Epoka żelaza w Azji Środkowej

Notatki z wykładu

semestr zimowy 2015/2016

Opracowanie notatek:Paweł Borycki

Wykład prowadziła:prof. dr hab. Barbara Kaim

Instytut ArcheologiiUniwersytet Warszawski

31 stycznia 2016

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresieustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkiemateriały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adreseminternetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowypb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!

2

Spis treści1 Zakres terytorialny i chronologiczny 6

2 Azja Środkowa w okresach wcześniejszych 8

3 Epoka żelaza 133.1 Jaz I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133.2 Jaz II i Jaz III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3

Indeks999, 15

Adam-Basan, 14Afrasiab, 18, 24, 27Ak-Tanga, 19Altyn Diliartepe, 25Altyn Tepe, 9Altyn Tepe 10 (Afganistan), 25Anau, 8, 15Aravali Depe, 15, 20, 21Arkaim, 12Arvali Depe, 14Ashkaltepe, 19At-Chapar, 25Auchan, 16

Balkh, 21, 22, 25Bek Tepe, 16Bujrachi Tepe, 16

Cheshme Shafa, 25Choply Depe, 14Czust, 19, 20

Dżarkutan, 9, 14, 16, 19, 22, 24Dżejtun, 8Dahan-e Guleman, 25Dalverzin (Kotlina Fergany), 19–22Dalverzin Tepe, 14Dashly (Turkmenistan), 15Dashly-1, 9, 10Dashly-18, 10Dashly-19, 10Dashly-3, 9, 10Dekhkan, 19Dzham Tepe-53, 18

Elken Depe, 15, 16, 20, 21Emashi Tepe, 17Erkurgan, 18

Fulol, 10

Garaoj Depe, 15Geoksiur, 8Gonur, 10–12, 15, 22

Hissar, 8, 11

Imam Sahib, 17

Jashily Depe, 28Jashily Tepe, 28Jass Depe, 15Jaz Tepe, 13–17, 20, 21, 27, 28

Kandyktepe, 24Kangurttut, 17Kanka, 23Karim-Berdy, 17Kelteminar, 8Khantepa, 19Khodzhent, 19Khozhambag, 19Koj Tepe, 24Kokdepe, 18, 24Koktepe, 18, 24Kuchuk Tepe, 14, 16, 17, 20, 21, 24, 25Kushbegi Depe, 14Kutlug Tepe, 25Kyzył Tepe, 14, 16, 17, 24, 25Kyzylcha 6, 16, 24

Majda Tepe, 16, 20, 21, 24Marakanda, 24Merw, 7, 15, 27, 28Mir Zakah, 27Mirshade, 16

Namazga Tepe, 8, 14Nisa, 7Nishapur-P, 16Nurtepa, 19Nush-i Jan, 27

Odej Depe, 16Osh, 19, 22Otlijatan, 14Ovadan Depe, 15

Peluzjum, 26Persepolis, 25–27Petrovka, 12

Sangir Tepe, 18, 24Sapalli Tepe, 9Sar Tepe, 16Sarazm, 8, 22Shahr-i Zohak, 7Shashtepe, 14, 18Sintashta, 12

4

Tahribaj-1, 21Taip, 14Takhirbaj-1, 14, 15, 20, 21, 28Takhirbaj-3, 14Takht-e Kuwad, 26Takht-e Sandin, 26Talashkan, 24Teguzak, 17Tepe Yam, 16Tillia Tepe, 14, 17, 18, 20, 25, 28Togolok-1, 10Tujabuguz, 18–20, 22

Uch Depe, 14Ulug Depe, 15, 22, 23, 27, 28Ulug Tepe, 22, 27Uzunkyr, 18

Yam Tepe, 16

Zaman-Baba, 12

5

1 Zakres terytorialny i chronologiczny

Termin Azja Środkowa został wprowadzony przez Alexandra von Humboldta w połowieXIX wieku. W znaczeniu najszerszym kraina ta obejmuje Kazachstan, Turkmenistan, Uzbeki-stan, Kirgistan, Tadżykistan, Afganistan, Pakistan, Kaszmir, Tybet, Qinghai, Gansu, Xinjiang,Mongolię Wewnętrzną, Mongolię i część Rosji. W węższym znaczeniu obejmuje ona jedynie pięćbyłych republik radzieckich i północny Afganistan, należący do Baktrii, który jest ściśle powią-zany kulturowo z Turkmenistanem, południowym Uzbekistanem i Tadżykistanem. W językurosyjskim region ten określa się jako Tsentral’naya Aziya.

Nazwą Turkiestan określa się obecnie Turkiestan Zachodni obejmujący pięć byłych repu-blik radzieckich oraz Turkiestan Wschodni obejmujący obszar Chin zamieszkany przez ludyposługujące się językami ałtajskimi.

Początek epoki żelaza w Azji Środkowej wiązał się z upadkiem baktryjsko-margiańskiegokompleksu kulturowego (BMAC), nazywanego też cywilizacją Oksus. Zanikły wtedy wszystkieelementy kultury typowe dla epoki brązu. W Azji Środkowej rozprzestrzenili się Ariowie, czyliludy irańskie. Nastąpił całkowity zanik obrządku szkieletowego pochówków. W późniejszychokresach pojawił się zoroastryzm, który całkowicie zakazywał dokonywania pochówków szkiele-towych bez dekompozycją ciała i oczyszczeniem go z tkanek miękkich. Jednocześnie całkowitejzmianie uległy zwyczaje architektoniczne. Azja Środkowa w epoce żelaza była ściśle powiązanakulturowo z północno-wschodnim Iranem.

Kazachstan zajmuje obszar 2,7 mln km2. Na wschodzie Kazachstanu znajdują się góry Ał-taj, pogórza oraz rzeki i jeziora stanowiące główne źródła wody. Środkowy Kazachstan zajmujewyżyna ograniczona od północy Niziną Zachodniosyberyjską. Na tym obszarze znajduje sięjezioro Bałchasz. W środkowym Kazachstanie między jeziorem Issyk-kul w północnym Kir-gistanie i Bałchaszem znajdowała się kraina historyczna Siedmiorzecze. Na wschodzie krajuznajduje się dolina Irtyszu. Większość Kazachstanu obejmuje step, na którym hoduje się owce,kozy i wielbłądy. Sieć irygacyjna w starożytności powstała tylko w Siedmiorzeczu, ale pojawiłasię ona w okresie późniejszym od epoki żelaza. Wcześniej w Kazachstanie mieszkali jedyniekoczownicy.

Uzbekistan obejmuje obszar 447 tys. km2. Jest obszarem dużo lepiej przebadanym archeolo-gicznie od Kazachstanu. Jego obszar zajmują pustynie Kyzył-kum, czyli Czerwona Pustynia,i Kara-kum, czyli Czarna Pustynia, góry Tien-szan oraz Pamir. Dwie główne rzeki to Amu-daria, nazywana w starożytności Oksus, i Syr-daria, znana w tekstach achemenidzkich z VI w.p.n.e. jako Jaksartes. W epoce żelaza najistotniejszymi obszarami kulturowymi Uzbekistanubyły dolina Fergany, dolina Zarafszanu oraz Sogdiana i Baktria.

Tadżykistan to kraj górzysty. Osadnictwo na jego obszarze rozwijało się głównie w dolinachgórskich i w części południowo-zachodniej, gdzie występują źródła wody. W Tadżykistanieznajdują się góry Pamir, Tien-szan, płyną rzeki Syr-daria, Zarafszan i Vakhsz, dopływ Amu-darii. W epoce żelaza dominowała tam ludność koczownicza.

Kirgistan zajmuje obszar 198 tys. km2. Na jego obszarze znajdują się góry Tien-szan iPamir oraz część doliny Fergany. W epoce żelaza również dominowała tam ludność koczownicza.Ludność pasterska pozostawia po sobie nieliczne ślady materialne, które są trudne do znalezieniadla archeologów i często pozostają w niedostępnych miejscach. Pierwsze znane przedstawieniajurt z Azji Środkowej pochodzą z I tys. p.n.e.

Turkmenistan obejmuje obszar 488 tys. km2. Płyną przezeń rzeki Amu-daria, Tedżen iMurgab. Większość kraju zajmuje pustynia Kara-kum. Góry Kopet-dag oddzielają kraj odIranu, z którym Turkmenistan był ściśle powiązany kulturowo. Obecnie w Turkmenistanie żyjąpasterze, których można wynająć do wypasania wielbłądów, owiec i kóz. W Kirgistanie do dziś

6

występuje pasterstwo rodzinne. Całe rodziny wędrują ze stadami po górach. Jedyne obszaryzasobne w wodę w Turkmenistanie to pogórze Kopet-dagu oraz delty Tedżenu i Murgabu. Naobszarze delt rzek środkowoazjatyckich woda rzek rozwidla się na wiele odnóg i ginie w piaskachpustyni. Opady występują głównie w zimie. Powierzchnia pustyni tworzy popękaną strukturęnazywaną takyr.

Delty Murgabu i Tedżenu już od chalkolitu służyły jako źródło wody do kanałów irygacyj-nych. Obie rzeki wypływają z gór Hindukusz. Przepływ tych rzek zmienia gwałtownie się wcyklu rocznym. Największy przepływ mają one na wiosnę w czasie roztopów, ale w lecie poziomwody spada. Już w starożytności budowano tamy i baseny w celu magazynowania wody nasuche pory roku. Z Amu-darii wyprowadzono Kanał Karakumski. Woda z rzeki została obec-nie rozprowadzona na polach służących do uprawy wodochłonnej bawełny, co doprowadziło dowyschnięcia Jeziora Aralskiego.

Afganistan obejmuje obszar 650 tys. km2. Północny Afganistan, obszar położony na północod Hindukuszu, powiązany był kulturowo z Azją Środkową. Przez ten teren płyną rzeki rzekiAmu-daria, Hari Rud, nazywana na odcinku turkmeńskim Tedżen, Helmand i Kabul. RzekaTedżen miała dwie nazwy już w starożytności. Przez góry Hindukusz prowadzi przełęcz Khyber,która była wykorzystywana przez przedstawicieli starożytnych cywilizacji.

Hindukusz dzieli się na pasmo wschodnie, zachodnie i środkowe. Pasma te oddzielają od sie-bie przełęcze, przez które przebiegały szlaki handlowe oraz przechodziły armie, między innymiwojska Aleksandra Wielkiego. Północny Afganistan został dokładnie przebadany archeologicz-nie. Przebadane zostały głównie doliny oraz delty górskie.

Shahr-i Zohak jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych położonych w środ-kowym Afganistanie. Środkowy Afganistan był miejscem pogranicza kultur środkowoazjatyc-kich i indyjskich.

Chorasan obejmuje obszar 245 tys. km2. W starożytności Chorasanem, czyli “krajemwschodzącego słońca”, nazywano całą Azję Środkową. Nazwa dotyczyła wschodnich obsza-rów zamieszkanych przez ludy irańskojęzyczne. Obecnie ludy irańskojęzyczne mieszkają w AzjiŚrodkowej jedynie w Tadżykistanie, Afganistanie i częściowo w Kirgistanie. Chorasan obejmujepołudniowe zbocza gór Kopet-dag i doliny podgórskie, a na południu Wielką Pustynię Słoną,która stanowi granicę kulturową.

W Chorasanie zachowały się liczne pozostałości starożytnego budownictwa oraz urządzeniaużytkowe o charakterze tradycyjnym, między innymi młyny wiatrowe. Sposób wypalania ce-gły, przechowywania zimnej wody i lodu oraz rozwiązania architektoniczne tego obszaru nadalnawiązują do technologii starożytnej.

Geografia historyczna wyróżnia kilka krain wchodzących w skład Azji Środkowej. Jedną znich jest Margiana. Nazwa ta występuje w źródłach historycznych dopiero od VI w. p.n.e.Obejmuje deltę Murgabu oraz oazę Merwu. Prawdopodobnie w starożytności kraina ta obej-mowała też deltę Tedżenu. Osadnictwo epoki brązu obejmowało pogórze Kopet-dagu, deltyTedżenu i Murgabu oraz środkowy bieg Amu-darii.

W starożytności pogórze Kopet-dagu oraz Chorasan tworzyły prowincję Partia, której nazwapo raz pierwszy pojawiła się na inskrypcji behistuńskiej. Pozostałości z epoki żelaza w Partii sąprzebadane znacznie gorzej niż okresy historyczne, z których pochodzi Stara Nisa. OkreślenieChorasan jest znacznie młodsze niż nazwy Partia, Baktria, Margiana i Sogdiana.

Baktria dzieli się na część północną – uzbecką, oraz południową – afgańską. Obie częściBaktrii oddziela od siebie Amu-daria. Osadnictwo w Baktrii Południowej koncentruje się wdeltach rzek. Sogdiana dzieli się na południową, w środkowym biegu Kaszkadarii, wokół miastKarszi i Kitob, oraz północną, obejmującą Samarkandę i basen Zarafszanu.

