GEOGRAFIA REGIONALNA AZJI - usosapps.uni.wroc.pl poznanie i... · mongolskie rozciągało się od...

GEOGRAFIA

REGIONALNA AZJI

dr Krzysztof Kołodziejczyk

Sprawy organizacyjne

Terminy wykładów: 11.12., 18.12., 8.01., 15.01., 22.01. + dwa wtorki

Kolokwium: 29.01.2016 r.

Konsultacje: poniedziałki 9:30 – 11:30, p. 314 (Gmach Główny)

Literatura podstawowa:

Kwiatek J. i in. (red.), 1995, Azja, PWN, Warszawa.

Gudowski J., Lisowski A. (red.), 1997, Azja, Encyklopedia Geograficzna Świata, t. 6, Wyd. Opress, Kraków.

Makowski J., 2004, Geografia fizyczna świata, PWN, Warszawa.

Makowski J. (red.), 2006, Geografia regionalna świata, PWN, Warszawa.

Azja. Wielki encyklopedyczny Atlas Świat, 2006, PWN, Warszawa.

Literatura uzupełniająca:

Czerny M., 2005, Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej świata, PWN, Warszawa.

Groch J. (red.), 2004, Przeglądowy Atlas Świata. Azja, Popularna Encyklopedia Powszechna, Wyd. Fogra, Kraków.

Nazwa kontynentu

różne sposoby wyjaśnienia

gr. ásios (ásios leimon) – muł rzeczny, jaki pokrywał dna dolin rzek: Hermos, Kajstros i Meander (dzisiejsze Gediz, Küçük Menderes i Menderes) w starożytnej Lidii, bogatej krainie leżącej w zachodniej części dzisiejszej Azji Mniejszej

po podboju Lidii przez Persów (546 r. p.n.e.) Azją nazywano całą zachodnią część dzisiejszej Azji Mniejszej, a z czasem coraz większe obszary kontynentu

w czasach podróży Marco Polo nazwę Azja odnoszono do terytoriów rozciągających się coraz dalej na wschód, aż do Oceanu Spokojnego, chociaż północna część ogromnego lądu długo jeszcze miała nie być poznana

plejstocen – mieszkańcy północno-wschodniej Azji przeprawili się przez Cieśninę Beringa i zaczęli zasiedlać Amerykę, a ludy Azji Południowo-Wschodniej dotarły przez Archipelag Malajski do Australii

w dolinach wielkich rzek azjatyckich narodziły się najstarsze cywilizacje świata starożytnego:

Akadowie i Sumerowie (IV tys. p.n.e.) nad Tygrysem i Eufratem

Mohendżo Daro nad Indusem

cywilizacja chińska

Chińczycy już w II tys. p.n.e. znali Azję Wschodnią, Środkową i Południowo-Wschodnią, w II w. p.n.e. nawiązali kontakty handlowe z Imperium Rzymskim („Jedwabny Szlak”)

Indie prowadziły handel ze starożytnym Egiptem („Monsunowy Szlak” przez Morze Arabskie i Morze Czerwone) i z Chinami (wokół Półwyspu Indochińskiego)

Odkrycia i poznanie Azji

pierwszymi Europejczykami, którzy penetrowali Azję, byli starożytni Grecy, mający swoje siedziby także na azjatyckich brzegach Morza Egejskiego

wojny z Persami, wyprawa Ksenofonta 401–400 r. p.n.e. (Babilonia, Kurdystan, Armenia)

podboje Aleksandra Wielkiego (333 r. p.n.e. – zwycięstwo pod Issos, Indus, Azja Środkowa, w tym dzisiejsza Samarkanda)

Atlas Ptolemeusza (II w. n.e.) – zaznaczono Półwysep Malajski (jako wyspę) i Chiny

wczesne średniowiecze – znajomość Azji wśród Europejczyków minimalnie wykraczała poza wybrzeża Morza Śródziemnego i Czarnego; penetrację i funkcjonowanie Jedwabnego Szlaku utrudniają kraje muzułmańskie i wojny

koniec XI w. – podjęta przez krzyżowców próba utworzenia przyczółka świata łacińskiego w Ziemi Świętej zakończona niepowodzeniem (1099 – zdobycie Jerozolimy, 1187 – utrata)


początek XIII w. – dzięki podbojom Czyngis-chana imperium mongolskie rozciągało się od brzegów Morza Czarnego (Ruś Kijowska) i Azji Południowo-Zachodniej po południową Syberię i wybrzeża Oceanu Spokojnego w Chinach

