skada si z wzeka z bielizn, drewnianego fotelika na biegunach, zdobnego w rcznie malowane kolorowe kwiaty, i worka z aglowego ptna, ktry zawiera koci jej rodzicw grzechocce przy kadym poruszeniu. List do Josego Arcadia Buendii napisany by w nader serdecznych sowach przez kogo, kto pomimo lat i odlegoci nadal go kocha i kierujc si zwykym ludzkim odruchem litoci uwaa za swj obowizek wysa do niego t biedn opuszczon sierotk, ktra jest kuzynk Urszuli, a zatem take krewn - cho o wiele dalsz - Josego Arcadia Buendii, jako crka jego niezapomnianej pamici przyjaciela Nicanora Ulloa i jego czcigodnej maonki Rebeki Montiel, ktrych Bg powoa do swego krlestwa i ktrych ziemskie szcztki przesane s w zaczeniu, aby sprawiono im chrzecijaski pogrzeb. Wymienione nazwiska i podpis na licie byy napisane bardzo wyranie i czytelnie, ale ani Urszula, ani Jose Arcadio Buendia nie mogli sobie przypomnie krewnych o tych nazwiskach i nie znali nikogo, kto nazywaby si tak jak nadawca listu, a tym mniej w dalekim osiedlu Manaure. Od

21

dziewczynki nie mona byo uzyska adnych dodatkowych informacji. Natychmiast po przybyciu usiada w swoim foteliku i ssc palec obserwowaa wszystkich wielkimi wystraszonymi oczami, nie zdradzajc niczym, e rozumie, o co j pytaj. Miaa na sobie zniszczon sukienk, przefarbowan na czarno, i rwnie zniszczone lakierowane buciki. Wosy byy ciasno splecione w warkoczyki i przewizane czarnymi kokardami. Nosia szkaplerz z zatartym od potu obrazkiem, a na prawej rce bransoletk z kem drapienika oprawionym w mied, jako amulet przeciw chorobie oczu. Zielonkawy odcie skry i okrgy brzuch, napity jak bben, wiadczyy o nadweronym zdrowiu i godzie, starszym ni ona sama. Ale kiedy jej dano je, postawia sobie talerz na kolanach nie podnoszc do ust ani ksa. Przypuszczano nawet, e jest guchoniema, pki Indianie nie zapytali Jej w swoim narzeczu, czy chce troch wody, a wtedy ona, jakby rozpoznajc ich, poruszya oczami i skina gow twierdzco. Zatrzymali j u siebie, bo nie byo innego wyjcia. Postanowiono nazwa j Rebek, jak, zgodnie z listem, brzmiao imi jej matki, a kiedy Aureliano zada sobie trud odczytania jej caego kalendarza z imionami witych, nie wywoao to adnej reakcji z jej strony. Poniewa w Macondo nie byo wtedy cmentarza, bo dotychczas nikt jeszcze nie umar, zachowano worek z komi w oczekiwaniu, a znajdzie si godne miejsce, eby je pogrzeba, i przez