7

Kraina Czacz obejmuje oazę Taszkentu. Osadnictwo koncentrowało się w środkowej dolinachrzek Akhangaran i Czirczik, dopływów Syr-darii. Występowało tam osadnictwo w epoce żelaza.Ustruszana zajmuje obszar między Jizzakh w Uzbekistanie i Chodżentem w Tadżykistanie.Nazwa regionu pochodzi jednak dopiero z okresu średniowiecza. Kotlina Fergany obejmujegórną część Syr-darii. Nie znamy jej nazwy historycznej. Obecnie kotlina jest podzielonapomiędzy Uzbekistan, Kirgistan i Tadżykistan.

2 Azja Środkowa w okresach wcześniejszych

Osadnictwo koncentrowało się we wczesnych okresach głównie w oazach. Wiele stano-wisk zostało przebadanych przez archeologów radzieckich, ale opisy ich lokalizacji są częstoniedokładne, co utrudnia ponowne zlokalizowanie tych stanowisk. Na wielu stanowiskach prze-prowadzono badania powierzchniowe oraz sondażowe w celu ustalenia datowania stanowiskna podstawie ceramiki. Wyniki niewielu wykopalisk zostały jednak opublikowane. W Afga-nistanie prowadzono liczne wykopaliska nielegalne w celu pozyskania artefaktów do handluantykwarycznego. Działalność ta trwała od XIX wieku, gdy Anglicy z Kompanii Wschodnioin-dyjskiej zaczęli kupować zabytki baktryjskie. Ustalenie chronologii okresów przedhistorycznychjest często problematyczne. Ustalenie granicy między epoką brązu i epoki żelaza również jesttrudne.

Neolit trwał w Azji Środkowej w latach 6000/5000-3000/2000 p.n.e. Istniały wtedy trzynajważniejsze kultury – Dżejtun, Hissar i Kelteminar. Najdokładniej przebadane zostałyobszary Turkmenistanu, a także Uzbekistanu i północnego Afganistanu. Kultura Dżejtun obej-mowała pogórze północne i południowe Kopet-dagu, zaś kultura Hissar rozwinęła się w górachTadżykistanu, Kirgistanu i prawdopodobnie Afganistanu północnego. Dżejtun i Hissar to kul-tury ludów osiadłych. Kultura Kelteminar występowała w okolicach Jeziora Aralskiego. Byłata kultura ludów koczowniczych.

Chalkolit obejmował okres od początku VI tys. p.n.e. do początku V tys. p.n.e. Wchalkolicie występowały kultura Anau IA oraz kultury z przedziału Namazga I – Namazga III.Na stanowisku Namazga Tepe pozostałości chalkolitu zlokalizowano na głębokości 11 metrówpod powierzchnią okolicznego stepu. Nawarstwienie warstw aluwialnych na stanowisku jestzwiązane z erozją Kopet-dagu i osadzaniem się materiału na stepie.

W Afganistanie pozostałości z chalkolitu zlokalizowano na stanowisku z IV-III tys. p.n.e.położonym w dolinie Taluqan. Na stanowisku Sarazm w dolinie Zarafszanu w Tadżykistanie,zamieszkanym latach 3500-2700/2200 p.n.e., również znaleziono pozostałości przypominającezabytki z epoki chalkolitu. Jednak pozostałości te są znacznie późniejsze niż datowanie epokichalkolitu, choć materiał zabytkowy i techniki budownictwa są bardzo podobne. Obszar AzjiŚrodkowej rozwijał się zatem w chalkolicie bardzo nierównomiernie. Dla chalkolitu charak-terystyczne są zabytki ceramiki malowanej. Ceramika Namazga III była bogato zdobiona.Dominowały naczynia otwarte w postaci mis, zaś mniej powszechne były naczynia zamknięte.Występowały też figurki terakotowe, które zanikły w epoce żelaza, ale występowały masowo wchalkolicie oraz w epoce brązu.

W chalkolicie rozpoczęło się osadnictwo oazowe w oazie Geoksiur, w ówczesnej w delcieTedżenu. Znajdowała się ona jednak na innym obszarze niż obecnie, w pobliżu dzisiejszej wioskiGeoksiur. W Geoksiur pojawiły się pierwsze systemy irygacyjne, które odtąd występowały jużstele w deltach rzek środkowoazjatyckich. Kanały w Geoksiur były jednak jeszcze stosunkowokrótkie.

W Geoksiur powstały figurki terakotowe ludzkie i zwierzęce, pierwsze mury z basztami,

8

budownictwo obronne oraz budowle magazynowe. Mają one liczne analogie do stanowisk chal-kolitycznych z Mezopotamii.

Epoka wczesnego brązu trwała w latach 3000-2500/2400 p.n.e. Występowała wtedy ceramikaNamazga IV.

W dolinie rzeki Balkh, w południowej Baktrii, znajdują się trzy oazy ważne z punktu wi-dzenia archeologii – Taszqurgan, Balkh i Akha, nazywana też Dashly. Jest ona najistotniejsząz osad południowej Baktrii. Badania prowadzili tam archeolodzy radzieccy. Na jej obszarzezidentyfikowano kilkadziesiąt stanowisk.

W oazie Dashly wyróżniono około 40 stanowisk, w tym trzy stanowiska z epoki brązu. Dwaz nich zostały przebadane. Wyróżniono osady umocnione i nieumocnione. Jednym z umocnio-nych stanowisk jest stanowisko Dashly-1 będące prostokątną twierdzą zbudowana na ruinachnieumocnionej osady. Osada Dashly-1 była zabudowana wewnątrz. Miała wymiany 85 na 90metrów. Na przebadanym obszarze zabudowa wewnętrzna była chaotyczna. Wyróżniają sięjednak trzy okrągłe linie murów znajdujące się wewnątrz kwadratowych murów zewnętrznych.Plan twierdzy w postaci kwadratu opisanego na wewnętrznych murach w postaci okręgów jestnietypowy. Wokół zewnętrznych murów mogła znajdować się fosa.

Występowały charakterystyczne, wbudowane w ścianę, kominy. Podobne twierdze powsta-wały w Chorezmie oraz w okolicach Heratu aż do XX wieku. Wewnętrzna, okrągła linia murówbyła podwójna. Wśród zabudowy można wyróżnić pomieszczenia o charakterze magazynowym.Magazynowano zboże oraz wodę. Obecność magazynów świadczy o silnym charakterze władzysprawowanej przez lokalnych przywódców w Dashly-1.

Stanowisko Dashly-3 znajduje się 3 kilometry od Dashly-1, na wysokim wzniesieniu. Za-budowę wewnętrzną otaczają okrągłe mury. Zabudowa stanowiska jest rozplanowana na planiekoła. W odróżnieniu do Dashly-1, jest zorganizowana i posiada dziedzińce, podobnie jak wAltyn Tepe. Plan Dashly-3 może przypominać plan Sapalli Tepe z podłużnymi basztami. Po-dobne podłużne baszty, równoległe do murów, znajdujące się przed ich linią, znajdowały siętakże w Dżarkutan. Za murami wewnętrznymi znajdowały się prawdopodobnie kolejne, okrągłelinie murów.

Istniały dwa typy palenisk – paleniska przyścienne i kominki. Na stanowisku Dashly-3, oboktwierdzy na planie koła, znaleziono twierdzę z charakterystycznymi konstrukcjami obronnymirównoległymi do murów, podobnymi do znalezionych twierdz w Margianie oraz w Sapalli Tepe.

Na obszarze stanowiska znajdowały się również budynki z bardzo wąskimi pomieszczeniami,które mogły być platformami, na których stały wyniesione budynki mieszkalne władców. Bu-dynki mieszkalne znajdowałyby się wtedy na drugiej kondygnacji. Wąskie pomieszczenia mogłytakże pełnić rolę magazynów.

W Dashly-3 znaleziono drobne zabytki metalowe, pieczęcie, naczynia ceramiczne podobnedo naczyń z Sapalli Tepe w postaci pucharów na wysokiej nóżce oraz mis zasobowych. Naczyniabyły niemalowane. Można zakładać, że mieszkańcy Dashly-3 byli niepiśmienni. Przedstawieniana naczyniach mogą służyć do rekonstrukcji ówczesnych wierzeń baktryjskich.

Na jednym z naczyń metalowych umieszczono dwa poziome pasy przedstawień. Na pasiegórnym przedstawiono ucztę. Uczestnicy uczty ubrani są w długie spódnice i są przedstawieniw pozycji siedzącej. Pas dolny zawiera scenę orania ziemi oraz przedstawienie ludzi w czasiepracy. Przedstawiono na nim nagich mężczyzn trzymających pługi. Orka wykonywana jest zpomocą zwierząt. Nagość jest oznaką młodości. Asystują im ludzie ubrani w krótkie spód-niczki. Na naczyniu przedstawiono zatem trzy grupy społeczne lub trzy grupy wiekowe, któremożna rozpoznać na podstawie ubrania. Ludzie ubrani w długie spódnice to ludzie ze szczy-tów hierarchii społecznej lub osoby starsze, zaś ludzie nadzy to postacie najmniej istotne lubnajmłodsze.

9

Na innych naczyniach przedstawiono także sceny polowania, orania ziemi oraz kobiety owysokiej randze, posiadające ubrania. Nad kobietami przedstawiono sceny przygotowywaniauczty.

Na naczyniu wchodzącym w skład Skarbu z Fulol w północnym Afganistanie, który zostałnielegalnie pozyskany, a następnie odkupiony od handlarzy, przedstawiono scenę polowania, wktórym bierze udział postać ubrana w krótką spódniczkę wraz z nagim pomocnikiem. Postaciew krótkich spódnicach polują, zaś nadzy ludzie trzymają strzały.

Zabytkiem nieznanego pochodzenia jest naczynie, znajdujące się obecnie w Luwrze, któ-rego dekoracja przedstawia siedzące kobiety o wysokiej randze. Przedstawienie przypominaprzedstawienia ze szpili w Gonur.

W późniejszych okresach wykonywano zapisy na skórach zwierzęcych oraz na drewnie. Byćmoże w epoce brązu także wykonywano zapisy na materiałach nietrwałych, które nie zachowałysię w materiale archeologicznym do naszych czasów. Nie można więc wykluczyć, że ludnośćzamieszkująca wtedy Azję Środkową znała pewną formę pisma.

Znaleziono pochówki zlokalizowane wewnątrz osad Dashly-1 i Dashly-3 oraz cmentarzyskona stanowisku Dashly-3. Zmarłych chowano na boku w jamach grobowych przykrytych cegłami,zaś sporadycznie na plecach lub na brzuchu. Groby orientowano na północ. W skład darówgrobowych wchodziły naczynia, a dużo rzadziej także wyroby metalowe i kamienne. Około 1

3

pochówków to pochówki wtórne z niepełnymi szkieletami. Występowały też cenotafy. Znanesą pochówki zwierzęce baranów znajdujące się w obrębie cmentarzysk.

Znane są także cmentarzyska Dashly-18 i Dashly-19, które były badane archeologicznie,ale zniszczyli je lokalni złodzieje po pierwszym sezonie wykopaliskowym.

Na podstawie przedstawień ludzi na naczyniach można wywnioskować, że w epoce brązuistniała w Baktrii hierarchia społeczna. Nie było jednak jednego władcy, tylko dominującawarstwa społeczna. Do grupy tej należeli mężczyźni oraz kobiety. Postacie te nosiły długiespódnice, siedziały na tronach lub na zwierzętach. Grupa ta dominowała i kontrolowała innych.Nie wiadomo, co decydowało o ich dominacji – pochodzenie czy wiek. Mogli należeć oni dostarszyzny rodowej. Przywództwo mogło mieć charakter kolektywny.

Formy architektoniczne również świadczą o istnieniu najważniejszej grupy w poszczegól-nych osadach, która zamieszkiwała centra w postaci cytadel i budowli obronnych. Osady typuwiejskiego były zgrupowane. Ich gospodarka opierała się na rolnictwie. Osadnictwo miałorozproszony charakter ze względu na ograniczony dostęp do zasobów wodnych oraz do ziemuprawnych. Trwała rywalizacja o ziemię, co wymusiło istnienie ufortyfikowanych, umocnionychosad. Zagrożeniem nie był wróg zewnętrzny, ale sąsiad, który mógł chcieć przejąć ziemię.

W cytadelach występowała luźna zabudowa. Być może w czasie zagrożenia w ufortyfi-kowanych osadach chroniono także zwierzęta. W Togolok-1 nie stwierdzono istnienia żadnejwewnętrznej zabudowy. Twierdza mogła pełnić zatem wyłącznie rolę refugium.

Drugą grupę społeczną stanowili ludzie w krótkich spódniczkach. Są to postacie w średnimwieku, które stoją lub klęczą, walczą lub pracują. Trzecią grupę stanowią ludzie nadzy. LudzieCi produkują, asystują w pracy lub uczą się.

Niewątpliwie w Baktrii w późnym okresie epoki brązu występowała jakaś forma religii.Dominowały bóstwa kobiece. Występują kamienne kobiece figurki, które mogły przedstawiaćbóstwa. Nie są znane kamienne statuetki męskie z wyjątkiem dwóch. Najwyższe bóstwo byłozatem kobietą.