1245–1247 – poselstwo franciszkanów pod kierunkiem Włocha G. da Pian del Carpine’a do Wielkiego Chana w Karakorum, inicjatywa papieża Innocentego IV, udział polskiego zakonnika z Krakowa, Benedykta Polaka

misja do Mongolii Wilhelma Rubruka, inicjatywa króla francuskiego Ludwika IX Świętego

pierwsze wyprawy handlowe do Mongolii

1271–1295 – wyprawy wenecjanina Marco Polo do Mongolii, Chin, Azji Południowo-Wschodniej i Południowej, wzrost zainteresowania Indiami i Chinami

rozpad państwa mongolskiego, umocnienie islamu w zachodnich chanatach i rozwój Turcji (XV w. – rozbicie Bizancjum) ograniczyło poznanie Azji przez Europejczyków


XV w. – Europejczycy podjęli próbę dotarcia do Indii drogą morską

ekspansja portugalska:

1488 r. – Vasco da Gama dotarł do Indii przez Przylądek Dobrej Nadziei i Ocean Indyjski

przełamanie monopolu arabskiego na Oceanie Indyjskim

faktorie handlowe i forty na wybrzeżach całej niemal południowej i wschodniej Azji, od wyspy Ormuz u wejścia do Zatoki Perskiej przez Półwysep Malajski (1509), Chiny (1514) do Nagasaki w Japonii (1542)

Makau – jedyna pozostałość portugalskiego imperium, w 1999 r. włączone do Chińskiej Republiki Ludowej

ekspansja hiszpańska:

Hiszpania zajęta kolonizacją Ameryki

opanowała jedynie Filipiny (kolonia hiszpańska 1542–1898, potem do 1946 r. terytorium USA)

ożywiona działalność misyjna, zwłaszcza jezuicka – św. Franciszek Ksawery, Polak Michał Boym (ok. 1614–1659)



Nowe rozwiązania

i konstrukcje w żeglarstwie

Karawela, 2. poł. XV w.

1521 – Ferdynand Magellan w swej podróży dookoła

świata dociera na Filipiny i ginie na wyspie Matan

XVI w. – Anglicy i Holendrzy próbują dotrzeć do Chin i Japonii drogą północno-wschodnią, udało się osiągnąć tylko ujście Obu

1597 r. – wyprawa holenderska Wilhelma Barentsa zmuszona do zimowania na Nowej Ziemi, Barents zmarł w drodze powrotnej

próby dotarcia do Japonii wzdłuż brzegów Kanady

XVII w. – ekspansja holenderska

Holendrzy wypierają Portugalczyków niemal ze wszystkich ich posiadłości (z wyjątkiem Timoru Wschodniego i Makau)

XVII–XIX w. – opanowują cały niemal Archipelag Malajski (Indie Holenderskie, dzisiejsza Indonezja)

XVII w. – faktorie w Indiach zakładają Anglicy (1611), Duńczycy (1620) i Francuzi (1668)

XVIII w. – dominacja Francuzów i Anglików, ostatecznie zwyciężyli Anglicy


Posiadłości brytyjskie w Azji:

Indie – „perła korony brytyjskiej”, 1876 – królowa Wiktoria koronuje się na cesarzową Indii

Malezja

Singapur

Brunei

Myanmar (d. Birma)

Malediwy

południowo-wschodnia część Jemenu (d. Aden, potem Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu, potem Jemen Południowy)

Zjednoczone Emiraty Arabskie

Bahrajn

Katar

Kuwejt

Cypr

w okresie międzywojennym mandat Ligi Narodów nad Irakiem (do 1932 r.), Jordanią (do 1946 r.) i Palestyną (do 1948 r.)

Hongkong – ostatnia posiadłość brytyjska w Azji, w 1997 r. przeszła pod zwierzchnictwo Chin



Posiadłości francuskie w Azji:

Indochiny (dzisiejszy Wietnam, Laos i Kambodża)

kilka miast na wybrzeżu Indii

wszystkie te terytoria utracili w latach 50. XX w.

w okresie międzywojennym mandat Ligi Narodów nad terytoriami współczesnych Syrii i Libanu

Ekspansja rosyjska:

równoczesna z kolonizacją państw Europy Zachodniej, drogą lądową od zachodu

1579 – wyprawa Jermaka, atamana kozackiego, który – służąc kupieckiej rodzinie Stroganowów – wkrótce po rozpadzie imperium mongolskiego opanował znaczną część chanatu syberyjskiego

1582 – Jermak dociera do Irtyszu

koniec XVI w. – Rosja podbiła całą zachodnią Syberię

obszar Syberii miejscem carskich zsyłek

1637 – oddziały kozackie dotarły do brzegów Oceanu Spokojnego, a po kilku latach nad Amur

1648 – wyprawa kupców i myśliwych pod przywództwem kozaka Siemiona Dieżniewa (Morze Wschodniochińskie, Morze Czukockie, Przylądek Dieżniewa, Morze Beringa)

