Fakty dotyczące gospodarek w średniowieczu

• Rynki wciąż nie odgrywają zbyt istotnej roli; społeczeństwa organizowane przez tradycję, siłę, zwyczaj

• Gospodarki oparte na rolnictwie; bardzo ograniczona rola handlu, rzemieślnictwa itp.

• Feudalizm: społeczeństwa oparte na 4 klasach (chłopi, właściciele ziemscy, kościół, król)

• Ziemia własnością kościoła lub króla

• Chłopi przywiązani do ziemi, za jej użytkowanie odpłacają pracą, później pieniędzmi

Scholastycyzm – myśl ekonomiczna średniowiecza

• Scholastycyzm – filozofia chrześcijańska w wiekach średnich próbująca pogodzić religię z rozumem; często jednak odwołująca się do dogmatów i autorytetu

• Scholastycy

– Uczeni mnisi, stworzyli podstawy teologii katolickiej

– Najwybitniejszy – święty Tomasz z Akwinu (XIII w. n.e.)

– Byli głównie teologami, filozofami i jako tacy nie tyle starali się wyjaśnić zjawiska ekonomiczne co raczej sformułować oceny zjawisk gospodarczych zgodne z dogmatami religijnymi

Św. Tomasz z Akwinu

• XIII w. n.e.

• Suma teologiczna, ok. 1273

• Podstawowe idee ekonomiczne:

• 1. własność prywatna nie jest sprzeczna z religią

• Naturalna jest własność wspólna, ale własność prywatna stanowi „rozszerzenie” prawa naturalnego – nie jest z nim sprzeczna

• 2. Czym jest cena sprawiedliwa? Cena zgodna z wymogami sprawiedliwości komutatywnej?

Akwinata o cenie sprawiedliwej

• Pochodzenie (Rzym) i sens pojęcia

• Etyczny charakter ceny sprawiedliwej

• Jaka jest cena sprawiedliwa wg Tomasza z A.?

• Trudno o jednoznaczną odpowiedź: – Ekwiwalentna kosztowi pracy włożonemu w dobro

– Ekwiwalentna kosztowi produkcji dobra

– Ekwiwalentna użyteczności dobra

– Równa cenie rynkowej dobra

• Ale brak teorii wyjaśniającej ceny rynkowe

• Potępia pożyczanie pieniędzy na procent

Późna ekonomia przedklasyczna (ok. 1500-1776)

• Merkantylizm (XVI-XVIII w.)

• Fizjokratyzm (ok. 1750-ok. 1790)

• Ogólna charakterystyka epoki:

• Wzrost aktywności gospodarczej

• Wyraźnie rosnąca rola rynków, handlu, sektora rzemieślniczego, bankowości

• Wciąż jednak społeczeństwa agrarne, rolnictwo dominujące

• Myśl ekonomiczna ewoluuje od pojedynczych aplikacji do bardziej złożonych wizji gospodarki

Merkantylizm (XVI-XVIII w.)

• Bardzo zróżnicowany wewnętrznie kierunek

• Idee merkantylistyczne pojawiły się we wszystkich krajach Europy

• Merkantyliści byli głównie biznesmenami, bankierami, kupcami itp.

• Skupiali się na problemach ekonomicznych związanych z własnymi prywatnymi interesami (brak obiektywnej analizy gospodarki)

• Ogromny wzrost liczby i jakości prac z zakresu literatury ekonomicznej

Główne idee merkantylistyczne, c.d.

• Najważniejsza idea w polityce gospodarczej – nacisk na utrzymanie dodatniego salda bilansu handlowego (export – import >0)

• Dodatnie saldo bilansu handlowego było dla wielu z nich wyznacznikiem bogactwa kraju

• Dlatego popierali eksport, a zniechęcali do importu towarów poprzez nakładanie ceł, ograniczeń, zakazów

• Ponadto, twierdzili, że rząd powinien stymulować krajową produkcję interweniując zwłaszcza w sektorach produkujących na eksport

Główne idee merkantylistyczne

• Bardzo zróżnicowane spojrzenie na problemy ekonomicznej

• Brak systematycznych, ogólnych traktatów

• Główny problem gospodarczy: znalezienie najlepszej polityki gospodarczej dla bogactwa i potęgi kraju

• Zakładali, że całkowite bogactwo świata jest skończone i stałe (gra o sumie 0)

• Celem działalności gospodarczej – produkcja (nie konsumpcja jak jest obecnie)

• Najczęściej, choć nie wszyscy, utożsamiali bogactwo kraju z całkowitą produkcją kraju

Główne idee merkantylistyczne, c.d.