Występowały przedstawienia nagich mężczyzn walczących z wężami. Jest to prawdopo-dobnie zapożyczenie bóstwa z Mezopotamii do Azji Środkowej. Bóstwo męskie z głową ptaka

10

również często dominowało nad wężami. Takie przedstawienie znane jest tylko z BliskiegoWschodu. Bóstwo to walczyło czasami z uskrzydlonym lwem, demonem lub smokiem.

Węże są uważane zazwyczaj za bóstwo podziemne. Prawdopodobnie w Baktrii istniał zatemkult bóstw podziemnych wyobrażanych jako węże lub skorpiony. Skorpiony w sztuce Mezopo-tamii pojawiły się dopiero w okresie kasyckim. Znacznie wcześniej występowały na pieczęciachbaktryjskich. Zwierzęta czeto miały postać fantastyczną. Przedstawiano smoki oraz skrzydlatelwy.

Znane są zaledwie dwie figurki przedstawiające postacie męskie. Są to przedstawienia de-mona ze skórą pokrytą łuskami. Na twarzy demon zawsze posiada szramę oraz trzyma naczyniepod pachą. Prawdopodobnie są to przedstawienia demona suszy, który zatrzymuje wodę wswoim naczyniu. Szrama na twarzy jest śladem po okaleczeniu. Podstawą do takich przypusz-czeń są późniejsze mity irańskie. Postać smoka-demona mogła więzić wodę pod ziemią. Zostałajednak zmuszona przez bóstwo żeńskie do uwolnienia wody. Szrama może być pozostałością postarciu, w wyniku którego demon został zmuszony do uwolnienia wody.

W Gonur znaleziono pieczęć przypominającą przedstawienia z Azji Mniejszej. Na pieczęcitej zwierzęta wykonują czynności ludzkie. Jest to cecha charakterystyczna dla sztuki proto-elamickiej, w której zwierzęta piją oraz grają na instrumentach. Jedna z postaci męskich owydłużonym nosie przypomina bóstwo męskie z ptasią głową. Jest to jednak przedstawieniecharakterystycznie wyłącznie dla Azji Środkowej.

Na pieczęci przedstawiono też dwa osobniki zwierzęce stojące przy kolumnie i ją podtrzy-mujące. Przedstawienie to może odnosić się do praktyk szamańskich. Na palu znajduje sięszaman przewidujący przyszłość. Sam pal może symbolizować oś świata. Pieczęć wykonanazostała w samym Gonur lub w kręgu kultury BMAC, ale pod względem ikonograficznym jestzlepkiem różnych tradycji. Szamanizm był prawdopodobnie tradycyjną formą praktyk religij-nych w Azji Środkowej. Przedstawienia węży oraz skorpionów również może odnosić się doważnej roli szamanizmu i istnienia praktyk szamanistycznych.

W ostatniej fazie epoki brązu doszło do zmniejszenia powierzchni osad. Dużo domów zo-stało opuszczonych. W Margianie nastąpiło przesunięcie osadnictwo z północy na południe iregres sieci irygacyjnej. Do nawadniania wykorzystywano jedynie naturalne rozwidlenia Mur-gabu. Nastąpił spadek jakości rzemiosła, występowała mniejsza liczba form ceramicznych.Przeważające dotąd pieczęcie metalowe zanikły. Wcale nie występowały już pieczęcie ażurowe.Przeważającym typem pieczęci były amulety w stylu murgabskim z kamienia, na przykład zwapienia. Naczynia metalowe również zanikały i spadała ich jakość.

Zerwane zostały kontakty z sąsiednimi obszarami, w tym z Elamem. Zanikły też wyroby zkamieni i metali szlachetnych, których złoża nie występowały w Azji Środkowej.

Jednocześnie pojawiła się kultura Oksus we wschodniej Baktrii, na obszarze Tadżykistanu.Nastąpił tam wzrost osadnictwa. We wcześniejszych okresach osadnictwo BMAC w tym regionienie występowało. Istniała tam rolnicza kultura neolityczna Hissar związana z hodowlą zwierząt.Prawdopodobnie nastąpiła migracja baktryjskiej ludności reprezentującej kulturę BMAC nawschód.

Przyczyną zmian następujących w Baktrii i Margianie mógł być napór plemion koczow-niczych. Jednak plemiona koczowniczo-pasterskie występowały w Margianie już od początkupóźnej epoki brązu. Z ich obecnością wiązała się ceramika Andronovo, która pojawiła się nastanowiskach Margiany. Reprezentantami kultury Andronovo byli koczownicy. W Margianiezabytki kultury Andronovo występowały przez całą późną fazę epoki brązu.

Fazy Molali-Bustan występowały w południowym Tadżykistanie i południowo-wschodniejBaktrii. Zastąpiły one kulturę neolityczną Hissar. Na obszarze tym pojawiły się nielicznewyroby brązowe.

11

Kultura Biszkent-Vakhsh cechowała się występowaniem domów na kamiennych funda-mentach, rozwiniętym rolnictwem, a nie tylko pasterstwem, oraz ceramiką produkowaną nakole, przypominającą ceramikę kultury Sapalli z fazy Molali-Bustan. Występowały też naczy-nia lepione ręcznie typu Fedorovo, które należały do kultury Andronovo.

Na obszarze rozwoju kultury występowały cmentarzyska grobów tumulusowych i niszowychzlokalizowane na tarasach rzecznych. Groby tumulusowe były nowością tego okresu. Tumulusymogły wywodzić się z kultury Andronovo. Groby niszowe istniały już wcześniej na obszarzewystępowania BMAC. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej. Pochówki orientowane byłyzazwyczaj na północ. Występowały ślady stosowania ognia w obrządku pogrzebowym, którypełnił ważną rolę. Nad grobem rozpalano palenisko i składano ofiary.

Kultura Biszkent-Vakhsz łączy cechy kultur BMAC oraz Andronovo. Kultura ta związanabyła z przybyciem do Tadżykistanu grup ludności z Margiany i Baktrii pod naporem grupplemion stepowych, obecnych też w samej kulturze Biszkent-Vakhsh i ją współtworzących.Nastąpiło przejście na osiadły tryb życia plemion populacji Andronovo pod wpływem kulturyOksus. Kultury zatem uległy wymieszaniu w wyniku wzajemnego kontaktu.

W dolinie Zarafszanu funkcjonowała w okresie od końca III tys. p.n.e. do połowy II tys.p.n.e. kultura Zaman-Baba, która związana była z rolnictwem i hodowlą zwierząt. Wy-stępowały jednak na jej obszarze także liczne kości zwierząt dzikich będące świadectwem ichwykorzystania w gospodarce.

Na stanowisku eponimicznym Zaman-Baba istniała osada otoczona wałem ziemnym. Ist-niały tam półziemianki. W półziemiankach występowały podwójne piece znane z kulturyBMAC, między innymi z Gonur. Dominowała ceramika lepiona ręcznie, ale 10% ceramikistanowiły naczynia wykonane na kole. Groby występowały w formie szkieletowej w jamach lubz komorach z bocznymi niszami nazywanymi “katakumbami”.

Kultura Sintashta-Petrovka rozwijała się w pobliżu Czelabińska na Uralu. Wykształciłasię około 2000 p.n.e. Była to kultura środkowej i późnej epoki brązu. Występowały dwie fazy tejkultury – faza grobów katakumbowych, w której dokonywano pochówków w jamach z bocznąniszą, i faza kultury abaszewskiej.

Do kultury tej należały grodziska w Arkaim, Petrovka i Sintashta. Grodzisko w Sintashtaotoczone było wałem ziemnym. Grodzisko zostało założone na planie koła. Osady na planiekoła były typowe dla kultury Sintashta-Petrovka. Na obszarze tej kultury występowały jednakteż szałasy i osady tymczasowe.

Kultura Sintashta-Petrovka sięgała swoim zasięgiem do północnych wybrzeży Morza Kaspij-skiego oraz do Jeziora Aralskiego. Na stanowiskach tej kultury występowały pochówki koni.Zmarli ludzie pochowani byli czasami w pozycji przypominającej jeźdźców na koniach. Wokresie epoki żelaza w Azji Środkowej pojawili się Ariowie oraz związane z nimi konie. Koniezostały przyniesione prawdopodobnie z kultury Sintashta-Petrovka.

Kultura Andronovo była kolejną fazą rozwoju kultur stepowych. Dzieli się ją na fazyFedorovo (XX-XVIII w. p.n.e.), Alakul (XVII-XV w. p.n.e.) oraz fazę końcową na początkuXIV w. p.n.e. Kultura istniała w latach 2000-1400 p.n.e. Obejmowała obszary dzisiejszegoKazachstanu oraz obszary sąsiednie.

Na obszarze występowania kultury istniały nieufortyfikowane osady zabudowane domami wformie półziemianek z zagrodami dla zwierząt. Kultura ta charakteryzowała się rolnictwem orazhodowlą bydła, koni i wielbłądów. Następowały częste zmiany lokalizacji osad. Osady stałebyły rzadkie. Bydło nie nadaje się jednak po podróży na duże odległości i wymaga stałychpastwisk.

12

Rolnictwo nie korzystało z delt rzek, ale z opadów, które w Kazachstanie były większe niżw południowej części Azji Środkowej. Nie było to rolnictwo osadowe. Wymagane były jednakczęste zmiany uprawianej ziemi ze względu na szybką utratę przez nią żyzności.

W kulturze Andronovo występowały pochówki szkieletowe w tumulusowych kurhanach usy-panych z kamieni lub obłożonych kamieniami. Występowały także pochówki kremacyjne podkurhanami.

Kultura ta posiadała zaawansowaną metalurgię brązu. Produkowano zaawansowaną brońoraz elementy wyposażenia koni. Grupy ludności Andronovo budowały swoje piecie metalur-giczne i piece ceramiczne, w których produkowano ceramikę Andronovo, a czasami też ceramikękultury BMAC. Ceramika Andronovo była ceramiką lepioną ręcznie i bogato dekorowaną.

Pod koniec istnienia kultury Andronovo nastąpiło jej rozbicie. Powstała kultura Begazy-Dandybai w środkowym Kazachstanie, która istniała w wiekach XIV-XI w. p.n.e. W jejobrębie nastąpiło przejście od pasterstwa mobilnego do transhumacji, która charakteryzujesię występowaniem pastwisk letnich oraz zimowych. Osady półstałe, sezonowe, występowałyzarówno w pobliżu pastwisk letnich, jak i zimowych. Pastwiska letnie położone były wyżej niżpastwiska zimowe. W okresie istnienia tej kultury nastąpił okres ochłodzenia klimatu. Osadypółstałe nadal istnieją we wschodnim Iranie.

Odejście od pasterstwa mobilnego, które wiąże się z niesystematycznym przemieszczaniemsię grup ludności, często wiąże się z ochładzaniem klimatu.

W kulturze Begazy-Dandybai istniały groby jamowe z pochówkami szkieletowymi. Grobybyły wyłożone dużymi kamieniami i płytami kamiennymi, a także przykryte płytami kamien-nymi. Występowały też groby megalityczne z megalitami na powierzchni ziemi, nad pochów-kiem. Analogiczne groby nie występowały już jednak w epoce żelaza w Azji Środkowej.

Koniec epoki brązu wiąże się zatem z rozpadem kultury Andronovo. Ludność tej kulturynie była wyłącznie ludnością pasterską i mobilną, ale istniały w jej obrębie grupy osiadłe.Przyczynami upadku kultur epoki brązu mogły być zmiany klimatyczne. Napływ ludnościmógł spowodować niewydolność gospodarczą związaną z przeludnieniem. Początek epoki żelazawiąże się z pojawieniem się sieci irygacyjnych. Nastąpił zatem wzrost gęstości zaludnienia, którywymusił wzrost areału upraw rolnych.

3 Epoka żelaza

3.1 Jaz I

Około 1500 roku p.n.e. cywilizacja Oksus zanikła całkowicie. Doszło do gwałtownych igłębokich przemian kulturowych. Pierwsze kultury epoki żelaza stały na niższym poziomie roz-woju cywilizacyjnego niż kultura BMAC. Osadnictwo epoki żelaza występowało w tych samychrejonach, co osadnictwo BMAC – na podgórzu Kopet-dagu, w Margianie, Baktrii, Sogdianie iKotlinie Fergańskiej.

Wraz z początkiem epoki żelaza zakończyła się produkcja ceramiki toczonej na kole. Na-stąpił wzrost produkcji ceramiki lepionej ręcznie oraz malowanej. Pierwsza faza epoki żelazanazywana jest epoką ceramiki malowanej.

Na zachodzie Turkmenistanu, na równinie Misrian, pojawiła się Archaiczna Kultura De-histanu, która posiadała zupełnie inną kulturę ceramiczną niż pozostałe tereny Azji Środkowejw epoce żelaza. Niewiele wiadomo o dziejach Dehistanu tych ziemiach w epoce brązu.

