Główne nurty w kulturze XX i XXi wiekuPodręcznik dla studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej

Andrzej kAliszewski

ISBN: 978-837561-111-3format 165/235, oprawa miękka ze skrzydełkami

liczba stron: 238cena: 49,90 zł

W serii Akademickie Warsztaty Dziennikarskie ukazują się podręczniki aka-demickie, książki o charakterze monograficznym i warsztatowym, a także tłu-maczenia ważnych zagranicznych publikacji z dziedziny mediów. Książka ta jest podręcznikiem akademickim dla studentów dziennikarstwa i komunikacji społecznej I i II stopnia, a konkretnie do wykładanego w ramach tych studiów przedmiotu Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku.

Autor uporządkował i w sposób bardzo sensowny przedstawił panoramiczny obraz zagadnień kultury XX i XXI wieku. Omówił kulturę wysoką i wskazał na znaczenie kultury masowej, tak typowej dla drugiej połowy XX wieku. W sposób imponujący zapanował nad ogromem materiału: wskazał na nurty kultury w filozofii, literaturze, sztukach plastycznych, architekturze, muzyce, teatrze, kinie. Nie zapomniał o kulturze internetu, jak i popkultury (m.in. muzyce popularnej, komiksach, sporcie i turystyce). Omówił zjawisko kontrkultury, wyszczególnił jej nurty, wreszcie w bardzo przystępny sposób zaprezentował kulturę postmodernizmu. Mimo że jest to podręcznik akademicki, książka jest napisana piękną polszczyzną.

prof. UJ dr hab. Kazimierz Wolny-Zmorzyński, kierownik Zakładu Genologii Dziennikarskiej i Komunikacji

Wizualnej Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UJO AutOrze Andrzej Kaliszewski – dr hab. w dziedzinie nauk humanistycznych, literatu-roznawca, medioznawca, krytyk literacki, poeta. Do najważniejszych jego pu-blikacji książkowych należą: Gry Pana Cogito (monografia twórczości Zbignie-wa Herberta, 1982,1990), Książę z Kraju Łagodności (monografia twórczości Jerzego Harasymowicza, 1988), Nostalgia stylu. Neoklasycyzm liryki polskiej XX wieku w krytyce, badaniach i poetykach immanentnych (2007), Wieczna gra. Artykuły i szkice (2009),Gatunki dziennikarskie. Teoria, praktyka, język (współaut. K. Wolny-Zmorzyński, W. Furman, Warszawa 2006, 2009).

www.poltext.pl

Spis treści

Wstęp 9

Rozdział 1W kręgu teorii. Kultura – istota, rodzaje, funkcje 13

Rozdział 2 Ważne prognozy i oceny dotyczące rozwoju (oraz kryzysu) kultury

w XX i XXI wieku 22

Rozdział 3 Przegląd modernistycznych nurtów kultury XX wieku 32

3.1. Główne nurty w �lozo�i 343.2. Główne nurty w literaturze 383.3. Główne nurty w sztukach plastycznych 643.4. Główne nurty w architekturze 803.5. Główne nurty w muzyce 893.6. Główne nurty w teatrze 923.7. Powstanie kina i główne nurty w sztuce �lmowej 95

Rozdział 4 Kultura przedmiotem i narzędziem polityki. Kultura totalitarna 102

Rozdział 5 Telewizja – jaka kultura? 114

Rozdział 6 Kultura informatyczna i kultura Internetu 122

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

6 Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku

Rozdział 7 Popkultura, jej działy i nurty 133

7.1. Muzyka popularna (rock’n’roll, rock, pop) 1367.2. Komiks 1417.3. Moda 1427.4. Fast food – makdonaldyzacja i „cocacolizacja” świata 1447.5. Sport 1467.6. Turystyka 1497.7. Ikony popkultury 154

