Artykuł oryginalny/Original research article

Epidemiologia raka krtani i gardła dolnego w latach 1988–2012w materiale Kliniki Otolaryngologii Uniwersytetu Medycznegow Białymstoku

Epidemiology of laryngeal and hypopharyngeal cancer in the period 1988–2012in the material of the Otolaryngology Clinic of the Bialystok Medical University

Ireneusz Rzewnicki 1, Jolanta Biszewska 2,*1Klinika Otolaryngologii Uniwersytetu Medycznego, Kierownik: prof. dr hab. M. Rogowski, Białystok, Poland2Zakład Fonoaudiologii Klinicznej i Logopedii Uniwersytetu Medycznego, Kierownik: prof. dr hab. B. Kosztyła-Hojna, Białystok, Poland

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3

i n f o r m a c j e o a r t y k u l e

Historia artykułu:Otrzymano: 16.02.2013

Zaakceptowano: 09.05.2013

Dostępne online: 21.05.2013

Słowa kluczowe:� epidemiologia� rak krtani� wykrywanie

Keywords:� Epidemiology� Larynx cancer� Detection

a b s t r a c t

Malignant tumour is the second cause of death in Poland, behind cardiovascular disease.

26% of men and 23% of women die of it. Head and neck tumours are the fifth most

frequent group of malignant tumours. These are mostly squamous cell carcinomas. The

carcinogenic factors of tobacco smoke play an indisputable role in the pathogenesis of

these tumours. Aim of work: Analysis comprising: number of patients, sex and age, site

and stage of the primary tumour (T), clinical assessment of neck lymph nodes (N). The

results underwent statistical analysis. Materials and methods: The study involved 1313

patients who underwent surgery in the period 1988–2012 in the Otolaryngology Clinic in

Bialystok (1199 men and 114 women, aged 32–86 years). Results: In the study group the

proportion of men was 91.3% and women 8.7%. Histopathological verification confirmed

squamous cell carcinomas in 99%. The primary tumour was most often located in the

supraglottic area of the larynx (48.0%) and its clinical stage was T3 (33.5%). T1 tumours

were statistically significantly more frequently found in the glottis and T4 tumours – in

the hypopharynx and in the transglottic area. Swollen lymph nodes in the neck were

found in 52.4% of the patients, most often N2 (37.4%). The highest percentage of patients

with lymph node reaction was found in the youngest group (76.6%) and the lowest – in

the eldest group (30.0%). Swollen lymph nodes were statistically relevantly more frequent

in patients with supraglottic or hypopharynx tumour.

© 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by

Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.

* Adres do korespondencji: ul. Wiejska 55/31, 15-351 Białystok, Polska. Tel.: +48 692 414 911.

Dostępne online www.sciencedirect.com

journal homepage: www.elsevier.com/locate/otpol

Adres email: jolanta.biszewska@gmail.com (J. Biszewska).0030-6657/$ – see front matter © 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.

http://dx.doi.org/10.1016/j.otpol.2013.05.002

Wstęp

Raki głowy i szyi stanowią piątą co do częstości występowa-nia grupę nowotworów złośliwych. Są to głównie rakipłaskonabłonkowe. Do czynników predysponujących zaliczasię ekspozycję na dym tytoniowy i nadużywanie wysokopro-centowego alkoholu [1]. W Polsce, u mężczyzn, rak krtanijest najczęstszym nowotworem złośliwym regionu głowyi szyi (łącznie z rakiem skóry) i stanowi 48% przypadków [2].W roku 1990, u mężczyzn, rak krtani zajmował trzeciemiejsce po raku płuca i żołądka [3], a w 2007 – ósme po rakupłuca, prostaty, okrężnicy, pęcherza moczowego, żołądka,odbytnicy i nerki [4]. W latach 1978–1982 wskaźniki zachoro-wań w Europie (na 100 tysięcy mieszkańców) wyniosły:Hiszpania – 17,2, Włochy – 16,2, Francja – 12,6, Polska – 11,4.W roku 1996 w populacji mężczyzn naszego kraju współczyn-nik zachorowania na raka krtani wynosił 13,9:100 tysięcy

Ryc. 1 – Wiek pacjentówFig. 1 – Patients' age

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3266

i spadał w kolejnych latach. Odnotowano natomiast wzrostodsetka chorujących kobiet. W latach sześćdziesiątych dwu-dziestego wieku mężczyźni chorowali około 20 razy częściejniż kobiety, na początku lat osiemdziesiątych około 17 razy,a w latach 1993–1997 – 12 razy. W Stanach Zjednoczonych naprzestrzeni pięćdziesięciu lat udział chorujących kobietzwiększył się 3-krotnie. U mężczyzn i kobiet zachorowaniaw ponad 65% przypadają na 51.–70. roku życia [5]. Nowotwo-rom głowy i szyi nie przypisuje się zdecydowanych uwarun-kowań genetycznych czy rodzinnych [6]. Copper i wsp. wyka-zali 3,5-krotnie większe ryzyko wystąpienia nowotworówgórnych dróg oddechowych u krewnych i aż 14,6-krotniewiększe u rodzeństwa [7]. Podstawowym kancerogenem jestdym tytoniowy zawierający prawie 4 tysiące związków che-micznych [8]. Konsumpcja alkoholu, przy współudziale np.dymu tytoniowego, zwiększa zagrożenie chorobą. Dym papie-rosowy zwiększa 30-krotnie ryzyko wystąpienia raka krtani,a alkohol 10-krotnie. Działanie obu tych czynników podnosiryzyko aż 330-krotnie (zjawisko multiplikacji) [9]. GERD(refluks żołądkowo-przełykowy) zwiększa ryzyko raka krtanio 2,3 razu w stosunku do zdrowej populacji. U 62% chorychz nowotworami głowy i szyi potwierdzono występowanieGERD [10]. W etiologii guzów głowy i szyi bierze się równieżpod uwagę udział wirusów HPV 16, 18, 31, 33 [11].