Epoka żelaza trwała w Azji Środkowej od 1500 do 330 roku p.n.e. Stanowisko Jaz Tepe,eponimiczne dla faz tej kultury, znajduje się w Margianie. Epokę żelaza podzielono na fazy

13

Jaz I-III. Ceramika Jaz występuje występuje w całej Azji Środkowej z wyjątkiem Dehistanu.Podział na fazy ceramiczne Jaz wprowadziła Bertille Lyonnet. Dla północnej Baktrii wpro-wadzono oddzielny podział na fazy ceramiczne Kuchuk I-IV lub Kyzył I-III. Eponimicznymistanowiskami dla tych sekwencji ceramicznych były Kuchuk Tepe i Kyzył Tepe. Nazywanieokresów epoki żelaza okresami Jaz I-III jest popularne zwłaszcza w Turkmenistanie, gdyż sta-nowisko Jaz Tepe znajduje się na obszarze tego kraju.

Wczesna epoka żelaza to lata 1500/1400-1000 p.n.e., środkowa epoka żelaza trwała w latach1000-600/560 p.n.e., zaś późna epoka żelaza to okres achemenidzki trwający w latach 600/560-330 p.n.e. Epokom tym można przyporządkować odpowiednio fazy ceramiczne Jaz I-III. Okresachemenidzki, czyli późna epoka żelaza, był pierwszym okresem historycznym w Azji Środkowej.Faza schyłkowa Jaz III wchodzi w okres hellenistyczny.

Obecność żelaza pod postacią korali spostrzeżono już w Namazga Tepe w okresie NamazgaVI. Plakietka z końca okresu Jaz I w Shashtepe w dzisiejszym Taszkencie, nóż i fragmentywyrobów metalowych w Dalverzin Tepe w Baktrii oraz fragmenty wyrobów w w Dehistaniesą przykładami najwcześniejszych zabytków żelaznych w Azji Środkowej. Znaleziono też nityżelazne w brązowym nożu w Dżarkutan. Nie wiadomo, czy było to żelazo wytapiane, czymeteorytowe.

W okresie Jaz I wyroby żelazne były bardzo rzadkie. Występowały sporadycznie żelaznenoże i sierpy. Noże, sierpy i inne narzędzia produkowane były głównie z kamienia, choć kulturaBMAC produkowała już wcześniej narzędzia brązowe. Wyroby żelazne stały się powszechnedopiero po okresie Jaz III. Nastąpił zatem regres we wczesnej epoce żelaza. Kamienne narzędziarolnicze są często jedynymi zabytkami ruchomymi ze stanowisk kultury Jaz I.

Doszło do bardzo poważnych przemian kulturowych. Sztuki wizualne stały się całkowicienieobecne. Nie zaobserwowano ich na żadnym z 200 znanych stanowisk okresu Jaz I. Niewykonywano żadnych przedstawień ludzi ani zwierząt. Nie znane są też żadne pochówki ztego okresu, choć w Dżarkutan być może przeprowadzono pojedyncze pochówki szkieletowe.Nie powstawały żadne cmentarzyska. Zanik pochówków był powiązany z wierzeniami. Wtym okresie w Azji Środkowej pojawiły się plemiona irańskojęzyczne, które wyznawały wczesneformy zoroastryzmu.

Nastąpił też regres w architekturze. Zanikły ufortyfikowane twierdze i osady. Powstawałyszałasy oparte na słupach oraz półziemianki. Ściany wykonywano często z trzciny. Budowle tegotypu świadczą o pojawieniu się ludności koczowniczej. Architektura tego rodzaju nie pozostawiapo sobie śladów w postaci depe, jest więc znacznie trudniejsza do zidentyfikowania. TilliaTepe w południowej Baktrii było jednym z nielicznych stanowisk z zabudową monumentalnąw postaci fortecy z okresu Jaz I.

W okresie Jaz I doszło jednak do rozwoju rolnictwa. Rozbudowywano sieć irygacyjną, akanały osiągały długość 50-90 kilometrów. Upadek cywilizacyjny dotyczył zatem wielu sfer, alenie objął rolnictwa, które nadal rozwijało się intensywnie.

Ceramika Jaz I była wykonywana w większości ręcznie. Rzadko powstawały naczynia to-czone na kole, ale technika ta nie została całkowicie zapomniana. Powróciła dekoracja malo-wana. Dekoracje malarskie umieszczano w górnej partii naczyń, które zazwyczaj miały charak-ter zamknięty. Malowanie naczyń było jedynym przejawem sztuki okresu Jaz I.

W Margianie w oazie Jaz Tepe istniały stanowiska Jaz Tepe, Taip, Uch Depe, Otlija-tan, Adam-Basan i Choply Depe. W oazie Takhirbaj istniały stanowiska Takhirbaj-1 iTakhirbaj-3, zaś w oazie Arvali Depe istniały stanowiska Arvali Depe i Kushbegi Depe.

Osady zajmowały średnią powierzchnię od 7 do 15 ha. W obrębie stanowisk znajdowałysię tak zwane cytadele wzniesione na platformach. Platformy miały wysokość około 8 metrów.Istniały też małe osady o rozmiarze poniżej 1 ha. W architekturze stosowano cegłę suszoną oraz

14

pachsę. Osady gromadziły się w obrębie oaz. Dystrybucja geograficzna osad przypominała tęz epoki brązu. Znane osady zlokalizowane były głównie w północnej części oazy Merwu. Jestto jednak skutek zniszczenia osad w południowej części oazy przez współczesne osadnictwo irolnictwo.

Jaz Tepe to stanowisko średniej wielkości z cytadelą w południowej części osady. Sta-nowisko zostało częściowo zniszczone przez kanał przecinający dolną część stanowiska. Wobrębie cytadeli znajdowały się trzy równoległe, wydłużone pomieszczenia, które w pierwszejfazie otwierały się na dziedziniec. Pomieszczenia te uważane są za pomieszczenia magazynowe.Budynek został wzniesiony na platformie. W obrębie stanowiska przebadano tylko cytadelę.

Aravali Depe w Margianie ma wyróżniającą się część w postaci depe, na którym znaj-dowała się cytadela. Cytadela na stanowisku Takhirbaj-1 otoczona została rowem lub fosą.Na stanowisku znaleziono narzędzia wykonane z kości zwierzęcych. Osada ta mogła być wy-specjalizowana w produkcji wyrobów z kości. Są to trzy główne stanowiska epoki żelaza wMargianie.

Małe stanowiska o powierzchni poniżej 1 ha były bardzo daleko wyspecjalizowane pod wzglę-dem produkcji rzemieślniczej. Stanowisko bez nazwy o numerze 999 składało się wyłącznie zpieców ceramicznych. Inne stanowiska także miały swoją specjalizację rzemieślniczą. Powstałahipoteza mówiąca, że duże stanowiska pełniły funkcję miast, dla których produkowano wyrobyna małych stanowiskach.

Na początku epoki żelaza zerwano kontakty zewnętrzne. Cech kultury Jaz I nie znajdujemyna żadnych innych obszarach, sąsiednich ani odległych, a zatem produkcja miała charakterwyłącznie miejscowy. Przedmioty metalowe, głównie narzędzia, igły, szydła, noża i groty pro-dukowano głównie ze stopów miedzi właśnie na małych stanowiskach. Analogiczna specjalizacjaosad nie występowała w epoce brązu.

Ceramika Jaz I w Margianie jest silnie zróżnicowana. Dominowała ceramika wykonywanaręcznie (77%) i malowana, ale występowała też ceramika toczona na kole wolnoobrotowym (9%)oraz ceramika szara modelowana z wałeczków na kole wolnoobrotowym, niezdobiona (13%).Ceramika szara wykonywana była tak zwaną techniką łączoną. Malowano około 20% naczyń.Formy naczyń toczone na kole z epoki Jaz I mają swoją kontynuację w epoce Jaz II.

Wykonywano przedmioty z gliny w formie maczug. Przypominają one wyroby z Gonur zepoki brązu będące symbolami władzy. Wykonywano też kamienne żarna wykorzystywane wrolnictwie.

W strefie podgórskiej na południowym zachodzie, w okolicach Aszchabadu, istniały sta-nowiska Anau i Ovadan Depe, położone na wschód od Aszchabadu. W środkowej częścistrefy podgórskiej, w okolicach Kaushut, na zachód od Kaka, istniała cytadela z platformą nastanowisku Elken Depe oraz stanowisko Dashly. Na wschodzie, w pobliżu miasta Kaka ist-niały stanowiska Ulug Depe, Jass Depe i Garaoj Depe. Stanowiska podgórskie korzystałygłównie z wód rzek górskich, a w mniejszym stopniu z irygacji.

Strefa podgórska charakteryzuje się obecnością ceramiki lepionej ręcznie i malowanej. Wprzeciwieństwie do Margiany, poza przeważającą dekoracją malowaną, zaobserwowano też de-korację nacinaną, nakłuwaną oraz doklejaną dekorację plastyczną w postaci kul i grudek gliny.W strefie podgórskiej nie występuje za to ceramika szara obecna w Margianie. Zdobionych było25% naczyń, co jest wyjątkowo dużym odsetkiem w skali Azji Środkowej.

Na stanowisku Ulug Depe trwają obecnie badania archeologiczne obejmujące znacznyobszar stanowiska. Znaleziono tam ceramikę malowaną trzech różnych typów, z trzema różnymirodzajami motywów dekoracyjnych. Na stanowisku odkryto też piec dwukomorowy z okresuJaz I, podobny do pieców z późnej epoki brązu, oraz fragmenty murów. Budynki wznoszono zcegły. W Ulug Depe znaleziono też nietypowe groby pochodzące z epoki żelaza.

15

Charakterystyczne dla Azji Środkowej budowle na platformach bardzo rzadko występowaływ strefie podgórskiej. Budowlę tego typu zlokalizowano jedynie na stanowisku Elken Depe.

W irańskim Chorasanie w dolinie Atreku zbadano stanowiska Tepe Yam i Auchan. Nastanowisku Yam Tepe znajdowała się cytadela oraz budowle wzniesione na platformach. W rejo-nie Nishapur przebadano stanowisko Nishapur-P, gdzie zidentyfikowano ceramikę malowaną.W oazie Serachs w Turkmenistanie zidentyfikowano pierwsze stanowiska z epoki żelaza dopierookoło 2007 roku. Tylko część stanowisk charakteryzuje się obecnością ceramiki malowanej zokresu Jaz I.

Nad środkową Amu-darią w oazie Turkmenabat stwierdzono obecność ceramiki malowanejna stanowisku Odej Depe. Przeprowadzono tam badania i stwierdzono, że stanowisko za-siedlone było w okresie Jaz I i późniejszych okresach epoki żelaza. Na stanowisku występujecytadela wyniesiona ponad inne części stanowiska. Stanowisko otoczone było rowem lub fosą ocharakterze obronnym. Stanowiska obronne z tego okresu są nieliczne, co wyróżnia stanowiskoOdej Depe na tle innych stanowisk.

W północnej Baktrii zasiedlone były stanowiska Kuchuk Tepe w oazie Sherabad, Mir-shade, które obecnie jest już zniszczone, Bujrachi Tepe I i II, Kyzył Tepe oraz Kyzylcha6 w oazie Bajsun. W Dżarkutan znaleziono jedne z nielicznych znanych pochówków z epokiżelaza. W oazie Bandyhan zidentyfikowano stanowiska Majda Tepe i Bek Tepe. Zasiedlonebyło też stanowisko Sar Tepe u podnóża Bajsun-Tau. Wprowadzono sztuczne nawodnieniepól na dużą skalę. Osadnictwo nie musiało już rozwijać się tylko w oazach.

Kuchuk Tepe o powierzchni 5 ha jest jedynym stanowiskiem w północnej Baktrii, naktórym stwierdzono obecność architektury o dużych rozmiarach, nawiązującej do architekturyepoki brązu. Jest to stanowisko średniej wielkości. W centralnej jego części znajdowała sięcytadela zbudowana na sztucznej platformie wyłożonej cegłami o wysokości 4 metrów, dwa razyniższej niż platforma w Jaz Tepe. Platforma miała okrągły kształt. Jej wzniesienie wymagałoznacznej ilości pracy.

Na stanowisku występuje suszona cegła prostokątna o wymiarach 50 na 30 na 8 centymetrów.Monumentalne budowle na ceglanych platformach są cechą charakterystyczną epoki żelaza wBaktrii. Budynek znajdujący się na platformie miał plan prostokątny. Znajdowały się w nimtrzy pomieszczenia i korytarz, co jest charakterystyczne dla architektury epoki żelaza. Jeszczew okresie Jaz I rozbudowano budowlę i dobudowano do niej kolejne pomieszczenia.

Pod ścianą największego pomieszczenia zbudowano dwie przypory, pomiędzy którymi stwier-dzono obecność paleniska. Uznano to za pozostałość kultu ognia. Jednak taka interpretacjajest problematyczna. Niewątpliwie istniały budowle kultowe, ale nie wiadomo, czy budynek wKuchuk Tepe pełnił tę rolę. Funkcje sakralne mogło pełnić tylko jedno pomieszczenie w bu-dowli. Przypory istniały tylko w dwóch fazach. W najmłodszej fazie palenisko zlikwidowano ibudynek pełnił wtedy tylko funkcję mieszkalną dla właściciela ziemskiego i jego rodziny. Pale-niska nie było też w pierwszej fazie istnienia budynku. W Kuchuk Tepe znaleziono też ceramikęcharakterystyczną dla okresu Jaz I.