Rozdział 8 Kultura kiczu i gadżetu 155

Rozdział 9 Kultura konsumpcji – konsumeryzm 159

Rozdział 10 Kontrkultura i jej nurty 163

10.1. Kontestacja a kontrkultura 16310.2. „Ojcowie” i założycielskie mity kontrkultury 16410.3. Słynne akcje i typowe formy kontestacji 16610.4. Przegląd nurtów kontestacji i kontrkultury 16710.5. Przeciw kulturze zastanej 17110.6. Nowe wartości kontrkultury 17310.7. Kontrkultura jako nowy styl życia 17710.8. Ciemna strona kontrkultury 17810.9. Kontrkultura w obozie socjalistycznym 180

Rozdział 11 Kultura postmodernizmu (ponowoczesności) 186

11.1. Czym jest postmodernizm? 18611.2. Filozo�a postmodernizmu 18911.3. Postmodernistyczna „religia” – New Age 19211.4. Architektura postmodernizmu 19611.5. Postmodernizm w sztuce 198

11.5.1. Literatura postmodernizmu 20011.5.2. Sztuki plastyczne w postmodernizmie 20911.5.3. Film postmodernistyczny 212

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

ROZDZIAŁ 1

W kręgu teorii. Kultura – istota, rodzaje, funkcje

„Kultura” to jeden z najbardziej popularnych terminów humanistyki i nauk spo-łecznych. To także wytrych słowny, po który często i chętnie sięga się w mowie potocznej oraz dyskursie publicznym, za każdym niemal razem mając na myśli coś innego.

Nie istnieje jedna ogólnie obowiązująca teoria kultury. Różne dyscypliny nauki (antropologia, socjologia, psychologia, �lozo�a, etnogra�a, tzw. kulturoznawstwo itd.) różnie ją de�niują, rozmaity wykreślają jej zakres.

Zacznijmy od etymologii. Pierwszy użył terminu – w starożytności – Cyceron, ale w znaczeniu dziś nie pierwszorzędnym: „agricultura” jako „uprawa roli”. Kultura to zatem generalnie – uprawianie czegoś, polepszanie, rozwijanie, kultywowanie. Ale używa także �lozof (Rozmowy tuskulańskie) – bliższego naszym czasom – meta-forycznego określenia, odnoszonego odtąd do �lozo�i i sztuki: cultura animae, tj. kultura duszy (umysłu).

Antonina Kłoskowska1 wskazuje na pierwsze w świecie nowożytnym dzieło, gdzie kultura jest zde�niowana w sposób bliski współczesnemu rozumieniu. Nie-miecki uczony Samuel Pufendorf w dziele De iure naturae et genium libri octo (1688) używa słów „cultura” i „cultura animi” jako określających wszelkie wynalazki człowieka, instytucje, przedmioty, język, wiedzę, obyczaje, moralność.

W Polsce termin „kultura” słownikowo występuje dość późno, w słynnej Ency-klopedii powszechnej Samuela Orgelbranda (1864) – wyjaśniany po cycerońsku jako „uprawa”.

1 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983; A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, WN PWN, Warszawa 1980,1983, 2003, 2005 (wydania zmieniane).

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

14 Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku

Najobszerniejszy przegląd koncepcji de�nicji kultury dali Alfred L. Kroeber (czołowy amerykański antropolog kulturowy) i Clyde Kluckhohn w Culture. A Cri-tical Review of Concepts and De�nitions2. Na gruncie polskim z kolei przegląd róż-nych de�nicji (ujęć) wielokrotnie przedstawiała czołowa badaczka i teoretyk kul-tury Antonina Kłoskowska w kolejnych wydaniach swych książek: Scjologia kultury oraz Kultura masowa, a także Ewa Nowicka w rozprawie Świat człowieka – świat kultury3. Ta ostatnia w rozdziale De�nicje kultury stwierdza: „Większość pojęć humanistyki używana jest w najrozmaitszych znaczeniach, ale chyba żadne z nich nie odznacza się tak wielką liczbą funkcjonujących w teorii i praktyce de�nicji, jak pojęcie kultury”4. Ona sama koncentruje się jednakże na de�nicji, którą nazwać należy antropologiczną – ten typ był chyba najpopularniejszy w XX wieku, do niego też – jako najszerszego – odwołuje się w pierwszym rzędzie większość współ-czesnych słowników, encyklopedii, leksykonów z różnych dziedzin.