dugi czas zawadzay wszdzie; odnajdowywano je w najmniej spodziewanych miejscach, zawsze z tym grzechotem, przypominajcym gdakanie kwoki. Wiele czasu mino, zanim Rebeka wczya si do ycia rodzinnego. Siadywaa na swoim krzeseku w najbardziej oddalonym kcie domu, nieustannie ssc palec. Nic jej nie interesowao prcz muzyki zegarw, ktrej co p godziny szukaa swymi wystraszonymi oczami, jakby spodziewaa si odnale j w jakim miejscu w powietrzu. Przez wiele dni nie mona byo zmusi jej do jedzenia. Nikt nie rozumia, jakim sposobem nie umara z godu, wreszcie Indianie, ktrzy wiedzieli wszystko krc nieustannie po domu swoim bezszelestnym krokiem, odkryli, e Rebeka jada wycznie mokr ziemi z podwrza i paty wapna, ktre zeskrobywaa paznokciami ze cian. Byo oczywiste, e jej rodzice, czy ktokolwiek j wychowa, mieli jej za ze ten obyczaj, bo uprawiaa go po kryjomu, ze wiadomoci winy, odkadajc porcje zdobytej ywnoci, tak eby mc je zje, kiedy nikt nie widzi. Od tej chwili nie spuszczano z niej oka. Wylewano bydlc na podwrko i smarowano piekc papryk ciany mylc, e tymi sposobami uda si j oduczy od tego szkodliwego naogu, dziewczynka jednak wykazywaa tyle sprytu i przebiegoci w zaopatrywaniu si w zapas ziemi, e Urszula musiaa uciec si do bardziej drastycznych rodkw. Mieszaa sok pomaraczy z rabarbarem w dzbanku, ktry na ca noc zostawiaa pod goym niebem i nazajutrz rano dawaa jej ten napj na czczo. Chocia nikt jej nie powiedzia, e to jest waciwe lekarstwo przeciw naogowi jedzenia ziemi, uwaaa, e kady gorzki pyn w pustym odku zmusi wtrob do reakcji. Rebeka bya tak krnbrna i tak silna pomimo swego wycieczenia, e musiano, jak cielakowi, otwiera przemoc jej usta, aby przekna lekarstwo. Ledwie mona byo powstrzyma jej kopanie, plucie i gryzienie, przerywane niekiedy zagadkowymi wykrzyknikami, ktre, jak twierdzili zgorszeni Indianie, oznaczay najgrubsze spronoci, jakie mona byo wymyli w ich jzyku. Dowiedziawszy si o tym Urszula uzupenia kuracj okadami rzemiennego pasa. Nie ustalono nigdy, czy to rabarbar, czy bicie, czy te poczenie tych obu lekw odnioso wreszcie skutek, do e po kilku tygodniach w obyczajach Rebeki nastpia widoczna poprawa. Uczestniczya w zabawach Arcadia i Amaranty, ktrzy przyjli j jak starsz siostr, i zacza je z apetytem, nakadajc sobie na talerz wszystko, co podano. Wkrtce okazao si, e mwi po hiszpasku rwnie biegle jak w narzeczu indiaskim i e jest