W Dżarkutan znaleziono ceramikę malowaną z okresu Jaz I. Większość pochówków zepoki żelaza na tym stanowisku znaleziono w głębokich na 3 metry jamach, które mogły byćsilosami zasobowymi na zboże. Gdy przestały być wykorzystywane w tym celu, mogły zostaćwykorzystane do chowania zmarłych. Zabudowa Dżarkutan z epoki żelaza została zniszczonaprzez buldożer w czasie wykopalisk. Pozostała jedynie ceramika malowana oraz pochówki.

Majda Tepe jest stanowiskiem typu wiejskiego. Nie występują tam zabudowania monu-mentalne. Budowle wzniesiono z cegły suszonej. Na stanowisku występuje ceramika lepionaręcznie, toczona na kole oraz malowana. Stwierdzono tam występowanie ceramiki miniaturowej,która nie występowała na innych stanowiskach z tej epoki. Obecność miniaturowej ceramiki

16

lepionej ręcznie skłania do zastanowienia się nad funkcją pomieszczeń, w których ją znaleziono.W jednym z pomieszczeń znaleziono ślady długotrwałego wykorzystania ognia. Być może bu-dowla ta pełniła funkcję religijną. Na późniejszych stanowiskach kultowych epoki żelaza niewystępuje ceramika miniaturowa. Nie wiadomo, czy ceramikę miniaturową można wiązać zfunkcją kultową.

Kyzył Tepe zajmuje obszar 22 ha i jest jednym z największych stanowisk z epoki Jaz I wpółnocnej Baktrii. Znaleziono tam ceramikę malowaną. Występuje na nim także dużo ceramikiniemalowanej, ale lepionej ręcznie. Na cytadeli w Kyzył Tepe, największej cytadeli w północnejBaktrii, znajdowała się zabudowa. Zatem położone blisko siebie stanowiska północnej Baktriisą silnie zróżnicowane pod względem typów ceramiki oraz architektury.

W Baktrii północno-wschodniej, należącej do Tadżykistanu, zasiedlona była Dolina Vakhshw rejonie miasta Nurek, gdzie zlokalizowano stanowiska Kangurttut i Teguzak, dolina Kul-jab, gdzie znajduje się stanowisko Karim-Berdy, oraz dolina Hissar. Najważniejszym z nichjest badane obecnie stanowisko Karim-Berdy. Charakterystyczna dla tego rejonu jest obecnośćbudowli na kamiennych fundamentach, co jest kontynuacją kultury Biszkent-Vakhsh ze schyłko-wej epoki brązu. Ceramika rzadko była malowana, ale zazwyczaj lepiono ją ręcznie. Narzędziawykonywano z brązu oraz z miedzi.

W południowej Baktrii najważniejsze stanowiska to Tillia Tepe, Imam Sahib i EmashiTepe. W Tillia Tepe znaleziono architekturę monumentalną. Jest to jedyne stanowisko wpołudniowej Baktrii, na którym zidentyfikowano architekturę monumentalną. Znajdowały sięw jej obrębie pomieszczenia mieszkalne. Na stanowisku znajduje się twierdza otoczona muremobronnym z basztami, wejściem i pomieszczeniami wewnętrznymi. Twierdza została wzniesionana sztucznej, ceglanej platformie. Budowla, najbardziej ze wszystkich budowli wczesnej epokiżelaza, przypomina kale z epoki brązu.

Budowla w Tillia Tepe funkcjonowała w czterech fazach. Była to budowla wyjątkowa dlaepoki żelaza. W pierwszej fazie w kali mieściło się duże pomieszczenie. W fazie drugiej mie-ściła się w niej sala kolumnowa stanowiąca rozbudowę wcześniejszego pomieszczenia. Wejściedo wnętrza prowadziło przez portyk. Nie stwierdzono, z jakiego materiału zostały zbudowanefilary. Sale kolumnowe nie występowały jeszcze przez długi czas w miejscowej architekturze.Poszczególne fazy trudno jest dokładnie datować, ale najmniej skomplikowana konstrukcja, bezsali kolumnowej, pochodzi niewątpliwie już z okresu Jaz I. Sale kolumnowe weszły do architek-tury na stałe dopiero w okresie achemenidzkim Jaz III. Wyjątkowe jest jednak pojawienie sięsali kolumnowej z filarami już w okresie Jaz I. Zastosowanie filarów skracało wymaganą długośćbelek stosowanych w konstrukcji dachu.

Konstrukcja wzniesiona została z prostokątnej cegły suszonej. Badana była przez WiktoraSarianidiego. Budynek miał wymiary 27 na 36 metrów. W jego obrębie występowała ceramikacharakterystyczna dla okresu Jaz I. W centralnej części sali kolumnowej znajdowała się kon-strukcja ceglana w kształcie krzyża, na której znajdowało się palenisko. Sarianidi przypisywałzatem budowli funkcję religijną, podobnie do budynku w Kuchuk Tepe.

W trzeciej fazie istnienia budowli poziom podłogi podniesiono o około pół metra. Centralnakonstrukcja z paleniskiem już wtedy nie istniała. Zatem, podobnie jak w Kuchuk Tepe, w póź-niejszych fazach budowla nie pełniła już funkcji religijnych. W czwartej fazie w sali kolumnowejpostawiono ściany działowe i podzielono ją na mniejsze pomieszczenia. Charakterystyczne wplanie budowli są długie korytarze, które występowały też w późniejszych okresach. Na podob-nej platformie do platformy z Tillia Tepe postawiono budynek w Jaz Tepe.

Dla całej epoki Jaz I charakterystyczne jest zastosowanie prostokątnej prostokątnej cegłysuszonej. W Baktrii północno-wschodniej stosowano jednak także kamienne podbudówki. Wdekoracjach malowanych ceramiki stosowane były wzory geometryczne, ale nie pojawiały się

17

żadne motywy figuralne, zwierzęce i roślinne.

W Tillia Tepe występowała ceramika typu Tillia I-II z jasnej gliny. Charakterystycznąformą były miski. Ceramika Tillia IIb była szarą ceramiką lepioną ręcznie, podobną do szarejceramiki z Margiany. W Tillia Tepe wykonywano wyroby z miedzi i brązu. Produkowano szy-dła, noże, talerze i groty. Odkryto też tubki z brązu z szeregiem małych otworów. Sarianidiuznał, że były one używane do palenia środków odurzających we wczesnych formach zoroastry-zmu. Jednak środki odurzające używano też w innych formach kultów szamanistycznych.

Na stanowisku powstawały również wyroby kamienne, między innymi żarna. Obecnośćżaren może świadczyć, że stanowisko nie miało funkcji kultowej. Produkowano także wyrobydwustożkowe z drobno polerowanego kamienia. Ich funkcja nie jest znana, ale mogły one służyćdo gładzenia ścin.

W Kotlinie Fergany i w Czaczu występowały inne formy kulturowe. W zabudowie tychregionów dominowały półziemianki, ziemianki oraz szałasy.

Ceramikę Jaz I, czyli ceramikę kultury ceramiki malowanej, znaleziono w Sogdianie północ-nej na trzech stanowiskach – Dzham Tepe-53, Afrasiab i Kokdepe. Znaleziono niewielestanowisk z tego okresu w Sogdianie, gdyż na tym obszarze interesowano się głównie czasamihellenistycznymi. Wykopaliska prowadzono na Kokdepe i w Afrasiab.

Dzham Tepe-53 jest miejscem znalezienia ceramiki malowanej i ceramiki szarej, lepionejręcznie, a także ceramiki zdobionej nacięciami wykonywanej także ręcznie. Na stanowisku tymnie znaleziono narzędzi kamiennych ani wyrobów metalowych. Znaleziono fragmenty grotówstrzał kamiennych.

Na Koktepe, które rozwinęło się głównie w okresach Jaz II i III, warstwy z okresu Jaz Izostały zniszczone przez późniejsze osadnictwo, między innymi w wyniku wykonania wkopóworaz jam zasobowych w późniejszych okresach. W okresie Jaz I osadnictwo na Kokdepe składałosię z szałasów półziemiankowych oraz budowli mieszkalnych słupowych i murów ceglanych.Budowle szałasowe miały kształt owalny, a budowle ceglane miały plan prostokątny. Budynki zcegły czasami były też wielopomieszczeniowe z centralnym korytarzem, od którego odchodziływejścia do pomieszczeń.

Zarówno budowlom szałasowym półziemiankowym, jak i ceglanych towarzyszyły jamy zaso-bowe o głębokości sięgającej do 3,5 metra, ze schodami prowadzącymi na dno. Przechowywanotam produkty rolnicze, podobnie jak na obszarach położonych dalej na północ. Większość jamwykopanych w okresie Jaz I, nie była używana w późniejszych czasach. Jamy te traktowanopo okresie Jaz I jako śmietniska.

Na stanowisku Kokdepe znaleziono wyłącznie ceramikę wykonywaną ręcznie, a także ka-mienne osełki, noże, zakrzywione sierpy i głowice maczug.

Na stanowisku Afrasiab, znajdującym się w granicach dzisiejszej Samarkandy, znalezionoceramikę z okresu Jaz I. Początki osadnictwa na tym stanowisku miały miejsce właśnie w okresieJaz I. Powstała tam wtedy ceramika lepiona ręcznie i malowana.

W południowej Sogdianie istnieją stanowiska Sangir Tepe, Uzunkyr i Erkurgan dato-wane na okres Jaz I. Na stanowiskach Sangir Tepe i Erkurgan znaleziono fragmenty murów.Na innych stanowiskach istniały tylko jamy zasobowe i szałasy ziemiankowe. W południowejSogdianie występuje ceramika lepiona ręcznie, a także malowana ceramika wykonywana na kolewolnoobrotowym, niewystępująca w Sogdianie północnej, oraz ceramika szara.

W regionie Czacz w okresie Jaz I rozwinęła się kultura Burguljuk. Istotnymi stanowiskamitej kultury są Tujabuguz oraz Shashtepe, położone na prawym brzegu Syr-darii. Stanowiskakultury Burguljuk położone były nad rzekami.

18

Na stanowisku Tujabuguz występują pozostałości budownictwa. Istniała tam wioska skła-dająca się z kilku domostw. W wioskach występowały półziemianki z jednym lub dwoma po-mieszczeniami rozmieszczonymi w kształcie ósemki. W półziemiankach występowały paleniska.Jamy zasobowe znajdowały się wewnątrz domów, a także poza nimi.

Ceramikę z Czacz od ceramiki z Sogdiany odróżnia obecność dzbanków z dziobkiem. WCzacz występuje wyłącznie ceramika lepiona ręcznie. Na tym obszarze istniała rozwiniętametalurgia. Wykonywano broń i narzędzia z miedzi, a także końcówki strzał, miecze, noże,sztylety i narzędzia kamienne, między innymi jarzma do rozdrabniania ziaren.

W Kotlinie Fergany w okresie Jaz I istniała kultura Czust. Największe jej stanowiskato Dalverzin o powierzchni 25 ha i Ashkaltepe o powierzchni 13 ha. Oba stanowiska byłypołożone w odległości 5-6 km od siebie, mimo dużych rozmiarów. Dalverzin jest jednym znajwiększych stanowisk z okresu Jaz I w Azji Środkowej. Osadnictwo skupione było w oazachblisko źródeł wody i rzek. Mniejsze stanowiska tej kultury to Czust, Dekhkan, Osh i Kho-zhambag. Stanowiska te zajmowały obszar 4-5 ha. Pozostałe stanowiska kultury Czust miałyrozmiar do 1 ha.

Na stanowiskach Dalverzin i Czust istniały mury obwodowe. W Dalverzin mur obwodowywydziela część stanowiska określaną mianem cytadeli. W Czust zidentyfikowano mur tylko wczęści stanowiska. Nie wiadomo, czy otaczał on cały obszar osady.

Na stanowiskach kultury Czust istniały prostokątne wielopomieszczeniowe domy z cegły iubitej gliny, a także owalne konstrukcje słupowe i szałasy półziemiankowe. Pośrodku konstruk-cji słupowych, na lekko podniesionej platformie znajdowało się palenisko. Domostwa ceglanewznoszono z prostokątnej cegły suszonej, która jest charakterystyczna dla wszystkich ceglanychbudowli z okresu Jaz I.

Ceramika w Kotlinie Fergany była ceramiką malowaną, szarą. W Dalverzin znalezionoceramikę lepioną ręcznie na podstawkach wyłożonych tkaninami. Technika ta pozwalała nauzyskanie okrągłego dna. Naczynie stawiano na odbijającej się podkładce z tkanin, aby nietrzeba było odcinać naczynia sznurkiem od podstawki.

W kulturze Czust występowały liczne wyroby metalowe. Kotlina Fergany przodowała wprodukcji metalurgicznej. Wykonywano broń, narzędzia, igły, sierpy, noże oraz rozcieraczez brązu i miedzi. Znaleziono także kamienne formy odlewnicze dla wyrobów metalowych wDalverzin. Wykonywano też narzędzia kamienne oraz wyroby kościane.