Oto przykłady takich de�nicji.

Kultura jest to złożona całość, zawierająca nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (Ruth Benedict, The Science of Custom, 1929, pol. Wzory kultury). Kultura lub cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa (Edward Taylor)5.Kultura jest to względnie zintegrowana całość, obejmująca zachowania ludzi przebie-gające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przy-swajanych w toku interakcji oraz zawierająca wytwory takich zachowań6.

Za takimi jak powyższe de�nicjami „całościowymi” stoją dwa podstawowe po- dejścia do kultury: 1) atrybutywne, tj. traktujące ją całościowo, jako atrybut człowie-czeństwa w ogóle, wyznacznik odmienności od świata zwierząt, 2) dystrybutywne, tj. pokazujące złożoność kultury, jej różnorodność, zmienność.

2 A.L. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A Critical Review of Concepts and De�nitions, Peabody Museum, Cambridge Mass. 1952 (wyd. pol.: A.L. Kroeber, Istota kultury, przeł. P. Sztompka, PWN, Warszawa 1973, 2002).

3 E. Nowicka, Świat człowieka – świat kultury, WN PWN, Warszawa 2006, 2009.4 Ibidem, s. 49 (wyd. z 2009 r.).5 W: E. Taylor, Primitive Culture (1871). Cyt. za: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, op. cit., s. 19–20.6 A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa 1983, s. 40. Bardzo podobne

de�nicje formułowali inni „klasycy” antropologii i socjologii, jak: S. Czarnowski (Kultura, w: idem, Dzieła, t. 1, PWN, Warszawa 1956), J. Szczepański (Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1972), B. Suchodolski (hasło „kultura” w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, PWN, Warszawa 1986).

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

15W kręgu teorii. Kultura – istota, rodzaje, funkcje

Regułą stało się więc dzielenie przez większość badaczy tak szeroko de�niowa-nej kultury na części (kategorie) bądź nawet zawężanie samej de�nicji. Omówimy najistotniejsze naszym zdaniem podziały. Alfred Louis Kroeber7 wyróżnia oto trzy segmenty kultury. Są to:

kultura rzeczywistości (technologie, nauka; ten segment jest kumulatywny, stosunkowo mało twórczy); kultura wartości (religia, �lozo�a, sztuka, moralność, część nauki [humani-styczna]; segment kumulatywny i wiecznie twórczy); kultura społeczna (mało kumulatywny, mało twórczy).

(Można także według Kroebera ewentualnie wyróżnić segment czwarty: język, ale z zastrzeżeniem, że jest on autonomiczny i służy na równi wszystkim trzem wymienionym najpierw segmentom). Ów podział można zobrazować następującym rysunkiem:

Rysunek 1. Podział kultury dokonany przez A. Kroebera

Źródło: opracowanie własne.

Antonina Kłoskowska omówiła także inne główne historyczne typizacje kul-tury, ujmując je następnie w tabeli, którą zacytujemy:

7 A.L. Kroeber, Istota kultury, PWN, Warszawa 1989, przeł. P. Sztompka, rozdz. Kultura rzeczy-wistości i kultura wartości; pierwodr. 1950–1951.

JĘZYK

SPOŁECZNAWARTOŚCI: religia

�lozo�a sztuka

moralność

KULTURA

RZECZYWISTOŚCI

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

16 Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku

Tabela 1. Klasy�kacja kategorii kultury

Autor Kategorie kultury (dziedziny lub kryteria)

A. Weber (1912)

Cywilizacja zewnętrzna (technika, technologia, wiedza stosowana)

Cywilizacja wewnętrzna (państwo, prawo, moralność)

Kultura (sztuka, idee, religia)

R. MacIver (1937, 1942)Porządek technologiczny (sfera środków)

Porządek społeczny (sfera celów i środków)

Porządek kulturalny (sfera celów)

A.L. Kroeber Kultura rzeczywistości

Kultura społeczna Kultura wartości

L. White Technologia Społeczeństwo Ideologia

K. Dobrowolski Kultura materialna Kultura społeczna Kultura niematerialna

C. ArzakanianMaterialna forma działania

Duchowa forma działania. Myślenie artystyczne

Źródło: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1981, s. 108.