Cel pracy

Celem pracy była analiza liczby chorych operowanychz powodu guzów krtani lub gardła dolnego z uwzględnieniempłci i wieku, lokalizacji i zaawansowania narządowego guzapierwotnego (T), oceny klinicznej węzłów chłonnych szyi (N)w latach 1988–2012 z podziałem na okresy pięcioletnie.

Materiał i metody

Badaniem objęto 1313 pacjentów leczonych w Klinice Otola-ryngologii w Białymstoku w latach 1988–2012 z powodu rakakrtani lub gardła dolnego. Dane zebrano, używając pro-gramu Microsoft Excel 2007 i poddano analizie statystycznej.Zależności pomiędzy zmiennymi jakościowymi oceniano

przy użyciu testu niezależności x2 Pearsona [12]. Na podsta-wie wartości reszt obliczono odpowiadające im p. Wszystkiehipotezy statystyczne weryfikowano na poziomie istotnościa=0,05. Obliczenia zostały przeprowadzone w oparciuo pakiet statystyczny Statistica 8.0 firmy StatSoft [12, 13].

Wyniki

W badanej grupie było 1199 mężczyzn (91,3%) i 114 kobiet(8,7%) w wieku 32–86 lat (średnia 58,6). Chorzy w przedzialewieku 50–69 lat stanowili 66,5%, poniżej 40. roku życia –

2,3%, a powyżej 70. roku – 13,4% (Ryc. 1).Wiek mężczyzn wahał się 34–86 lat (średnio 58,9), a kobiet

32–81 lat (średnio 52,5). W każdej grupie wiekowej domino-wali mężczyźni. Istotnie statystycznie więcej kobiet byłow najmłodszej grupie wiekowej chorych (p*** = 0,004) (Tab. I).

Dominowała nadgłośniowa lokalizację guza pierwotnego– 630 przypadki (48,0%). Lokalizację guza pierwotnegow grupach wiekowych zestawiono w tabeli II. Nie stwier-dzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy lokalizacjąguza w grupach wiekowych (Tab. II).

W chwili pierwszego zgłoszenia się do leczenia ocenionozaawansowania guza pierwotnego (T), węzły chłonne szyi(N) oraz przerzuty odległe (M). U 33,5% badanych guzzakwalifikowano jako T3, T2 – 27,0% i w 25,0% – T4,najrzadziej – T1 (14,5%). We wszystkich grupach, pozaosobami najmłodszymi i najstarszymi (mała liczebność tychgrup), dominowały guzy T3 (30,4–37,2%). Guzy T4 istotniestatystycznie częściej stwierdzano w najmłodszej grupiewiekowej chorych (p*** = 0,010), a T1 w grupach najstar-szych, po 70. roku życia (Tab. III).

U 52,4% operowanych w ocenie klinicznej wykazanojedno- lub obustronne powiększenie węzłów chłonnych szyi.Niezależnie od przedziału wiekowego dominowały przy-padki oceniane jako N2 (37,4%). Nie stwierdzono istotnychstatystycznie różnic pomiędzy wielkością węzłów chłonnychszyi w grupach wiekowych operowanych (Tab. IV).

Stwierdzono istotne statystycznie różnice pomiędzyzaawansowaniem klinicznym guza (T) a przedziałem czaso-wym. Guzy T1 istotnie statystycznie częściej występowały

Tabela I – Płeć w grupach wiekowychTable I – Age groups by gender

Płeć Wiek Łącznie p*

30–39 40–49 50–59 60–69 70–79 80–89

K 0,003n 7 27 36 34 6 4 114% 23,30 11,60 7,80 8,30 3,80 20,00 8,70p*** 0,004 0,084 0,373 0,754 0,022 0,071

Mn 23 207 428 374 150 16 1199% 76,70 88,40 92,20 91,70 96,20 80,00 91,30p*** 0,004 0,084 0,373 0,754 0,022 0,071

Łącznien (100%) 30 234 464 409 156 20 1313

* test niezależności x2 Pearsona; wartość identyczna dla wszystkich wersów w tabeli.*** test post hoc dla standaryzowanych reszt.

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3 267

w latach 2003–2007 (p*** = 0,003) i 2008–2012 (p*** = 0,000),a T4 w latach 1993–1997 (p*** = 0,000). Istotnie statystycznierzadziej guzy T1 stwierdzano w latach 1988–1992(p*** = 0,002) i 1993–1997 (p*** = 0,002), a guzy T4 w latach2008–2012 (p*** = 0,001) (Tab. V).

Istotnie statystycznie częściej węzły chłonne N0 występo-wały w latach 2008–2012 (p*** = 0,000), N1 w latach 1993–1997(p*** = 0,000), N2 w latach 1988–1992 (p*** = 0,003), a N3 latach1993–1997 (p*** = 0,002). Istotnie statystycznie rzadziej węzłychłonne N0 stwierdzano w latach 1993–1997 (p*** = 0,000), N1w latach 1988–1992 (p*** = 0,040) i latach 2008–2012 (p*** = 0,014),a N2 również w latach 2008–2012 (p*** = 0,000) (Tab. VI).