Na stanowiskach Dalverzin i Czust stwierdzono obecność pochówków z okresu Jaz I, choćdokonywanie pochówków było mało popularne w Azji Środkowej w okresie Jaz I. Pochówki ja-mowe i silosowe, umieszczone w głębokich jamach nazywanych silosami, występowały w Dżar-kutan w Baktrii.

W Dalverzin i Czust występowała inhumacja w jamach, silosach lub na podłogach opusz-czonych domostw. Na stanowiskach znajdują się pochówki pierwotne oraz pochówki wtórneniezachowujące porządku anatomicznego i pozbawione ważnych części szkieletu. W niektórychjamach znajdowane są tylko czaszki. Występują pochówki zbiorowe, które czasami też byłypochówkami wtórnymi. W Kotlinie Fergany nie istnieją jednak wielkie cmentarzyska, a po-chówki składane były w jamach i silosach w pobliżu budowli mieszkalnych, w granicach osady.Niektóre pochówki umieszczano wprost na podłogach domów.

W Ustruszanie istnieją stanowiska Nurtepa, Khodzhent i Khantepa położone w dolinieSyr-darii. W strefie górskiej pozostałości archeologiczne zachowały się w jaskini Ak-Tanga. Wosadach występują głównie owalne szałasy i półziemianki. Ceramika na tym obszarze lepionabyła ręcznie i obtaczana na kole wolnoobrotowym. Ak-Tanga jest stanowiskiem skalnym z licz-nymi paleniskami i zachowaną ceramiką. Jaskinia mogła być zamieszkiwana jedynie sezonowo.

19

W całej Azji Środkowej stwierdzono istnienie około 250 stanowisk z okresu Jaz I, na którychznaleziono ceramikę Jaz I. Ceramika lepiona była ręcznie lub toczona na kole wolnoobrotowym,co stanowiło regres w porównaniu z okresem epoki brązu. Ceramika toczona na kole wolno-obrotowym lepiona była często z wałeczków. Na obszarach północnych występowały tkaninypokrywające podstawki, na których lepiono naczynia. Ceramika Jaz I typu była wypalana naotwartej powierzchni lub w jamach, a w Baktrii, Margianie i na podgórzu Kopet-dagu – wpiecach ceramicznych. Ceramika była zatem wypalana w różny sposoby.

Odsetek ceramiki malowanej w okresie Jaz I stanowi średnio w całej Azji Środkowej około 10-15% produkcji ceramicznej. Mimo niskiego odsetka ceramiki malowanej kultura Jaz I nazywanajest kulturą ceramiki malowanej.

Na kole wolnoobrotowym lepiono ceramikę w Baktrii, Sogdianie oraz w Turkmenistanie ipółnocnym Afganistanie. Od Baktrii północnej do Kotliny Fergany i w Czacz występowałaceramika lepiona ręcznie na podstawce wyłożonej tkaniną. W Baktrii Północnej i w Sogdianiełączyły się oba typy ceramiki. Na północny wschód od tego obszaru ceramikę lepiono ręcznie,a na południowy zachód – toczono na kole wolnoobrotowym. Wpływ na powstanie kultury JazI miały kultury koczownicze, które tradycyjnie lepiły naczynia ręcznie.

W Turkmenistanie, Chorasanie i całej Baktrii dominowały małe misy i dzbany, zaś w Sog-dianie, Czacz, Kotlinie Fergany i Baktrii Północnej występowały dzbany z dziobkiem. Dwietradycje form naczyń mieszały się tylko w Baktrii Północnej.

Ceramika malowana w całości lepiona była ręcznie. Bardziej skomplikowane wzory geo-metryczne występowały w Turkmenistanie, Kotlinie Fergany, Chorasanie i całej Baktrii, zaśw Baktrii Północnej, Sogdianie, Kotlinie Fergany i Czacz występowały wzory proste. Wzoryskomplikowane i proste mieszały się w Baktrii Północnej oraz w Kotlinie Fergany.

Na północy, w kulturach Czust i Burguljuk oraz w Ustruszanie i Sogdianie występowałypółziemianki na z konstrukcją opartą na słupach oraz szałasy słupowe. Na południu występo-wały domy gliniane lub ceglane. Najczęściej były to budowle jednopomieszczeniowe. W JazTepe, w południowym i wschodnim Turkmenistanie, w Tillia Tepe w północnym Afganistanieoraz w Kuchuk Tepe w południowym Uzbekistanie występowały budowle monumentalne.

W okresie Jaz I występowała architektura monumentalna w postaci murów obwodowycho szerokości sięgającej 4-6 metrów na stanowisku Dalverzin w Kotlinie Fergany. Zachowanawysokość murów wynosi 2,5 metra. Mury zbudowano z cegły oraz ubitej gliny. Cytadela wDalverzin obejmuje obszar około 140 m2. W jej obrębie znajdował się budynek. W centrumcytadeli powierzchnia wyłożona była kamieniami. W dolnym mieście istniała strefa mieszkalnaz półziemiankami i tarasami oraz duża zagroda dla zwierząt w części północnej.

W Czust znaleziono mur o szerokości 3 metrów. W Tujabuguz w pobliżu Taszkenturównież istniał mur z cegły suszonej o szerokości 2 metrów. Zachował się do wysokości 24-40cm. Nie jest przesądzone, że mur ten był murem obwodowym.

Budowlami monumentalnymi były też platformy występujące na niektórych stanowiskach,między innymi na Jaz Tepe, z wydłużonymi pomieszczeniami i, być może, dziedzińcem. Plat-forma w Jaz Tepe miała wysokość około 10 metrów. Platforma w Kuchuk Tepe w BaktriiPółnocnej powstawała w 4 fazach. W każdej fazie rozrastała się od początkowej powierzchni60 m2 w fazie I do 250 m2 w fazie IV. W Tillia Tepe znajdowała się 6-metrowa platforma,na której znajdowała się budowla o wymiarach 36 na 28 metrów. Jest to jedyne stanowisko zokresu Jaz I, na którym mur obronny posiadał basztę.

W Takhirbaj-1 w Margianie i w Elken Depe w pogórzu Kopet-dagu istniały cytadeleotoczone fosą. Cytadele, jako najwyższe partie stanowiska, ale pozbawione dodatkowych kon-strukcji, istniały też w Aravali Depe w Margianie i Majda Tepe w Baktrii. W Kuchuk

20

Tepe istniały mury otaczające cytadelę o wysokości 50-60 cm, zaś Jaz Tepe cytadelę otaczałymury o wysokości 2 metrów.

W okresie Jaz I istniały izolowane małe wiejskie zamki, którym nie towarzyszyło osadnictworozłożone wokół nich. Zajmowały one małą powierzchnię i mogą być kontynuacją tradycjibudowy kal z epoki brązu, które były siedzibami klanów posiadaczy ziemskich. Nie wiadomo,czy cytadele pełniły funkcje obronne, czy jedynie prestiżowe.

Na wszystkich obszarach kulturowych w okresie Jaz I istniały małe osady o wielkości nie-przekraczającej 1 ha. Jest to najczęstszy typ osadnictwa na obszarze Azji Środkowej. Osady zcytadelami miały powierzchnię od 0,5 ha do 16 ha. Centralna część Kuchuk Tepe zajmowałaobszar poniżej 0,5 ha i była jedną z najmniejszych osad z cytadelami. Największą było JazTepe o powierzchni 16 ha. Tahribaj-1 miało powierzchnię 4,7 ha, Aravali Depe – 7 ha, ElkenDepe – 12 ha, zaś Majda Tepe – 1,6 ha. Wszystkie te stanowiska posiadały cytadele. Istnienietakiego podziału stanowisk może świadczyć o istnieniu złożonej hierarchii społecznej.

Od IV tys. p.n.e. powstawały konstrukcje irygacyjne w Azji Środkowej. Istnienie architek-tury monumentalnej i irygacji świadczy o istnieniu centrów administracyjnych. W epoce brązunie istniały długie kanały. Najdłuższy kanał doprowadzał wodę do stanowiska Takhirbaj-1 imiał długość 5 km. W epoce żelaza zaczęły powstawać długie kanały o długości sięgającej 20km. Tak długi kanał doprowadzał wodę do Balkhu.

Hipoteza o społeczeństwie hydraulicznym zakłada, ze musi istnieć władza centralna, abymogły powstawać kanały irygacyjne. Władza i hierarchia społeczna potrzebna była do wybu-dowania kanałów i ich cyklicznego czyszczenia i utrzymywania. Hipoteza mówiła, że istnieniekanałów świadczy o istnieniu struktur państwowych. Zaakceptowanie tej hipotezy narzuca in-terpretację mówiącą, że większe ośrodki były centrami administracyjnymi sprawującymi władzęnad okolicą.

Jednak w średniowieczu i czasach nowożytnych władze państwowe często nie zajmowały sięutrzymaniem kanałów. Jedna osoba zajmowała się czasami samodzielnym zbieraniem podatkówna rzecz utrzymania kanałów od właścicieli ziem położonych nad tym kanałem. Osoba tanie musiała być przedstawicielem władzy centralna. Obserwacja ta świadczy, że hipoteza ospołeczeństwie hydraulicznym może być nieprawdziwa.

Architektura monumentalna pozwala przypuszczać, że istniała hierarchia społeczna. Niewystępuje jednak sztuka obrazowa ilustrująca stratyfikację społeczeństwa, nie istniała też sztukapropagandowa i żadna sztuka ilustracyjna. Nie wiadomo, jak władza mogła funkcjonować bezpropagandy wizualnej.

Murom otaczającym Jaz Tepe przypisywano początkowo funkcje obronne. Wydaje sięjednak, zwłaszcza na podstawie badań Kuchuk Tepe, że główną rolą cytadel była funkcjaprestiżowa. Cytadele położone były wyżej, co pozwalało też uniknąć zapachów z dolnej osady.Obecność cytadel jako budowli prestiżowych świadczy o istnieniu stratyfikacji społecznej.

Forma cytadeli z budownictwem ceglanym występowała na obszarze południowym AzjiŚrodkowej, zaś mury obwodowe budowano głównie na obszarze północnym. Półziemianki wy-stępowały jedynie od Sogdiany na północ, nie ma ich w Baktrii Północnej i dalej na południe.

Narzędzia rolnicze, kamienne żarna i sierpy, znaleziono w Dalverzin. Uprawiano pszenicę,jęczmień, proso, żyto, fasolę, ryż i dzikie warzywa. Jamy zasobowe nie występowały w Mar-gianie, Baktrii Południowej, Chorasanie i na pogórzu Kopet-dagu. Na tych obszarach żywnośćmagazynowano w naczyniach zasobowych, a nie w jamach. Naczynia zasobowe, spośród obsza-rów północnych, występowały tylko w Dalverzin. Hodowano przede wszystkim owce i kozy, aletakże bydło, świnie, osły, psy, konie i wielbłądy.

21

W dolinie Zarafszanu od przełomu IV/III tys. p.n.e. istniał wyjątkowo długi kanał doSarazm o długości około 20 km. Sierpy kamienne występowały jedynie na obszarze północnymoraz w Północnej Baktrii, a zatem jedynie w całym Uzbekistanie.

W okresie Jaz I w metalurgii przodowały Kotlina Fergany oraz oaza Taszkentu. Wytapianogłównie miedź i brąz. W Tujabuguz w Czacz istniały piece w kształcie półksiężyca położonew warsztatach lub domach mieszkalnych.

Z małymi wyjątkami nie istniały pochówki. Wyjątkami tymi są kultura Czust w Kotli-nie Fergany, Ulug Depe na pogórzu Kopet-dagu oraz Dżarkutan w Baktrii. Występowałytrzy typy pochówków. Najpowszechniejsze były pochówki pojedyncze. Zmarli chowani byli woazach lub na peryferiach, na prawym lub lewym boku, w pozycji skurczonej, bez żadnego wy-posażeniach lub z 1-3 naczyniami. Pojedyncze pochówki znajdowały się głównie na podłogachopuszczonych domów. W Osh znaleziono pochówki w głębokich silosach zasobowych.

Znaleziono także pochówki wielokrotne. Wspólny pochówek ośmiu szkieletów wraz z kośćmizwierząt oraz pochówek czterech szkieletów znaleziono w Dalverzin. Pochówki wtórne, czasamisame z samymi czaszkami, znajdowano niejednokrotnie wraz z kośćmi zwierząt. W Dalverzinznajdowały się pochówki zwierzęce konia i psa. W Ulug Depe znaleziono pochówki pojedynczeoraz co najmniej jeden pochówek wielokrotny.

Brak dużych cmentarzysk i mała liczba pochówków z okresu Jaz I może wiązać się z na-pływem plemion irańskojęzycznych i pojawieniem się wczesnych form zoroastryzmu. Pochówkiwtórne są łączone z zoroastryjskim procesem ekspozycji i dekompozycji. Sarianidi uważał, żeludność irańskojęzyczna mieszkała już w Gonur. Starsza Awesta powstała w II połowie II ty-siąclecia p.n.e. Pieczęć z Gonur z epoki brązu może przedstawiać dekompozycję zoroastryjskąnastępującą poprzez rozdziobanie ciała zmarłego przez ptaka.