1689 – pokój w Nerczyńsku kończy konflikt rosyjsko-chiński, na jego mocy kraj nadamurski do 1860 r. po stronie chińskiej


Ekspansja rosyjska (c.d.):

początek XVIII w. – seria wypraw cara Piotra Wielkiego, których celem była eksploracja Syberii i Dalekiego Wschodu:

1725–1730 i 1733–1741 – Vitus Bering, Duńczyk w służbie carskiej (Cieśnina Beringa, Wyspy Komandorskie)

1742 – Siemion Czeluskin dociera do północnego krańca półwyspu Tajmyr (dzisiejszy Przylądek Czeluskin), najdalej na północ wysuniętego krańca stałego lądu Azji

1785–1788 – La Pérouse (cieśnina oddzielająca Hokkaido od Sachalinu – Cieśnina La Pérouse’a)

1. poł. XIX w. – penetracja wnętrza Azji:

Zakaukazie, Kazachstan, Turkiestan Zachodni

rywalizacja z Brytyjczykami o Afganistan, dwie wojny angielsko-afgańskie


Polacy (głównie zesłańcy) w służbie ekspansji rosyjskiej: Benedykt Dybowski – zoolog, 1866–1883, Góry Jabłonowe, Bajkał,

doliny Amuru i Ussuri, Sachalin, Kamczatka, Kuryle Aleksander Czekanowski – geolog i geograf, 1873–1875, Sajany,

dorzecze Dolnej Tunguzki, delta Leny

Jan Czerski – geolog, paleontolog, geograf, 1871–1883, 1891–1892, Zabajkale, Poamurze, Kraj Ussuryjski, dorzecza Kołymy i Indygirki

Bronisław Piłsudski – etnolog, kustosz muzeum we Władywostoku, 1887–1906, kultury Ajnów i Gilaków na Sachalinie i w północnej Japonii

Wacław Sieroszewski – badacz kultury Jakutów Karol Bohdanowicz – geolog, geograf, ostatnia dekada XIX w.

i pierwsza XX w., Zakaukazie, zachodnia Syberia, Tybet, Kunlun, Daleki Wschód po Czukotkę

Bronisław Grąbczewski – carski generał, 1885–1895, Pamir, Kaszgar, Karakorum, Tybet, 1896–1900, Daleki Wschód, brał udział w wytyczaniu granicy chińsko-rosyjskiej


Badania w koloniach Wielkiej Brytanii, Francji i Holandii:

szczegółowe mapy topograficzne

badania geologiczne, przyrodnicze i etnologiczne

1802–1843 – topograficzne pomiary Indii, płk G. Everest ustala wysokość najwyższej góry świata (8848 m)

1861 – Godwin Austen w Karakorum zmierzył wysokość bezimiennej góry określanej K2, okazała się drugim najwyższym szczytem świata (8611 m, zwanym też Czogori lub Godwin Austen Peak)

od XVII w. – francuskie ekspedycje w Indochinach

1861 – francuska wyprawa przyrodnika Henri Mouhota odkryła w Kambodży porośnięte przez las równikowy ruiny miasta Angkor (odkrycie powtórne, gdyż znane były już od XVI w. portugalskim misjonarzom)


na Półwysep Arabski i do Tybetu nie są wpuszczani obcokrajowcy – utrudnione poznanie ich wnętrza

XIX w. – w głąb Półwyspu Arabskiego podróżnicy docierają w przebraniu Arabów

1819 – angielski kapitan G. F. Sadlier przemierzył cały półwysep ze wschodu na zachód

2. poł. XIX w. – Anglicy posyłają do Tybetu przeszkolonych w prowadzeniu pomiarów topograficznych Hindusów

1904 – brytyjska ekspedycja wojskowa dociera do Lhasy – różne pomiary

XX w. – wykorzystanie zdjęć lotniczych, a potem satelitarnych, większe zainteresowanie wysokimi górami Azji

1950 – francuska ekspedycja zdobyła pierwszy ośmiotysięcznik – Annapurnę (8091 m n.p.m.)

1953 – na szczycie Mount Everest stanęli Nowozelandczyk E. Hillary i Szerpa N. Tenzing, uczestnicy angielskiej wyprawy płka Hunta

1964 – zdobycie ostatniego ośmiotysięcznika – Sziszapangma (Gosainthan) – przez Chińczyków


1978 – pierwsze polskie wejście na Mount Everest (Wanda Rutkiewicz)

1980 – pierwsze zimowe wejście na Mount Everest (Leszek Cichy i Krzysztof Wielicki)

1987 – Jerzy Kukuczka drugim zdobywcą wszystkich ośmiotysięczników (po Włochu Reinholdzie Messnerze w 1986 r.)