22

wyjtkowo uzdolniona do wszelkich robt rcznych. piewaa take walce z zegarw z zabawnymi, penymi wdziku sowami, ktre sama wymylia. Niebawem zaczto j uwaa za czonka rodziny. Dla Urszuli bya czulsza i serdeczniejsza ni jej wasne dzieci, mwia siostrzyczko" i braciszku" do Amaranty i Arcadia, nazywaa wujkiem" Aureliana i dziadkiem" Josego Arcadia Buendi. Tak wic w kocu na rwni z innymi zasugiwaa na nazwisko Rebeka Buendia, jedyne, ktre kiedykolwiek miaa i ktre nosia z godnoci a do mierci. Pewnej nocy, kiedy Rebeka wyleczya si ju z naogu ykania ziemi i sypiaa w pokoju razem z innymi dziemi, Indianka pica z nimi obudzia si nagle syszc dziwny urywany odgos dochodzcy z kta. Zerwaa si z przeraeniem, mylc, e to jakie zwierz dostao si do pokoju, i zobaczya Rebek hutajc si na swoim krzeseku i ssc palec, z oczyma fosforyzujcymi jak oczy kota w ciemnociach. Sparaliowana groz i wspomnieniem wasnego losu Visitacin rozpoznaa w tych oczach objawy choroby, ktrej groba zmusia j i jej brata do opuszczenia na zawsze tysicletniego krlestwa, gdzie sami byli ksitami. Bya to plaga bezsennoci. Indianin Cataure uciek z domu jeszcze tej samej nocy. Jego siostra zostaa z fatalistycznym przekonaniem, e ta zabjcza choroba tak czy inaczej bdzie j ciga wszdzie, a po krace ziemi. Nikt nie pojmowa grozy Visitacin. Jeeli nie bdziemy spa, tym lepiej - mwi wesoo Jose Arcadio Buendia. - Tym wicej bdziemy korzystali z ycia". Ale Indianka wytumaczya im, e na j straszniejsze w tej chorobie jest nie to, e nie mona zasn, bo ciao nie odczuwa zmczenia, lecz nieodwracalny postp innego, gorszego symptomu - utraty pamici. Tumaczya, e kiedy chory przyzwyczaja si do stanu bezsennoci, zaczynaj zaciera si w jego umyle wspomnienia dziecistwa, potem nazwy i pojcia przedmiotw, a w kocu tosamo osb, a nawet wiadomo wasnego istnienia, a do pewnego rodzaju obdu i negacji przeszoci. Jose Arcadio Buendia, miejc si do ez, uwaa to wszystko za imaginacyjn dolegliwo wymylon przez zabobonnych Indian. Ale Urszula na wszelki wypadek odseparowaa Rebek od innych dzieci. Po kilku tygodniach, kiedy przeraenie Visitacin zdawao si uspokaja, Jose Arcadio Buendia pewnej nocy zacz przewraca si z boku na bok w ku nie mogc zasn. Urszula, ktra rwnie nie spaa, zapytaa, co mu jest, a on odpowiedzia: Znw mi nie schodzi z myli Prudencio Aguilar". Nie spali ani minuty, ale nastpnego dnia czuli si tak wypoczci, e zapomnieli o cikiej nocy. Podczas obiadu Aureliano zdumiony owiadczy, e czuje si wietnie, pomimo e przez ca noc pracowa w laboratorium pozacajc broszk, ktr mia zamiar podarowa Urszuli w dzie jej urodzin. Zaniepokoili si dopiero na trzeci dzie, kiedy w porze, o ktrej zwykle szli spa, okazao si, e nie maj na to adnej ochoty, chocia nie spali od przeszo pidziesiciu godzin. - Dzieci te nie pi - stwierdzia Indianka ze swym poczuciem fatalizmu. - Jak ju zaraza wejdzie do domu, nikt si od niej nie uchroni. Istotnie, padli ofiar zarazy. Urszula, ktra znaa od swej matki lecznicze waciwoci zi, przygotowaa wywar z tojadu i zmusia wszystkich do wypicia, ale nie udao im si zasn i przez cay dzie nili na jawie. W tym stanie trzewej halucynacji widzieli nie tylko obrazy ze swoich wasnych snw, ale przekazywali je sobie nawzajem: jedni widzieli to, co si nio drugim. Byo tak, jakby dom zapeni si gomi. Siedzc w foteliku w kcie kuchni Rebeka nia, e jaki czowiek bardzo podobny do niej, w ubraniu z biaego lnu i w koszuli z konierzykiem zapitym na zoty guzik, przynis jej bukiet r. Razem z nim przysza kobieta o delikatnych rkach, wyja jeden z kwiatw i wpia go dziewczynce we wosy. Urszula zrozumiaa, e ten mczyzna i ta