W niniejszym podręczniku najbliższe będą nam jednak de�nicje kultury w tzw. węższym rozumieniu (a więc te umieszczane w ostatniej kolumnie powyższej tabeli), bo tą kategorią się zajmiemy. Na czoło takich de�nicji wysuwa się podana przez Alfreda Webera8. Według niej: kultura „zaczyna się tam, gdzie kończą się życiowe konieczności”, kultura stoi ponad „życiowymi” potrzebami. Kultura to „działanie bezinteresowne z punktu widzenia �zycznej egzystencji”. Na kulturę tę składają się jej systemy (dziedziny), a są to: wartości, wierzenia, ideologie, style życia grupowego, nauka, sztuka9. Każdy z tych systemów dzieli się na niższym

8 A. Weber, Ideen zur Staats – und Kultursoziologie, G. Braun, Karlsruhe 1927.9 J. Gajda wyróżnia następujące: „systemy kultury”: nauka, sztuka, religia, język–komunikacja.

(J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, O�cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008, rozdz. 2.3). „[Systemy] charakteryzują się uporządkowanym i  skoordynowanym

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

17W kręgu teorii. Kultura – istota, rodzaje, funkcje

poziomie, i tak sztuka, którą się tu będziemy dokładniej zajmować, rozkłada się (dzieli) na podsystemy (dyscypliny) artystyczne, takie jak literatura, sztuki pla-styczne (malarstwo, rysunek, rzeźba, gra�ka i in.), teatr, muzyka, fotogra�a artystyczna, �lm itd. Te zaś są typizowane według kolejnych krzyżujących się kate-gorii gatunków oraz nurtów10.

Istnieją także inne ważne – dychotomiczne (dwuczłonowe) podziały kultury. Pierwsza fundamentalna para, o której była już mowa, to natura kultura.

Kultura to wszystko, co przeciwstawne naturze, więc to, co w  zachowaniach wyuczone, w przeciwieństwie do tego, co biologicznie dziedziczone. Kultura jest rezultatem zbiorowej działalności, wytwórczości i twórczości ludzi. Przyjęło się, że tylko człowiek wytwarza kulturę i to wyodrębnia go ze świata zwierząt. (Aczkol-wiek daje się często przykłady „społecznych” oraz „twórczych” zachowań gatunków zwierząt, na przykład pszczół, mrówek czy termitów; ten temat godny jest osob-nych rozważań).

Po drugie: para cywilizacja kultura. Cywilizacja to – jak pisze Kłoskowska –

(...) zespół technicznych środków i sposobów opanowania natury, nosi ona praktyczny, utylitarny charakter; jest to sfera środków, czysto instrumentalna11.

Jej rozwój jest kumulatywny, zdobycze cywilizacji rozpowszechniają się w pro-cesie dyfuzji, ale i ulega ona niszczeniu przez konsumpcję, a także wymianie, za którą stoi potrzeba ciągłego ułatwiania i przyspieszania życia, także presja mody.

Kultura zaś to

dziedzina wartości pozbawionych na ogół praktycznej użyteczności, uprawianych i rozwi-janych bezinteresownie, ze względu na związane z tymi wartościami przeżycia. Wartości kultury cechuje zróżnicowanie wynikające ze względności postaw i ocen; stąd brak wyraźnego postępu (...). Wartości kultury przewyższają natomiast dobra cywilizacji trwałoś-cią, ich recepcja nie polega bowiem na niszczącej konsumpcji. Kultura w tym rozumieniu przeciwstawia się naturze, a jej ujęcie nosi na ogół charakter wartościujący12.

zespołem swoistych elementów, powiązanych wzajemnymi relacjami, składających się na zwarty obraz odpowiedniej dziedziny kultury” (ibidem, s. 42).