Historyk Arrian opisał luźno rozrzucone kości ludzkie na koronach murów obronnych w Bal-khu w czasie wyprawy Aleksandra Wielkiego. W tym okresie nie występowały jeszcze specjalnebudowle, dakhmy, służące do dekompozycji ciał.

Pochówki kolektywne mogą wiązać się z osadnictwem sezonowym, zaś pochówki w głębokichsilosach mogą być związane z osadnictwem stałym. W pochówkach zbiorowych często brakujeokreślonych części szkieletu. Większość znanych pochówków pochodzi z obszaru północnegoAzji Środkowej.

Odkrycia w Dżarkutan i Ulug Tepe zmieniły spojrzenie na pochówki na obszarze połu-dniowym. Są to nowe odkrycia. W Dżarkutan odkryto pochówki dziecięce. Pochówki pojedyn-cze znane są zarówno z Dżarkutan, Ulug Tepe, jak i ze stanowisk kultury Czust.

Pochówki dokonywane były czasem w skręconych, nietypowych pozach. Czasami szkielety sąniekompletne, miały złamane kręgosłupy. Pochówki takie mogły być dokonane dopiero pewienczas po śmierci. W Dżarkutan występują pochówki zbiorowe w silosach. Szkielety w jednym zpochówków należały do 4 młodych mężczyzn i 4 dorosłych mężczyzn. Pochówki w silosach sąobecnie pojedynczymi znaleziskami o charakterze ewenementowym i mogą stanowić wyróżnikspołeczny. Mogą one zatem świadczyć także o stratyfikacji społecznej. Pochówki w KotlinieFergany, w kulturze Chust, także miały charakter wtórny.

3.2 Jaz II i Jaz III

Dla kultury Jaz I charakterystyczny był zanik przedstawień artystycznych, zanik pochówkówszkieletowych z kilkoma wyjątkami, wykonywana ręcznie ceramika malowana oraz architekturamonumentalna na platformach. Geneza ceramiki Jaz I sięga pojawienia się plemion koczowni-czych. Sarianidi uważał, że ceramikę tę przyniosły plemiona irańskie z zachodu. Gwałtownie

22

zerwano z tradycjami epoki brązu w budownictwie. Budowano jamy, szałasy, półziemianki. Mo-tywy zdobnicze ceramiki były różne na różnych obszarach, a dekoracje z różną intensywnościąwystępowały na ceramice w zależności od regionu.

Kultura Jaz II istniała w latach 1000-600/560 p.n.e., zaś kultura Jaz III w latach 600/560-330 p.n.e. W kulturze Jaz II nastąpił zanik ręcznie lepionej ceramiki malowanej. Ceramikalepiona ręcznie stanowiła już tylko 5% i nie była malowana. Całkowicie zanikła ceramika szara.Przeważała ceramika formowana na kole. Wykształciły się podstawowe formy z gwałtownymzałamaniem w pobliżu podstawy naczynia.

Produkowano misy różnego typu oraz wysokie naczynia zasobowe. Były to dwie podstawoweformy charakterystyczne dla okresu Jaz II. Występowały charakterystyczne formy zdobieniatych naczyń w postaci malowania prostych motywów geometrycznych – kresek i kwadratów.Takie dekoracje występowały w Północnej Baktrii.

W fazie Jaz II większość stanowisk zamieszkanych w okresie Jaz I, na których kontynuowanebyło osadnictwo z epoki brązu, z wyjątkiem Ulug Depe, została opuszczona. Zasięg osadnictwaobjął nowy obszar – Chorezm, gdzie osadnictwo stałe wcześniej nie występowało. Wcześniej wChorezmie występowały tylko kultury koczownicze. Zasiedlone były nadal pogórze Kopet-dagu,Margiana, Tedżen, Chorasan, Baktria oraz Sogdiana. W Czacz i Kotlinie Fergany ceramika JazII nie występowała.

W okresie tym rozprzestrzeniło się żelazo. Produkowano z niego groty, siekiery, noże i sierpy.Żelazo w okresie Jaz I było wykorzystywane sporadycznie i niewykluczone, że korzystano tylkoz żelaza meteorytowego. Ceramika Jaz III nie różni się od ceramiki Jaz II znacząco z wyjątkiemwprowadzenia kilku nowych form.

Nastąpił rozwój fortyfikacji mniejszych i większych osad, powstawały fortyfikacje czworo-kątne i okrągłe. Fortyfikacje często zawierały galerie strzelnicze oraz okrągłe lub prostokątnewieże z zaokrąglonymi narożnikami.

W Kotlinie Fergany zidentyfikowano 20 stanowisk i cmentarzysk z ceramiką toczoną na kolei malowaną. Formy ceramiki stanowią kontynuację okresu Jaz I. Nowością jest duża ilość broni iuprzęży końskich wykonanych z brązu i żelaza. Cmentarzyska miały formę kurhanów. Kulturętę nazwano kulturą Ejlatan-Aktam.

W oazie Czacz nie znaleziono ceramiki Jaz II. Pojawiła się tam kultura Kaunchi, wktórej przeważały ziemianki, półziemianki i szałasy. Pochówki wykonywano pod kurhanemposiadającym wejście. Wewnątrz kurhanu znajdowały się “katakumby”. Budowano też jamy ikomory grobowe. Wraz z jeźdźcami chowane były konie. Osady posiadały duże owalne budowle,które nie występowały w Kotlinie Fergany, i otoczone były murami obronnymi.

Osada Kanka obejmowała obszar 150 ha. Zbudowana została na planie kwadratu. Powstaław okresie Jaz III lub w I w. n.e. Związana była z kulturą Kaunchi. Uprawiano proso, jęcz-mień i pszenicę. Rolnictwo miało charakter deszczowy. Uprawiano też bawełnę, wymagającądużo wody, melony i owoce. Znane są naczynia do przechowywania wody oraz duże naczyniazasobowe, które były nowością na obszarze Czacz. Nie występowały one w okresie Jaz I, gdyprodukty zbożowe przechowywano w oazie Czacz w jamach. Uchwyty naczyń zdobione byłygłowami barana.

W okresie Jaz III Azja Środkowa znajdowała się pod panowaniem Achemenidów. W okresieachemenidzkim pojawiła się się ceramika typu acheme. Cała Azja Środkowa nie posiada jednakpod względem ceramicznym cech charakterystycznych dla okresu achemenidzkiego w Iranie iMezopotamii. W Iranie i Mezopotamii pojawiły się, obok form lokalnych, formy typowe tylkodla okresu achemenidzkiego, ale nie występowały one w Azji Środkowej, gdzie kontynuowanabyła wyłącznie tradycja lokalna. Jedynym wyjątkiem jest fragment kamiennego naczynia zna-leziony w Ulug Depe.

23

W północnej Sogdianie znajduje się stanowisko Sangir Tepe, gdzie w fazach II i IIIA,które odpowiadają okresom Jaz II i III, powstały budowle o charakterze religijnym. Na ruinachzabudowy z okresu Jaz I wybudowano platformę pokrywającą ruiny, a nie niej budynek. Naplatformę prowadziły stopnie schodów. Otwór wejściowy prowadził do głównego pomieszczenia.Wokół budynku przebiegały wąskie korytarze.

W pomieszczeniu centralnym o szerokości ponad 10 metrów istniały prawdopodobnie słupypodtrzymujące dach. Nie znaleziono śladów ceglanego sklepienia kolebkowego. Sklepienieoparte było na kolumnach. W pomieszczeniu znajduje się dużo popiołów. Dokonywano w nimprawdopodobnie rytuałów związanych z obecnością ognia. W dwóch pomieszczeniach bocznychznajdują się jamy, w których zakopywano popioły. Na platformie poza budynkiem umieszczonebyły jamy wypełnione czystym piaskiem, co też może świadczyć o funkcji religijnej.

Przebudowa kompleksu w Sangir Tepe w okresie Jaz III polegała na ponownym zrównaniu,powierzchni i wybudowaniu kolejnej platformy, na której nie było zabudowań, ale występowałyna niej ślady ognia. Zatem rytuały z pomieszczenia z okresu Jaz II zostały przeniesione naotwartą przestrzeń w okresie Jaz III. Zgodnie z przekazem Herodota kult ognia w czasach JazIII odbywał się na wzgórzach, na otwartym powietrzu. Wzgórza te mogły mieć w Azji Środkowejformę sztucznych platform.

Koktepe o powierzchni 18 ha i Afrasiab o powierzchni 220 ha to dwa główne stanowiskaSogdiany północnej. Afrasiab powstał w okresie Jaz I. W okresie Jaz II całe stanowisko oto-czone było już murem obronnym z galerią strzelniczą. Istniała tam cytadela. Całość założeniadatowana jest na VI w. p.n.e. Stanowisko było ośrodkiem typu miejskiego. Nazwa Afrasiabjest nazwą legendarną. Legenda mówi, że miasto założył bohater irański o imieniu Afrasiab.Poświadczoną nazwą stanowiska jest jednak dopiero Marakanda. Nazwa ta używana była wczasach Aleksandra Wielkiego. Na cytadeli w północnej części Afrasiab znaleziono budynek,który mógł pełnić funkcję religijną. Był to budynek zamknięty.

W Kokdepe występowało budownictwo półziemiankowe i szałasowe. W fazie Jaz II nastanowisku powstały dwie platformy w częściach A i B. Na platformach tych wzniesiono bu-dowle. Na platformie w części A wzniesiono budowlę o funkcji społecznej, w której rezydowałlokalny przywódca. Na platformie w części B wzniesiono budowlę religijną. Do wnętrza prowa-dziło monumentalne wejście pomiędzy dwiema monumentalnymi basztami. Wewnątrz zespołuznaleziono tylko popioły i paleniska. Mógł odbywać się tam kult zoroastryjski.

W fazie Jaz III budowle w częściach A i B uległy zniszczeniu, a na ich ruinach powstałydwie prostokątne platformy. Platforma w części B była dwustopniowa, zwężała się ku górze.Prowadziły na nią schody. Zatem budynek w Kokdepe przekształcono również z pomieszczeniazamkniętego na otwartą platformę.

W Baktrii Północnej powstała platforma w Koj Tepe, nazywanym też Kandyktepe.Stanowisko otoczone było murami obronnymi. Wewnątrz widać pozostałości budowli. Była tokala podobna do kal z okresu brązu i okresu Jaz I. Typ architektury pod postacią niewielkiejufortyfikowanej osady dowodzi istnienia kontynuacji tradycji od epoki brązu do epoki żelaza.Świadczy też o podobnej strukturze społecznej.

W Talashkan w Baktrii Północnej znajdowały się okrągłe mury, charakterystyczne dlaBaktrii. Osada była otoczona murem obronnym z półokrągłymi basztami. Znaleziono na jejobszarze ceramikę Jaz II i Jaz III. W oazie znaleziono również narzędzia kamienne, identycznedo produkowanych w okresie Jaz I.

Baktria północno-wschodnia w okresie Jaz II obejmowała Dżarkutan, Kuchuk Tepe,Kyzył Tepe i Kyzylcha 6. Majda Tepe jest miejscem znalezienia budowli z miniaturowyminarzędziami i naczyniami z okresu Jaz I, co może świadczyć o jej religijnej funkcji. Na Kuchuk

24

Tepe w okresach Jaz II i Jaz III nadal istniała platforma. Znajdujący się na niej budynek zostałrozbudowany i powiększony, a jego plan stał się bardziej skomplikowany niż w okresie Jaz I.

W Kyzył Tepe istniała cytadela wybudowana już w okresie Jaz I. Było to duże stanowiskotypu miejskiego. Przetrwało ono do okresu Jaz II i Jaz III. W okresie Jaz II, niedaleko KyzyłTepe powstały małe domostwa lub małe osady rozproszone wokół głównego ośrodka. Jednąz nich była kwadratowa budowla z dużym dziedzińcem wewnętrznym i pomieszczeniami, doktórych wchodziło się z dziedzińca. Pomieszczenia rozłożone były wzdłuż muru od wewnątrz,tworzyły jeden rząd ze wszystkich czterech stron dziedzińca. Tego typu budynki były charak-terystyczne dla Baktrii w okresie Jaz II.

W Tillia Tepe w Baktrii Południowej funkcjonowała nadal ufortyfikowana budowla czwo-rokątna, nawiązująca swoją tradycją do epoki brązu.

Na stanowisku Kutlug Tepe w oazie Farukabad, w Baktrii Południowej, w okresie ache-menidzkim powstała okrągła budowla otoczono trzema liniami okrągłych murów. W dwóchliniach murów zewnętrznych były otwory strzelnicze, które pełniły prawdopodobnie funkcjędekoracyjną, a nie obronną, ze względu na ich gęstość. Za wewnętrznym kręgiem murów znale-ziono powierzchnię otoczoną murem z pomocniczym pomieszczeniem lub zamknięty budynek zczasów Jaz II. W czasach hellenistycznych budynek przebudowano i przestał on pełnić funkcjęreligijną.