W teście dla trendu zależności lokalizacji guza u kobieti mężczyzn od przedziału czasowego stwierdzono u kobiettrend rosnący w lokalizacji głośniowej (p** = 0,013). U męż-czyzn zaś wykazano trend malejący w guzach nadgłośnio-wych (p** = 0,000), a rosnący w guzach głośni (p** = 0,000)i przezgłośniowych (p** = 0,008) (Tab. VII).

Tabela II – Pierwotna lokalizacja guza w grupach wiekowychTable II – Site of the primary tumour in age groups

Lokalizacja Wiek

30–39 40–49 50–59 60

Nadgłośnia

n 19 116 224 19% 63,30 49,60 48,30 4

Głośnian 2 58 116 10% 6,70 24,80 25,00 2

Podgłośnian 1 2 8

% 3,30 0,90 1,70

Guz przezgłośn.n 2 27 51 4% 6,70 11,50 11,0 1

Gardło dolnen 6 31 65 6% 20,00 13,20 14,00 1

Łącznien (100%) 30 234 464 40

* test niezależności x2 Pearsona; wartość identyczna dla wszystkich wers

Omówienie

W Polsce nowotwory złośliwe stanowią drugą przyczynęzgonów, po chorobach układu krążenia. Z ich powoduumiera 26% mężczyzn i 23% kobiet. Wg Krajowego RejestruNowotworów, w 2007 roku u mężczyzn zachorowania naraka płuca stanowiły 22,8%, raka prostaty 11,9%, okrężnicy6,7%, pęcherza moczowego 6,6%, żołądka 5,3%, odbytnicy4,9%, nerki 3,6%, a krtani 3,3%. Rozpoznano wówczas 2127przypadków raka krtani u mężczyzn (w tym 1452 w prze-dziale wiekowym 50–69 lat) i 293 u kobiet (205 w wieku50–69 lat). Rak krtani zajmował wówczas 8 miejsce wśródnowotworów złośliwych u mężczyzn, a częstość zgonówwynosiła 2,9% (szóste miejsce po raku płuca – 31,6%,prostaty, okrężnicy, żołądka, pęcherza moczowego). W 2007roku w województwie podlaskim, wg KRN, rozpoznano 58raków krtani u mężczyzn i 3 u kobiet. Na tle Europy Polskapod względem częstości występowania raka krtani plasuje

Łącznie p*

–69 70–79 80–89

0,3683 70 8 6307,20 44,90 40,00 48,00

5 51 9 3415,70 32,70 45,00 26,00

3 0 0 140,70 0,00 0,00 1,10

8 17 1 1461,70 10,90 5,00 11,10

0 18 2 1824,70 11,50 10,00 13,90

9 156 20 1313

ów w tabeli.

Tabela III – Zaawansowanie kliniczne guza (T) w grupach wiekowychTable III – Clinical stage of the tumour (T) in age groups

T Wiek Łącznie p*

30–39 40–49 50–59 60–69 70–79 80–89

T1 0,017n 1 31 67 53 33 6 191% 3,30 13,20 14,40 13,00 21,20 30,00 14,50p*** 0,078 0,534 0,935 0,272 0,013 0,048

T2n 9 60 136 110 31 8 354% 30,00 25,60 29,30 26,90 19,90 40,00 27,00p*** 0,704 0,616 0,156 0,971 0,034 0,185

T3n 7 83 141 152 54 3 440% 23,30 35,50 30,40 37,20 34,60 15,00 33,50p*** 0,232 0,484 0,076 0,059 0,756 0,077

T4n 13 60 120 94 38 3 328% 43,30 25,60 25,90 23,00 24,40 15,00 25,00p*** 0,010 0,797 0,586 0,261 0,848 0,299

Łącznien (100%) 30 234 464 409 156 20 1313

* test niezależności x2 Pearsona; wartość identyczna dla wszystkich wersów w tabeli.*** test post hoc dla standaryzowanych reszt.

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3268

się na drugim miejscu (po Węgrzech; u mężczyzn na drugimpo Węgrzech, a u kobiet na trzecim po Węgrzech i Danii).Rak krtani u mężczyzn najrzadziej występuje w Szwecji,Islandii, Norwegii i Finlandii, u kobiet zaś w Portugaliii Finlandii [4].

W roku 1963 rozpoznano w Polsce 690 przypadków rakakrtani u mężczyzn (czwarte miejsce po raku żołądka, płucai wargi), a w 1975 – 1722 przypadki (10% nowotworówzłośliwych i trzecie miejsce po raku płuca i żołądka). W roku1990 odnotowano już 2416 zachorowań, a w 1992 – 2578(12% wszystkich nowotworów, piąte miejsce po raku płuca,żołądka, gruczołu krokowego i pęcherza moczowego) [3, 14].W roku 1994 zidentyfikowano 2615 nowych przypadków

Tabela IV – Ocena kliniczna węzłów chłonnych szyi w grupachTable IV – Clinical assessment of neck lymph nodes in age groups