23

kobieta nie mogli by kim innym, tylko rodzicami Rebeki, ale pomimo wysikw, jakich nie szczdzia, eby sobie przypomnie tych ludzi, jeszcze bardziej utwierdzia si w przekonaniu, e ich nigdy w yciu nie widziaa. Tymczasem z beztrosk, ktrej Jose Arcadio Buendia nie mg sobie nigdy darowa, w dalszym cigu sprzedawano w miasteczku produkowane w domu zwierztka z karmelu. Dzieci i doroli z zachwytem ssali smaczne zielone kogutki bezsennoci, liczne rowe rybki nakrapiane bezsennoci i te koniki zatrute bezsennoci. Poniedziakowy wit nikogo z miasteczka nie zasta w ku. Z pocztku nikt si tym nie przerazi, przeciwnie, cieszyli si, e nie potrzebuj spa, poniewa wtedy w Macondo byo tyle do roboty, e ledwie wystarczao czasu. Pracowali tak, e wkrtce nie mieli ju nic do zrobienia i o trzeciej nad ranem siedzieli z zaoonymi rkami, liczc nuty walca pyncego z grajcych zegarw. Ci, ktrzy chcieli spa nie ze zmczenia, ale z tsknoty za tym, co ogldali we nie, prbowali wszelkich sposobw, eby przywoa zmczenie. Rozmawiali bez przerwy, powtarzali sobie godzinami te same anegdoty albo z desperackim uporem przeduali w nieskoczono zabaw w koguta-kapona". Zabawa polegaa na tym, e narrator pyta obecnych, czy chc, eby im opowiedzia histori o kogucie-kaponie, i kiedy oni odpowiadali, e tak", narrator mwi, e nie prosi ich, eby powiedzieli tak", tylko pyta, czy chcieliby usysze histori o kogucie-kaponie, a kiedy odpowiadali, e nie chc, narrator mwi, e nie prosi ich, eby mwili nie", tylko pyta, czy chc usysze opowie o kogucie-kaponie, a kiedy wszyscy milczeli, narrator mwi im, e nie prosi ich, eby milczeli, tylko pyta, czy opowiedzie histori o kogucie-kaponie, i nikt nie mg odej, poniewa narrator mwi, e nie prosi ich, eby sobie poszli, tylko pyta, czy ma opowiedzie o kogucie-kaponie, i tak dalej, w bdnym kole, ktre obracao si nieustannie przez cae noce. Kiedy Jose Arcadio Buendia zda sobie spraw, e plaga ogarna cae miasto, zebra wszystkich ojcw rodzin, eby przekaza im to, co sam wiedzia o zarazie bezsennoci. Podjto kroki zapobiegajce rozpostrzenianiu si jej na inne osiedla pooone w okolicy bagnisk. Zdjto wic kozom dzwonki, wymienione z Arabami za papugi, i pozostawiono je przy rogatkach do dyspozycji tych, co wbrew uprzedzeniom rozstawionych stray upierali si przy wejciu do grodu. Wszyscy obcy, ktrzy kryli wwczas po ulicach Macondo, musieli swoimi dzwoneczkami oznajmia zaraonym, e oni s zdrowi. Nie pozwolono im ani je, ani pi podczas pobytu, gdy wiadomo byo, e zaraza przenosi si tylko przez przewd pokarmowy i e wszystkie produkty do jedzenia i picia zaraone s bakcylem bezsennoci. W ten sposb utrzymano plag w granicach miasteczka. Ta kwarantanna bya tak skuteczna, e z czasem stan wyjtkowy uznano za rzecz naturaln i zorganizowano ycie w taki sposb, eby przywrci rytm pracy, i nikt ju nie myla o niepotrzebnym obyczaju spania. Metod, ktra przez wiele miesicy miaa ich broni przed zanikiem pamici, wymyli Aureliano. Odkry j przypadkowo. Dobrze znajc bezsenno, gdy by jednym z pierwszych, ktrzy jej ulegli, opanowa do perfekcji sztuk zotnicz. Pewnego dnia szuka maego kowadeka, ktrego uywa do walcowania metali, i nie mg przypomnie sobie nazwy tego narzdzia. Ojciec podpowiedzia mu: ,,kowadeko". Aureliano wypisa to na kawaku papieru i przyklei etykiet do przedmiotu. W ten sposb mg mie pewno, e nie zapomni tej nazwy w przyszoci. Nie przyszo mu na myl, e jest to pierwszy objaw zaniku pamici, poniewa przedmiot mia nazw trudn do zapamitania. W kilka dni pniej jednak odkry, e z trudem przypomina sobie nazwy prawie wszystkich przedmiotw w laboratorium. Tak. wic oznaczy je wszystkie odpowiednimi kartkami i wystarczyo przeczyta napis, eby je rozpozna. Kiedy ojciec zakomunikowa mu, e zapomnia prawie wszystkich najwaniejszych wydarze ze swego dziecistwa, Aureliano zapozna go ze swoj metod i