1996 – Krzysztof Wielicki po zdobyciu K2 i Nangi Parbat stał się piątym człowiekiem na świecie, który zdobył wszystkie ośmiotysięczniki

Odkrycia i poznanie Azji p

ols

ki h

ima

laiz

m

W wyniku postępującej z różnych stron ekspansji w końcu XIX w. doszło do podporządkowania europejskim mocarstwom kolonialnym większej części Azji. Niepodległość zachowały tylko:

Afganistan,

Turcja,

Persja (dzisiejszy Iran),

Nepal,

Tybet,

Tajlandia,

Chiny,

Japonia,

często kosztem dużych ustępstw terytorialnych (Afganistan, Tajlandia), bądź też zaakceptowania znacznej ingerencji państw obcych w sprawy wewnętrzne i wyznaczenia ich stref wpływów (Chiny, Persja).

Dekolonizacja i ewolucja polityczna

Podział polityczny

Azji w 1938 r.

1868 – Japonia po rewolucji burżuazyjnej jako pierwsza na kontynencie podejmuje próbę modernizacji struktur gospodarczych i politycznych

przełom XIX i XX w. – Japonia zaczyna rywalizować o wpływy w Azji z mocarstwami europejskimi


Rozpad imperium tureckiego:

1915–1916 – pogromy Ormian, zginęło 1,2–1,5 mln osób

Turcja pokonana w I wojnie światowej

Wielka Brytania i Francja nie chciały uznać prawa Arabów do własnego państwa i podjęły – przy pomocy Grecji – próbę rozdzielenia między siebie ziem potureckich i utworzenia na nich terytoriów mandatowych Ligi Narodów

bezpośrednio po I wojnie światowej – niepodległość Arabii Saudyjskiej, Jemenu i Omanu

okres międzywojenny – niepodległość Iraku

1946 – niepodległość Syrii, Libanu i Jordanii

początek lat 60. XX w. – usamodzielnienie ostatnich brytyjskich protektoratów nad Zatoką Perską

1967 – niepodległość Adenu (późniejszy Jemen Południowy)


Dekolonizacja po II wojnie światowej:

załamanie prestiżu „białego człowieka”

klęska Japonii – niepodległość Korei (Korea Południowa – proamerykańska i Korea Północna – komunistyczna)

próby przywrócenia panowania brytyjskiego, francuskiego, holenderskiego i amerykańskiego w dawnych ich posiadłościach, przejściowo zajętych przez Japończyków, spotkały się ze sprzeciwem ludności tubylczej

1946–1954 – krwawa wojna indochińska toczona przez Francję, podział Wietnamu na część północną – prokomunistyczną i część południową – proamerykańską

1964–1973 – wojna wietnamska, w zasięgu wpływów komunistów znalazł się cały Wietnam, Laos i Kambodża


Wycofanie Brytyjczyków z Indii:

1947 – podział na hinduistyczne Indie i muzułmański Pakistan

Kaszmir – konflikt między wyznawcami hinduizmu i islamu, muzułmańscy rebelianci dążą do oderwania Kaszmiru (zamieszkanego w większości przez wyznawców islamu) od Indii

Pendżab – konflikt między hindusami a sikhami (1984 – zburzenie przez wojska hinduskie Złotej Świątyni w Amritsarze, najważniejszego świętego miejsca sikhów)

1971 – od Pakistanu odrywa się Bangladesz

Sri Lanca – dążenia separatystyczne Tamilów z północy i wschodu wyspy

1975 – portugalski Timor anektowany przez Indonezję


1947 – podział Palestyny na część żydowską i arabską

1948 – na części brytyjskiego mandatu Palestyny powstanie niepodległego państwa Izrael

1948–1949, 1956, 1967, 1973 – wojny między Izraelem a krajami islamskimi

1967 – zajęcie przez Izrael Zachodniego Brzegu, Wzgórz Golan i Strefy Gazy


Rozpad imperium Związku Radzieckiego:

1991 – powstają niepodległe, ale należące do Wspólnoty Niepodległych Państw, kraje: Armenia, Gruzja, Azerbejdżan, Kazachstan, Turkmenistan, Tadżykistan, Uzbekistan i Kirgistan

konflikty zbrojne na Zakaukaziu (w Gruzji z separatystami abchaskimi, walki między Azerami i Ormianami), na Przedkaukaziu (zwłaszcza w Czeczeni) i w Tadżykistanie (walki z fundamentalistami muzułmańskimi)


GEOGRAFIA REGIONALNA AZJI - usosapps.uni.wroc.pl poznanie i... · mongolskie rozciągało się od...

Documents

Transcript of GEOGRAFIA REGIONALNA AZJI - usosapps.uni.wroc.pl poznanie i... · mongolskie rozciągało się od...