N Wiek

30–39 40–49 50–59 60–

N0

n 7 105 221 190% 23,30 44,90 47,60 46

N1n 1 8 25 24% 3,30 3,40 5,40 5

N2n 18 99 169 156% 60,00 42,30 36,40 38

N3n 4 22 48 39% 13,30 9,40 10,30 9

Łącznien (100%) 30 234 464 409

* test niezależności x2 Pearsona; wartość identyczna dla wszystkich wers

raka krtani u mężczyzn (4,8% – również piąte miejsce poraku płuca, żołądka, gruczołu krokowego i pęcherza moczo-wego) [15]. Po 2 latach (1996) liczba rozpoznanych przypad-ków raka krtani wynosiła u mężczyzn 2615 (4,6% – siódmemiejsce po raku płuca, żołądka, pęcherza moczowego, pro-staty, okrężnicy i odbytnicy) [16], a w 2002 już 2193 (3,8% –

szóste miejsce po raku płuca, jelita grubego, gruczołukrokowego, pęcherza moczowego i żołądka) [17]. W roku2004 raka krtani rozpoznano u 2156 mężczyzn (3% nowo-tworów złośliwych, siódme miejsce po raku płuca, gruczołukrokowego, pęcherza moczowego, okrężnicy, żołądkai odbytnicy) [18]. Liczba nowych przypadków raka krtaniu mężczyzn w roku 2007 spadła do 2127 – 3,3% nowotworów

wiekowych

Łącznie p*

69 70–79 80–89

0,151 88 14 625,50 56,80 70,00 47,60

9 2 69,90 5,80 10,00 5,30

47 3 492,10 29,70 15,00 37,40

12 1 126,50 7,70 5,00 9,60

156 20 1313

ów w tabeli.

Tabela V – Zaawansowanie kliniczne guza (T) w przedziałach pięcioletnichTable V – Clinical stage of the tumour (T) over five-year periods

T Rok – przedziały Łącznie p* wsp. t

Kendalla

1988–1992 1993–1997 1998–2002 2003–2007 2008–2012 t p****

T1 0,000** -0,083** 0,000**

n 36 26 41 36 52 191% 9,70 7,50 15,20 22,40 31,90 14,50p*** 0,002 0,000 0,739 0,003 0,000

T2n 117 101 80 32 24 354% 31,50 29,00 29,60 19,90 14,70 27,00p*** 0,010 0,312 0,268 0,031 0,000

T3n 131 105 81 59 64 440% 35,30 30,20 30,00 36,60 39,30 33,50p*** 0,386 0,124 0,170 0,368 0,096

T4n 87 116 68 34 23 328% 23,50 33,30 25,20 21,10 14,10 25,00p*** 0,421 0,000 0,931 0,227 0,001

Łącznien (100%) 371 348 270 161 163 1313

* test niezależności x2 Pearsona.** wartość identyczna dla wszystkich wersów w tabeli.*** test post hoc dla standaryzowanych reszt.**** test istotności dla współczynnika t Kendalla.

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3 269

złośliwych [4]. U kobiet w Polsce w 1990 roku rozpoznano209 przypadków raka krtani, w 1996 roku – 278, w 2002 –

286, a w 2007 – 293 [4]. Przytoczone liczby wskazują nasystematyczny wzrost liczby wykrytych przypadków rakakrtani w populacji kobiet.

Tabela VI – Kliniczna ocena węzłów chłonnych (N) w przedziaTable VI – Clinical assessment of neck lymph nodes (N) over five-y

N Rok – przedziały

1988–1992 1993–1997 1998–2002 2003–2

N0

n 168 133 135 74

% 45,40 38,20 50,00 46,0p*** 0,310 0,000 0,383 0,6

N1n 12 34 16 5

% 3,20 9,80 5,90 3,1p*** 0,040 0,000 0,582 0,1

N2n 162 133 96 64

% 43,80 38,20 35,60 39,8p*** 0,003 0,721 0,477 0,5

N3n 28 48 23 18

% 7,60 13,80 8,50 11,2p*** 0,117 0,002 0,497 0,6

Łącznien (100%) 371 348 270 161

* test niezależności x2 Pearsona.** wartość identyczna dla wszystkich wersów w tabeli.*** test post hoc dla standaryzowanych reszt.**** test istotności dla współczynnika t Kendalla.

W latach 1988–2012 w Klinice Otolaryngologii w Białym-stoku zoperowano 1313 pacjentów z rakiem krtani lubgardła dolnego – 1199 mężczyzn (91,3%) i 114 kobiet (8,7%).W przedstawionej w 2005 roku przez Bienia analizie (danez 19 ośrodków krajowych) w latach 1991–2001 odsetek

łach pięcioletnichear periods

Łącznie p* wsp. t

Kendalla

007 2008–2012 t p****

0,000** -0,09** 0,000**

115 6250 70,60 47,6050 0,000

2 690 1,20 5,3091 0,014

36 4920 22,10 37,4015 0,000

9 1260 5,50 9,6049 0,059

163 1313

Tabela VII – Lokalizacja guza u kobiet i mężczyzn w przedziałach pięcioletnichTable VII – Site of the tumour in women and men over five-year periods

płeć Lokalizacja Rok – przedziały Łącznie p* p**

1988–1992 1993–1997 1998–2002 2003–2007 2008–2012

K Nadgłośnia n 19 19 11 5 12 66 0,025** 0,059% 76,00 57,60 61,10 29,40 57,10 57,90

Głośnia n 3 3 0 7 6 19 0,013% 12,00 9,10 0,00 41,20 28,60 16,7

Podgłośnia n 1 0 1 0 1 3 0,794% 4,00 0,00 5,60 0,00 4,80 2,60

Guz przezgłośn. n 2 5 2 3 2 14 0,849% 8,00 15,20 11,10 17,60 9,50 12,30

Gardło dolne n 0 6 4 2 0 12 0,751% 0,00 18,20 22,20 11,80 0,00 10,50

Łącznie n (100%) 25 33 18 17 21 114M Nadgłośnia n 189 162 122 46 45 564 0,000** 0,000

% 54,60 51,40 48,80 31,90 31,7 47,10Głośnia n 92 62 62 48 58 322 0,000

% 26,60 19,70 24,40 33,30 40,8 26,80Podgłośnia n 2 3 2 0 4 11 0,151

% 0,60 1,00 0,80 0,00 2,8 0,90Guz przezgłośn. n 28 33 28 22 21 132 0,008

% 8,10 10,50 10,80 15,30 14,8 10,90Gardło dolne n 35 55 38 28 14 170 0,412

% 10,10 17,50 15,20 19,40 9,9 14,20Łącznie n (100%) 346 315 252 144 142 1313

* test niezależności x2 Pearsona; wartość identyczna dla wszystkich wersów w tabeli.** test x2 dla trendu liniowego.