W Cheshme Shafa koło Balkhu znaleziono kamienną konstrukcję przypominającą ołtarzognia. Kamienna konstrukcja wyciosana została z jednego bloku kamiennego. Posiada onawgłębienie po środku. Jej wysokość wynosi prawie 2 metry. Umieszczona była na świeżympowietrzu. Nie wiadomo jednak, jaką rolę pełniła. Jeśli był to ołtarz ognia, nie mógł nanim płonąć ogień przez cały czas ze względu na położenie na otwartym powietrzu. Jednak wokresie achemenidzkim można stwierdzić, że w Baktrii i Sogdianie istniały już pewne formyzoroastryzmu.

W At-Chapar w oazie Balkhu znajduje się zewnętrzna okrągła linia murów z galerią strzel-niczą wokół oraz przyporami przylegającymi do muru. Było to prawdopodobnie refugium, wktórym można było schronić się w czasie niepokojów wraz ze stadami. Za okrągłymi murami niebyło żadnej zabudowy. W Altyn Diliartepe w oazie Balkhu znajduje się zewnętrzna okrągłalinia murów. Wewnątrz znajdują się jednak ufortyfikowana budowla pod postacią zamku lubkali.

W Altyn Tepe 10 w oazie Balkhu znajduje się Dom I. Jest to dziedzińcowy budynekdwudzielny. Dookoła dwóch dziedzińców biegnie kolumnada pod postacią portyku z ceglanymikonstrukcjami podtrzymującymi łuk. Między łukami istniały mury, które nie zachowały się donaszych czasów. Dziedzińce oddzielał od siebie jeden szereg pomieszczeń pojedynczych. Zewzględu na małą liczbę pomieszczeń mieszkalnych znajdujących się jedynie w środku, międzydziedzińcami, Sarianidi uważał budynek za letnią rezydencję satrapy.

Dom II z wewnętrznym dziedzińcem i wydłużonymi pomieszczeniami w Altyn Tepe 10 byłprawdopodobnie budynkiem magazynowym z okresu Jaz III. Budynek powstał z cegieł kwa-dratowych o wymiarach 43 na 43 na 12 cm. Sarianidi uważał tę budowlę za rezydencję zimowąsatrapy. Analogiczne budynki do Domu II występują w Dahan-e Guleman, gdzie moglizatrzymywać podróżni w czasie podróży z Persepolis na wschód. Wewnątrz znajdowało siępomieszczenie, które mogło pełnić funkcję kultową. Znaleziono trzy “ołtarze” znajdujące się nadziedzińcu.

W mieście Balkh w okresie achemenidzkim powstała cytadela broniona potężnym syste-mem fortyfikacji. Cytadela nie została zniszczona przez współczesną zabudowę. Osadnictwo wcytadeli trwało do okresu mongolskiego. Przez ten czas nawarstwiło się 25 metrów osadów.

25

W Baktrii znaleziono słynny Skarb z Oksus. Jest on ważnym znaleziskiem świadczącym osztuce Azji Środkowej z okresu achemenidzkiego. Skarb z Oksus został odkryty w latach 1877-1880 nad Amu-darią, czyli rzeką Oksus. Miejscowi chłopi w północnym Afganistanie, w pobliżustanowiska Takht-e Kuwad, w pobliżu miasta Kulum (Taszqurgan na południu, Kobadianna północy), 2 dni drogi od Kunduz znajdowali przedmioty, które uważali za cenne. Częśćzabytków sprzedano. Nie wiadomo, gdzie dokładnie znaleziono skarb i czy było to odkryciejednorazowe.

Skarb składa się z około 200 drobnych zabytków ze szlachetnych materiałów oraz około 200monet. Obejmuje zabytki powstałe od V do II w. p.n.e. Późniejsze zabytki to głównie monety.Wcześniejsze pochodzą z okresu achemenidzkiego. Brytyjscy kupcy kupowali części skarbu odlokalnych sprzedawców. Jeden z kupców, generał Aleksander Cunnigham, nabył część skarbupo niskiej cenie. Wyruszyła za nim pogoń, jednak kupcowi udało się bezpiecznie dotrzeć doIndii. W 1897 roku część skarbu pozyskał Sir Augustus Wollaston Franks.

Być może do British Museum przekazano tylko część skarbu, a nie jego całość. W latach 70.w japońskim muzeum Miho pojawiły się zabytki określane również jako Skarb z Oksus. Są tojednak zabytki z okolic świątyni z okresu hellenistycznego na stanowisku w Takht-e Sandinw północnej Baktrii.

W skład oryginalnego skarbu z Oksus wchodzą zabytki będące sztandarowi przykładamisztuki achemenidzkiej. Zabytki tego typu z innych stanowisk są bardzo rzadkie. Znalezionomałe figurki będące rzeźbami pełnymi wykonanymi z metalu. Przedstawiono na nich postacietrzymające berło w kształcie kwiatu lotosu. Berło takie może być trzymane przez króla luburzędnika, o czym świadczą reliefy z Persepolis. Niektóre figurki mają okrągłe nakrycie głowy,zaś inne mają szpiczaste nakrycie głowy, charakterystyczne dla satrapów. Postacie ubrane sąw długie szaty z wąskimi rękawami.

W skład skarbu wchodzi też figurka przedstawiająca nagiego mężczyznę. Łączy ona ele-mentu sztuki irańskiej i greckiej. W sztuce bliskowschodniej przedstawiano jedynie nagie ko-biety. Przedstawienie nagiego mężczyzny jest zapożyczeniem z Grecji. Postać posiada irańskienakrycie głowy. Do skarbu należały dwie głowy ludzkie wyrzeźbione z metalu oraz rzeźby przed-stawiające zwierzęta, również wykonane z metalu. Zwierzęta stanowiły też uchwyty naczyń.

Wśród zabytków skarbu znajdowały się 124 złote plakietki z cienkiej blachy z dekoracjąmłotkowaną i rytą. Na plakietkach są przedstawienia mężczyzn trzymających w dłoniach bar-som, wiązkę gałązek, z którą kapłan modlił się trzymając ją w dłoni. Kapłan ubrany jest wkambyz z wąskimi, zwisającymi rękawami oraz typowe dla okresu achemenidzkiego nakryciegłowy. Niektórzy kapłani mieli zasłonięte usta. Kapłani uzbrojeni byli w akinakesy noszoneprzez mieszkańców wschodnich prowincji, choć kapłani byli zazwyczaj nieuzbrojeni.

Mężczyźni mają typowo achemenidzkie nakrycia głowy pod postacią miękkich, filcowychczapek, opisanych przez Herodota po bitwie pod Peluzjum. Czapki były przewiązywane podszyją, co było charakterystycznym elementem stroju kapłanów zoroastryjskich. Przewiąza-nie tworzyło maseczkę. Na nakryciu głowy zawiązywano wstęgę, która mogła być diademem.Przedstawieni na plakietkach mężczyźni są prawdopodobnie kapłanami, którzy ubrani są wstrój medyjski, będący wyróżnikiem lepszego pochodzenie. Jednak przy pasie posiadają oniakinakesy. Niektórzy twierdzą, że uzbrojeni kapłani mogli występować w rytuałach dopiero wczasach sasanidzkich. Broń mogła wiązać się z militarnym charakterem ognia zwycięskiego.Nie wiadomo jednak, czy już w tym okresie istniał podział ognia na kategorie i czy wyróżnianoogień zwycięski.

Inne plakietki także przedstawiają mężczyzn z miękkimi nakryciami głowy i barsomem,a także kobiety. Na plakietkach przedstawiono też inne sceny, w tym Zeusa oraz polowaniew stylu czysto achemenidzkim. Znaleziono ponad 100 plakietek należących do skarbu. Skarb

26

może pochodzić z obrabowanych miejsc kultu, a plakietki mogły mieć znaczenie kultowe. Jakośćwykonania plakietek jest bardzo różna. Ryty na części plakietek są bardzo płytkie.

Znaleziono też większe zabytki wyższej jakości, między innymi rzeźbiarskie przedstawieniarydwanów ze złota. Pieczęć Dariusza ze sceną polowania znaleziona w Egipcie jest podobnado rzeźby ze skarbu. Przedstawia ona cztery konie oraz dwóch mężczyzn na rydwanie. Rzeźbaznajduje się w British Museum.

W skład skarbu wchodził też złoty akinakes z dekoracją reliefową pokrywającą całą jegopowierzchnię, a także seria naczyń o formach achemenidzkich z blachy złotej i srebrnej. Wskład zespołu wchodziły rytony zakończone protomami zwierzęcymi. Wykonywano też szklanemiseczki do picia, które były rzadkim zabytkiem achemenidzkim. W skład skarbu wchodziłyszklane miseczki tego typu, rytony oraz łyżki z metalu. Zastawa mogła być wykorzystywanana dworze królewskim lub na dworze satrapy.

Do skarbu należały bransolety zdobione przedstawieniami zwierząt oraz naszywki na szatyarystokracji. Naszywki dodawano do szat dworu oraz arystokracji od okresu nowoasyryjskiego.Do skarbu należały też zawieszki oraz małe przedmioty wykonane ze złota. Skarb z Oksusmówi nam, że sztuka dworska w Persji była taka sama w Persepolis, w stolicy, jak i Baktrii, naodległej prowincji.

W skład skarbu wchodzą zabytki pochodzące z okresu od V do II w. p.n.e. Znajdują się wjego obrębie monety hellenistycznego władcy Euthydemosa.

W Mir Zakah znaleziono tak zwany drugi skarb z Oksus. Znaleziony został na pograniczuafgańsko-pakistańskim i w całości znajduje się w Muzeum Miho w Japonii. W skład tegoskarbu wchodzą złote plakietki ze skomplikowanymi przedstawieniami. Wiele przedstawień niema swoich analogii w znanych zabytkach sztuki achemenidzkiej. Prawdopodobnie zabytki tezostały sfałszowane.

Znajdujące się w oazie Merwu stanowisko Jaz Tepe przetrwało do okresów Jaz II i Jaz IIIz przebudowami w obrębie cytadeli. Na podgórzu nadal rozwijało się osadnictwo w okresachJaz II i Jaz III.

Ulug Tepe blisko Tedżenu istniało już w epoce brązu. Swój obecny kształt osiągnęło wokresach Jaz II i Jaz III. Było to stanowisko typu miejskiego. Badane jest przez archeologówfrancuskich. Dzieli się na akropol i dolne miasto. Na cytadeli, stanowiącej akropol, znalezionobudynek z wąskimi, długi pomieszczeniami. Posiadał on drugą kondygnację, na którą prowa-dziły schody. Wydłużone pomieszczenia na parterze były magazynami. Znaleziono tam bulle,czyli odciski pieczęci. Jest to jedyne stanowisko w Azji Środkowej, na którym odciski pieczęcisą obecne. Pieczęcie te kontynuują starszą tradycję metalowych pieczęci ażurowych.

Budowla magazynowa z piętrem przypomina budowlę z Nush-i Jan datowaną na okres me-dyjski. Budowla z Ulug Depe datowana jest na VIII wiek p.n.e., a budowla z Nush-i Jan na VIIwiek p.n.e. Ze względu na daleko idące podobieństwo między budynkami można uznać, że bu-dynek tego typu został przeniesiony do Iranu z Azji Środkowej w ramach państwa medyjskiego.Podobny budynek z wąskimi, długi pomieszczeniami istniał też w Jaz Tepe.

Analizowana jest możliwość istnienia pojedynczego organizmu państwowego w okresie Jaz IIw Azji Środkowej. Świadczy o tym jednolitość kulturowa. W okresie Jaz III jedność politycznabyła zapewniona przez Achemenidów. Do państwa Medów mogła należeń tylko strefa podgórskaKopet-dagu, Chorasan, być może też część Margiany.

W Baktrii i Sogdianie mógł w tym czasie istnieć inny organizm państwowy. Na tych obsza-rach istniały wtedy już rozbudowane systemy irygacyjne. Funkcjonował 100-kilometrowy kanałdostarczający wodę do Afrasiab, co może świadczyć o istnieniu struktury państwowej na tymobszarze.

27

Zwyczaje pogrzebowe w okresie Jaz II i Jaz III można zaobserwować w Jaz Tepe, JashilyDepe i Tillia Tepe. W Jaz Tepe znajduje się pochówek szkieletowy młodej kobiety. ZJashily Tepe w strefie podgórskiej Kopet-dagu znany jest pochówek kobiety przykryty matąoraz pochówek mężczyzny. Z Tillia Tepe znane są pochówki fragmentów szkieletów, głównieczaszek.

W Takhirbaj-1 w oazie Merwu i w Ulug Depe znaleziono rozrzucone kości ludzkie stano-wiące fragmenty szkieletów. W Ulug Depe znaleziono kości ludzkie z nacięciami będące efektemdziałania ptaków drapieżnych lub innych zwierząt drapieżnych lub padlinożernych. Jest to świa-dectwo zoroastryjskiego zwyczaju wynoszenia ciał na mury w celu dekompozycji przez ptakilub wyszkolone w tym celu psy. Świadectwa dekompozycji ciał ludzkich, obok budynków reli-gijnych, platform i kamiennego ołtarza ognia świadczą o istnieniu wczesnych form zoroastryzmuw Azji Środkowej w okresie achemenidzkim.

28