24

Jose Arcadio Buendia zastosowa j praktycznie w caym domu, a pniej narzuci caemu miasteczku. Pdzelkiem umoczonym w farbie malowa na kadej rzeczy Jej nazw: st, krzeso, zegar, drzwi, ciana, ko, garnek. Wyszed do zagrody i oznaczy wszystkie zwierzta i roliny: krowa, koza, winia, kura, juka, malanga, banany. Stopniowo, obserwujc nieskoczono wariantw zaniku pamici, zda sobie spraw, e moe nadej dzie, kiedy bd rozpoznawa rzeczy po napisach, ale zapomn ich przeznaczenia. Wtedy rozszerzy swoje napisy. Etykieta, ktr zawiesi na szyi krowy, bya przykadem sposobu, w jaki mieszkacy Macondo byli zdecydowani walczy z chorob: To jest krowa, trzeba j doi co rano, eby dawaa mleko, a mleko trzeba zagotowa, potem zmiesza z kaw i zrobi kaw z mlekiem". Tak wic yli w wymykajcej si rzeczywistoci, ktr chwilowo mogli schwyta za pomoc sw, ale ktra musiaa wymkn si bezpowrotnie wraz z zapomnieniem wartoci sowa pisanego. U wylotu drogi z moczarw umieszczono napis: Macondo", a nieco dalej inny, wikszy, przy gwnej ulicy: Bg istnieje". We wszystkich domach opracowano klucze dla utrwalenia w pamici przedmiotw i uczu. Ale system ten wymaga takiej czujnoci i takiej siy moralnej, e wiele osb ulego czarowi rzeczywistoci wyimaginowanej, ktr sami wymylili i ktra bya mniej praktyczna, ale za to wygodniejsza i bardziej pocieszajca. Do rozpowszechnienia tej mistyfikacji szczeglnie przyczynia si Pilar Ternera, gdy wpada na myl odczytywania przeszoci z kart, tak jak dawniej odczytywaa z nich przyszo. Dziki temu cierpicy na bezsenno zaczli y w wiecie zbudowanym z niepewnych moliwoci karcianych, gdzie z trudem mona byo sobie przypomnie ojca jako ciemnowosego mczyzn przybyego w pocztkach kwietnia, a matk jako kobiet o smagej cerze, ze zotym piercionkiem na lewej rce, i gdzie data czyjego urodzenia sprowadzaa si do ubiegego wtorku, kiedy w laurowym krzaku piewa skowronek. Zniechcony bezskutecznoci stosowanych rodkw Jose Arcadio Buendia postanowi wtedy skonstruowa maszyn pamiciow, tak jak kiedy pragn mie, eby spamita wszystkie cudowne wynalazki Cyganw. Mechanizm ten mia polega na moliwoci powtarzania co rano, od pocztku do koca wszystkich wiadomoci nabytych w cigu ycia; wyobraa sobie to jako olbrzymi obrotowy sownik, ktrego ruchem kierowaby kto umieszczony na osi, za pomoc korby, tak eby w cigu kilku godzin mogy przesuwa si przed jego oczami pojcia najbardziej potrzebne do ycia. Zdy ju napisa okoo czternastu tysicy fiszek, kiedy na drodze z moczarw ukaza si jaki dziwaczny starzec z melancholijnym dzwoneczkiem nie dotknitych chorob bezsennoci i brzuchat waliz zwizan rzemieniem, ktr cign na wzku przykrytym czarnymi szmatami. Skierowa si prosto do domu Josego Arcadia Buendii. Visitacin nie poznaa go otworzywszy drzwi i mylaa, e przyszed z jakim towarem na sprzeda nie wiedzc, e nic nie mona sprzeda w tym miejscu pograjcym si nieuchronnie w otchaniach zapomnienia. By to sdziwy starzec; chocia gos jego ama si co chwila, a rce zdaway si wtpi o istnieniu rzeczy, pewne byo, e przybywa ze wiata, gdzie ludzie jeszcze mog spa i pamita. Jose Arcadio Buendia zobaczy go w salonie, gdy wachlujc si poatanym czarnym kapeluszem czyta z pen wspczucia uwag napisy przyklejone do cian. Przywita go z serdeczn wylewnoci w obawie, e zna go niegdy dobrze, a teraz nie pamita. Ale go zauway sztuczno tego powitania. Uczu si zapomniany, nie tym uleczalnym zapomnieniem serca, lecz innym, okrutniejszym i nieodwoalnym, znanym mu dobrze, gdy byo to zapomnienie mierci. Wtedy zrozumia. Otworzy walizk pen przedmiotw nieokrelonej uytecznoci i spomidzy nich wyj pudeko z flaszeczkami. Da Josemu Arcadiowi Buendii do wypicia jak mtn substancj i w