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3270

leczonych kobiet wynosił 11,07%. Stosunek operowanychmężczyzn do kobiet stanowił 8:1 [5]. Wśród chorych opero-wanych w latach 1970–2002 w Szczecinie również przeważalimężczyźni (89,1%), a odsetek kobiet miał tendencję zwyż-kową z 14 do 16% [19]. W naszym ośrodku również zaobser-wowaliśmy wzrost odsetka operowanych kobiet, z 6,7%w latach 1988–1992 do 12,9% w latach 2008–2012. Wśródpacjentów operowanych w latach 1978–1997 na OddzialeOtolaryngologii Szpitala Wojewódzkiego w Kielcach było 885mężczyzn (94,1%) i 55 kobiet (5,9%), stosunek mężczyzn dokobiet wynosił 16:1 [20]. W Klinice Otolaryngologii w Bydgo-szczy, latach 1989–1999 zoperowano 573 pacjentów – 501mężczyzn (87,4%) i 72 kobiety (12,6%) [21]. W OddzialeOtolaryngologii w Olsztynie w latach 1998–2007 leczono 455pacjentów – 404 mężczyzn (88,8%) i 51 kobiet (11,2%) [22].W południowo-wschodniej Anglii w latach 1985–2004 rów-nież dominowali mężczyźni – 82,7%, a kobiety stanowiły17,3% przypadków [23]. W Szpitalu Uniwersyteckim w Patras(Grecja) w latach 1992–2004 operowano 133 pacjentów (128mężczyzn – 96% i 5 kobiet – 4%) [24]. W Klinice Uniwersy-teckiej w Sarajewie w czasie 5 lat zoperowano 156 pacjen-tów z rakiem krtani w tym 143 mężczyzn (91,6%) i 23 kobiety(8,4%) [25]. We Francji w latach 1980–2005 odnotowanowzrost liczby raków górnego odcinka przewodu pokarmo-wego i górnych dróg oddechowych, spadek liczby rakówkrtani u mężczyzn i wzrost odsetka chorych kobiet [26].W ostatnich 20 latach stwierdzono tam 4226 przypadkówraka krtani – 3865 u mężczyzn (91,0%) i 361 u kobiet (9,0%).Francja należy do państw o najwyższym odsetku występo-wania raka krtani i śmiertelności w jego przebiegu [26, 27].Na Litwie ilość nowych zachorowań rośnie szybciej

w populacji kobiet niż mężczyzn, wzrasta również wiekchorujących [28]. Wśród 223 pacjentów z rakiem płaskonab-łonkowym krtani leczonych w Szpitalu UniwersyteckimStanford w San Francisco było 187 mężczyzn (83,8%) i 36kobiet (16,2%) [29]. W Brazylii rak krtani stanowi około 2%wszystkich nowotworów złośliwych, stosunek chorującychmężczyzn do kobiet wynosi 7:1 [30].

W materiale własnym wiek pacjentów wahał się 32–86lat, średnia wieku wynosiła 58,6. Pacjenci w wieku 50–69 latstanowili 66,5% (w tym w wieku 50–59 lat 35,3%, a 60–69 lat31,2%). Chorzy poniżej 40. roku życia stanowili 2,3%, powy-żej 70. roku – 13,40%. Z analizy wieloośrodkowej [4] wynika,że szczyt zachorowań przypadał na 51.–60. roku życia(34,2%) [5]. W Klinice Otolaryngologii w Szczecinie przewa-żali chorzy w szóstej dekadzie (tendencja do zwyżki wieku).W latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku, średniawieku wynosiła 52 lata, w następnych było to 58 lat [19].W Klinice Otolaryngologii w Bydgoszczy średnia wiekuoperowanych wynosiła 56,5 roku (56,5 u mężczyzn i 54,4u kobiet) [21]. Na Oddziale Otolaryngologii w Kielcach naj-młodszy pacjent miał 23, a najstarszy 83 lata (średnia wieku– 57,5). [20]. W Oddziale Laryngologii w Olsztynie średniawieku w grupie mężczyzn wynosiła 57 lat, a kobiet 60,2 roku[21]. W południowo-wschodniej Anglii w latach 1985–2004większość chorych była w wieku powyżej 70 lat [23]. Wśród156 chorych Kliniki Uniwersyteckiej w Sarajewie tylko 1 pa-cjent miał poniżej 40 lat (0,64%), 25 było w przedziale 40–50lat (16%), 51 – 50–60 lat (32,7%) i 79 powyżej 60. roku życia(50,6%) [25]. W Oddziale Otolaryngologii i Chirurgii Szyjno--Twarzowej w Dakarze (Senegal) w okresie 16 lat operowano116 pacjentów z rakiem krtani w wieku 24–81 lat,

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3 271

w większości mężczyzn [31]. W Kalifornii wiek leczonychwahał się 25–85 (średnia 60) lat [29]. W Brazylii 63% chorychna raka krtani było w wieku 50–70 lat [30].