• Zachęcali do zwiększania produkcji oraz eksportu, a także do zmniejszania importu i konsumpcji krajowej

• Naciskali na niskie płace w rolnictwie i sektorze rzemieślniczym by mieć przewagę konkurencyjną w handlu zagr.

• Płace powinny być na poziomie minimum przetrwania – wyższe płace prowadzą do spadku podaży pracy i spadku produkcji

• Zatem w sumie – proponowali politykę skutkującą ubóstwem szerokich mas społecznych

Thomas Mun, England’s Treasure by Foreign Trade, 1664

• Klasyczny przykład angielskiego merkantylizmu

• Bogactwo kraju = zasób cennych metali

• Argumentacja na rzecz dodatniego salda bilansu handlowego

• Odrzuca niektóre prymitywne idee wczesnych merkantylistów – dopuszcza import tanich surowców, by po przetworzeniu w kraju zaoferować korzystny import

• Ważne jest by mieć dodatni bilans handlowy z resztą świata, nie z każdym poszczególnym krajem

Dlaczego merkantyliści argumentowali na rzecz dodatniego bilansu handlowego?

• 1. Wcześni merkantyliści (bulioniści) definiowali bogactwo kraju jako zasób szlachetnego kruszcu w posiadaniu kraju – bulionu (złota, srebra)

• Dodatni bilans handlu zagr. prowadzi zaś do napływu pieniądza kruszcowego.

• 2. Późniejsi merkantyliści utożsamiali bogactwo kraju z całkowitą produkcją kraju.

• Według nich głównym determinantem poziomu produkcji była wielkość podaży pieniądza. Stąd dodatnie saldo bilansu handlowego powodować miało wzrost produkcji i tym samym bogactwa.

David Hume (1711-1776), Political Discourses, 1752

• Wybitny filozof szkocki i ekonomista

• Pół-merkantylista, na poły ekonomista klasyczny

• Podzielał wiarę merkantylistów w „pieniężną” teorię wzrostu gospodarczego – wzrost podaży pieniądza poniesie trwale poziom realnego dochodu (produkcji)

• Z drugiej strony sformułował potężny i przekonujący argument przeciwko polityce gospodarczej merkantylistów:

– Cenowy mechanizm przepływu pieniądza kruszcowego

Cenowy mechanizm przepływu pieniądza kruszcowego D. Hume’a

• Dodatnie saldo bilansu handlowego (E>I) np. Anglii prowadzi do napływu pieniądza kruszcowego, co ponosi poziom cen krajowych

• Powoduje to wzrost cen dóbr eksportowych, zatem eksport Anglii spadnie a import wzrośnie (relacja cen krajowych do zagranicznych pogorszyła się)

• Tendencja przeciwna zajdzie w kraju z początkowo ujemnym saldem bilansu handlowego

• W końcu bilanse handlowe wszystkich krajów wyrównają się (E=I)

• Polityka utrzymywania dodatniego salda jest w długim okresie niewykonalna; merkantylizm upada

Teoretyczne osiągnięcia merkantylistów

• „Odkrycie”, że gospodarkę można badać w kategoriach bardziej obiektywnych, pozbawionych „kurateli” etyki, religii itd.