10 Tak przedstawia się to w systemowych ujęciach kultury, por.: M. Golka, Kultura jako system, Ośrodek Wydawnictw Naukowych, Poznań 1992, s. 104 i nn.

11 A. Kłoskowska, Kultura masowa, op. cit., s. 6.12 Ibidem, s. 66.

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku

18 Główne nurty w kulturze XX i XXI wieku

Kolejna dychotomiczna para de�nicji to: kultura materialna kultura nie-materialna (inaczej: kultura duchowa, kultura wartości, kultura symboliczna). Do tej pierwszej zaliczyć trzeba wytwory „cywilizacji” (por. poprzedni podział), np. maszyny, jednostki uzbrojenia, samochody. Druga to np. instytucje religijne, poezja, utwory muzyczne, wzory zachowań. (Także w tym podziale można wskazać pewne wątpliwości, np. gmach miejski czy kościół stanowi materialną tkankę miasta, infrastruktury, ale jako dzieło architekta ma wartość artystyczną, duchową; podobnie np. złoty średniowieczny kielich czy relikwiarz).

Szczególnie dużej ostrości nabrał z kolei w XX wieku podział kultury niema-terialnej znów na opozycyjną parę: kultura niższa (masowa) kultura wyższa (elitarna, artystyczna). Ta pierwsza zajęła miejsce znanej od zarania dziejów kul-tury popularnej, zwanej też w różnych okresach plebejską, w odróżnieniu od dworskiej czy stojącej niejako pośrodku – mieszczańskiej. Kultura popularna jest z natury ludyczna, łatwa w odbiorze, dostępna dla wszystkich. To igrzyska, jar-marki, teatry uliczne, bajki, ludowe pieśni czy tańce. Określenie „kultura masowa” zostało użyte po raz pierwszy przez Dwighta Macdonalda w 1944 roku13. Kultura masowa jest skutkiem i wyrazem demokratyzacji kultury, powszechności edukacji, symptomem dobrobytu, przyrostu czasu wolnego, przede wszystkim zaś wysokiego rozwoju środków technicznych, zapewniających obniżenie jej kosztów, szybkość, globalność dystrybucji i odbioru.

Jeśli idzie o kulturę masową, najbardziej komplementarna, a zarazem i zwięzła wydaje się nam de�nicja Dominika Strinatiego: „kultura masowa jest kulturą popu-larną tworzoną przez masową technikę przemysłową i sprzedawaną dla zysku masowej publiczności konsumentów” 14. Ponadto „kultura masowa (...) czci natychmia-stowe, trywialne lub sentymentalne przyjemności, kosztem poważnych, inte lek-tualnych sprawdzonych w czasie i autentycznych wartości” 15 [mówiąc, czemu szkodzi kultura masowa, badacz jak widać zarazem określił kulturę wyższą – przyp. A.K.].

Kultura wyższa (tj. kultura duchowa, kultura wartości, kultura symboliczna) – to najważniejsza część de�niowanej tu już kultury niematerialnej. Cechuje ją wykonanie przez twórcze kompetentne elity, jest unikatowa, pozbawiona utylitar-ności, ponadczasowa (wpisuje się w tzw. „trwały dorobek” – narodowy, regionalny,

13 D. Macdonald, �eory of Popular Culture, 1944; wyd. pol.: Teoria kultury masowej, przeł. C. Miłosz, w: Kultura masowa, wyb., przekł., przedm. C. Miłosz, Paryż 1959, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.

14 D. Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, przeł. W.J. Burszta, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1998, s. 22.

15 Ibidem, s. 24.

Zachęcamy do lektury!

www.poltext.pl

Główne nurty w kulturze XX i XXi wieku