W materiale własnym guz pierwotny zlokalizowany byłw nadgłośni – w 48,0% oraz kolejno w głośni – 26,0%, gardledolnym – 13,9%, wszystkich piętrach krtani – 11,1%. Guzypodgłośniowe występowały sporadycznie – 1,1%. W analiziewieloośrodkowej z lat 1991–2001 podano następującą lokali-zację nowotworu: głośnia – 47%, okolica nadgłośniowa –

41%, gardło dolne – 10% i okolica podgłośniowa – 2% [5].W Klinice Otolaryngologii w Szczecinie, podobnie jak w na-szym materiale, dominowali pacjenci z guzem w nadgłośniz trendem wzrostu w gardle dolnym [19]. W naszymośrodku stwierdziliśmy również wzrost odsetka chorychz lokalizacją w głośni z 25,6% (w latach 1988–1992) do 34,2%(w latach 2003–2007) oraz w gardle dolnym (z 9,4% do 18,6%)i spadkiem o lokalizacji nadgłośniowej (z 56,1% do 31,7%).W Oddziale Otolaryngologii w Kielcach guzy nadgłośniowestanowiły 50,9%, głośni – 34,6%, podgłośniowe – 1,9%. Guzykrtaniowej części gardła stanowiły 6,3% [20]. U mężczyznleczonych w Olsztynie dominowała lokalizacja w obrębiegłośni (60,2%), a wśród kobiet – w nadgłośni (78,4%) [22].W południowo-wschodniej Anglii guzy głośni u kobiet sta-nowiły 26,4%, u mężczyzn 42,4%, a nadgłośniowe częściejrozpoznawano u kobiet (24,4%) niż u mężczyzn (14,2%) [23].W naszym materiale guzy nadgłośni występowały równieżczęściej u kobiet (58,1%) niż u mężczyzn (49,2%),a odmiennie – w głośni częściej u mężczyzn (24,9%) niżu kobiet (14,0%). Wśród 133 pacjentów leczonych w latach1992–2004 w Szpitalu Uniwersyteckim w Patras guzy głośnistwierdzono u 91 (68,4%), a nadgłośni u 42 (31,6%) [24].W Hiszpanii i krajach regionu Morza Śródziemnego domino-wała lokalizacja nadgłośniowa guza, ale od lat 90. ubiegłegowieku wystąpiły zmiany w zakresie lokalizacji tych nowo-tworów. Spośród 991 leczonych w regionie Valencji u 548(55,3%) stwierdzono guz w głośni, a u 443 (44,7%)w nadgłośni [32]. We Francji, w latach 2000–2002 w Lyonie,z ogólnej liczby 384 raków płaskonabłonkowych krtani 254(66,1%) zlokalizowanych było w głośni, a 108 (28,1%)w nadgłośni [33]. U pacjentów leczonych w Szpitalu Uniwer-syteckim Stanford i na Uniwersytecie Kalifornia w SanFrancisco guz pierwotny zlokalizowany był w większościw głośni 122 chorych (54,7%), a w nadgłośni u 101 (45,3%)[29].

W prezentowanym materiale u 33,5% pacjentów rozpo-znano guzy T3, u 27,0% – T2, 25,0% – T4, T1 – 14,5%.W analizie wieloośrodkowej z lat 1991–2001 guzy T1 stano-wiły 17,6%, T2 – 24,9%, T3 – 38,5%, a T4 – 18,9%. T1najczęściej stwierdzono w głośni – 30,6% oraz odpowiednio:w nadgłośni – 6,7%, okolicy podgłośniowej – 4,2%, gardledolnym – 3,4%. Guzy T2 stanowiły 3,7% przypadkóww lokalizacji nadgłośniowej, 27,6% w głośni, 26,8% w pogłośnii 18,0% w obrębie gardła dolnego. W guzach obejmującychwszystkie piętra krtani dominowało T3, w nadgłośni – 45,2%,w głośni – 33,0%, w podgłośni – 52,6%, a w gardle dolnym35,1%. Guz w stopniu T4 najczęściej rozpoznawanow krtaniowej części gardła – 43,5% przypadków, najrzadziejw głośni – 8,8%, w nadgłośni – 24,3%, a w podgłośni – 16,4%przypadków [5]. Dane ze Szczecina z lat 1970–2002 wykazały,że cecha N oraz M nie uległy istotnym zmianom, a T miała

tendencję wzrostową [19]. W Klinice Otolaryngologii w Bydgo-szczy u 56,2% leczonych stwierdzono III stopień zaawansowa-nia klinicznego choroby [21]. W Oddziale Laryngologiiw Kielcach guzy sklasyfikowano jako T1 w 12,0% (31,7%w głośni, 2,0% nadgłośniowe). Nie stwierdzono guza T1w krtaniowej części gardła ani okolicy podgłośniowej.Zaawansowanie T2 dotyczyło 15,0%, najczęściej w nadgłośni– 21,0%, głośni – 12,3%, podgłośni – 5,6%. Nie stwierdzonoguzów T2 w krtaniowej części gardła. Najczęściej zgłaszali siępacjenci z zaawansowaniem T3 (40,4%), a wśród nich 44,6%z guzem głośni, 40,0% z nadgłośniowym, 35,0% gardładolnego, 30,5% podgłośni oraz 30,5% o nieustalonej lokalizacji.Guzy T4 stanowiły 32,6%, w lokalizacji nagłośniowej – 37,0%,głośni – 11,4%, podgłośni – 63,9% i krtaniowej części gardła –

65,0% [20]. W Oddziale Otolaryngologii w Olsztynie, w latach1998–2007, guzy T1 w głośni stanowiły 30,7%, a w nadgłośnitylko 3,9%, guzy T3 i T4 zdecydowanie częściej występowaływ nadgłośni (odpowiednio 49,6% i 41,8%) niż w głośni (37,4%i 41,8) [22].