• Rozumienie, że interwencja państwa jest ograniczona przez prawa ekonomiczne

• Implicite rozumieli takie prawa ekonomiczne jak prawo popytu i podaży

• Implicite używali pojęcia homo oeconomicus

• Rozpoznawali niektóre błędy w analizie poprzedników, ale…

• Żaden z nich nie stworzył pełnego traktatu teoretycznego wyjaśniającego działanie ryków i gosp. w skali makro

Fizjokratyzm (ok. 1750-ok. 1790)

• Krótkotrwały ruch

• Znaczący wpływ na późniejszą myśl ekonomiczną

• Pierwsza szkoła myślenia ekonomicznego w historii

– Działała tylko we Francji

– Krótki okres trwania

– Lider intelektualny: Francois Quesnay (1694-1774)

• Quesnay był lekarzem na dworze króla Francji

• Używał analogii między ekonomią a gospodarką (np. cyrkulacja krwi a cyrkulacja pieniądza)

Fizjokratyzm

• Fizjokratyzm = władza natury (physis = natura; kratos = władza)

• Pojęcia porządku naturalnego i porządku pozytywnego

• Porządek naturalny = zbiór obiektywnych i dobroczynnych reguł, stworzonych przez Boga, które rządzą społ. i gospodarką: – Prawo do nabywania własności przez pracę

– Prawo do kierowania się własną korzyścią

– Prawo do życia

– Obowiązek respektowania cudzej własności

– Prawo do dobrowolnej wymiany, itd.

Fizjokratyzm

• Porządek pozytywny = ludzka legislacja

• Aby społ. funkcjonowało najlepiej porządek pozytywny powinien odpowiadać naturalnemu

• Ekonomia fizjokratów odpowiadała na podstawowe problemy ekonomiczne 18-wiecznej Francji – Niedorozwój gospodarczy (stara technologia produkcji w

rolnictwie)

– Poważne problemy finansowe i gospodarcze (głód, wysokie wydatki miltarne)

– Szeroko rozpowszechniony interwencjonizm państwa (merkantylizm): ustalanie cen regulowanych, duża liczba podatków, bezpośrednie ingerencje w proces produkcji)

Fizjokratyzm – teoria

• Jedynym źródłem bogactwa jest rolnictwo

• Produkt czysty (netto) = nadwyżka w rolnictwie ponad koszty produkcji

• Powstaje tylko w rolnictwie, jest wynikiem naturalnej produktywności natury

• Inne sektory gospodarki (handel, rzemieślnictwo) są jałowe – nie dają produktu netto

• Nie oznacza to, że są nieprzydatne – podtrzymują np. obieg zasobów w gospodarce

• Teoria fizjokratów przedstawiona została w dziele F. Quesnaya, Tablica ekonomiczna, 1758

Fizjokratyzm - teoria

• Głównym osiągnięciem fizjokratów jest prosty model „makroekonomiczny” gospodarki, pokazujący zależności między sektorami, przepływ dochodów między nimi

• Pokazuje potrzebę istnienia różnych grup społecznych, ich współzależność

• Pierwszy, bardzo prosty, abstrakcyjny model gospodarki (nie zawiera wymiany zagranicznej, rządu)

• Do dziś używa się podobnych idei, oczywiście bardziej złożonych

Tablica ekonomiczna F. Quesnaya

• Założenia:

• Wartość produkcji rolniczej = 5 milionów

• Koszty produkcji w rolnictwie = 3 m. z czego 2 m. – płace, a 1 m. – koszt zużytych narzędzi itp.

• Produkt netto = 2 m.

Tablica ekonomiczna Quesnaya – wersja uproszczona

Rolnicy Właściciele

ziemscy Rzemieślnicy (klasa jałowa)

2 1

2

1

1

1

1

1

A B

C

D

E

Wnioski z tablicy ekonomicznej

• Współzależność sektorów gospodarczych (klas społecznych)

• Powstanie i obieg produktu czystego

• Przepływ dochodu między sektorami gospodarki

Polityka gospodarcza fizjokratów

• Konkurencja prowadzi do najniższych cen

• Wszystkie podatki obciążają ziemię, bo tylko tam powstają dochody

• Stąd powinien być tylko jeden podatek nałożony na produkt czysty

• Gospodarka jest w dużej mierze systemem samoregulującym się

• Polityka leseferyzmu – wolności gospodarowania (hasło fizjokratów: laissez-faire, laissez-passer)

• Znieść merkantylistyczne regulacje