25

pamici zaoyciela Macondo zajaniao wiato. Oczy napeniy mu si zami, zanim ujrza sam siebie w absurdalnym salonie z wypisanymi nazwami przedmiotw i zawstydzi si uroczystych gupstw wykaligrafowanych na cianach, a nawet jeszcze zanim rozpozna nowo przybyego w olepiajcym blasku radoci. By to Melquiades. Podczas gdy Macondo radowao si i wicio odzyskanie pamici, Jose Arcadio Buendia i Melquiades otrzsali z kurzu zapomnienia swoj star przyja. Cygan gotw by zosta tu na stae. Rzeczywicie przekroczy ju prg mierci, ale wrci, bo nie mg znie samotnoci. Odtrcony przez wasny szczep, ukarany utrat swych nadprzyrodzonych darw za swoj wierno yciu, postanowi schroni si w tym zaktku wiata, nie odkrytym jeszcze przez mier, i powici si sztuce dagerotypii. Jose Arcadio Buendia nigdy nie sysza o tym wynalazku. Ale kiedy ujrza siebie i ca swoj rodzin uwiecznion na opalizujcej metalowej pytce, zaniemwi ze zdumienia. Z tej epoki pochodzi zardzewiay dagerotyp, na ktrym mona byo oglda Josego Arcadia Buendi ze zjeonym i siwiejcym wosem, z szyj w sztywnym konierzyku koszuli zapitej na miedziany guzik i z wyrazem uroczystego zdumienia wystraszonego generaa", jak to okrelia Urszula. Jose Arcadio Buendia rzeczywicie by do przeraony w ten przejrzysty grudniowy ranek, kiedy wykonano w dagerotyp, bo myla, e ludzie niszcz si stopniowo, w miar jak ich obraz przechodzi na pytki z metalu. Odwrotnie ni bywao dotychczas, tym razem Urszula wybia mu z gowy t myl i ona te, niepomna dawnych uraz, zadecydowaa, e Melquiades zamieszka w ich domu, chocia nigdy nie pozwolia zrobi swego dagerotypu, nie chcc, wedug ich wasnego stwierdzenia, zostawi swego wizerunku na pomiewisko wnukom. Tego dnia ubraa dzieci w najlepsze ubrania, upudrowaa je i podaa kademu po yeczce wywaru ze szpiku kostnego w celu usztywnienia rysw twarzy, eby mogli wytrzyma bez ruchu prawie trzy minuty przed aparatem Melquiadesa. Na tym dagerotypie, jedynym, jaki przedstawia grup rodzinn, Aureliano wystpuje w czarnych aksamitach, midzy Amarant i Rebek, z tym samym roztargnionym wyrazem twarzy i tym samym jasnowidzcym spojrzeniem, z ktrym wiele lat pniej mia stan przed plutonem egzekucyjnym. Ale wtedy jeszcze nie przeczuwa swego przeznaczenia. By dowiadczonym zotnikiem, powaanym w caej okolicy za doskona znajomo rzemiosa. W warsztacie, ktry mieci si razem ze zwariowanym laboratorium Melquiadesa, ledwie sycha byo jego oddech. Jak gdyby szuka schronienia w jakim innym czasie, wtedy gdy jego ojciec i Cygan haaliwie dyskutowali nad przepowiedniami Nostradamusa przy brzku szkie i probwek, pord rozlanych kwasw i oparw bromku srebra. Ta sumienno w pracy i sprawno, z jak prowadzi swe interesy, w krtkim czasie pozwoliy Aurelianowi zarobi wicej pienidzy ni Urszuli jej wdziczna fauna z karmelu; wszyscy dziwili si jednak, e ten dorosy ju mczyzna nie zna jeszcze kobiety. Istotnie, tak dotychczas byo. Kilka miesicy pniej wrci Francisco el Hombre, stary obieywiat, ktry liczy bez maa dwiecie lat i czsto zaglda do Macondo piewajc pieni wasnej kompozycji. W pieniach tych przekazywa z najdrobniejszymi szczegami wiadomoci o wszystkim, co wydarzyo si w miasteczkach i wsiach na szlaku jego wdrwek, od Manaure a po krace moczarw. Jeli kto chcia komu co zleci lub przekaza jak wiadomo, paci piewakowi dwa centavos za wczenie tego do jego repertuaru. Tak to przypadkiem Urszula, suchajc ktrego wieczora jego pieni, w nadziei e znajdzie w nich jak wie o swoim synu Josem Arcadii dowiedziaa si o mierci swojej matki. Francisco el Hombre nazwany tak, poniewa zwyciy diaba w turnieju piewaczym i poniewa nikt nie zna jego prawdziwego nazwiska znikn z Macondo podczas plagi bezsennoci, a pewnej nocy niespodziewanie znalaz si w sklepiku Catarina. Cale miasteczko zgromadzio si, eby