W naszym materiale powiększone węzły chłonne stwier-dzono u 52,4% pacjentów. Najczęściej, w 37,4% były to węzłyN2, rzadziej N3 (9,6%), N1 – 5,3%. Brak reakcji węzłowej (N0)dotyczył 47,6% pacjentów. Dane z 19 ośrodków opubliko-wane przez Bienia wykazały węzły N0 w 52,1%, N1 – 24,8%,N2 – 17,9%, N3 – 5,2%. W rakach okolicy nadgłośniowej42,2% pacjentów nie miało powiększonych węzłów chłon-nych, a w 29,3% były to węzły N1, 21,7% – N2, 6,7% – N3.W guzach głośni u 68,3% chorych węzły oceniono jako N0,u 19,2% – N1, 10,0% – N2, a tylko u 2,4% – N3. W lokalizacjipodgłośniowej węzły N0 stanowiły 50,6%, N1– 26,8%, N2 –

20,8%, a N3 – 1,7%. U pacjentów z guzem gardła dolnegotylko w 19,7% węzły oceniono jako N0, 31,1% jako N1, 37,6%– N2, 11,6% – N3 [5]. W Kielcach klinicznie u 72,0% pacjen-tów nie stwierdzono przerzutów, a węzły N1 stanowiły12,2%, N2 – 10,1%, N3 – 5,7%. W guzach nadgłośni u 64,9%nie stwierdzono zmian węzłowych, u 17,2% węzły N1, 11,9%– N2, 6,0% – N3. W tym badaniu 93,8% guzów głośni miałowęzły N0, N1 – 3,4%, N2 – 2,5%, a N3 tylko 1 pacjent (0,3%).Zmienione przerzutowo węzły dominowały w rakach częścikrtaniowej gardła (odpowiednio: N3 – 31,7%, N2 – 31,6%, N1– 15,0%, N0 – 21,7% [20]. Wg danych z Olsztyna, odsetekwystępowania powiększonych węzłów w guzach nadgłośnisięgał 58,7%, a w głośni 22,8% [22].

Wnioski

1. W analizowanym dwudziestoleciu odnotowano spadekliczby operowanych pacjentów z rakiem krtani lub gardładolnego, co jest zgodne z trendem w Polsce. Wzrósłodsetek leczonych kobiet (z 6,7% do 12,9%).

2. Wykazano spadek liczby raków nadgłośniowych, a wzrostodsetka lokalizacji w głośni. Dominowali pacjenci z ra-kami T3 i węzłami chłonnymi N2–N3.

3. Potwierdzono brak poprawy w zakresie wczesnego wykry-wania nowotworów krtani i gardła dolnego, chociażzauważono korzystne trendy wynikające ze wzrostuodsetka guzów T1.

4. U chorych przed 40. rokiem życia stwierdzono wysokiodsetek raków (T4 – 43,3%) w nadgłośni i gardle dolnym.

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3272

Wkład autorów/Authors' contributions

IR – koncepcja pracy, interpretacja danych, akceptacjaostatecznej wersji, JB – koncepcja pracy, zebranie i interpre-tacja danych, analiza statystyczna, akceptacja ostatecznejwersji, przygotowanie literatury.

Konflikt interesu/Conflict of interest

Nie występuje.

Finansowanie/Financial support

Nie występuje.

Etyka/Ethics

Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadamiDeklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymiwymaganiami dla czasopism biomedycznych.

p i �s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s

[1] Szyfter K, Wierzbicka M. Rola wirusa brodawczaka (HPV)w nowotworach głowy i szyi. Postępy w chir gł i szyi2008;2:41–51.

[2] Osuch-Wójcikiewicz E. Rak krtani i gardła dolnego. Terapia2003;6(138):17–22. z.1.

[3] Zatoński W, Tyczyński J. Nowotwory złośliwe w Polscew 1990 roku. Warszawa: Centrum Onkologii Instytut im. M.Skłodowskiej-Curie; 1992.

[4] Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Nowotworyzłośliwe w Polsce w 2007 roku. Warszawa: CentrumOnkologii Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie; 2009.

[5] Bień S, Kamiński B, Żyłka S, Mężyk R, Piasta Z,Markowski J, et al. Ewolucja obrazu epidemiologicznegoi klinicznego raka krtani i krtaniowej części gardław Polsce w latach 1991-2001. Otolaryngol Pol 2005;59(2):169–181.

[6] Szyfter K, Jaskuła-Sztul R, Kujawski M, Kita S, Jarmuż M,Dąbrowski P. Czynnik genetyczny w raku krtani. Post BiolKom 1998;25(supl. 10):123–136.

[7] Copper MP, Jovanovic A, Nauta JJP, Brakhuis BJM, de VriesM, van der Waal I, et al. Role of genetic factors in theetiology of squamous cell carcinoma of the head and neck.Arch Otolaryng Head Neck Surg 1995;121:157–160.

[8] International Agency for research on Cancer. Tabaccosmoking. Lyon: IARC; 1995.

[9] Jurkiewicz D, Dżaman K, Rapiejko P. Czynniki ryzyka rakakrtani. Pol Merk Lek 2006;21(121):94–98.

[10] Cooper MP, Smit CF, Stanojcic LD. High incidence oflaryngo-pharyngeal reflux in patients with head and neckcancer. Laryngoscope 2000;110:1007–1011.

[11] Shope RE, Hurst EW. Infectious papillomatosis of rabbits.J Exp Med 1933;58:607–623.

[12] Sheskin DJ. Parametric and nonparametric statisticalprocedures. New York: Chapman & Hall/CRC; 2000 :402–410.

[13] Armitage P, Berry G. Statistical Methods in MedicalResearch, 3rd edition, Blackwell; 1994.

[14] Zatoński W, Tyczyński J. Nowotwory złośliwe w Polscew 1992 roku. Warszawa: Centrum Onkologii Instytut im. M.Skłodowskiej-Curie; 1995.

[15] Zatoński W, Tyczyński J. Nowotwory złośliwe w Polscew 1994 roku. Warszawa: Centrum Onkologii Instytut im. M.Skłodowskiej-Curie; 1997.

[16] Zatoński W, Tyczyński J. Nowotwory złośliwe w Polscew 1996 roku. Warszawa: Centrum Onkologii Instytut im. M.Skłodowskiej-Curie; 1999.

[17] Wojciechowska U, Didkowska J. Nowotwory złośliwew Polsce w 2002 roku. Warszawa: Centrum OnkologiiInstytut im. M. Skłodowskiej-Curie; 2004.

[18] Wojciechowska U, Didkowska J. Nowotwory złośliwew Polsce w 2004 roku. Warszawa: Centrum OnkologiiInstytut im. M. Skłodowskiej-Curie; 2006.

[19] Tarnowska Cz, Jaworowska E, Matyja G, Kawczyński M, MajP, Wasilewska M, et al. Chirurgiczne metody leczeniaraka krtani i gardła dolnego stosowane w KliniceSzczecińskiej w latach 1970–2002. Otolaryngol Pol2004;58(1):139–148.

[20] Bień S, Żyłka S. Wyniki leczenia chirurgicznego iskojarzonego (chirurgia + telegammaterapia) chorychz rakiem krtani i części krtaniowej gardła leczonych naOddziale Otolaryngologii Wojewódzkiego SzpitalaZespolonego w Kielcach w latach 1978–1997. OtolaryngolPol 2003;57(3):347–353.

[21] Betlejewski S, Szymańska-Skrzypek A. Przetoka skórno--gardłowa jako powikłanie po laryngektomii – wciążaktualny problem kliniczny. Otolaryngol Pol 2007;61(3):271–279.

[22] Tywończuk-Szulc M. Rak krtani w województwiewarmińsko-mazurskim (1998-2007): analizaepidemiologiczno-kliniczna i ocena wyników leczenia.Otolaryngol Pol 2010;64(6):403–404.

[23] Coupland VH, Chapman P, Linklater KM, Sehgal A, Moller H,Davies EA. Trends in the epidemilogy of larynx and lungcancer in south-east England, 1985-2004. British Journal ofCancer 2009;100:167–169.

[24] Papadas TA, Alexopoulos ES, Mallis A, Jelastopulu E,Mastronicolis NS, Goumas P. Survival after laryngectomy:a review of 133 patients with laryngeal carcinoma. Eur ArchOtorhinolaryngolog 2010;267(7):1095–1101.

[25] Alagić-Smailbegović J, Kapidzić A, Sutalo K, Resić M,Hadzić E. Incidence of malignat tumors of larynxand their treatment. Bosn J Basic Med Sci 2004;4(4):25–27.

[26] Ligier K, Belot A, Launoy G, Valten M, Bossard N, Iwaz J,et al. Descriptive epidemiology of Upper aerodigestive tractcancers in France: incidence over 1980-2005 and projectionto 2010. Oral Oncol 2011;47(4):302–307.

[27] Peng J, Menegoz F, Lesec'h JM, Remonte L, Grosclaude P,Buemi A, et al. Larynx cancer in France: descriptiveepidemiology and incidence estimation. Bull Cancer2004;91(4):363–368.

[28] Jaseviciene J, Gurevicius R, Juozulynas A, Cicenas S.An evoluation of laryngeal cancer morbidity timetrends in Lithuania. Rocz Akad Med Białymst 2003;48:85–89.

[29] Nguyen-Tan PF, Le QT, Quivey JM, Singer M, Terris DJ,Goffinet DR, et al. Treatment results and prognostic factorsof advanced T3-T4 laryngeal carcinoma: the University ofCalifornia, San Francisco and Stanford UniversityHospital. Int J Radiat Oncol biol Phys 2001;1(5):1172–1180. 50.

[30] Filho VW. The epidemiology of laryngeal cancer in Brasil.Sao Paulo Med J 2004;122:5.

o t o l a r y n g o l o g i a p o l s k a 6 7 ( 2 0 1 3 ) 2 6 5 – 2 7 3 273

[31] Diouf R, Diallo BK, Tall A, Ndiaye IC, Kpemissi E, Dangou JM,et al. Cancers of the larynx: what therapeutic strategy touse in Senegal? Dakar Med 1999;44(2):215–218.

[32] Tamarit Conejeros JM, Carrasco Llatas M, Estellas Feriol E,Fernandez Martinez S. Supraglottic and glottic carcinomas.Study of the incidence in the last 31 years. ActaOtorrinolaringol 2007;58(10):449–453.

[33] Hashibe M, Boffetta P, Zaridze D, Shangina O, Szeszenia--Dabrowska N, Mates D. Contribution of Tobacco andalkohol to the high rates of squamous cell carcinoma of thesupraglottis and glottis in Central Europe. Am J Epidemiol2007;165(7):814–820.