26

posucha, co si przez ten czas wydarzyo w wiecie. Tym razem przybya z nim kobieta tak gruba, e czterech Indian musiao nosi j w fotelu, i modziutka zabiedzona Mulatka, ktra trzymaa nad ni parasol, eby j chroni od soca. Aureliano poszed tej nocy do sklepu Catarina. Francisco el Hombre w krgu ciekawych piewa ostatnie nowiny swoim starczym rozstrojonym falsetem, przygrywajc sobie na tym samym archaicznym akordeonie, ktry mu ofiarowa Sir Walter Raieigh w Gujanie, i wystukujc takt swymi wielkimi stopami wdrowca popkanymi od saletry. Naprzeciw drzwi w gbi sklepiku, ktrymi wchodzili i wychodzili mczyni, siedziaa w fotelu matrona wachlujc si w milczeniu. Catarino z filcow r za uchem sprzedawa zebranym szklanki guarapo - sfermentowanego soku z trzciny cukrowej i korzysta z tej okazji, eby przyciska si do mczyzn i ka rce tam, gdzie nie powinien. Okoo pnocy gorco stao si nie do wytrzymania. Aureliano sucha nowin do koca, nie znajdujc adnych, ktre zainteresowayby jego rodzin. Zamierza wrci do domu, kiedy matrona daa mu znak rk. - Wejd i ty - powiedziaa. - Kosztuje tylko dwadziecia centavos. Aureliano wrzuci monet do skarbonki, ktr kobieta trzymaa na kolanach, i wszed do pokoju, nie wiedzc po co. Moda Mulatka z drobnymi piersiami suczki leaa nago na ku.

27

Przed Aurelianem szedziesiciu trzech mczyzn przeszo ju dzi przez ten pokj. Powietrze, przesiknite wyziewami i potem, zaczynao si zmienia w jak botn zawiesin. Dziewczyna zdja przepocone przecierado i poprosia Aureliana, by wzi je za drugi koniec. Cikie byo jak brezent. Wyymali je, a odzyskao normaln wag. Odwrcili na drug stron mat, take przepocon na wskro. Aureliano pragn, by to zajcie nigdy si nie skoczyo. Zna teoretycznie technik mioci, ale nie mg utrzyma si na nogach, kolana si pod nim uginay, cae ciao pokryo si gsi skrk. Kiedy dziewczyna skoczya sa ko i powiedziaa mu, eby si rozebra, Aureliano znal